Spis tresci

Spoleczno-kulturowe
studia z kultury fizycznej
pod redakcjct
KAZIMIERZA OBODYNSKIEGO
PAWlA KROL,A
WOJCIECHA BAJORKA
Uniwersytet Rzeszowski
Rzesz6w 2012
Recenzent
dr hab prof. nadzw. Jerzy Nowocien
Ttumaczenie na j . angielski
Anna Tamborska
Agata Rzeszutko-Polak
Korekta
Piotr Cyrek
Sktad i tamanie
Wojciech Pqczek
Projekt oktadki
Robert Bqk
ISBN 978-83-89721 -24-2
Spis tresci
Wprowadzenie ......................................................................................................................................... 9
CURRICULUM VITAE STANISlAWA ZABORNIAKA
Agata Rzeszutko-Polak
SyLwetka Stanislawa Zaborniaka ................................................................................................ 13
Pawel Kr61
Osiqgni~cia
naukowe profesora Stanislawa Zaborniaka .......................................................... 31
Bernard Woltmann
ProbLematyka lekkoatletyki w publikacjach Stanislawa Zaborniaka .................................... 57
I. POWSZECHNE DZIEJE WYCHOWANIA FIZYCZNEGO
Andrzej Bonusiak
o dzialaLnosci sportowo-rekreacyjnej srodowisk polskich na terenie Ukrainy slow kilka .... 71
Teresa Drozdek-Malolepsza
Udzial kobiet w kursach i obozach wychowania jizycznego i sportu w PoLsce w swietle
czasopisma "Start" (1927-1936) ....... .......................................................................................... 86
Zbigniew Dziubinski
Edukacja jizyczna w szkoLe .......................................................................................................... 97
Tomasz Jurek
Kulturowe podstawy rozwoju wychowania jizycznego i sportu na ziemi Lubuskiej w latach
1945-1975 ........ .................................... ..... ...... ... .. .... ....... ................................................... ............ 108
Jerzy Kosiewicz
o bioLogicznym i spolecznym kontekScie kultury jizycznej i sportu ........................................ 118
Przemyslaw Pieczynski
Rozwoj lekkoatLetyki w osrodkach poLonijnych Francji w okresie dwudziestoLecia mi~dzywojennego ..................................................................................................................................... 154
Miroslaw Ponczek
SokoLstwo po Lskie w Diecezji katowickiej w czasach II Rzeczypospolitej ( 1926-1939)........ .. 164
6
Spis tresci
Krzysztof Smieehowski
Dzialalnosc przeciwpoi arowa ukrainskiego towarzystwa " Sokil" w Galicji (1894-1914) ...... 173
Aleksander Wieehec
Beskidenverein - zarys dzialalnosci ................................... ... .......................... ... ..................... ... 192
n. EWOLUCJA SPORTU
Grzegorz Bielee
Struktura organizacyjna polskiej gimnastyki (do roku 1939) .................... .. ................. ............ 215
Grzegorz Bonusiak
El Barra, mes que un club - Futbol Club Barcelona jako sy mbol katalonskiego regionalizmu ............................. ............................................................................ ................................ ....... 230
Wojcieeh J. Cynarski
Szkice 0 przedmiocie, metodologii i wybranych aspektach socjologicznej eksplikacji f enomenu sztuk walki ............................................................. ............................................................. 242
Grzegorz Domino
Roz woj tenisa w Rz eszowie - szkic.................................................................. .... ......... ............... 255
Dobieslaw Dudek
Polskie podrfcz niki sportowe do 1914 r.................................... ...................... ............................. 264
Justyna Glinska, Aneta Rejman
Wplyw stroju plywackiego na wyniki sportowe w stylu dowolnym na Igrzyskach Olimpijskich w Atenach i w Pekinie ........................................................ ................................................. 288
Janusz Iskra
Bieg na 400 m przez plotki mficzy zn na Gornym Slqsku do roku 2010 .................................. 298
Arkadiusz Janiak
Lekkoatletyka na ziemi kaliskiej ......................................................................... ................ .. ...... 306
Jaeek Kaehel
Kolarstwo - nowoczesny sport na Zywiecczy i nie ............................ .......................................... 317
Rafal Kolodziej
Powstanie i dzialalnosc Przemyskiego Towarzystwa Narciarzy w latach 1922- 1939 .. .... ...... 325
Justyna Lenik, Karolina Przednowek
Udz ial rzeszowskich lekkoatletow w zawodach mifdzynarodowych w latach 1975- 1998 .... 335
Maciej Luczak
Zwiqzki z nanych osobistosci: filozofow, lekarzy, teoretykow i praktykow wychowania fi zycz nego z szermierkq (od staroi ytnosci do odrodzenia) .... ........ ............ ........ ......................... 342
Eligiusz Malolepszy
Sport na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w swietle cz asopisma "Sport Polski"
(1937-1939) ..... ...... ...... ..... .......................... ..... .......... ..... .... ..................................................... ...... 357
Marek Ordylowski, Leonard Szymanski
System przygotowan sportowc6w w Polsce Ludowej oraz w III Rz eczypospolitej do startu
w Igrzyskach Olimpijskich. Studium porownawcze ................ .. .............. ........................ .... ...... 368
Mariusz Ozimek, Marta Zak, Marcelina Nowakowska
Kluby sportowe w Polsce - geneza i uwarunkowania prawne............................... ......... .......... 384
Artur Pasko
Blaski i cienie sukcesu. Sportowcy w dekadzie Gierka .............. ................................................ 411
Spis tresci
7
Miroslaw Ponczek
Z osiqgni~c sportowych Roberta Musiorskiego - studenta i absolwenta A WF Katowice
(w swiet/e zarysu dziej6w i organizacji igrzysk paraolimpijskich ) .......................................... 433
Gabriel Szajna
Zarys pismiennictwa szermierczego w Po/sce do 1939 roku ............................. .. .. .................... 445
Renata Urban
Akademicki sport jeidziecki w Po/sce w /atach 1963-1989 ...................................................... 455
Malgorzata Woltmann-Zebrowska
Centra/ny Osrodek Sportu w Walczu-Bukowinie w latach 1950-1969 ................................... 471
Ill. TURYSTYKA
Jerzy Gaj
Historia turystyki w badaniach regionalnych ............................................................................ 485
Adrianna Gardzinska
Poczqtki turystyki w Gorcach i uzdrowiska Rabka-Zdr6j do 1939 r........................................ 494
Kvetoslava Matlovicova, Boris Malinovsky, Ivana Sovicova, Radoslav Klamar
Stan obecny i perspektywy rozwoju turystyki na przykladzie park6w tematycznych ............ 505
Jan Puchala
Rola turystyki w rozwoju gospodarczym regionu na przykladzie powiatu limanowskiego ... 519
Marta Przydzial, Iwona Pezdan-5liz
Turystyka na Rzeszowszczyinie w latach 1945-1989.. .... ..... ..... ............ ................. ................... 530
Ewa Roszkowska
W okowach "chalubinszczyzny".................................................................................................. 544
Boguslaw Sawicki
Zarzqdzanie turystykq w warunkach globalnego rynku .......................................................... 558
Wieslaw Siwinski
o pojmowaniu przestrzeni na kartach historii polskiej turystyki............................................ 577
Lukasz Szmyd
Dzialalnosc turystyczna Zwiqzk6w Zawodowych oraz Funduszu Wczas6w Pracowniczych
na ziemi kieleckiej w /atach 1945-1989 .................. .................................................................... 583
Zygmunt Wnuk
Scieika przyrodnicza im. pro! dra Wladyslawa SzaJera w Rzeszowie jako obiekt edukacyjny, turystyczny i rekreacyjny .................................................................................................. 600
IV. ZDROWIE I HIGIENA
Agnieszka Huzarska
Dzialalnosc rehabilitacyjna niepelnosprawnych w R6:iance w cyklu warsztat6w terapii
zaj~ciowej (lata 2001-2009) ........................................................................................................ 623
Slawomir Jandzis
Powstanie i rozw6j pierwszych osrodk6w rehabilitacji lecz niczej w Polsce po II wojnie
swiatowej ....................................................................................................................................... 633
Ewa Kalamacka
Higieniczne aspekty aktywnosci ruchowej w XIX wieku .......................................................... 646
Mariusz Ozimek, Dariusz Cisek, Kazimierz Obodynski
Studenci a zdrowie ....................................................................................................................... 657
8
Spis tresci
Evgen Prystupa, Iuliia Pavlova
Determinanty zdrowia ukrainskich uczni6w.......................................................: ..................... 682
V. VARIA
Andrzej Nowakowski
Historiografia kultury fizycznej w Suchej Beskidzkiej i w powiecie suskim ............................ 695
Wladyslaw Panczyk
Wplyw r6:inic wolnosciowych w zaborach rosyjskim i austriackim na poczqtki kultury
fizycznej w Zamosciu i w Sanoku .................. .............................................................................. 706
Pawel $wider, Marcin Obodynski, Anna Turza
Dzialalnosc Podkarpackiego Towarzystwa Naukowego Kultury Fizycznej w latach 19982010 ...................................................... .......................................................................................... 726
Iwona Tabaczek-Bejster
Dzialalnosc Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego na ziemi rzeszowskiej
(1971-2011) .................................................................................... ........................... ..................... 736
Tadeusz Zych
Pilka i karabin ............................ .................................................................................................. 751
Zakonczenie ............................................................................................................................................. 760
Noty biograficzne .................................................................................................................................... 762
Wykaz wazniejszych skr6t6w uzywanych w publikacji.. .................................................................. 782
Indeks nazwisk ........................................................................................................................................ 786
Aneks fotograficzny ................................................................................................................................ 802
Kvetoslava Matlovicova, Boris Malinovsky, Ivana Sovicova,
Radoslav Klamar
RNDr. Kvetoslava Matlovicova, PhD., Katedra geografie a regionalneho rozvoja, Fakulta
humanitnych a prfrodnych vied Presovskej univerzity
Be. Boris Malinovsky, student Katedry geografie a regionalneho rozvoja, Fakulta humanitnych
a prfrodnych vied Presovskej univerzity
Mgr. Ivana Sovicova, Katedra geografie a regionalneho rozvoja, Fakulta humanitnych
a prfrodnych vied Presovskej univerzity
Doe. RNDr. Radoslav Klamar, PhD., Wydzial Wychowania Fizycznego, Uniwersytet Rzeszowski
Stan obecny i perspektywy rozwoju turystyki
na przyktadzie park6w tematycznych
Wprowadzenie
Rozrywka moze bye postrzegana jako naturalna potrzeba czlowieka, wynikaj'!ca
z cherci oderwania sier od codziennych problemow, pozbycia sier zmerczenia psychicznego, jak rownieZ zabicia stresu. Na podstawie dosterpnych irodel historycznych
mozna stwierdzie, ze potrzeba rozrywki towarzyszy ludzkosci od niepamiertnych
czasow, niezaleznie od miejsca. Zmienia sier wyl'!cznie jej charakter. Odk,!d ludzie
zaczerli dostrzegae mozliwosci wykorzystania jej zorganizowanej formy na rozne
cele, moina mowie 0 jej charakterze masowym. Obecnie moiemy cZ<rsto napotkae na okrdlenie rozrywka masowa oraz przemysl rozrywkowy (w kontekscie
powi,!zanych korzysci ekonomicznych). To wlasnie mozliwose sperdzania wolnego
czasu w formie rozrywki, z czersto towarzysz,!cymi jej przezyciami emocjonalnymi,
estetycznymi i poznawczymi, niekiedy takze z elementami hazardu, utworzyla
podstawer dla jednej z form turystyki, tzw. turystyki rozrywkowej.
W realiach postkomunistycznych turystyka rozrywkowa jest wci,!z stosunkowo nowym fenomenem, ktory ujawnil sier w ostatnich dekadach minionego
506
Kvetoslava Matlovicova, Boris Malinovsky, Ivana Sovicova, Radoslav Klamar
wieku. Jest on oparty na sztucznie utworzonych atrakcjach, majqcych za cel
przyciqgnqe potencjalnych odwiedzajqcych, generujqcych zysk dla wlascicieli.
Najcz~stszymi przykladami s,! tu parki tematyczne i rozrywkowe, ktore staly si((
wr~cz symbolami wspolczesnej popkultury masowej i rozrywkP. Ich popularnose na swiecie wci,!z rosnie. Dzieje si~ tak m.in. dzi~ki temu, ze stanowi,! one
w pewnym sensie skondensowany produkt turystyczny i wypelniaj,! wyobrazenia 0 efektywnym sposobie odpr~zenia psychicznego, przynosz,!cym intensywne
przezycia.
Park tematyczny - problem okreslenia definicji oraz typy
Okreslaj,!c roznice mi~dzy parkiem tematycznym a parkiem rozrywki mozemy
spotkac si~ w literaturze fachowej z pewn'! niespojnosci,!. Jedna grupa autorow
uwaza parki tematyczne za podgrup~ parkow rozrywki, zas za kryterium podzialu
zwlaszcza motyw jednocz,!cyl. Z kolei druga grupa ekspertow jest zdania, ze park
tematyczny to nic innego jak kolejne stadium rozwoju parku rozrywkP. Cz~sto
mozna si~ spotkae takZe z pogl,!dem, ze poj((cia te s,! w swojej treSci bardzo podobne,
cz~sto uzywane jako synonimy". W ramach tego artykulu zastanawiamy si~ nad
grup,! pogl,!dow, ktora uwaza parki tematyczne za grup~ parkow rozrywki, na bazie
ktorych stopniowo si~ kreowala.
Niespojnose pogl,!dow na wyodr~bnienie parkow tematycznych sklonila niektorych autorow S do przekonania, ze wyznaczenie dokladnej i jednolitej definicji
parku tematycznego jest niemozliwe. Powodem jest fakt, iz wiele z istniej,!cych
definicji jest niedokladnych lub niepelnych. Z licznych definicji przytoczymy kilka
przykladow:
Pearce 6 definiuje park tematyczny jako "ekstremalny przyklad kapitalochlonnego, wysoko rozwini~tego, zorientowanego na klienta, przeksztakonego przez
ludzi otoczenia rekreacyjnego".
W. Kurek, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
A.D.A.M. Keperman, Temporal aspect of theme park choice behavior [onlinel Eindhoven:
Technische Universiteit Eindhoven, Faculteit Bouwkunde, capaciteitsgroep Stedebouw,den Haag 2000.
I
2
3
S.A. Clave, The global theme park industry [onlinel Cambridge: CABI North American Office,
Cambridge, 2007, s. 481, dostupne na <http://steconomice.uoradea.ro/anale/volume/2008/v2-economy-and-business-administration/1l3.pdf> cit.: 15.9.2010.
• P. Attl, Tematicke parky a jejich vyuziti v cestovnim ruchu [onlinel Praha: Katedra hotelnictvi, Vysoka skola hotelova v Praze. Dostupne na: <kod.ef.jcu.cz/wwwtajcucz/katedra/konferencel
cdrom03/sekce2/13_attl.doc> cit.: 10.11.2010 3 s.
5 S.A. Clave, The global theme park ..., s. 28.
6 Zob. A.D.A.M. Keperman, Temporal aspect of theme park choice behavior [onlinel Eindhoven:
Technische Universiteit Eindhoven, Faculteit Bouwkunde, capaciteitsgroep Stedebouw, den Haag 2000, s. 14.
5tan obecny i perspektywy rozwoju turystyki na przykladzie park6w tematycznych
507
Coltiee definiuje go jako zamkni~ty system, ktorego celem jest zaspokojenie
pragnien odwiedzajqcych poprzez wytworzenie iluzji nierealnego swiata (swiatow) marzen, w danym zakresie.
Wylson i Wylson 8 uwaiajq park tematyczny za wielkq aren~, utworzonq na bazie
technologii, kultury, a czasem takie i historii. Dzi~ki nowoczesnej technologii Sq
one w stanie wytworzyc efekty diwi~kowe i swietlne, ktore zawladnq percepcjq
odwiedzajqcych i ktore b~dq stymulowac ich wyobraini~ i fantazj~.
Pomimo obfitosci roinorodnych pogl~dow moiliwe jest zidentyfikowanie kilku
atrybutow jednoczqcych, ktore charakteryzujq parki tematyczne. W tym sensie
parki tematyczne:
Sq utworzone w duchu jednego bqdi kilku tematow. Wybrana toisamosc
tematyczna moie nast~pnie wyksztakiC (w sensie oferty) moiliwe alternatywy
rekreacyjne;
s~ organizowane jako zamkni~te przestrzenie z zazwyczaj kontrolowanym,
platnym wejsciem;
Sq obszarami 0 wysokiej koncentracji atrakcji, ktore swoim charakterem
podlegajq danemu specyficznemu tematowi (motywowi). Wykorzystanie tych
obszarow szacuje si~ na pobyt dlugosci srednio od pi~ciu do siedmiu godzin;
majq niezroinicowane podejscie do rynku docelowego - Sq w stanie dotrzec do
calego pokoleniowego spektrum;
majq do dyspozycji takie uslugi dodatkowe, glownie sprzedai iywnosci, napojow, pamiqtek itp.;
zazwyczaj wymagajq wysokich nakladow inwestycyjnych (glownie na kolejk~
gorsk~ typu "roller coaster");
kladq silny nacisk na jakosc oferowanych produktow, uslug, obslugi technicznej
i normy czystoSci;
charakteryzujq si~ procesami produkcyjnymi i konsumpcyjnymi zarzqdzanymi
centralnie9•
Za jeden z najwainiejszych atrybutow uwaia si~ jednak ch~c wytworzenia
atmosfery innego miejsca i czasu. Do najbardziej rozpowszechnionych tematow
(motywow), wykorzystywanych w parkach tematycznych naleiq okresy historyczne,
bajki, zwierz~ta, wodny swiat, woda, srodowisko nadmorskie, futuryzm i inne lO •
7
Zob. S.A. Clave, The global theme park ...
8
Zob. S-S. Yeh, Visitors to a Theme Park - Motives and Satisfaction: The Case of Janfusun,
Taiwan [onlinel thesis, Research Commons at the University of Waikato. Dostupne na: <http://
researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2585/2/thesis.pdf> cit. 17.12.2010, s. 11-17.
9 Oprac. na podst. S.A. Clave, The globaL theme park ... ;S-S. Yeh, Visitors to a Theme Park - Motives and
Satisfaction: The Case ofJanfusun, Taiwan [onlinel thesis, Research Commons at the UniversityofWaikato.
Dostupne na: <http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/l0289/258S/2/thesis.pdf> cit. 17.12.2010.
10 Np. A.D.A.M. Keperman, TemporaL aspect of theme park choice behavior [onlinel Eindhoven:
Technische Universiteit Eindhoven, Faculteit Bouwkunde, capaciteitsgroep Stedebouw,den Haag 2000.
508
Kvetoslava Matlovicova, Boris Malinovsky, Ivana Sovicova, Radoslav Klamar
Nawi,!zuj,!c na kontekst historyczny mozemy rozroznic trzy typy parkow
tematycznych:
a. odrestaurowane i przebudowane stare parki rozrywki;
b. nowo wybudowane parki tematyczne - komercyjne centra wolnego czasu, proponowane przez wielkie przedsilrbiorstwa, zorientowane na turystyk~ masow'!;
c. parki historyczne lub muzea zewn~trzne, skanseny, ktorych glownym celem
jest zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego, jak rowniez edukacja".
Stowarzyszenie ERA' 2w swoich badaniach na przykladzie Europy wykorzystuje
dla klasyfikacji parkow kryterium sredniej rocznej ilosci odwiedzaj,!cych oraz
sposobu platnosci za atrakcje. Na ich podstawie nast~pnie wyroznia:
duze parki tematyczne - z roczn'! liczb,! odwiedzaj,!cych powyzej miliona osob;
srednio duze parki tematyczne - z roczn'! liczb,! odwiedzaj,!cych od 250 tys.
do miliona osob;
male parki tematyczne - z roczn'! liczb,! odwiedzaj,!cych na poziome ponizej
250 tys. osob.
Tabela 1. Typy park6w tematycznych wg wielkosci i rynku dominujlJcego
Typ parku tematycznego
1. Park - miejsce docelowe r. t.
2. Regionalny
Inwestycje
Liczba odwiedzajlJcych
(wmln€)
(w mln) na rok
powyzej 250
100-250
powy:iej 3,5
1,5-3,5
powyzej 55
35-50
0,75-1 ,5
ponizej 0,75
25-35
r6zna
80-100
3. Miejski
4. Miejscowy
10-80
trodlo: S.A. Clave, The global theme park ....
Liczba atrakcji
W klasyfikacji tej zawarte s,! rowniez parki rozrywki z form,! platnosci "pay-as-you-go" (oplata za wst~p jest tu pobierana za kazd,! atrakcj~ oddzielnie). ERA rozroznia tu:
wielkie parki rozrywki typu "pay-as-you-go" z roczn'! liczb,! odwiedzaj,!cych
powyzej 500 tys. osob;
male parki rozrywki typu "pay-as-you-go" z roczn'! liczb,! odwiedzaj,!cych do
500 tys. osob13 •
Kolejn,! mozliw,! klasyfikacj,! jest podzial parkow tematycznych wedlug:
wielkosci, tzn. wed lug liczby odwiedzaj,!cych, zajmowanej powierzchni, liczby
pracownikow lub liczby inwestycji potrzebnych dla ich rozwoju;
11
Tamze, s. 16.
IAAPA, ERA/AECOM, European Amusement and Theme Park Industry: An Assessment of
Economic Impact of On site Visitor Spending [online]. 2009, 35 s. dostupne na: <http://www.iaapa.
12
org/europe/documents/EuropeEconomicImpactStudy.pdf> cit: 16.12.2010.
13 Wedlug IAAPA, ERA/AECOM, European Amusement and Theme Park Industry: An Asses-
sment ofEconomic Impact of On site Visitor Spending [online]. 2009, s. 35, dostupne na: <http://www.
iaapa.org/europe/documents/EuropeEconomicImpactStudy.pdf> cit: 16.12.2010.
Stan abecny i perspektywy razwoju turystyki na przykladzie park6w tematycznych
509
jak rowniei wedlug rynkow dominuj'!cych, w odniesieniu do ich pochodzenia.
Na podstawie tych kryteriow zazwyczaj wyroinia sit; parki - miejsca docelowe
ruchu turystycznego, parki regionalne, miejskie i miejscowe (tabela 1)14.
Jest jednak oczywiste, ie przedstawione typologie maj,! charakter wyl'!cznie
orientacyjny. Na podstawie kolejnych wybranych kryteriow moiliwe bt;dzie wytworzenie kolejnych klasyfikacji ad hoc dla konkretnego celu.
Przemyst park6w tematycznych
Wzrastaj,!ca liczba parkow tematycznych w ostatnich dekadach sklonila wielu
ekspertow (szczegolnie z anglosaskiego otoczenia) do przekonania, ie moina dzis
wrt;cz mowic 0 odrt;bnej podgrupie turystyki rozrywkowej, znanej jako "theme
park industry", b,!di 0 "przemysle parkow tematycznych"IS.
Pocz'!tkow parkow tematycznych naleiy szukac w rozwoju parkow rozrywki,
ktore to zaczt;to budowac na przelomie XVIII i XIX wieku. Pierwsze parki rozrywki zostaly jednak wybudowane jui w okresie sredniowiecznej Europy, kiedy to
na przedmiesciach wielkich europejskich miast zaczt;ly sit; pojawiac tzw. ogrody
zabaw (ang. pleasure garden). Ogrody te uwaiane S,! za prekursorow dZisiejszych
parkow rozrywki. Odbywaly si~ w nich przedstawienia, pokazy sztucznych ogni,
wyst,!pienia muzyczne oraz gry. Znalazly sit; w nich nawet pierwsze kolejki gorskie
typu "roller coaster" oraz karuzele. Ogrody utrzymaly swoj,! popularnosc ai do
roku 1700, kiedy to z powodu niepokojow politycznych wiele z nich zamknit;to.
Do tych, ktore przetrwaly do czasow obecnych naleiy np. ogrod Bakken (inaczej
Dyrehavsbakken) kolo miasta Klampenborg na polnoc od Kopenhagi. Ogrod zostal
otwarty jui w roku 1583, dzis moie sit; poszczycic mianem "najstarszego prowadzonego do dzis ogrodu zabaw na swiecie".
Drugi najstarszy taki ogrod - Prater znajduje sit; w Wiedniu. Zostal zaloiony
w roku 1776. Znany Tivoli Gardens (albo po prostu Tivoli) zostal otwartyw Kopenhadze w roku 1843. Poiniej powstawaly kolejne takie ogrody.
Za pocz,!tek ery przemyslu parkow tematycznych uwaia sit; najczt;sciej otwarcie Disneylandu w Anheim (Kalifornia, USA) w roku 1955 16 , choc holenderski
park Efteling zostal otwarty jeszcze wczeSniej, w roku 1952. Od tego czasu ich
liczba stale wzrasta ai do szacowanych 362 w roku 2005 (wykres 1). Na podstawie
analizy zroinicowania przestrzennego moina stwierdzic, ie najwi~kszy wzrost
liczby parkow jest odnotowywany w regionie Azji i Pacyfiku, gdzie tylko w ostatnich dziesi~ciu latach przybylo osiem nowych parkow a projektowane s,! kolejne
14
S.A. Clave, The global theme park ... , tab. 2.
15
CH. Ryan, S. Page, Tourism managament. Towards the New Millennium, Oxford: Elsevier
Science Ltd, 2000, s. 475.
16 S.A. Ciave, The glabal theme park ...
510
Kvetoslava Matlovicova, Boris Malinovsky, Ivana Sovicova, Radoslav Klamar
(wykres 2). Oczywiscie taki wzrost Iiczby parkow znaIazl swoje odzwierciedIenie
takZe we wzroscie liczby odwiedzajqcych. W roku 1990 liczba odwiedzajqcych
parki tematyczne wynosila 300 mIn, a w roku 2005 juz 606 mIn (wykres nr 3). Po
przeliczeniu danych na jednego obywatela danego kraju, w USA i Japonii Sq to
wartosci rz~du 0,6 odwiedzin, w Australii 0,5, a w Europie srednio 0,23 odwiedzin
parkow tematycznych na rok (dane z roku 1999)17. Skutkiem ekonomicznym byl
wzrost calkowitych przychodow bezposrednich z dzialaInosci parkow tematycznych
z poziomu 7,6 mId USD na szacowane wartoSci powyzej 15 mId USD w roku 2005
(wykres nr 4)18.
362
340
w roku 1990
w roku 1999
wroku 2000
wroku2005
Wykres 1. Zmiany liczby park6w tematycznych na swiede
Zr6dlo: N. Gothelf, D. Herbaux, VVerardi, Do theme parks ... , s. 50.
CH. Ryan, S. Page, Tourism managament. Towards the New Millennium, Oxford: Elsevier
Science Ltd, 2000, 475 s.,
18 N. Gothelf, D. Herbaux, V. Verardi, Do theme parks deserve their success? In InnOvative
17
Marketing [onlinel Volume 6, Issue 4. 2010. 14. Dostupne na: <http://www.businessperspectives.
org/journalsjree/.. .Iim3n_201O_4_ Gothelf.pdf> dt.: 15.2.2011.
Stan obecny i perspektywy rozwoju turystyki na przykladzie park6w tematycznych
2000
• 2005 (szacunki)
127
Ameryka
P6tnQcna
Europa
Alj a i
Pacyfi k
Re:szta
5wiata
Wykres 2. Liczba park6w tematycznych wed lug region6w swiata (w roku 2000 i 2005)
trodlo: S.A. Clave, The global theme park ...
• 2000
.2005 (szacunki)
233 ml n
Ameryka
Potnocna
Europa
Alj a i
Pacyfik
Reszta
swiata
Wykres 3. Liczba odwiedzajOJcych parki tematyczne (w roku 2000 i 2005)
Zr6dto: S.A. Clave, The global theme park ...
511
-
•
512
Kvetoslava Matlovicova. Boris MalinovskY.lvana Sovicova. Radoslav Klamar
. 2000
Ameryka
P6fnocna
.2005 (szacunki )
Azja i
Pacyfik
Eu ropa
Reszta
swiata
Wykres 4. Wysokosc przychod6w park6w tematycznych w mId USD (w roku 2000 i 2005)
Zr6dlo: S.A. Clave, The global theme park ...
Wait Disney Attractions
119,1
38,5
Merlin Entertainments Group
24,9
Parques Reunidos
23,8
Six Flags, 1nL
Universal Studios Recreation
23,7
Busch Entertainment
23,5
15,8
OCT Parks China
AsproGroup
liczba odwirozajijcych w ml n
21,1
Cedar Fair Entertinment
Compaigne des Alpes
•
.
'10
. 8,2
Wykres S. Dziesicrc najczcrsciej odwiedzanych sieci park6w tematycznych na swiecie
trodlo: TEA/AECOM, Attraction Attendance Report...
Z punktu widzenia dzialania parki tematyczne mozna uznac za oddzielne, samowystarczalne jednostki, zarz~dzane jako firmy z sektora prywatnego. Wi~kszosc
z tych przedsi~biorstw jest prowadzona i zarz~dzana przez globalne sieci park6w
Stan obecny i perspektywy rozwoju turystyki na przykladzie park6w tematycznych
513
tematycznych l9 • Parki tematyczne naleZq do najcz~sciej odwiedzanych atrakcji
turystycznych. Wedlug informacji 0 odwiedzalnosci TEA (Themed Entertainment
Association), publikowanej co roku we wspolpracy z AEeOM, w roku 2009 25
najwi~kszych parkow tematycznych swiata odwiedzilo 185,6 mln ludzi 20. N ajwi~ksZq
odwiedzalnosciq moze si~ poszczycic globalna siec WaIt Disney Attractions, ktorq
w roku 2009 odwiedzilo 119,1 mln ludzi. Jest to wartosc ponad trzykrotnie wyzsza
niz sieci, ktore si~ uplasowaly na kolejnych miejscach (wykres 5)21.
Przytoczone dane statystyczne wskazujq na wyrainq dominacj~ parkow z Ameryki Polnocnej (45% z wszystkich odwiedzin) nad resztq swiata (Europa i Azja
tworzq samodzielnie jedynie jednq czwartq cz~sc wszystkich odwiedzin). Rynek
amerykanski jest jednak w duzym stopniu odmienny od europejskiego i azjatyckiego22 • Przede wszystkim popularnosc parkow tematycznych w Ameryce Polnocnej
jest znacznie wi~ksza, 0 czym moze swiadczyc dwukrotnie wyzsza odwiedzalnosc
na poziomie powyzej 120 mln ludzi rocznie. W Europie zachodniej wartosc ta jest
nizsza i wynosi okolo 60 mln ludzi rocznie, podczas gdy liczba ludnosci zamieszkujqcej USA i zachodniq Europ~ jest porownywalna. Roznicy mozna si~ doszukiwac
takZe w przestrzennym rozmieszczeniu parkow. W Stanach Zjednoczonych az 13
parkow z pierwszej dwudziestki (0 odwiedzalnosci 100 mln ludzi na rok) jest zlokalizowanych w dwoch stanach, konkretnie w Kalifornii i na Florydzie. W Europie
zachodniej 13 najcz~sciej odwiedzanych parkow znajduje si~ na terenie 8 panstw.
Inna jest takZe struktura rynku. W Stanach Zjednoczonych parki tematyczne
Sq prowadzone przez 5 glownych sieci: Wait Disney, Universal, Busch, Six Flags
i Ced 3. Parki tematyczne wyzej wymienionych sieci mozemy podzielic na trzy
grupy. Pierwszq z nich tworzq parki tematyczne z oryginalnymi, wyrozniajqcym
i si~ motywami. Ich wlascicielami Sq trzy wielkie spolki - Wait Disney, Universal
i Busch. Znajdujq si~ one glownie w Kalifornii i na Florydzie. Koncentracja parkow
na tych obszarach podkresla, ze ich oferta skierowana jest do turystow, ktorzy Sq
sklonni przemieszczac si~ na wi~ksze odleglosci i pozostac w danym parku na okres
dluzszy niz jeden dzien. W Europie jednak sytuacja, z wyjqtkiem Disneylandu, jest
zupelnie inna. Tu oferta skierowana jest bowiem dla tych odwiedzajqcych, ktorzy
chcq w parku sp~dzic maksymalnie jeden dzien. Drugq grup~ tworzq parki spolki
ar
19
A.D.A.M. Keperman, Temporal aspect of theme park ... , s. 14.
TEA/AECOM (2010), Attraction Attendance Report for 2009 [onlinel Jeffers Gene, s. 17,
dostupne na: <http://www.aecom.com/deployedfiles/lnternetlCapabilities/2009%20Theme%20
20
Index%20Final%20042710_for%20screen.pdf> , cit: 13.11.2011.
2 1 Tam:i:e.
22
TEA/ERA (2007), Theme Park Attendance Report 2006 [onlinel Jeffers Gene, InPark Magazine,
Park World Magazine, dostupne na: <http://www.themeit.com/attendance_report2006.pdf>. 14 s.,
cit: 10.11.2010.
23
J. Swarbrooke, The Development and Management of Visitor Attractions. Butterworth-Heine-
mann, Oxford, UK. In Clave; N. Gothelf, D. Herbaux, V. Verardi, Do theme parks ...
514
Kvetoslava Matiovicova, Boris Malinovsky, Ivana Sovicova, Radoslav Klamar
Six Flags, ktora zarzC}dza homogenicznymi (jednolitymi) parkami na obrzeiach
duiych miast w USA. W parkach tych znajdujC} sit; glownie kolejki gorskie typu
"roller coaster" oraz inne motywy (np. motyw Looney Tunes na obszarze przeznaczonym dla dzieci), a czasami takie atrakcje wodne. OstatniC} grupt; tworzC} parki
miejscowe, ktore charakteryzujC} sit; znacznie niiszC} odwiedzalnosciC} w porownaniu
z wyiej przytoczonymi grupamF4.
Perspektywy dalszego rozwoju park6w tematycznych na swiecie
BieiC}ce raporty wyrainie wskazujC} na wplyw parkow tematycznych na rozw6j
i formowanie ruchu turystycznego. Ze wzglt;du na zroinicowanie stopnia rozwoju
poszczegolnych czt;sci swiata, perspektywy dalszego ich rozwoju naleiy oceniac
oddzielnie.
Amerykanski rynek parkow tematycznych (przede wszystkim USA) aktualnie
znajduje sit; w stadium dojrzalosci (tabela 2). Naleiy wit;c do najwit;kszych na
swiecie, nie tylko z pod wzglt;dem wielkosci (liczby park6w i odwiedzajC}cych),
ale rowniei z punktu widzenia zasit;gu, innowacyjnoSci produktow, strategii
marketingowej oraz zaawansowanego systemu zarzC}dzania. Dlatego nie oczekuje sit; w przyszloSci znacznego wzrostu liczby wielkich regionalnych parkow
tematycznych. Wzrost w tej braniy charakteryzuje stabilnosc i prawdopodobnie
nie dOjdzie tu do wit;kszych wahan w liczbie odwiedzajC}cych. Zmienic moie
sit; natomiast charakter oferowanego produktu turystycznego, ktory bt;dzie sit;
w spos6b elastyczny dostosowywal do zmian popytu w omawianej braniy. Powstawanie nowych parkow przewiduje sit; tylko w przypadku, ie bt;dC} one mniejsze,
oraz ie wypelniC} lukt; w rynku, ktorej nie zagospodarujC} wielkie sieci park6w
tematycznych 25 •
Tabela 2. Etapy rozwoju park6w tematycznych w poszczeg61nych cz~sciach swiata
Rok
1950
1960
1970
1980
Ameryka P61nocna
Eur~p.a
Azja i Pacf!ik
Reszta 5wiata
~--
--
Pocz~tek
Rozw6j
Pocz~tek
Ekspansja
DOjrzalosc
Rozw6j
Ekspansja
Koncentracja
1990
Adaptacja
2000
Dywersyfikacja
Lokalizacja
Zr6dlo: S.A. Clave, The global theme park ...
Pocz~tek
Rozw6j
Pocz~tek
Ekspansja
Rozw6j
Wzrost selektywny
Ekspansja
24
N. Gothelf, D. Herbaux, V. Verardi, Do theme parks ...
25
C.B. Jones, J. Robinett, The Future a/Theme Parks in International Tourism [onlinel ERA, 1998,
dostupne na <http://www.hotel-online.com/Trends/ERA/ERARoleThemeParks.html> cit.: 12.1.2011.
Stan abecny i perspektywy rozwoju turystyki na przykladzie park6w tematycznych
515
W Europie wif,:kszosc parkow tematycznych zostalo zbudowanych w ciC}gu ostatnich dwudziestu pi~ciu lat. PoczC}tek ekspansji mozna datowac na rok 1992, kiedy
to zostal otwarty EuroDisney we Francji, po ktorym powstawaly nast~pne parki,
ktore rowniez odniosly sukces (1995: PortAvenutra - Tarragona, Hiszpania, 1996:
Legoland - Windsor, Wielka Brytania). Rynek parkow tematycznych powoli si~
zatem zapeinia, czego efektem jest coraz wi~ksza konkurencja, ktora wymusza nowe
inwestycje w celu zwi~kszenia atrakcyjnosci oraz przyciC}gni~cia nowych turystow.
W ostatnim czasie wiele parkow tematycznych zostalo rozbudowanych i przeniesionych. Znacznie wi~kszy nacisk kladzie si~ teraz na inwestycje i marketing. Trendem
ostatecznym w europejskim przemysle parkow tematycznych jest konsolidacja wlasnoSci. Wlascicielami parkow zostanie kilka glownych grup (spolek), a stanie si~ tak
prawdopodobnie po przejsciu do stadium dojrzalosci, jeSli sytuacja w branzy b~dzie
si~ rozwijac podobnie jak to mialo miejsce na rynku amerykanskim 26 •
Ogromnym rynkiem parkow tematycznych nowego tysiC}clecia stala si~ Azja.
Niektore aZjatyckie miasta, takie jak Bangkok, Singapur i Kuala Lumpur juz zapisaly
w swoich strategiach rozwoju m.in. wsparcie turystyki tematycznej. Wed lug Jonesa,
Robinetta (1998) g16wnymi tendencjami wsrod azjatyckich parkow tematycznych
b~dzie ich wzrost i zmniejszenie wydatkow. W ciC}gu ostatnich 5-7lat odnotowane
zostalo bardzo duze zainteresowanie rozwojem parkow tematycznych, szczegolnie
w Japonii i Korei. Powodem takiego stanu rzeczy byl ogromny sukces tokijskiego
Disneylandu, jak rowniez wysoki poziom przychod6w z przemyslu rozrywkowego
oraz zach~ty rzC}du japonskiego. Obecnie istnieje kilka duzych projektow, dotyczC}cych przemyslu rozrywkowego, do ktorych naleZC} rozbudowa Disneylandu w Tokio,
budowa swiata podwodnego w Awaji nieopodal Osaki, ogromny park tematyczny
Universal Studios w Kobe oraz rozbudowa parku Yongin w Korei. Kilka proponowanych projektow planowanych jest na Tajwanie i w Chinach 27• W Azji zauwazalne
jest przejscie od turystyki zakupowej do turystyki tematycznej. Wykorzystywanie
merchandsingu przy wizytach park6w tematycznych wydaje si~ miec bardzo duiy
potencjal wzrostowy. Korzysci plynC}ce ze stymulacji tego rodzaju popytu znajdujC}
coraz wi~ksze zrozumienie u operatorow parkow tematycznych. Celem jest zwi~k­
szenie rentownosci dzialalnosci handlowej oraz dzialan wspierajC}cych, ktore SC}
wzajemnie polC}czone tak, zeby odwiedzajC}cy musieli przejsc przez miejsca, gdzie
oferowane SC} im r6Znego rodzaju produkty, b~dC}ce przypomnieniem 0 parku oraz
o intensywnych przeZyciach z pobytu w nim 28 •
26 C.B. Jones, J. Robinett, The Future of Theme Parks in International Tourism [onlinel ERA,
1998, dostupne na <http://www.hotei-online.com/Trends/ERA/ERARoleThemeParks. html> dt.:
12.01.2011.
27 Tam:ie.
28 C.R. Dridea, G. Strutzen, The main concept of tourism industry development [onlinel Dostupne
na: <http://steconomice.uoradea.ro/anaie/voiume12008/v2-economy-and-business-administration/113.pdf> dt.: 31.10.2010, s. 638.
516
Kvetoslava Matlovicova. Boris MalinovskY.lvana Sovicova. Radoslav Klamar
Przemysl parkow tematycznych w Ameryce Lacinskiej i Meksyku znajduje
w fazie poczqtkowej, a w niektorych jej cz~sciach w fazie ekspansji. Dziesi~c
najcz~Sciej odwiedzanych parkow Ameryki Lacinskiej odwiedzilo w roku 2008
12,2 mln Iudzi. Pewnq perspektyw~ dla rozwoju parkow tym regionie przynosi
ich wzrastajqca odwiedzalnosc w ostatnich Iatach. Ameryka Lacinska jako jedyny
region na swiecie odnotowal wzrost liczby odwiedzajqcych parki 0 1,3%, co daje
w wartosciach bezwzgI~dnych 12,3 mIn odwiedzajqcych w roku 2009. Najcz~Sciej
odwiedzanym parkiem tematycznym tego regionu jest Six Flags w Meksyku (Mexico
City), ktoryw roku 2009 odwiedzilo 1,95 mln Iudzi. Prognoz~ daIszego jego rozwoju
mozna zatem powiqzac takZe z krajami, gdzie takie parki juz dzialajq, tj. z Brazyliq,
Chile, Meksykiem, Argentynq i Kolumbiq29 •
si~
Podsumowanie
Obecny szybki rozwoj w dziedzinie nauki i techniki coraz bardziej wkracza do
spektrum naszej codziennej rzeczywistosci. Wtargnql on w sposob intensywny do
sfery rekreacji, rozszerzajqc mozliwosci regeneracji psychicznej za posrednictwem
wytwarzania coraz doskonalszej rzeczywistosci wirtualnej. Parki tematyczne mozna
w pewnym sensie uwazac za odzwierciedIenie tych procesow, poniewaz dzi~ki
nowoczesnym technologiom Sq one w stanie zaoferowac odwiedzajqcym intensywne
przezycia, oparte na tymczasowym oderwaniu si~ od swiata rzeczywistego i przeniesieniu si~ do swiata fantazji, podporzqdkowanego danemu tematowi. Szybkie tempo
rozwoju powoduje zmiany popytu, na ktore reaguje takZe przemysl parkow tematycznych. Efektem zaostrzajqcej si~ konkurencji Sq nowe typy parkow tematycznych,
ktore jeszcze bardziej wciq,gajq, odwiedzajqcych do swojego alternatywnego swiata,
zeby jak najbardziej przekonujqco stworzyly wrazenie rzeczywistoSci. Wykorzystujq
do tego technologie symulacji 3D, 4D i 5D. Wprowadzenie kazdej takiej nowinki
od razu przyciqga uwag~ turystow, co przeklada si~ na zwi~kszenie odwiedzalnosci.
Pozytywne tendencje rozwoju zostaly jednak skorygowane przez recesj~ gospodarczq. Z 25 najwi~kszych parkow tematycznych swiata az 13 odnotowalo w roku
2009 spadek odwiedzin (srednio 0 6,6%), jednak aktualne trendy w roku 2010
wskazujq na pewne ozywienie w branzy30.
29
TEA/ERA, AECOM (2009), Attaction attendance report for 2008 [online] 2009, Jeffers Gene
13 s., dostupne na: <http://exemplaryenvironments.com/july/docs/TEAERA2008-3.pdf>, cit.:
10.11.2010; TEA/AECOM (2010), Attraction Attendance Report for 2009 [online] Jeffers Gene, 17
s., dostupne na: <http://www.aecom.com/deployedfiles/I nternetlCapabilities/2009%20Theme%20
Index%20Final%2004271O_for%20screen.pdf> ,cit: 13.11.2011.
30 TEA/AECOM (2010), Attraction Attendance Report for 2009 [online] Jeffers Gene, 17 s.,
dostupne na: <http://www.aecom.com/deployedfiles/lnternet/Capabilities/2009%20Theme%20
Index%20Final%20042710_for%20screen .pdf>, cit: 13.11.2011; TEA/ERA, AECOM (2009): Attaction
Stan obecny i perspektywy rozwoju turystyki na przykladzie park6w tematycznych
517
Patrz,!c na statystyki z roku 2009 mozemy stwierdziC, ze przemysl park6w
tematycznych jest w swojej istocie wystarczaj,!co odporny na tego typu wstrz'!sy
i jest dobrze przygotowany do kontynuowania ekspansji z okresu przedkryzysowego.
Z punktu widzenia rozmieszczenia przestrzennego, epicentrum turystyki
rozrywkowej pozostaje wci,!z Ameryka P6lnocna. P6lnocnoamerykanskie parki
tematyczne zajmuj,! bowiem 12. z 25 miejsc swiatowego rankingu TOP 25. Jednak
w branzy odnotowuje sit( pewne przesunit(cie w kierunku na wsch6d. Mimo globalnego kryzysu w Azji powstaj,! w szybkim tempie nowe parki, a w przyszlosci
przewiduje sit( takZe duzy wzrost. Chiny i inne wazne rynki azjatyckie maj,! tendencjt( do silnego rozwoju nowej sieci park6w, kt6rych nie znajdziemy nigdzie indziej
na swiecie. Przykladem moze bye niedawne otwarcie super nowoczesnego parku
tematycznego Ferrari World w Abu Zabi pod koniec roku 2010. L,!czy on w sobie
nowoczesny motyw superszybkich samochod6w oraz bolid6w marki Ferrari oraz
swiatowego "naj" w wielkosci - z powierzchni,! prawie 200 000 m 2 Ferrari World
jest obecnie najwit(kszym zadaszonym parkiem tematycznym swiata. Pocz'!tkiem
nowego bieguna wzrostu w regionie Azji poludniowowschodniej moze tez bye
niedawne otwarcie Universal Studios w Singapurze (marzec 2010), gdzie odwiedzalnose szacuje sit( na 4,5 mln ludzi rocznie.
W ostatnich latach parki tematyczne staly sit( jedn,! z najbardziej ulubionych
form rozrywki masowej31. Wedlug Cluzeau (1998) mozna sit( spodziewae dalszej
ekspansji na obszary Afryki, Srodkowego Wschodu, Azji i Ameryki Poludniowej,
chociaz pewien potencjal dalszego rozwoju ma takZe obszar Europy Srodkowej
i Wschodniej. Niekt6rzy autorzy uwazaj'! to za przejaw koncepcji globalnego
przyci,!gania, kt6ra znajduje swoje odzwierciedlenie w zdolnosciach park6w tematycznych do pozyskiwania bardzo duzych liczb odwiedzaj'!cych 32 •
Studium, jakie opublikowal Milman przepowiada m.in. to, ze przemysl park6w
tematycznych bt(dzie sit( coraz wyrainiej orientowal na uslugi, kt6re maj,! bye
bardziej interaktywne i kt6re to przynios,! wit(cej przezye. Opr6cz tego dodaje on, ze
przyszlosc park6w tematycznych bt(dzie oparta na integracji park6w zorientowanych
na ruch turystyczny oraz wprowadzaniu nowych technologii do kolejek g6rskich
"roller coaster" i innych atrakcji.
attendance report for 2008. [onlinel 2009, Jeffers Gene l3 s., dostupne na: <http://exemplaryenvironments.com/july/docsITEAERA2008-3.pdf>, cit.: 1O.1l.201O.
31 A. Milman, Th e future of the them e park and attraction industry: A Managem ent Perspective.
Journal of Travel Research , 40 (2), s. l39- 147, In Arroyo 2007.
32 Np. S. Williams, Tourism Geography. London, Routledge. In Arroyo 2007.
--------....................
z
518
Kvetoslava Matlovicova, Boris Malinovsky, Ivana Sovicova, Radoslav Klamar
Current situation and perspectives of tourism development
based on the theme parks
Summary
In terms of post-communist reality entertainment tourism is still relatively
a new phenomenon that has emerged in the late decades of the last century. It
is based on artificially created attractions to attract potential visitors generating profit for their operators. The most common in this context are the theme
and amusement parks that have become a symbol of modern mass pop culture and entertainment. While defining eventual differences between the theme park
and the amusement park, we are facing the problem of inconsistency ofliterature.
In the given paper we reflect the group of views, which consider the theme parks
to be a unit of amusement parks, on the bases of which it was created. The first
amusement parks were established during the medieval Europe.
The opening period of Disneyland in Anaheim (California, USA) in 1955 is
considered to be the beginning of the era of theme parks industry. Since that time
the number of theme parks was rising continuously up to an estimated 362 in 2005.
In terms of spatial distribution, the epicentre of entertainment tourism remains
in North America. North - American theme parks took 12 of the 25 places in worldwide ranking TOP 25 (by attendance). However, there can be noted a certain shift
towards the east. Despite of the impact of global crisis, a strong growth promises
Asia, where the rapid speed of building new parks continues and a strong growth
is expected in the future. Theme parks have became in recent years one of the most
popular forms of mass entertainment. According Cluzeau we can anticipate their
further expansion in to the areas of Africa, the Middle East, Asia, South America
and the areas of the Central and Eastern Europe have also certain potential for
further development.