Artur Borcuch, Zarządzanie ryzykiem systemowym w warunkach

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 16, Nr 2/2012
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Zarządzanie i finanse
Artur Borcuch1
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM SYSTEMOWYM
W WARUNKACH NIESTABILNOŚCI SYSTEMU
FINANSOWEGO
Wprowadzenie
Umiejętne zarządzanie ryzykiem systemowym jest warunkiem stabilnego
funkcjonowanie systemu finansowego. Jednym z obszarów ryzyka systemowego
jest niezdolność jednego z uczestników systemu finansowego (np. banku) do realizowania swoich zobowiązań. To w konsekwencji może wpłynąć na problemy
z płynnością innych podmiotów finansowych, a w skrajnych przypadkach na zaburzenie stabilnego funkcjonowania systemu finansowego. Wrażliwym czynnikiem
tego mechanizmu jest system rozliczeń i rozrachunków.
Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka ryzyka systemowego oraz prezentacja czynników określających niestabilny system finansowy. Szczególnym
wynikiem tak określonych analiz teoretycznych jest wyznaczenie elementów określających zarządzanie ryzykiem systemowym w warunkach zagrożenia stabilności
systemu finansowego. Analizę przeprowadzono przez pryzmat systemów rozliczeń i rozrachunków.
Ryzyko systemowe
Ryzyko systemowe można rozumieć jako ryzyko niezdolności jednego
z uczestników do wypełnienia swoich zobowiązań, albo wywoływanie przez niego
zakłóceń, które może powodować niezdolność innych uczestników systemu albo
instytucji finansowych do spełniania swoich zobowiązań. Może to z kolei implikować poważnymi problemami związanymi z płynnością, i w rezultacie zagrażać
stabilności systemu finansowego2. Ryzyko płynności ściśle wiąże się z kosztami
1
2
Dr Artur Borcuch, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
D. Rambure, A. Nacamuli, Payment Systems. From the Salt Mines to the Board Room, Palgrave
Macmillan, Hampshire – New York 2008, s. 54-55.
263
opóźnień płatności oraz kosztami płynności. Dysponując niewystarczającym poziomem płynności, bank stoi przed wyborem między odraczaniem płatności do
momentu pozyskania z systemu odpowiednich środków na rozliczenie a uzyskaniem środków na rynku. Z tego powodu zarządzanie płynnością jest bardzo ważnym elementem działalności banku3.
Najczęściej przytaczanymi przyczynami ryzyka systemowego są: panika bankowa oraz efekt zarażenia. Panika bankowa, czyli „run” na banki ze strony klientów indywidualnych i instytucjonalnych stanowi poważne zagrożenie dla ich bezpiecznego funkcjonowania (wypłacalności). Brak zaufania ze strony klientów
banku, zwłaszcza instytucjonalnych, może na zasadzie efektu domina przenosić
się na inne banki, a następnie na inne instytucje systemu finansowego. W rezultacie, zaburzenia w sektorze bankowym przenoszą się na cały system finansowy,
powodując jego destabilizację. Do podstawowych kanałów „zarażania się” systemów finansowych zalicza się: powiązania handlowe, rynki finansowe czy wzajemne powiązania między bankami i innymi instytucjami finansowymi (powiązania kapitałowe, organizacyjne i funkcjonalne)4. Należy jednak odnotować, iż wiele
opracowań naukowych eksponuje związek ryzyka systemowego z bankowością
międzynarodową aby zwrócić uwagę na:
1. globalne ryzyko systemowe – ryzyko, że bankowość na świecie może się
załamać w reakcji na jeden znaczący upadek banku;
2. ryzyko wypłacalności które wynika z nierozważnych pożyczek i aktywności
handlowej;
3. ryzyko dla deponentów wynikające z niedostatecznego ubezpieczenia banków;
4. ryzyko przeniesienia całości kosztów na społeczeństwo5.
Z kolei badania empiryczne pokazują, że długookresowy wzrost gospodarczy
jest ujemnie skorelowany ze zmiennością równowagi makroekonomicznej6. Rozbudowaną sieć pojęć wykorzystywanych do opisu ryzyka systemowego przedstawia tabela nr 1.
Ryzyko systemu finansowego jest agregatem, który można rozpatrywać na poziomach: makro- i mikroekonomicznym. Jego drugi wymiar tworzą: zmienność
otoczenia oraz współzależności w nim zachodzące (zależności przechodzenia ryzyka od jednego do drugiego uczestnika, od jednego do drugiego instrumentu),
pokazujące stopień złożoności pojęcia ryzyka systemu finansowego. Istotą stworzonej dla zarządzania ryzykiem systemowym siatki pojęciowej jest bezpieczeństwo w jego różnych odmianach. Na system bezpieczeństwa składają się:
3
4
5
6
A. Grąt-Osińska, M. Pawliszyn, Poziom płynności i opóźnienia w rozrachunku w Systemie SORBNET – podejście symulacyjne przy użyciu symulatora systemów płatności BoF-PSS2, „Bank i Kredyt” 2007, nr 5, s. 54-55.
M. Capiga, Determinanty i struktura bezpieczeństwa finansowego [w:] Sieć bezpieczeństwa finansowego, (red.) M. Capiga, W. Gradoń, G. Szustak, CeDeWu, Warszawa 2010, s. 17.
K. Alexander, R. Dhumale, J. Eatwell, Global Governance Of Financial Systems. The International Regulation Of Systemic Risk, Oxford University Press, Oxford – New York 2006, s. 24.
J.K. Solarz, Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, PWN, Warszawa 2008, s. 31.
264
globalny porządek stworzony z wielu nachodzących na siebie sieci oddziaływania, obejmujących sfery: polityki, społeczną i gospodarczą;
− wszystkie ugrupowania i stowarzyszenia mające swoje prawa, które mogą
samodzielnie stanowić, co wynika z ich autonomii;
− wprowadza się pewne uniwersalne zasady, których nie można łamać ani
w ramach danego reżimu, ani w ramach stowarzyszenia z nim;
− obrona własnej determinacji, tworzenie wspólnych struktur i utrzymanie
demokracji, które są priorytetami kolektywnych działań.
Zarządzanie ryzykiem systemowym ma zatem procesowy charakter i obejmuje
triadę: liberalizację gospodarki, jej bezpieczeństwo oraz stabilność systemu finansowego7.
−
Tabela 1. Współzależność rodzaju ryzyka i zmienności otoczenia zarządzania nim
poziom ryzyka
systemu finansowego
ryzyko systemu finansowego - makro
ryzyko systemu finansowego - mikro
zmienność otoczenia politycznego,
wojskowego, ekonomicznego,
ekologicznego, kulturowego
- bezpieczeństwo narodowe
- bezpieczeństwo pracy
- bezpieczeństwo gospodarcze
- bezpieczeństwo indywidualne
zmienność potrzeb i właściwości
sytuacji
współzależność elementów
zarządzania ryzykiem
straty umyślne: terroryzm, sabotaż, szpiegostwo, przestępczość
zorganizowana
straty losowe: klęski naturalne,
błędy człowieka, awarie techniczne
zarządzanie sytuacjami nadzwyczajnymi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J.K. Solarz, Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego,
PWN, Warszawa 2008, s. 31.
Tabela 2. Porównanie makroekonomicznej i mikroekonomicznej perspektywy
pomiaru ryzyka systemowego.
wgląd w istotę ryzyka
systemowego
kryterium stabilności systemu
finansowego
makroekonomiczny
mikroekonomiczny
ograniczenie częstotliwości i skali zaburzeń
cel zarządzania ryzykiem
systemowym
modele ryzyka systemowego
skorelowanie wystawienia na
ryzyko systemowe
ukierunkowanie zarządzania
ryzykiem systemowym
ograniczenie strat PKB
i kosztów podatników
endogeniczne
istotne
ograniczenie niesprawności systemowo ważnych instytucji finansowych
ochrona depozytów ludności
i skłonności do oszczędzania
egzogeniczne
nieistotne
z góry na dół
z dołu do góry
Źródło: C. Borio, Towards a macroprudential Framework for financial supervision and regulation?,
CESinfo Economic Studies 2/2003, s. 181-216. Podaję za: J. K. Solarz, Istota i sposób ryzyka system
finansowego [w:] Ryzyko w finansach i bankowości, (red.) B. Filipiak, M. Dylewski, Difin, Warszawa 2010, s. 19.
7
Ibidem, s. 32.
265
Niestabilność systemu finansowego
Ryzyko systemowe jest mechanizmem, który „opisuje” efekt o działaniu
zwrotnym mogącym prowadzić do niestabilności systemu. Przykładem takiej sytuacji był rok 1929 rok, kiedy miał miejsce kryzys na rynku kapitałowym, który
doprowadził do kryzysu bankowego, i w konsekwencji do Wielkiej Depresji8.
Analizując zaburzenia na rynkach finansowych lub walutowych należy zwrócić
uwagę na następujące kanały:
− zachowania inwestorów instytucjonalnych w warunkach niepełnej informacji. Ich przykładem są zachowania stadne i efekt domina;
− instrumenty pochodne pierwszej i drugiej generacji integrujące rynki kapitałowe w skali globalnej. Ich używanie prowadzi do nadmiernego wzrostu
dźwigni finansowej w obrocie gospodarczym;
− zarażanie wynikające z procedur i praktyk instytucji finansowych, które
zarządzając swoim ryzykiem, wywołują ryzyko systemowe w rejonie, które jest odległe geograficznie od epicentrum zaburzeń;
− działalność spekulantów wykorzystujących arbitraż stóp procentowych
i arbitraż prawny między lokalnymi rynkami finansowymi. Zmowa kluczowych graczy rynkowych musi prowadzić do wyeliminowania z rynku
słabszych jego uczestników;
− powiązania handlowe z sąsiadami: kryzys eksportu w jednym kraju prowadzi do zastoju w jego gospodarce bez względu na wyjściową równowagę makroekonomiczną;
− utrata zaufania rynków finansowych w wyniku nieodpowiedzialnych działań lub ich zapowiedzi ze strony polityków: zaburzenia sceny politycznej
przenoszą się na stan gospodarki;
− owczy pęd: inwestorzy zagraniczni naśladują inwestorów, którzy mają dostęp do informacji prywatnych;
− zaburzenie równowagi makroekonomicznej wyrażone deficytem bilansu
płatniczego przekraczającym 5% PKB;
− zaburzenia wywołane działaniami politycznymi9.
Wysoki poziom ryzyka systemowego może również powodować, że banki będą „upadać”, a to z kolei może zagrażać stabilności systemowej ponieważ:
− wiele banków zajmuje znaczną rolę w systemach płatniczych i rozrachunkowych;
− wzajemne powiązania pomiędzy bankami oraz ich operacje hurtowe sprawiają, że są one narażone na zatory, zaś efekt domina powoduje, że kłopoty w rozliczeniach w jednym banku wpływają na inne10.
Klasycznymi przykładami zakłóceń na rynkach systemów płatności były upaM.F. Dobeck, E. Elliott, Money, Greenwood Press, Westpoint – London 2007, s. 159.
J.K. Solarz, Ryzyko zarażenia się gospodarki Polski zaburzeniami na rynkach zagranicznych [w:]
Ryzyko kryzysu finansowego w Polsce. Identyfikacja i monitorowanie, (red.) D. Błaszczuk, Poltext,
Warszawa 2006, s. 60-61.
10
K. Alexander, R. Dhumale, J. Eatwell, op.cit., s. 24.
8
9
266
dłość niemieckiego banku Herstatt w 1974 roku, oraz awaria systemów komputerowych w Bank of New York w 1985 roku – banków zaangażowanych w wiele
transakcji o ogromnej wartości. W wyniku wymienionych zdarzeń, banki te nie
były w stanie wywiązać się w terminie ze swoich zobowiązań, co z kolei – na
skutek wzajemnych powiązań – przyczyniło się do powstania problemów z płynnością u kolejnych uczestników systemu (tzw. efekt domina) i paniki na rynkach
walutowych. Jest to zrozumiałe, gdy weźmie się pod uwagę fakt, iż w dniu zawieszenia działalności bank Herstatt był zaangażowany w transakcje o wartości około
620 mln USD. Z drugiej strony, sytuacje takie (jak wspomniane powyżej) wywołały jednak pewien pozytywny efekt. Występujące co pewien czas zakłócenia
w funkcjonowaniu systemów płatności przyczyniły się do podjęcia wysiłków mających na celu identyfikację występującego w nich ryzyka oraz do wypracowania
rekomendacji, których realizacja prowadzi do minimalizowania tego ryzyka11.
Zarządzanie ryzykiem systemowym
Motywy uzasadniające istnienie regulacji obejmujących banki i inne instytucje
finansowe są oparte na argumentacji R. Coase’a, który twierdził, że nieregulowane
działania prywatne przynoszą skutki, których krańcowe koszty społeczne są większe od prywatnych kosztów krańcowych. Krańcowe koszty społeczne pojawiają
się wówczas, gdy upadek banku ma większe następstwa dla gospodarki niż upadek
firmy produkcyjnej. W odróżnieniu od tego prywatne koszty krańcowe są ponoszone przez akcjonariuszy oraz pracowników spółki i są one zazwyczaj mniejsze
od kosztów społecznych. Niemniej jednak, należy pamiętać, że regulacje pociągają za sobą rzeczywiste koszty, które mają dwa źródła:
− bezpośrednie koszty regulacji,
− koszty przestrzegania regulacji przez objęte nimi podmioty12.
Trzeba podkreślić, że struktura sektora płatniczego w wyniku rozwoju technicznego zmienia się gwałtownie. Z jednej strony, nowe urządzenia płatnicze jak
np. pieniądz elektroniczny stają się coraz bardziej istotne jako substytuty banknotów i monet. Z kolei z drugiej strony, w systemach rozliczeń i rozrachunków podmioty nimi zarządzające redukują koszty oraz regulują rosnący popyt na usługi
płatnicze. W tym samym czasie, regulatorzy publiczni są zainteresowani implikacjami w zakresie stabilności dla usług płatniczych13.
W historii banki centralne pełniły aktywną rolę w systemie płatniczym. Kontynuują one tą rolę jako „dostawca” usług płatniczych i jako nadzorca systemów
prywatnego sektora. Rozmiar, w jakim bank centralny jest zaangażowany w system płatniczy zależy od danego kraju. Historycznie, płatności międzybankowe
były realizowane w trybie netto (na koniec dnia). Jednak liczba płatności międzyK. Senderowicz, Wymogi Unii Europejskiej oraz standardy międzynarodowe i ich wpływ na rozwój systemów płatności w Polsce, Euro od A do Z, Wydawnictwo NBP, Warszawa 2003, s. 80-81.
12
K. Matthews, J. Thompson, Ekonomika bankowości, PWE, Warszawa 2007, s. 189.
13
C. Holthausen, C. Monnet, Money and Payments: A Modern Perspective, ECB Working Paper No.
245, July 2003, s. 7.
11
267
bankowych rosła istotnie od lat 80-tych w rezultacie szybkich innowacji finansowych oraz integracji i globalizacji na rynkach finansowych. W ostatnich kilku
dekadach wiele krajów zmodyfikowało swoje procedury w zakresie systemów
płatności międzybankowych z nakierowaniem na redukowanie ryzyka rozliczeń
i ryzyka systemowego. Biorąc pod uwagę fakt, że wiele banków centralnych optowało za wprowadzeniem systemów w czasie rzeczywistym, do roku 1985 trzy
kraje wprowadziły takie systemy. Dekadę później liczba krajów wzrosła do 16. Od
połowy lat 90-tych, poziom adopcji RTGS wzrósł zasadniczo. Od końca lat 90tych, RTGS był fenomenem użytkowanym przeważnie przez kraje uprzemysłowione, ale zarówno kraje przejściowe jak i rozwijające się rozpoczęły inwestowanie w rozwój infrastruktury finansowej i systemów płatniczych. Na koniec roku
2005, 91 banków centralnych wprowadziło system RTGS14. Podsumowując, system RTGS jest efektywniejszy od systemu rozliczeń netto. Jakkolwiek rozliczenia
wysokokwotowe redukują ryzyko systemowe15.
W Europie na szczególną uwagę zasługuje system TARGET2 (Trans-European
Automated Real-Time Gross Settlement Express Transfer System – transeuropejski zautomatyzowany błyskawiczny system rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym w euro), który funkcjonuje od 19 listopada 2007 roku i zastępuje system
TARGET. Uczestnikami systemu TARGET2 stawały się stopniowo banki centralne i instytucje kredytowe z kolejnych krajów. Polska znalazła się w trzeciej, ostatniej grupie migracyjnej, w której są również Dania, Estonia, dwa kraje ze strefy
euro – Grecja i Włochy oraz Europejski Bank Centralny. Przejście trzeciej grupy
krajów zakończyło tym samym, rozpoczęty 19 listopada 2007 roku, półroczny
proces migracji europejskiego środowiska bankowego z systemu TARGET do
systemu TARGET2. Oznacza to zamknięcie systemu TARGET16.
W systemie TARGET2 obok Europejskiego Banku Centralnego uczestniczą
obecnie banki centralne 20 krajów Unii Europejskiej, w tym 15 krajów należących
do strefy euro i 5 krajów, które nie wprowadziły jeszcze wspólnej waluty euro17.
Za uruchomieniem w ramach UE kolejnej generacji systemu TARGET przemawiało kilka czynników:
− konieczność zharmonizowania rozliczeń w euro poprzez stworzenie
wspólnej platformy technicznej do ich przeprowadzania;
− potrzeba uproszczenia struktury i obniżenia poziomu kosztów operacji
rozliczeniowych w ramach UE;
− konieczność sprostania dodatkowemu popytowi na usługi rozliczeniowe
w Unii Europejskiej wynikającemu z poszerzenia w 2004 i 2007 roku Unii
o nowe kraje członkowskie18.
M.L. Bech, The diffusion of real-time gross settlement [w:] The Future of Payment Systems, (red.)
A.G. Haldane, S. Millard, V. Saporta, Routledge, London – New York 2008, s. 189.
15
H.R. Machiraju, Modern Commercial Banking, New Age International Publishers, New Dalhi –
Bangalore 2008, s. 52-53.
16
Narodowy Bank Polski uczestnikiem systemu TARGET2, www.nbp.pl (21.05.2008), s. 1.
17
Ibidem.
18
E. Gostomski, System systemów, „Gazeta bankowa” z 4 lutego 2008 r., s. 54-55.
14
268
Zakończenie
Ważnym obszarem zarządzania ryzykiem systemowym biorąc pod uwagę zagrożenie stabilności systemu finansowego jest analiza systemów rozliczeniowych
i rozrachunkowych. Wydarzenia banków Herstatt i Bank of New York, które miały miejsce w latach 80-tych pokazują, jak ważną rolę zajmują systemy typu RTGS.
Bezpieczeństwo przepływów płatności wysokokwotowych jest fundamentalnym
aspektem w warunkach zarówno stabilności jak i niestabilności systemu finansowego. Europa Zachodnia zdaje sobie z tego sprawę wprowadzając najpierw system TARGET, a później modernizując go do systemu TARGET2.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Alexander K., Dhumale R., Eatwell J., Global Governance Of Financial Systems. The
International Regulation Of Systemic Risk, Oxford University Press, Oxford – New
York 2006.
Bech M.L., The diffusion of real-time gross settlement [w:] The Future of Payment
Systems, (red.) A. G. Haldane, S. Millard, V. Saporta, Routledge, London – New
York 2008.
Capiga M., Determinanty i struktura bezpieczeństwa finansowego [w:] Sieć bezpieczeństwa finansowego, (red.) Capiga M., Gradoń W., Szustak G., CeDeWu, Warszawa 2010.
Dobeck M.F., Elliott E., Money, Greenwood Press, Westpoint – London 2007.
Gostomski E., System systemów, „Gazeta bankowa” z 4 lutego 2008 r.
Grąt-Osińska A., Pawliszyn M., Poziom płynności i opóźnienia w rozrachunku
w Systemie SORBNET – podejście symulacyjne przy użyciu symulatora systemów
płatności BoF-PSS2, „Bank i Kredyt” 2007, nr 5.
Holthausen C., Monnet C., Money and Payments: A Modern Perspective, ECB Working Paper No. 245, July 2003.
Machiraju H.R., Modern Commercial Banking, New Age International Publishers,
New Dalhi – Bangalore 2008.
Matthews K., Thompson J., Ekonomika bankowości, PWE, Warszawa 2007.
Narodowy Bank Polski uczestnikiem systemu TARGET2, www.nbp.pl (21.05.2008).
Rambure D., Nacamuli A., Payment Systems. From the Salt Mines to the Board
Room, Palgrave Macmillan, Hampshire – New York 2008.
Senderowicz K., Wymogi Unii Europejskiej oraz standardy międzynarodowe i ich
wpływ na rozwój systemów płatności w Polsce, Euro od A do Z, Wydawnictwo NBP,
Warszawa 2003.
Solarz J.K., Istota i sposób ryzyka system finansowego [w:] Ryzyko w finansach
i bankowości, red. B. Filipiak, M. Dylewski, Difin, Warszawa 2010.
Solarz J.K., Ryzyko zarażenia się gospodarki Polski zaburzeniami na rynkach zagranicznych [w:] Ryzyko kryzysu finansowego w Polsce. Identyfikacja i monitorowanie,
(red.) D. Błaszczuk, Poltext, Warszawa 2006.
Solarz J.K., Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, PWN, Warszawa 2008.
269
Abstrakt
Umiejętne zarządzanie ryzykiem systemowym jest warunkiem stabilnego
funkcjonowanie systemu finansowego. Jednym z obszarów ryzyka systemowego
jest niezdolność jednego z uczestników systemu finansowego (np. banku) do realizowania swoich zobowiązań. To w konsekwencji może wpłynąć na problemy
z płynnością innych podmiotów finansowych, a w skrajnych przypadkach na zaburzenie stabilnego funkcjonowania systemu finansowego. Wrażliwym czynnikiem
tego mechanizmu jest system rozliczeń i rozrachunków.
Systemic risk management in unstable financial system
The skilful management of systemic risk is a condition for stable functioning of
financial system. One of the systemic risk areas is an inability of financial system
participants (e.g. a bank) to meet its obligations. In consequence, it may cause
liquidity problems of other financial entities, and in extreme cases, lead to disruption to the stable financial system functioning. The clearing and settlement system
is a sensitive element of this mechanism.
PhD Artur Borcuch, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce.
270