straty dobrobytu ekonomicznego na rynku detalicznym energii

Nr 2(111) - 2014
Rynek Energii
Str. 9
STRATY DOBROBYTU EKONOMICZNEGO NA RYNKU
DETALICZNYM ENERGII ELEKTRYCZNEJ W POLSCE
Rafał Nagaj
Słowa kluczowe: elektroenergetyka, rynek detaliczny, dobrobyt ekonomiczny
Streszczenie. Komisja Europejska coraz częściej podkreśla potrzebę dalszej liberalizacji rynku detalicznego energii elektrycznej w UE. W Polsce działania liberalizacyjne były głównie kierowane w odniesieniu do rynku hurtowego oraz rynku
detalicznego w obszarze segmentu przedsiębiorstw, zaś w mniejszym stopniu do segmentu gospodarstw domowych. Z tej
przyczyny przedmiotem analizy w niniejszej pracy jest rynek detaliczny energii elektrycznej w Polsce. W artykule dokonano
charakterystyki tego rynku, zwłaszcza pod kątem poziomu konkurencji. Analiza wykazała, że rynek detaliczny energii elektrycznej w Polsce jest mocno skoncentrowany, a w segmencie sprzedaży do gospodarstw domowych w zasadzie nadal funkcjonuje monopol. Celem artykułu była ocena, jakie skutki dla odbiorców końcowych niesie nadmierna siła rynkowa przedsiębiorstw elektroenergetycznych na rynku detalicznym w Polsce. Dokonano pomiaru strat w dobrobycie ekonomicznym
spowodowanych brakiem konkurencji czy też nadmierną koncentracją na badanym rynku.
1. WSTĘP
W lutym 2011 roku przywódcy wstępnie określili,
a w listopadzie 2012 roku zapisano w formie komunikatu Komisji Europejskiej [14], że do końca 2014
roku winien zostać utworzony wewnętrzny rynek
energii elektrycznej w Unii Europejskiej. W tym celu
zalecono dokonanie implementacji dyrektywy
2009/72/WE [8], której celem była liberalizacja rynków krajowych i wzmocnienie uprawnień regulatorów w realizacji tych zadań. Niniejsza dyrektywa
zaleciła m.in. sprawne funkcjonowanie hurtowego
i detalicznego rynku energii elektrycznej, zapewnienie odbiorcom końcowym łatwego i szybkiego dokonywania zmian dostawcy energii i swobodne kształtowanie się cen detalicznych w oparciu o mechanizmy rynkowe. W Polsce tymczasem taryfy dla gospodarstw domowych nadal podlegają procesowi zatwierdzania przez regulatora, a poziom koncentracji
na rynku detalicznym energii elektrycznej jest nadal
bardzo duży. Sytuacja taka powoduje, że rynek wciąż
jest niekonkurencyjny, a konsumenci, zgodnie z teorią
neoklasyczną, ponoszą straty w poziomie dobrobytu
ekonomicznego.
Celem artykułu jest określenie poziomu strat dobrobytu ekonomicznego na rynku detalicznym energii
elektrycznej w Polsce oraz identyfikacja skutków
nadmiernej koncentracji na badanym rynku. W celu
określenia wartości tych strat wykorzystano metodę
przedstawioną przez Arnolda Harbergera [12]. Ponadto w pracy zostały wykorzystane metody analizy opisowej oraz podstawowe metody statystyczne, tj. metody indeksowe. Realizacji zadań postawionych
w artykule służy struktura pracy, w której przedstawiono ogólną sytuację na rynku detalicznym w Unii
Europejskiej i pozycję Polski na jej tle, przeanalizowano poziom konkurencji na rynku energii elektrycz-
nej w Polsce oraz jakie skutki dla odbiorców końcowych niesie nadmierna siła rynkowa „zasiedziałych”
spółek obrotu. Do niezbędnych w artykule obliczeń
i analiz wykorzystano dane udostępniane w opracowaniach zbiorczych i w Internecie przez Agencję
Rynku Energii, Urząd Regulacji Energetyki, Główny
Urząd Statystyczny, Eurostat oraz Radę Europejskich
Regulatorów Energii (CEER).
2. OGÓLNA SYTUACJA NA
DETALICZNYM RYNKU ENERGII
ELEKTRYCZNEJ W UNII
EUROPEJSKIEJ
Doświadczenia państw, gdzie procesy liberalizacyjne
wdrożono najwcześniej oraz przebiegają one najsprawniej wskazują, że konkurencja winna być kreowana zarówno na rynku hurtowym jak i detalicznym. Rynek detaliczny jest o tyle newralgiczny, że
dotyczy bezpośrednio odbiorców końcowych, którzy
stanowiąc końcowy element systemu elektroenergetycznego odczuwają z największą intensywnością
wszelkie skutki niedoskonałości rynku w postaci utraty dobrobytu ekonomicznego.
W większości państw UE zostały zniesione bariery
wejścia na rynek nowych dostawców energii, co spowodowało, że pojawiła się duża ilość podmiotów oraz
spadł poziom koncentracji na rynku detalicznym
(patrz tabela 1). Nadal dominującymi podmiotami są
„zasiedziałe” spółki obrotu, powstałe po wydzieleniu
operatorów systemu dystrybucyjnego, jednak pojawili
się alternatywni dostawcy. Poziom koncentracji podsektora obrotu mierzony wskaźnikiem HHI wskazuje,
że w większości państw UE brak jest już rynków
zmonopolizowanych
w
ujęciu
krajowym.
Na 27 członków UE, jedynie 5 nich miało rynek bardzo mocno skoncentrowany (HHI≥5000). Większość
Rynek Energii
Ilość dostawców
energii
elektrycznej
do odbiorców
końcowych
Belgia
31
Bułgaria
45
Czechy
356
Dania
33
Niemcy
>1000
Estonia
40
Irlandia
6
Grecja
15
Hiszpania
188
Francja
183
Włochy
347
Cypr
1
Łotwa
5
Litwa
27
Luksemburg
11
Węgry
39
Malta
1
Niderlandy
35
Austria
155
Polska
135
Portugalia
10
Rumunia
61
Słowenia
16
Słowacja
68
Finlandia
73
Szwecja
121
W.Brytania
29
Ilość
HHI
dostawców, na rynku
co najmniej dostawców
5% udział
w rynku
4
ok. 3000
6
2247
3
ok. 4000
pon. 1800
4
pon. 1800
1
pow. 9000
4
ok. 2200
8497
1
5
2543
1
pow. 5000
2
1763
1
10000
1
pow. 5000
3
3408
4
3136
6
950
1
10000
3
2465
6
ok. 1800
6
2000
4
4581
5
1564
8
1501
5
ok. 1500
4
pon. 1800
3
pon. 1800
6
1766
Polskę na tle UE należy uznać za kraj o „typowej”
strukturze rynku detalicznego energii elektrycznej,
tzn. charakteryzujący się średniowysokim poziomem
koncentracji rynkowej. W Polsce podmiotów o co
najmniej 5% udziale w rynku było 6, zaś łącznie
funkcjonujących dostawców energii do odbiorców
końcowych było 146 (patrz tabela 1). Należy jednak
dodać, że nie można tutaj kierować się prostym rachunkiem udziałów w rynku krajowym. Takowy
wskazywałby na średnią koncentrację rynkową rynku
detalicznego energii elektrycznej w Polsce i kilkunastoprocentowe udziały każdej ze spółek obrotu. Natomiast analiza w ujęciu terytorialnym (obszar działania OSD) wskazuje, że rynek detaliczny w Polsce był
zmonopolizowany. Należy zauważyć, że wszystkie
18 %
16
14
12
10
8
6
4
2
2012
2011
1,6
1,0
0,6
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
Kraj
7,8
7,5
7,6
6,4
5,9
5,0
4,0
3,7
3,6
Tabela 1
Struktura rynku detalicznego energii elektrycznej
w krajach UE według stanu na koniec 2011 roku [10]
6 podmiotów, z co najmniej 5% udziałem w rynku
obrotu energią elektryczną, to „zasiedziali” dostawcy,
którzy, na terenie na którym funkcjonowały kiedyś
w ramach spółek dystrybucyjnych, byli dominującymi dostawcami energii. Jedyną rzeczywistą konkurencję dla tych spółek stanowiła sprzedaż w ramach
zasady TPA. Analiza wskaźników zmian dostawcy
(rys.1) wskazuje natomiast, że tylko znikoma część
gospodarstw domowych w Polsce zmieniła sprzedawcę energii elektrycznej. Mimo to warto zwrócić uwagę, że w Polsce, podobnie jak w innych krajach UE,
coraz większa ilość konsumentów zaczęła korzystać
z możliwości do nabywania energii elektrycznej
u innego sprzedawcy niż dotychczasowy dostawca.
14,8
13,2
13,0
12,6
12,1
11,6
10,6
9,9
państw UE charakteryzowała się rynkiem wysoko
bądź średnio skoncentrowanym (5000>HHI>1800).
W 10 krajach natomiast, detaliczny podsektor obrotu
był nieznacznie skoncentrowany lub konkurencyjny
(HHI≤1800).
Nr 2(111) - 2014
0
Bel
Por
Nor
Ndl
WB
His
Irl
Szw
Nie
Fin
Cze
Wło
Sło
Svk
Gre
Dan
Fra
Węg
Aus
Pol
Luk
Lit
Łot
Rum
Est
Buł
Cyp
Mal
Str. 10
Rys. 1. Wskaźniki zmian dostawcy dla gospodarstw domowych w UE-27 i Norwegii w latach 2011-2012 [1, s. 35]
Doskonałą ilustrację, jak funkcjonować powinien
konkurencyjny rynek detaliczny energii elektrycznej,
dostarcza przykład Wielkiej Brytanii. Należy przy
tym zaznaczyć, że model brytyjski był dla wielu
państw, w tym dla Polski, „ideałem” na którym się
wzorowano przy procesie przeobrażeń sektora elektroenergetycznego. Zanim wdrożono w Wielkiej Brytanii konkurencyjny rynek energii elektrycznej, dokonano restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw
wytwórczych i obrotu, rozdziału działalności w pionowo zintegrowanych podmiotach oraz wprowadzono
swobodę wyboru dostawcy energii. Kolejnym etapem
była liberalizacja cen energii dla odbiorców końcowych (dostawcy energii elektrycznej zostali zwolnieni
z obowiązku zatwierdzania taryf przez regulatora
przed ich wdrożeniem). Uczyniono to w kwietniu
2002 roku, czyli nieco po ponad trzech latach od momentu pełnego otwarcia rynku dla wszystkich konsumentów na zasadę TPA. Zanim to uczyniono uznano, że do zrealizowania planów zwolnienia dostawców energii z obowiązku zatwierdzania taryf, potrzebne jest spełnienie kilku istotnych warunków,
w tym przede wszystkim: istnienie „wystarczającego”
poziomu konkurencji na rynku, swobodny dostęp do
informacji rynkowej oraz zapewnienie ochrony dla
„odbiorców wrażliwych”. Przegląd stopnia konkurencyjności rynku dokonany w 2001 roku, będący później podstawą liberalizacji cen wskazał, że czynnikami świadczącymi o konkurencyjności rynku detalicz-
Nr 2(111) - 2014
Rynek Energii
Str. 11
nego są: wysoki poziom świadomości odbiorców
energii, spadające udziały rynkowe „zasiedziałych”
dostawców, niskie bariery wejścia na rynek, duża
ilość dostawców na rynku oraz wysoki wskaźnik
zmian dostawcy energii elektrycznej. Wyniki oceny
brytyjskiego rynku energii [14, s. 13] wskazały, że
78% konsumentów miało świadomość istnienia co
najmniej dwóch dostawców energii, a konsumentom
stworzono możliwość porównywania ofert dostawców (została utworzona niezależna organizacja wspierająca konsumentów w procesie zmiany dostawcy
i porównywania cen energii - energywatch). Łatwość
zmiany dostawcy energii (krótki czas i brak opłat
z tym związanych) i dobry dostęp do informacji
o ofertach sprawiły, że według stanu na wrzesień
2001 roku, 38% gospodarstw domowych zmieniło co
najmniej jeden raz dostawcę energii [15, s. 28]. Poza
tym osiągnięto niski poziom koncentracji rynkowej.
W Wielkiej Brytanii największy dostawca dysponował 19% udziałem w ujęciu krajowym biorąc pod
uwagę ilość odbiorców oraz 17% udziałem w wolumenie dostarczanej energii, zaś w ujęciu regionalnym
udziały wszystkich zasiedziałych dostawców spadły
do około 70%. Dodatkowo zapewniono ochronę dla
tzw. odbiorców wrażliwych, wprowadzając definicję
ubóstwa energetycznego [patrz: 16, s. 3] oraz pomoc
społeczną dla osób najuboższych.
udział rynkowy. Trzeba jednak pamiętać, że „zasiedziałe” spółki obrotu działają głównie regionalnie,
tzn. na terenie, gdzie w przeszłości funkcjonowały
w ramach spółek dystrybucyjnych, które były monopolistami naturalnymi na terenie swej działalności
w zakresie dystrybucji, a tym samym w zakresie obrotu. Dlatego taka analiza poziomu konkurencji jest
niemiarodajna. Doświadczenia państw, gdzie procesy
liberalizacyjne przebiegają najsprawniej i są wdrożone w najszerszym stopniu wskazują, że realną, rzeczywistą, konkurencję na rynku detalicznym stanowi
tylko sprzedaż w ramach zasady TPA i wysoki poziom wskaźników zmian dostawcy energii.
W Polsce tymczasem, jak wskazano w przeprowadzonej poniżej analizie, nie osiągnięto dotychczas
warunków, które Wielka Brytania spełniała już
w 2001 roku.
Rysunek 2 przedstawia jak zmieniała się w latach
2007-2012 sprzedaż energii elektrycznej w Polsce
przy wykorzystaniu zasady dostępu stron trzecich do
sieci. Zgodnie danymi, corocznie był notowany przyrost wolumenu energii elektrycznej sprzedawanej
w ramach TPA, by w 2012 roku wynieść 43,6 TWh,
co stanowiło około 35,2% ogółu dostarczonej energii
odbiorcom końcowym. Należy jednak podkreślić, że
około 99,6% całej energii elektrycznej dostarczanej
w ramach TPA była sprzedawana odbiorcom przemysłowym. Oznacza to, że gospodarstwa domowych,
które zużywają około 25% ogółu energii elektrycznej
w Polsce, tylko w znikomym stopniu korzystały
z możliwości zmiany dostawcy energii (0,4% udział
w ogóle dostarczanej energii w ramach TPA).
3. RYNEK ENERGII ELEKTRYCZNEJ
W POLSCE
Rynek detaliczny energii elektrycznej w Polsce, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej, jest
rynkiem, gdzie jedną ze stron transakcji jest odbiorca
końcowy a drugą dostawcy energii elektrycznej. Rynek ten jest zdominowany przez „zasiedziałe” spółki
obrotu, powstałe po wyodrębnieniu operatorów sieci
dystrybucyjnej. Zgodnie z danymi ARE [2, s. 127],
ich udział w sprzedaży energii elektrycznej odbiorcom końcowym w 2012 roku wyniósł 87,8%. Pozostałą część rynku stanowiły przedsiębiorstwa obrotu
(9,3%), elektrownie cieplne (1,8%) oraz elektrociepłownie niezależne (1,1%).
Gdyby analizować rynek detaliczny ilością podmiotów na rynku i udziałami w sprzedaży w skali całego
kraju, to biorąc pod uwagę, że około 360 podmiotów
posiadało koncesję na obrót energią elektryczną [17,
s. 32] oraz funkcjonowało 135 dostawców energii
elektrycznej do odbiorców końcowych (patrz tab. 1),
to rynek w Polsce należałoby uznać za konkurencyjny. Największa spółka w skali kraju miała około 30%
50000
GWh
%
45000
40
35
40000
30
35000
30000
25
25000
20
20000
15
15000
10
10000
5
5000
0
0
2007
2008
Wolumen dostarczonej EE
2009
2010
2011
2012
udział TPA w całkowitych dostawach
Rys. 2. Ilość energii elektrycznej dostarczanej w TPA i jej
udział w całkowitych dostawach do odbiorców końcowych
w Polsce w latach 2007-2012. Źródło: dane URE i ARE
Biorąc zatem pod uwagę, że realną konkurencję dla
„zasiedziałych” spółek obrotu stanowi sprzedaż energii elektrycznej w ramach zasady TPA należy stwierdzić, że rynek detaliczny w Polsce był niekonkurencyjny, choć poziom konkurencji ulegał corocznie
zwiększeniu. Spowodowało to, że udział wszystkich
„zasiedziałych” dostawców w ujęciu krajowym, biorąc pod uwagę wolumen sprzedaży, spadł do około
65%. Nie jest to wynik porywający, jednak oznacza,
że rynek nie jest już zmonopolizowany, a jedynie
o dominującej pozycji „zasiedziałych” spółek obrotu.
O ile jednak poziom konkurencji na rynku detalicznym, analizując wolumen sprzedanej energii w ra-
Str. 12
Rynek Energii
mach TPA, prezentuje się w miarę przyzwoicie, to
zupełnie inne wnioski dostarcza analiza z punktu
widzenia ilości odbiorców, którzy zmienili dostawcę
energii.
Co prawda, corocznie dynamicznie wzrastała ilość
odbiorców końcowych dokonujących zakupu energii
elektrycznej poza przydzielonym „z urzędu” dostawcą, osiągając w 2012 roku, zgodnie z danymi URE,
141797 odbiorców, jednak mimo tego odbiorcy TPA
stanowili poniżej jednego procenta ogółu odbiorców
końcowych w Polsce (około 0,85%). Oznacza to, że
około 16,5 mln pozostałych odbiorców końcowych
kupowało energię elektryczną u „zasiedziałych” spółek obrotu. Wynika z tego, że rynek detaliczny w Polsce był bardzo mocno skoncentrowany. Warto zwrócić uwagę, że brak konkurencji na rynku detalicznym
dotyczył przede wszystkim gospodarstw domowych.
Większość bardzo dużych i dużych odbiorców przemysłowych skorzystało już z przywileju zmiany
sprzedawcy energii (tabela 2). W 2012 roku 77%
odbiorców z dużego przemysłu oraz 25% dużych
i średnich przedsiębiorstw nabywało energię w ramach TPA. Z tej przyczyny uznać należy ten segment
rynku za konkurencyjny.
Segment energii sprzedawanej gospodarstwom domowym, inaczej niż segment odbiorców przemysłowych, był w zasadzie zmonopolizowany. Tutaj ponad
99% odbiorców końcowych nabywało energię elektryczną u dotychczasowego dostawcy i nigdy nie
skorzystało z przywileju zakupu energii w ramach
TPA.
Tabela 2
Udział odbiorców, którzy skorzystali z TPA
w ogóle uprawnionych odbiorców końcowych w Polsce
w 2012 roku
Typ
Odbiorcy Odbiorcy Odbiorcy Odbiorcy Gosp.
odbiorcy ogółem na WN
na SN
na nN dom.*
Udział
odb.
TPA
0,85%
77,33%
25,22%
2,18%
0,53%
*ze względu na dostępność danych obliczono w stosunku
do ogółu gospodarstw domowych i rolnych. Źródło: obliczenia na podstawie danych ARE i URE.
Bardziej szczegółowe wnioski dostarczyła analiza
koncentracji rynkowej w ujęciu regionalnym, tzn.
według obszaru funkcjonowania operatorów systemów dystrybucyjnych. Analiza ilości odbiorców TPA
i wolumenu energii dostarczonej tym odbiorcom końcowym według obszarów działania operatorów systemów dystrybucyjnych wskazała, że nie we wszystkich regionach kraju poziom konkurencji był taki sam
(patrz tabela 3).
Nr 2(111) - 2014
Tabela 3
Udział energii elektrycznej dostarczonej odbiorcom TPA
w Polsce w ogóle dostarczonej energii odbiorcom
końcowym przez dane przedsiębiorstwo w 2012 roku,
według obszaru funkcjonowania operatorów systemu
dystrybucyjnego, którzy w lipcu 2007 dokonali
rozdziału działalności
Według wolumenu
Według
dostarczonej energii
ilości
elektrycznej
odbiorców
PGE Dystrybucja S.A.
24,7%
0,69%
ENERGA-Operator S.A.
20,3%
1,30%
TAURON
Dystrybucja
49,6%
0,71%
S.A.
ENEA Operator Sp. z o.o.
31,3%
0,93%
RWE Stoen Operator
29,9%
1,09%
Sp. z o.o.
Źródło: [17, s. 208] i obliczenia własne.
OSD
W 2012 roku najwięcej energii elektrycznej u innego
dostawcy było nabywane na obszarze działania Tauronu, co jest związane z występowaniem tam przemysłu ciężkiego, który zużywa największe ilości energii,
zaś najmniej na terenie Energii. Mimo, że w zależności od OSD udział energii nabywanej w ramach TPA
wahał się od 20,3% do 49,6%, to wszędzie ilość odbiorców zmieniających dostawcę była bardzo mała
i wahała się od 0,7% do 1,3%. Zatem wszędzie, bez
względu na obszar Polski, realna konkurencja na rynku detalicznym występowała jedynie w odniesieniu
do odbiorców przemysłowych a nie w odniesieniu do
gospodarstw domowych. Z tego względu rynek detaliczny sektora elektroenergetycznego w Polsce uznać
należy za niekonkurencyjny, zarówno w skali krajowej i regionalnej.
Kolejnym elementem prawidłowego rozwoju mechanizmów rynkowych na rynku detalicznym w Polsce
jest, zgodnie z wymogami dyrektywy 2009/72/WE
oraz doświadczeniami innych państw, kształtowanie
się cen w oparciu o mechanizmy rynkowe, tzn. brak
regulacji cen. Jak dotychczas uwolnione zostały tylko
ceny dla przedsiębiorstw. Liberalizacja cen dla odbiorców przemysłowych nie powinna dziwić biorąc
pod uwagę fakt, że przedsiębiorstwa bardzo chętnie
zmieniali dostawcę energii, a około połowa konsumowanej przez nich energii była nabywana w ramach
TPA (por. tabela 2). Skutkiem tego „zasiedziali” dostawcy dla większości przedsiębiorstw oferowali indywidualne oferty cenowe. Tymczasem w segmencie
energii elektrycznej sprzedawanej dla gospodarstw
domowych, z uwagi na brak konkurencji, ceny oferowane przez sprzedawców „z urzędu” były i są regulowane. Poza tym warto zwrócić uwagę, że nadal nie
funkcjonowały rozwiązania prawne chroniące „odbiorców wrażliwych”. Czynniki te powodują, że
w odniesieniu do gospodarstw domowych, rynek
Rynek Energii
Tabela 4
Średnie ceny energii elektrycznej sprzedawanej odbiorcom
końcowym w Polsce w latach 2007-2012 (zł/MWh)
Lata
2007
Sprzedaż przez
przeds. obrotu 138,6
PO
Sprzedaż przez
POSD:
147,2
-dla odb.
posiad. umowy 147,5
komplek.
-dla odb.
140,2
posiad. umowy
sprzedaży
Źródło: dane ARE.
2008 2009 2010 2011 2012
167,9 231,4 233,2 239,9 240,4
186,6 260,6 258,4 266,8 275,2
188,2 263,7 264,5 275,4 287,9
172,2 236,4 234,5 242,8 249,6
Rynek detaliczny energii elektrycznej w Polsce jest
doskonałym przykładem takiej sytuacji. Warto za-
Warto dodać, że porównanie taryf oferowanych dla
gospodarstw domowych przez „zasiedziałych” dostawców z taryfami najtańszego alternatywnego dostawcy wskazuje na jeszcze większe różnice cenowe.
W 2013 roku potencjalne oszczędności jakie gospodarstwo domowe mogło osiągnąć zmieniając „zasiedziałego” dostawcę energii na alternatywnego sprzedawcę, potencjalnie najtańszego, wynosiły, w zależności od terenu działania operatora systemu dystrybucyjnego, od 16,2% do 30% (rys.3).
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
30,0%
25,2%
29,7%
25,8%
TAURON
Sprzedaż
Literatura przedmiotu w większości przypadków postrzega monopol czy wysokoskoncentrowany rynek
za niepożądany społecznie. Uznaje się, że prowadzi
on do niewłaściwego wykorzystania zasobów i nieefektywności z punktu widzenia dobrobytu społecznego. Jak podkreślają Paul Ferguson i Glenys Ferguson [11, s. 83], większość neoklasycznych ekonomistów potępia monopol czy dużą siłę rynkową właśnie
ze względu na jej ujemny wpływ na dobrobyt ekonomiczny. Nie wszyscy jednak dostrzegają w monopolu
same negatywy. Joseph Schumpeter uważał, że wysoka koncentracja rynkowa sprzyja szybszemu postępowi technologicznemu i innowacyjności produktów
w sektorach, gdzie ona występuje, oraz wyższym
nakładom na sferę badawczo-rozwojową, co w skali
całej gospodarki wpływa korzystnie na tempo wzrostu
gospodarczego. Pamiętać również należy, że monopol
naturalny zapewnia rosnące korzyści skali lub jak
wskazywał William Baumol [4] subaddytywność
kosztów produkcji. Generalnie jednak większość ekonomistów podkreśla negatywne skutki koncentracji
rynkowej dla gospodarki. Przekonanie takie wynika
przede wszystkich z faktu, że rynek niekonkurencyjny
w porównaniu z konkurencją doskonałą ustala cenę
na wyższym poziomie, zwiększając rentę przedsiębiorstw kosztem konsumentów.
ENEA
Jak wykazano, rynek detaliczny energii elektrycznej
w Polsce jest mało konkurencyjny, a w segmencie
gospodarstw domowy w zasadzie zmonopolizowany.
Z tego powodu należy domniemywać, że taka struktura rynku przyczynia się do powstawania strat w dobrobycie społecznym.
16,2%
ENERGA-Obrót
4. SKUTKI BRAKU KONKURENCJI
NA RYNKU ENERGII ELEKTRYCZNEJ
uważyć, że przeciętne ceny sprzedaży energii elektrycznej dla odbiorców końcowych, oferowanej przez
spółki obrotu, powstałe po wydzieleniu działalności
dystrybucyjnej (POSD), były w całym okresie od 2007
roku wyższe niż ceny proponowane przez przedsiębiorstwa obrotu (PO) działające na rynku konkurencyjnym (patrz tabela 4). W 2012 roku ta różnica wynosiła 14,5%. Drugim jaskrawym przykładem faktu,
że wysoka koncentracja rynkowa na rynku detalicznym energii elektrycznej wpływa negatywnie na rentę
konsumentów są ceny oferowane przez „zasiedziałe”
spółki obrotu w różnych segmentach rynku. Ceny
energii elektrycznej dla odbiorców taryfowych, czyli
posiadających umowy kompleksowe, były w latach
2007-2012 znacznie wyższe niż dla odbiorców posiadających umowy sprzedaży, czyli nabywających
energię w ramach TPA. W 2012 roku cena energii
elektrycznej sprzedawanej na rynku niekonkurencyjnym była o 15,3% wyższa niż na rynku konkurencyjnym.
PGE Obrót
energii elektrycznej w Polsce należy uznawać za niekonkurencyjny.
Str. 13
RWE Polska
Nr 2(111) - 2014
Rys. 3. Potencjalne procentowe roczne oszczędności* ze
zmiany dostawcy energii w Polsce na koniec 2013r.
* Przy założeniu: roczne zużycie 2500 kWh, taryfa G11,
6-miesięczny okres rozliczeniowy. Źródło: obliczenia przy
użyciu kalkulatora taryf elektroenergetycznych w:
http://ure.gov.pl/ftp/ure-kalkulator/ure/formularz
_kalkulator_html.php, dostęp 30.12.2013.
Jak wysoki jest zatem poziom strat dobrobytu ekonomicznego dla konsumentów? Najprostszy sposób
pomiaru straty dobrobytu ekonomicznego, bazujący
na zmianach cen pod wpływem monopolizacji, zaproponował Arnold Harberger, dokonując pomiarów
na podstawie procedury opracowanej przez Harolda
Hotellinga [13, za: 12, s. 81-82]. Opierając się na tej
Str. 14
Rynek Energii
metodzie pomiaru, stratę dobrobytu ekonomicznego
dla rynku detalicznego energii elektrycznej w Polsce
oblicza się następująco:
strata 
1 2
 ri  qi  k i ,
2
gdzie ri oznacza procentowe odchylenie ceny oferowanej przez przedsiębiorstwa posiadające dużą siłę
rynkową od cen na rynku konkurencyjnym, qi oznacza wielkość sprzedaży danego dobra dla odbiorców
końcowych, zaś ki – elastyczność popytu.
Z uwagi, że na rynku detalicznym energii elektrycznej
monopol (nadmierna koncentracja rynkowa) występuje w odniesieniu do umów kompleksowych oferowanych przez POSD, dlatego monopolistyczną nadwyżkę
cenową (wyrażoną procentowo) będzie stanowić odchylenie między ceną sprzedaży przez POSD dla odbiorców posiadających umowy kompleksowe a ceną
sprzedaży przez PO. Wielkość sprzedaży na rynku
niekonkurencyjnym będzie stanowić natomiast wolumen energii elektrycznej sprzedawanej dla odbiorców posiadających umowy kompleksowe. Wyznacznikiem reakcji konsumentów na zmiany cen jest chęć
zmiany dostawcy energii i zakupu towaru u innego
podmiotu, dlatego elastyczność cenowa popytu zostanie wyznaczona jako udział energii elektrycznej dostarczanej w ramach TPA w całkowitych dostawach
do odbiorców końcowych.
Wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 5. Zgodnie
z nimi, straty dobrobytu ekonomicznego na rynku
detalicznym energii elektrycznej w Polsce, przyjmując za punkt odniesienia ceny sprzedaży oferowane
przez PO, wynoszą około 494,1 mln zł, co w przeliczeniu na jedno gospodarstwo domowe daje 34,44zł.
Jeżeli natomiast za punkt odniesienia zostaną przyjęte
ceny sprzedaży energii przez POSD w ramach TPA,
z uwagi że PO stanowią znikomy udział w sprzedaży
dla gospodarstw domowych, wówczas wielkość strat
dobrobytu wyniesie łącznie około 298,0 mln zł oraz
20,77 zł w przeliczeniu na jedno gospodarstwo domowe.
Poza negatywnym wpływem na ceny i wynikającą
z tego stratą w dobrobycie ekonomicznym konsumentów, brak konkurencji na rynku może również wpływać na „zawyżony” poziom zysków przedsiębiorstw.
Jak wynika z badań Joe Baina [3] czy Andrew Daughety’ego [6], branże o wysokim stopniu koncentracji
Nr 2(111) - 2014
rynkowej mają wyższe średnie stopy zysku, a branże
o mniejszej stopie koncentracji mniejsze średnie stopy
zysku [5, s. 56]. Tym samym, mimo że konsumenci
nabywają mniejszą ilość dóbr i usług wytwarzanych
w sektorach niekonkurencyjnych, to przeznaczają
większą ilość swoich dochodów na te towary. Tym
samym dominujące podmioty osiągają większe zyski.
Możliwość wpływania przez przedsiębiorstwo o dużej
sile rynkowej wzrasta zwłaszcza w sektorze, gdzie
elastyczność cenowa popytu jest niska. Marża monopolisty jest równa odwrotności wartości bezwzględnej
elastyczności cenowej popytu. Dlatego dla monopolisty ważne są tylko: wrażliwość konsumentów na
zmiany ceny oraz technologia, od której zależy koszt
krańcowy [7, s. 28].
Tabela 5
Wielkości straty dobrobytu ekonomicznego dla rynku
detalicznego energii elektrycznej w Polsce w 2012 roku
Wyszczególnienie
ri
Strata dobrobytu
qi
1 gosp.
(GWh) ogółem dom.
(mln zł)
(zł)
dla różnicy cen między
umowami
kompleksowymi POSD 15,34% 72005 297,966
a cenami
w TPA
20,77
dla różnicy cen między
umowami
15,81% 72005 494,056
kompleksowymi PO SD
a cenami PO
34,44
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych URE
i ARE.
Na rynku detalicznym energii elektrycznej najistotniejsza jest elastyczność popytu, która jak wiadomo
jest bardzo niska. Skoro w Polsce dominują „zasiedziale” spółki obrotu, a o poziomie elastyczności
cenowej popytu decyduje w praktyce skłonność odbiorców końcowych do zmiany dostawcy, dlatego
w celu zapobieżenia nadmiernej marży przedsiębiorstw elektroenergetycznych konieczna jest wysoka
wartość wskaźnika zmian dostawcy energii przez
odbiorców końcowych.
W tabeli 6 przedstawiono wartości wskaźników rentowności dla POSD oraz dla wszystkich przedsiębiorstw gospodarki polskiej.
Nr 2(111) - 2014
Rynek Energii
Str. 15
Tabela 6
Przeciętna rentowność działalności przedsiębiorstw obrotu na tle gospodarki narodowej w latach 2007-2012 (w %)
Wyszczególnienie
2007
2008
2009
2010
2011
2012
ROA
POSD
5,97
1,91
4,15
3,89
3,88
6,49
Gospodarka narodowa
6,4
4,1
4,9
5,3
4,8
4,4
ROE
POSD
7,57
2,45
5,78
5,55
5,29
8,73
Gospodarka narodowa
12,0
8,1
9,5
10,2
9,7
8,7
Rentowność obrotu netto
POSD
5,47
1,43
2,40
2,38
2,43
4,06
Gospodarka narodowa
5,1
3,3
4,1
4,4
3,9
3,6
Rentowność obrotu brutto
POSD
3,49
1,79
2,90
2,91
2,90
4,58
Gospodarka narodowa
6,1
4,1
4,9
5,2
4,8
4,3
Źródło: dane ARE w: Statystyka elektroenergetyki polskiej z lat 2007-2012; dane GUS w: Bilansowe wyniki finansowe
podmiotów gospodarczych z lat 2007-2012.
Analiza wskaźników rentowności dla „zasiedziałych”
spółek obrotu wskazuje, że poza 2012 rokiem średnie
stopy zysku były mniejsze niż przeciętny ich poziom
dla gospodarki narodowej. Kierując się zaleceniami
metodologicznymi z badań Tomasza Bernata [5, s.
165-166], poziomem porównawczym dla POSD były
przeciętne stopy zysku dla gospodarki polskiej. Wyniki przedstawione w tabeli 6 wskazują, że niższe
średnie stopy zysku w przedsiębiorstwach elektroenergetycznych w stosunku do gospodarki narodowej
dotyczyły wszystkich badanych wskaźników rentowności. A zatem hipotezy stawiane przez Baina czy
Daughety’ego w odniesieniu do branż o wysokim
stopniu koncentracji rynkowej, nie miały potwierdzenia w przypadku rynku detalicznego energii elektrycznej w Polsce. W przypadku stopy zwrotu z kapitałów własnych – ROE, która wydaje się być najbardziej miarodajnym miernikiem rentowności przedsiębiorstw, była ona niemal w każdym roku niższa od
średniej wartości wskaźnika ROE dla gospodarki
polskiej. Mogłoby to zatem przeczyć tezie, że z powodu istnienia wysokiej koncentracji rynkowej, konsumenci ponoszą straty w dobrobycie ekonomicznym.
Warto jednak zauważyć, że z każdym rokiem różnica
między stopą zwrotu ROE dla gospodarki narodowej
i zasiedziałych dostawców malała, by w 2012 roku
być ujemną. Może to oznaczać, że spółki energetyczne zmuszone do walki konkurencyjnej, coraz sprawniej wykorzystywały swoją siłę rynkową. Dodatkowy
argument dostarcza analiza kosztów PO i POSD,
a dokładniej cen zakupu energii elektrycznej przez te
podmioty (rysunek 4). Wyniki badań wskazują, że
„zasiedziałe” spółki obrotu działając w ramach zintegrowanych pionowo podmiotów nie podejmowały
w pełni efektywnych działań minimalizujących koszty. Skoro ceny energii nabywanej przez POSD były
wyższe niż ceny płacone przez PO, to oznacza, że
„zasiedziałe” spółki obrotu miały możliwość redukcji
kosztów i osiągania wyższych stóp zwrotu. Wyższe
ceny energii nabywanej przez POSD można tłumaczyć
chęcią zapewniania wyższych przychodów dla wytwórców w ramach własnych grup energetycznych,
których taryfy nie są regulowane, oraz możliwością
pokrycia zawyżonych kosztów ceną energii sprzedawanej dla taryfowych odbiorców końcowych, zatwierdzaną przez regulatora. Należy jednak zauważyć, że w miarę jak z biegiem lat rosła konkurencja na
rynku, średnie koszty ponoszone przez PO i POSD na
zakup 1 MWh energii elektrycznej (znajdujące później odzwierciedlenie w cenach sprzedaży odbiorcom
końcowym), ulegały zbliżeniu.
220
zł/MWh
210
200
190
180
170
160
150
PO SD
140
130
120
PO
2007
2009
2010
2011
2012
Rys. 4. Ceny energii elektrycznej nabywanej przez PO i
POSD. Źródło: dane ARE
Kolejnym skutkiem niedostatecznej konkurencji na
rynku detalicznym energii elektrycznej w Polsce były
trudności ze zmianą dostawcy energii. Mimo, że ilość
odbiorców końcowych korzystających z zasady TPA
z roku na rok rosła, to nadal mniej niż 1 % ogółu odbiorców korzystał z tego przywileju. Warto zwrócić
uwagę, że Polska pod tym względem bardzo mocno
odstaje od większości państw UE (por. rysunek 1).
Powodem były trudności stwarzane przez „zasiedziałych” dostawców energii, brak wystarczającej świadomości konsumentów i istnienie skonsolidowanych
pionowo podmiotów energetycznych. Jednym z istotniejszym był brak możliwości skorzystania z umów
kompleksowych w momencie zmiany dostawcy. Odbiorca końcowy zmieniając dostawcę energii musiał
Str. 16
Rynek Energii
zawierać nową umowę nie tylko z dostawcą energii,
ale dodatkowo drugą umowę z dostawcą usług dystrybucyjnych, co skutecznie odstraszało i zniechęcało
konsumentów. Bardzo dobrze skalę owych trudności
w Polsce ilustruje rysunek 5, gdzie przedstawiono jak
konsumenci z różnych krajów UE, którzy zmienili lub
próbowali zmienić dostawcę energii elektrycznej,
oceniali ten proces.
100
%
80
60
40
20
Zmienili i jest to łatwe
Zmienili, ale było to trudne
Próbowali zmienić, ale nie było lepszej oferty
Próbowali zmienić, ale było to za trudne
Luksemburg
Dania
Irlandia
Szwecja
W. Brytania
Czechy
Finlandia
Francja
Niderlandy
Niemcy
UE-27
Austria
Belgia
Słowacja
Włochy
Polska
Słowenia
Węgry
Estonia
Portugalia
Rumunia
Hiszpania
0
Rys. 5. Łatwość zmiany dostawcy energii elektrycznej
w krajach UE mierzona wśród respondentów próbujących
to uczynić [9, s. 87]
Wyniki badań przedstawione na rysunku 3 wskazują,
że Polska należy do państw, gdzie najtrudniej dokonać zmiany dostawcy. Połowa badanych odbiorców
końcowych nie dokonało zmiany dostawcy, gdyż
uznało ten proces za zbyt trudny. Głównymi powodami takiej sytuacji wydają się być długi czas trwania
procesu zmiany dostawcy, brak możliwości korzystania z umów kompleksowych w momencie skorzystania z TPA, obawy o biurokrację oraz brak wystarczającej wiedzy o zasadach na jakich ten proces przebiega. Jest to typowe zachowanie przedsiębiorstw związane z chęcią zachowania istniejącego status quo
i wykorzystywaniem pozycji rynkowej, mające na
celu zniechęcanie konsumentów do zmian dostawcy.
Przykładowo do rozwiązania problemu braku możliwości zawierania umów kompleksowych przy korzy-
Nr 2(111) - 2014
staniu z TPA wystarczyłaby jedynie dobra wola spółek dystrybucyjnych i POSD. Warto zwrócić uwagę, że
we wszystkich krajach, gdzie proces zmiany dostawcy energii respondenci uznali za łatwy, notowane są
najwyższe wskaźniki zmian dostawcy.
5. PODSUMOWANIE
Rynek detaliczny jest kluczowym elementem sektora
elektroenergetycznego, w którym sprawne wdrożenie
procesów liberalizacyjnych determinuje prawidłowe
funkcjonowanie konkurencyjnego rynku energii.
Przeprowadzona w artykule analiza wykazała, że
rynek detaliczny energii elektrycznej w Polsce jest
rynkiem mocno skoncentrowanym, a w przypadku
sprzedaży energii dla gospodarstw domowych można
w zasadzie mówić o rynku zmonopolizowanym.
Nie zmienił tego fakt, że od 2010 roku był notowany
dynamiczny wzrost ilości odbiorców końcowych
korzystających z zasady TPA, gdyż nadal ich ilość
jest niewielka. Około 99,6% ogółu energii sprzedawanej w ramach TPA było nabywane przez odbiorców przemysłowych, głównie tych największych.
Co prawda łącznie około 35% energii elektrycznej
było kupowane na rynku konkurencyjnym, jednak
większość ogółu odbiorców końcowych nabywało
energię elektryczną od „zasiedziałych” spółek obrotu.
Skutkiem takiej koncentracji rynku detalicznego były
i są nieuniknione straty w dobrobycie ekonomicznym,
odzwierciedlające się wyższym poziomem cen oferowanym przez POSD od pozostałych przedsiębiorstw
obrotu. W rezultacie roczne straty dla konsumentów
zostały przez autora oszacowane na poziomie
494,1 mln zł. Wyniki te wskazują, że rynek detaliczny
nadal jest rynkiem niekonkurencyjnym, wymaga jeszcze wielu działań wspierających mechanizmy rynkowe oraz badań szacujących skutki braku konkurencji.
LITERATURA
[1] ACER/CEER: Annual Report on the Results of Monitoring the Internal Electricity and Natural Gas Markets
in 2012. Luksemburg 2013,
http://www.acer.europa.eu/Official_documents/Acts_of_the_Agency/Publication/ACER%20Market%20Mo
nitoring%20Report%202013.pdf, dostęp 03.01.2014.
[2] ARE: Statystyka elektroenergetyki polskiej 2012. ARE, Warszawa 2013.
[3] Bain J.S.: Relation on Profit Rate to Industry Concentration: American Manufacturing, 1936-40. The Quarterly Journal of Economics 1951, Vol. 65, No. 3, s. 293-324.
[4] Baumol W.J.: On The Proper Cost Tests for Natural Monopoly in the Multiproduct Industry. “The American
Economic Review” 1977, Vol. 67, No. 5, s. 809-822.
[5] Bernat T.: Ocena efektywności społecznej wybranych rynków skoncentrowanych. Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008.
[6] Daughety A.F.: Beneficial Concentration. The American Economics Review, Vol. 80, No. 5, December
1990, s. 1231-1237.
Nr 2(111) - 2014
Rynek Energii
Str. 17
[7] Dietl M., Makowski K.: Monopolizacja, demonopolizacja, niepewność. Urząd Regulacji Energetyki,
Warszawa 2010.
[8] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych
zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE (Dz.U.UE Nr L 211
z 14.8.2009).
[9] ECME Consortium, The functioning of retail electricity markets for consumers in the European Union. Final
Report, November 2010.
[10] European Commission: Energy Markets in the European Union in 2011. Luxembourg 2012,
http://ec.europa.eu/energy/gas_electricity/doc/20121217_energy_market_2011_lr_en.pdf, dostęp
13.02.2013.
[11] Ferguson P.R., Ferguson G.J.: Industrial Economics: Issues and Perspectives. 2nd Edition, New York
University Press, New York 1994.
[12] Harberger A.C.: Monopoly and Resource Allocation. The American Economic Review, Vol. 44, No. 2, May
1954, s. 77-87.
[13] Hotelling H.: The General Welfare in Relation to Problems of Taxation and of Railway and Utility Rates.
Econometrica, July 1938, s. 242-269.
[14] Komisja Europejska: Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu
Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Uruchomienie wewnętrznego rynku energii, COM(2012)
663
final. Bruksela, dnia 15.11.2012, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.
do?uri=COM:2012:0663:FIN:PL:PDF, dostęp 13.02.2013.
[15] Ofgem: Review of domestic gas and electricity competition and supply price regulation. Evidence and Initial
Proposals, November 2001.
[16] Tackling Fuel Poverty in Europe. Recommendations Guide for Policy Makers, EPEE, http://www.fuelpoverty.com/files/WP5_D15_EN.pdf, dostęp 14.09.2011.
[17] URE:
Sprawozdanie
z
działalności
Prezesa
Urzędu
Regulacji
Energetyki
w 2012r. URE, Warszawa 2013.
[18] Working Group Report on Transparency in EU Retail Energy Markets. November 2012,
http://ec.europa.eu/energy/gas_electricity/doc/forum_citizen_energy/2012111314_citizen_forum_meeting_
working_group_report.pdf, dostęp 13.02.2013.
LOSS OF ECONOMIC WELFARE
FOR RETAIL ELECTRICITY MARKET IN POLAND
Key words: electricity sector, retail market, economic welfare
Summary. The European Commission more and more often underlines the need for further liberalization of the
retail electricity market in the EU. In Poland, the liberalization actions were targeted mainly at the corporate
segment, and to lesser extent for households. For this reason, the subject of analysis in this paper was the retail
electricity market in Poland. The paper presents characteristics of this market, especially in terms of the level of
competition. The analysis showed that the retail electricity market in Poland is highly concentrated, and for
households still operates basically a monopoly. The purpose of this article was to assess the impact to end users
caused by excessive market power of the electricity companies in the retail market in Poland. It measured the loss
of economic welfare due to the lack of competition or excessive market concentration in the studied market.
Rafał Nagaj, dr, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Katedra Makroekonomii, e-miał: [email protected].