Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego

Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego

Pamięć miasta
podzielonego i zjednoczonego
architektura
pamięci
Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału
wyjaśnienia
i wskazówki
dydaktyczne
międzykulturowe
materiały edukacyjne
na spotkania
młodzieży
Mur widziany z perspektywy
Wschodu i Zachodu
Widok z platformy widokowej jest podobny do
tego, jaki był dostępny mieszkańcom i osobom odwiedzającym Berlin Zachodni w czasie Zimnej Wojny. Takie platformy były narzędziami zachodniej propagandy,
umożliwiającymi obywatelom wolnego świata spojrzenie
na szarą i smutną rzeczywistość komunistycznego Berlina Wschodniego. Mieszkańcy wschodniej części miasta
nie mieli możliwości zbliżenia się do muru na mniej niż
kilkadziesiąt metrów bez narażenia życia. Naszpikowany
śmiercionośną aparaturą, ufortyfikowany obszar przylegający do „antyfaszystowskiego wału ochronnego” – jak
mur nazywała propaganda wschodnioniemiecka – miał
odstraszać ewentualnych zainteresowanych ucieczką na
Zachód, aby uniemożliwić odpływ ludności z NRD oraz
potęgować izolację Wschodnich Niemiec.
Po początkowo gwałtownych protestach mieszkańców Berlina Zachodniego, z czasem mur stał się elementem otaczającej ich rzeczywistości, a następnie – gdy
coraz szczelniej pokrywały go kolorowe graffiti – przeistoczył się w swego rodzaju atrakcję turystyczną, przyciągającą licznych zagranicznych turystów.
Dla berlińczyków z wschodniej części miasta,
mur był przeszkodą nie do przebycia, oddzielającą ich
od „lepszego” życia po zachodniej stronie, a często także
od rodzin, które mogli odwiedzać tylko w wyjątkowych
okolicznościach, po uprzednim uzyskaniu pozwolenia
władz (do 1972 roku tylko osoby starsze miały możliwość uzyskania takiego pozwolenia, następnie przywilej
ten rozszerzono na obywateli NRD poniżej wieku emerytalnego w przypadku ważnych uroczystości rodzinnych,
dotyczących najbliższych krewnych: ślubów, pogrzebów,
okrągłych jubileuszy, itp.). Warto zaznaczyć, że w obu
częściach Berlina odnotowywano znacznie wyższe
wskaźniki samobójstw niż w innych miastach europejskich (tzw. Mauerkrankheit).
Pamięć o murze
Po wybudowaniu, mur – szczególnie w Niemczech Wschodnich – był przede wszystkim symbolem
Pyt. 1 Wschodnia
i zachodnia perspektywa
postrzegania muru
Pyt. 2 Wpływ istnienia
muru na życie berlińczyków
po obu jego stronach
Pyt. 3 Dzisiejsze znaczenia
hasła „mur berliński”
Pyt. 4 Sposoby
upamiętniania muru
berlińskiego
opresji państwa wobec swoich obywateli. Obnażał prawdziwe intencje rządzących, głoszących pokojowe hasła,
lecz poddających życie obywateli NRD postępującej
militaryzacji, która najbardziej nasiliła się, gdy strażnicy
muru otrzymali nakaz strzelania bez ostrzeżenia do osób
zbliżających się do fortyfikacji i/lub podejmujących próbę
nielegalnego przekroczenia granicy (liczbę ofiar szacuje
się na ponad 130).
Z czasem recepcja hasła „mur berliński” uległa
przeobrażeniu. Dziś kojarzone jest ono nie tyle z samym
faktem istnienia muru i konsekwencjami podziału Niemiec
i Europy na zachodnią i wschodnią strefę wpływów, ile
z upadkiem muru, który jednocześnie oznaczał upadek „Żelaznej Kurtyny”. Zbiorowy wysiłek włożony w akt zniszczenia
muru i związana z nim – upragniona przez większość społeczeństwa – zmiana systemowa, która pozwoliła na ponowne
zjednoczenie Niemiec, uczyniły z pierwotnie negatywnego
symbolu terroru państwa wielokrotnie powielaną na fotografiach i w filmach, żywą ilustrację przemian 1989 i 1990
roku – czyli demokratyzacji państw Bloku Wschodniego.
Trzeba zauważyć, że opisana wyżej przemiana
w postrzeganiu muru łączy się ze zjawiskiem jego komercjalizacji jako symbolu. Wyraża się ona w handlu fragmentami muru, zdobiącym go graffiti i rockowych koncertach,
które odbywały się w jego pobliżu. Jak inne relikty tamtych czasów (np. trabant), mur staje się obiektem, na który coraz liczniejsza grupa ludzi projektuje swą tęsknotę za
pozorną stabilizacją i prostotą życia w NRD (tzw. ostalgia,
czyli „nostalgia za wschodem” – od połączenia wyrazów
„nostalgia” i der Osten, czyli niemieckiego „Wschód”).
Różne aspekty pamięci o istnieniu muru berlińskiego i jego upadku, utrwalane są za pomocą rozmaitych
inicjatyw oraz przez specjalnie powołane do tego instytucje.
Załączone fotografie odnoszą się do następujących z nich:
— — Zdjęcie nr 1 przedstawia jeden z białych krzyży,
które w ramach prywatnej inicjatywy mieszkańcy
Berlina Zachodniego umieścili w centrum miasta,
niedaleko Bramy Brandenburskiej, dla upamiętnienia ofiar nieudanych prób przedostania się z Berlina
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego
Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego
Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału
Wschodniego do Berlina Zachodniego. Przedstawiony na zdjęciu krzyż został poświęcony nieznanym,
nigdy niezidentyfikowanym ofiarom muru.
—— Zdjęcie nr 2 przedstawia Museum Haus am Check­
point Charlie, które powstało w miejscu, w którym
w czasie zimnej wojny znajdowało się jedno z trzech
kontrolowanych przez amerykańskich żołnierzy
przejść granicznych w Berlinie. Dziś jest to jedna
z najbardziej skomercjalizowanych i jednocześnie
najczęściej odwiedzanych atrakcji Berlina.
—— Zdjęcie nr 3 przedstawia instalację re-mappingu
muru przy Bernauer Straße, stanowiącą część Ge­
denkstätte Berliner Mauer. Ukazuje ona symboliczną obecność granicy między Berlinem Zachodnim
i Wschodnim w pamięci ludzi, mimo zniknięcia rzeczywistego muru. Zjednoczenie miasta i Niemiec
nie doprowadziło do natychmiastowego usunięcia
wszystkich długofalowych konsekwencji podziału.
Spośród innych sposobów upamiętniania, na uwagę zasługują różne koncepty zaznaczania przebiegu linii
muru (np. poprzez zatapianie w chodniku kostki brukowej)
czy budowanie ścieżek pamięci w rejonie dawnego pasa
granicznego. Wspomnieć należy, że na terenie Gedenkstätte
Berliner Mauer znajduje się „okno pamięci”, zbudowane dla
uczczenia wszystkich zidentyfikowanych dotąd ofiar muru.
Wśród mieszkańców Berlina nie ma jednoznacznej opinii co do tego, czy należy pozostawić ocalałe fragmenty muru. Z jednej strony stanowią one ślad trudnej
historii i jej upamiętnienie dla przyszłych pokoleń, z drugiej – zrozumiałe jest artykułowane niekiedy pragnienie,
aby zniesienie podziału na Zachód i Wschód zostało
ostatecznie przypieczętowane całkowitym wymazaniem
muru, także z ludzkiej pamięci. Zupełne wymazanie podziału wydaje się jednak niemożliwe, zarówno ze względów historycznych, jak i społecznych. Stąd też niezwykle
istotna jest wszechstronna i dopuszczająca pluralizm
opinii działalność instytucji upamiętniających, takich jak
Gedenkstätte Berliner Mauer.
jeden z domów mieszkalnych w centrum, by wytyczyć
przebieg granicy, która odtąd miała dzielić wieś na dwie
części: czechosłowacką (Veľké Slemence) i ukraińską,
należącą do Związku Radzieckiego (Mali Selmenci – Малі
Селменці). Nowo wyznaczona granica była pilnie strzeżona, dzielący ją płot znajdował się pod napięciem, a mieszkańcy, którzy chcieli odwiedzić członków swojej rodziny,
żyjących w domach oddalonych od nich o kilkanaście lub
kilkadziesiąt metrów, ale już po drugiej stronie granicy
– zmuszeni byli najpierw starać się o specjalne zezwolenie, wydawane w innym mieście, a następnie udać się do
najbliższego przejścia granicznego, również oddalonego
od wsi. Sprawiało to, że cała podróż w jedną stronę zwykle oznaczała konieczność pokonania około 150 kilometrów! Osłabienie czy wręcz zerwanie więzów rodzinnych
było smutną konsekwencją podziału, choć doprowadził
on także do rozwinięcia alternatywnych form komunikacji
(np. układano piosenki zawierające ważne wiadomości,
które śpiewano w pobliżu granicy – rozmowy były zakazane). Choć mur berliński został zburzony w 1989 roku,
dzieląca Slemence granica pozostała. Wprawdzie w 2005
roku otwarto przejście graniczne dla pieszych i rowerzystów, ale od 2008 roku, odkąd Słowacja jest członkiem
Strefy Schengen, dla mieszkańców ukraińskiej części wsi
przejście na drugą stronę granicy wiąże się w dalszym
ciągu z koniecznością uzyskania wizy, która wydawana
jest w oddalonym Użhorodzie.
Opracowanie:
Izabela Pytel,
Cezary Zięciak
Bibliografia:
1. Die Mauer. Errichtung, Überwindung, Errinerung, Hg. von KlausPyt. 5 Usunięcie muru
berlińskiego – argumenty
za i przeciw
-Dieter Henke, Deutscher Taschenbuch Verlag, München 2011.
2. Granica [Hranica], film dokumentalny 72’, reż. Jaroslav Vojtek,
Słowacja 2009. Film ten może być wykorzystany jako materiał
pomocniczy przy omawianiu bloku zagadnień Przekroczyć granicę.
3. Roger Kimball, Tyranny Set in Stone, „New Criterion” 2009 Vol. 28
Inne mury
Issue 3; http://ehis.ebscohost.com/eds/pdfviewer/pdfviewer?
Z sytuacją zaznaczenia podziału społeczności
tego samego obszaru etnicznego i terytorialnego między
dwa państwa poprzez budowę ogrodzenia, można się
spotkać np. we wsi Veľké Slemence (Nagyszelmenc),
położonej w rejonie Koszyc na granicy słowacko-ukraińsko-węgierskiej. W przeszłości miejscowość ta znajdowała się na terenie Czechosłowacji, a następnie Węgier
– obecnie podzielona jest między Słowację a Ukrainę.
Nocą 30 sierpnia 1946 roku, na mocy układu między Czechosłowacją i Związkiem Radzieckim
z 1944 roku, wybudowano w Slemencach trzymetrowy
płot zwieńczony drutem kolczastym, a także wyburzono
vid=2&hid=1&sid=48389fcd-dbd3-4692-b32e-42d8bdcfad3f%
40sessionmgr10 [dostęp 7.12.2011].
4. Gerd Knischewski, Ulla Spittler, Remembering the Berlin Wall:
The Wall Memorial Ensemble Bernauer Strasse, „German Life and
Pyt. 6 Przykład innej
miejscowości podzielonej
murem
Letters” 2006; http://ehis.ebscohost.com/eds/pdfviewer/pdfview
er?vid=5&hid=1&sid=48389fcd-dbd3-4692-b32e-42d8bdcfad3f%
40sessionmgr10 [dostęp 7.12.2011].
5. Anna Saunders, Remembering Cold War Division: Wall Remnants
and Border Monuments in Berlin, „Journal of Contemporary European Studies” 2009 Vol. 17 Issue 1; http://ehis.ebscohost.com/
eds/pdfviewer/pdfviewer?vid=6&hid=1&sid=48389fcd-dbd3-4692b32e-42d8bdcfad3f%40sessionmgr10 [dostęp 7.12.2011].
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego