docBoĝena Gronowska Europejska Konwencja Praw Czďowieka
download 
Reklamacja Transkrypt
Boĝena Gronowska Europejska Konwencja Praw Czďowieka
ARTYKUY I ROZPRAWY Boĝena Gronowska Europejska Konwencja Praw Czïowieka abprawa drugiej generacji –bkilka reeksji obzacieraniu granic Tytuï niniejszego opracowania wymaga juĝ na wstÚpie krótkiego komentarza wyjaĂniajÈcego. Wbdoktrynie praw czïowieka wyodrÚbnienie tzw. generacji praw ma swojÈ tradycjÚ ibbez przesady moĝna twierdziÊ, ĝe Ărodowisko naukowe –b pomimo pewnych obiekcji –b ostatecznie zaakceptowaïo tÚ propozycjÚ systematyzacji wspomnianych praw. Zgodnie zb niÈ, prawami pierwszej generacji sÈ prawa cywilne ibpolityczne, drugÈ generacjÚ tworzÈ prawa spoïeczne, gospodarcze ibkulturalne, ibwreszcie do trzeciej generacji naleĝÈ prawa kolektywne (solidarnoĂciowe)1. K. Vasak, pomysïodawca tego sposobu klasykacji praw czïowieka, za punkt wyjĂcia swojej koncepcji przyjmowaï nie tyle kryterium chronologiczne, ile raczej specykÚ faktycznej roli pañstwa, abwiÚc to, jak musi siÚ ono zachowaÊ wbsytuacji koniecznoĂci skutecznej ochrony poszczególnych kategorii praw czy wolnoĂci. WbnajwiÚkszym uproszczeniu rola ta ewoluuje od zasadniczo negatywnej (zakaz arbitralnej ingerencji) po rolÚ aktywnÈ (wykazanie naleĝytej starannoĂci) pañstwa wbcelu zapewnienia warunków, wbjakich konkretne prawa mogïyby byÊ wbpeïni urzeczywistnione2. 1. Uwagi wstÚpne OczywiĂcie powyĝsza konstatacja jest pewnym uproszczeniem, gdyĝ zïoĝona natura praw czïowieka, wbtym zwïaszcza ich wspólny rodowód wywodzÈcy siÚ zbuniwersalnego ěródïa, jakim jest godnoĂÊ osobowa czïowieka, musi otwieraÊ tÚ koncepcjÚ na to wszystko, co decyduje obgodnej ludzkiej egzystencji. Znakomicie oddaje to stwierdzenie, wbmyĂl którego „Caïoksztaït praw czïowieka odpowiada istocie godnoĂci czïowieka (...). Prawa te odnoszÈ siÚ do zaspokajania podstawowych potrzeb czïowieka, do korzystania przezeñ zbwolnoĂci, do jego stosunków zbinnymi osobami”3. Wbpowyĝszym kontekĂcie zrozumiaïe stajÈ siÚ jednak problemy kwalikowania pewnych praw jako pierwszej czy drugiej generacji4. Przypomnijmy takĝe, ĝe oponenci wskazanej 1 K. Drzewicki, Trzecia generacja praw czïowieka, „Sprawy MiÚdzynarodowe” 1983/10, s. 81–98; B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa czïowieka ibich ochrona, Toruñ 2005, s. 191–193. 2 Por. szerzej M. Nowak, Trzy generacje praw czïowieka, ich znaczenie wbĂwietle przesïanek ideowych ibhistorycznych oraz wbĂwietle ich genezy, w: Prawa czïowieka. Geneza, koncepcje, ochrona, B.b Banaszak (red.), Wrocïaw 1993, s. 105–118. 3 Cytowane za C. Mik, Zbiorowe prawa czïowieka, Toruñ 1992, s. 15. 4 Najlepszym dowodem tego typu dylematów jest prawo wïasnoĂci oraz prawo do nauki, które wbsystemie Europejskiej Konwencji Praw Czïowieka ibPodstawowych WolnoĂci (dalej jako EKPCz lub Konwencja) zb1950 r. (Dz. U. zb1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) zostaïy zaliczone do praw pierwszej generacji, mimo ich ewidentnie gospodarczego czy kulturalnego potencjaïu –bpor. art. 1 Protokoïu dodatkowego nr 1 do EKPCz sporzÈdzonego wbParyĝu 20.03.1952 r. (Dz. U. zb1995 r. Nr 36, poz. 175). 4 Europejski PrzeglÈd SÈdowy wrzesieñ 2013 koncepcji zarzucali jej brak konsekwencji wb zakresie faktycznej egzekwowalnoĂci poszczególnych praw, ibto zarówno na poziomie krajowym, jak ibmiÚdzynarodowym. Wbpierwszej kolejnoĂci dotyczyïo to praw spoïeczno-gospodarczych, którym wrÚcz odmawiano statusu klasycznych praw czïowieka zbuwagi na istotne trudnoĂci zwiÈzane zbich skutecznÈ implementacjÈ oraz moĝliwoĂciÈ sprawowania miÚdzynarodowej kontroli wbtym zakresie5. Wbdoktrynie praw czïowieka prawa drugiej generacji ïÈczone sÈ bowiem zbtzw. obowiÈzkiem naleĝytej starannoĂci, który stosunkowo trudno poddaje siÚ szybkiej kontroli wbformie procedur skargowych typu sÈdowego. Zupeïnie inaczej przedstawia siÚ wbtym wzglÚdzie praktyczna implementacja praw pierwszej generacji, wbprzypadku której wystÚpujÈcy „obowiÈzek natychmiastowego rezultatu” umoĝliwia stosunkowo ïatwe stwierdzenie niewywiÈzania siÚ przez pañstwo zbtego obowiÈzku ibwbkonsekwencji wbmiarÚ sprawnego wyciÈgniÚcia konsekwencji prawnych6. 5 K. Drzewicki, C. Krause, A. Rosas, Social Rights as Human Rights. AbEuropean Challenge, Turku–Abo 1994, s. 17–19; L. WiĂniewski, PojÚcie ibkonstrukcja prawna praw socjalnych, w: Podstawowe prawa jednostki ibich sÈdowa kontrola, L. WiĂniewski (red.), Warszawa 1997, s. 166–169. 6 Por. B. Gronowska, w: Prawo konstytucyjne, Z. Witkowski (red.), J. Galster, B. Gronowska, A.b Bieñ-Kacaïa, A. Kustra, M. RÈczka, K.M. Witkowska-Chrzczonowicz, I.bWróblewska, Toruñ 2001, s. 177, 181–182. Wbkwestii tradycyjnych moĝliwoĂci egzekwowania praw drugiej generacji na forum miÚdzynarodowym por. teĝ M. Balcerzak, Procedury ochrony praw czïowieka ibkontroli wykonywania zobowiÈzañ przez pañstwa, w: Prawa czïowieka ibich ochrona, B.bGronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Toruñ 2010, s. 159–171. ARTYKUY I ROZPRAWY Gïównym celem badawczym niniejszego artykuïu jest udowodnienie tezy, ĝe czysto doktrynalny pomysï klasykowania praw ibwolnoĂci czïowieka, wedïug wspomnianych generacji, nie jest podziaïem rozïÈcznym. WrÚcz przeciwnie, koncepcja ta wbzderzeniu zbrealiami praktyki miÚdzynarodowych organów ochrony praw czïowieka, dostarcza dowodów na coraz bardziej wyraěne zacieranie granic pomiÚdzy nimi, abto oznacza, ĝe nawet najbardziej tradycyjne prawa pierwszej generacji (np. prawo do ĝycia, zakaz tortur, prawo do sÈdu czy swoboda ekspresji) zawierajÈ wbsobie potencjaï „spoïeczno-gospodarczy” tak charakterystyczny dla praw drugiej generacji. Nawiasem mówiÈc, powyĝsza reeksja nie stoi wbsprzecznoĂci zbzaïoĝeniem jednolitoĂci zbioru praw czïowieka. Trudno wszak podwaĝaÊ fakt, ĝe prawa wywodzÈce siÚ ze wspólnego ěródïa muszÈ byÊ wzajemnie zaleĝne. Wbsposób niebudzÈcy wÈtpliwoĂci potwierdza to rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ zb1977 r., wbktórej zawarto nastÚpujÈce zdanie: „(...) wszystkie prawa czïowieka ibpodstawowe wolnoĂci sÈ niepodzielnie ibwzajemnie zaleĝne (...). Czïowiek pozbawiony praw gospodarczych, spoïecznych ibkulturalnych nie reprezentuje jednostki ludzkiej, którÈ Powszechna Deklaracja Praw Czïowieka uznaje za ideaï czïowieka wolnego”7. Dowodów na trwajÈcÈ dyskusjÚ na temat przynaleĝnoĂci praw do poszczególnych generacji jest wiele, abzasadniczym celem przyĂwiecajÈcym jej uczestnikom jest znalezienie odpowiedzi na pytanie obpraktyczny wymiar prowadzonej debaty. Warto zwróciÊ uwagÚ, ĝe juĝ na poziomie regulacji traktatowej interesujÈcy nas problem moĝe przedstawiaÊ siÚ róĝnie. Adekwatnym tego przykïadem jest wïaĂnie system EKPCz zb1950 r., klasykowany wszak jako system praw pierwszej generacji, choÊ jego autorzy nie mieli zastrzeĝeñ co do zamieszczenia wbnim praw bardziej powszechnie klasykowanych jako prawa drugiej generacji (por. przyp. 4). Wbtym takĝe kontekĂcie –bjak siÚ wydaje –bstopniowo dezaktualizuje siÚ podziaï traktatów praw czïowieka na te dotyczÈce praw pierwszej ibdrugiej generacji. Dodatkowo, najnowsze orzecznictwo organów miÚdzynarodowej ochrony praw czïowieka wydaje siÚ potwierdzaÊ swoistÈ ewolucjÚ wbkierunku coraz bardziej wyraěnego „zacierania granic” pomiÚdzy poszczególnymi kategoriami praw czïowieka. Nic wiÚc dziwnego, skoro wszystkie one majÈ swoje uniwersalne ěródïo wbgodnoĂci osobowej czïowieka, abzatem ochronie tej godnoĂci wszystko to, co pozostaje wbdyspozycji pañstwa, powinno byÊ podporzÈdkowane. Moĝna siÚ tu wrÚcz pokusiÊ obtezÚ, ĝe wzajemne przenikanie siÚ pierwszej ibdrugiej generacji praw czïowieka moĝe spowodowaÊ lepszÈ ochronÚ praw spoïeczno-gospodarczych, przynajmniej tak dïugo, jak dïugo bÚdzie trwaï proces tzw. jurydyzacji ich ochrony. Dla udowodnienia powyĝszej tezy zostanie wykorzystane wbgïównej mierze orzecznictwo strasburskie, które –bzwïaszcza wblatach ostatnich –bdostarcza niezwykle ciekawych reeksji na temat jednolitoĂci ibnierozerwalnego zwiÈzku wszystkich praw czïowieka, które nie mogÈ byÊ rozpatrywane wbizolacji iboderwaniu od siebie. NiewÈtpliwÈ zasïugÚ wbtym zakresie majÈ organy kontrolne systemu EKPCz, gdyĝ to dziÚki ich legalnej 7 U.N.Doc.A/C.3/SR.74–77. Powszechna Deklaracja Praw Czïowieka zb 10.12.1948 r. (rez. A-E, nr 777 ib 778/III). Podobnie wb Deklaracji Wiedeñskiej ibProgramie Dziaïania ¥wiatowej Konferencji Praw Czïowieka z b1993 r. –bpor. pkt 5 tej deklaracji –bdokument zostaï opublikowany w: R.bHliwa (red.), Deklaracja Wiedeñska ibProgram Dziaïania ¥wiatowej Konferencji Praw Czïowieka, Wiedeñ czerwiec 1993 r., Poznañ 1998, s. 41–80. wykïadni poszczególnych standardów tego systemu normatywnego wzbogacamy naszÈ wiedzÚ na temat faktycznego zakresu zawartych wbnim praw ibwolnoĂci. Przypomnijmy, ĝe wbsystemie EKPCz od 1998 r. funkcjÚ ocjalnego interpretatora tego traktatu peïni Europejski Trybunaï Praw Czïowieka (dalej jako ETPCz)8. WbinteresujÈcej nas materii „pïynnoĂci” granic pomiÚdzy generacjami praw czïowieka stosunkowo wczeĂnie sformuïowaï on niezwykle wymowny poglÈd (wbodniesieniu do prawa do sÈdu zbart. 6 EKPCz), zgodnie zbktórym „chociaĝ Konwencja ustanawia prawa cywilne ibpolityczne, to wiele zbtych praw rodzi implikacje natury spoïecznej czy gospodarczej. Zatem ETPCz, podobnie jak Komisja, uznaje, ĝe sam fakt, iĝ interpretacja Konwencji moĝe wkraczaÊ wbsferÚ praw spoïecznych ibgospodarczych nie powinien byÊ czynnikiem decydujÈcym przeciwko takiej interpretacji; nie ma bowiem «wodoszczelnej» linii granicznej oddzielajÈcej tÚ sferÚ praw od zakresu przedmiotowego Konwencji”9. Cytowany passus pozostaje wbbezpoĂrednim zwiÈzku zbwczeĂniejszÈ sprawÈ, abmianowicie Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu10, wbktórym ETPCz wypowiedziaï siÚ jednomyĂlnie za moĝliwoĂciÈ uznania na tle art. 6 EKPCz tzw. prawa dostÚpu do sÈdu. Wbopinii sÚdziów, art. 6 EKPCz ustanawia „prawo do sÈdu” ibstwierdziï, ĝe prawo dostÚpu do sÈdu stanowi jeden zbaspektów tego prawa11. NiewÈtpliwie trudno odmówiÊ logiki rozumowaniu sÚdziów europejskich –bskoro bowiem art. 6 EKPCz ustanawia prawo kaĝdej osoby do „sïusznej” rozprawy sÈdowej, to osoba taka musi dysponowaÊ przede wszystkim moĝnoĂciÈ wbzakresie uruchomienia takiej rozprawy, abwiÚc musi dysponowaÊ skutecznym prawem dostÚpu do sÈdu. 2. Zakres obowiÈzków pozytywnych pañstwa-strony EKPCz Sprawa ta daïa znakomity asumpt do poszerzania obowiÈzków pozytywnych pañstw-stron EKPCz. ArgumentujÈc bowiem abcontrario, pañstwa, które wbswoich systemach wymiaru sprawiedliwoĂci dopuszczajÈ do sytuacji, wbktórych konkretna jednostka nie jest wbstanie uruchomiÊ postÚpowania sÈdowego, np. jedynie zbpowodu koniecznoĂci uiszczenia wysokich opïat, jest pozbawiana de facto moĝliwoĂci skorzystania zbprzysïugujÈcego jej prawa zbart. 6 EKPCz12. Powyĝsze stanowisko jest wbpeïni kompatybilne zbtradycyjnym wborzecznictwie strasburskim zaïoĝeniem, ĝe EKPCz 8 Protokóï nr 11 do EKPCz dotyczÈcy przeksztaïcenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez KonwencjÚ, sporzÈdzony wbStrasburgu 11.05.1994 r. (Dz. U. zb 1998 r. Nr 147, poz. 962). WejĂcie wb ĝycie Protokoïu nr 11 do EKPCz 1.11.1998 r. doprowadziïo do eliminacji zbprocedury kontrolnej Europejskiej Komisji Praw Czïowieka, czyniÈc tym samym ETPCz jedynym organem odpowiedzialnym za praktycznÈ implementacjÚ tego systemu traktatowego. 9 Wyrok ETPCz zb 9.10.1979 r. wb sprawie Airey przeciwko Irlandii, skarga nr 6289/73, §b26. 10 Wyrok ETPCz zb21.02.1975 r. wbsprawie Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 4451/70. 11 Wyrok ETPCz zbsprawie Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, §b36. Analogicznie wbwyroku ETPCz zb10.05.2001 r. wbsprawie Zbibinni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 29392/95, §b91–93. 12 Tak np. wbsprawach polskich wyroki ETPCz: zb19.06.2001 r. wbsprawie Kreuz przeciwko Polsce, skarga nr 28249/95, §b60, §b64–66; zb26.07.2005 r. wbsprawie Podbielski ibPPU Polpure przeciwko Polsce, skarga nr 39199/98, §b68–69; zb 26.07.2005 r. wb sprawie Kniat przeciwko Polsce, skarga nr 71731/01, §b44–47. Europejski PrzeglÈd SÈdowy wrzesieñ 2013 5 ARTYKUY I ROZPRAWY ma gwarantowaÊ prawa, które sÈ „skuteczne ibpraktyczne, abnie teoretyczne czy iluzoryczne”13. Wbtym kontekĂcie plasuje siÚ teĝ interpretacja ETPCz, dotyczÈca zakresu obowiÈzków pozytywnych pañstwa wbzakresie prawa do ĝycia zbart. 2 EKPCz. Notabene przeszïa ona stopniowÈ ewolucjÚ. WbpoczÈtkowym okresie organy kontrolne EKPCz stwierdzaïy bowiem, ĝe pozytywne obowiÈzki pañstwa wbzakresie ochrony prawa do ĝycia mogÈ siÚ sprowadzaÊ do zapewnienia jednostce zagroĝonej stosownej ochrony osobistej, jednak nie oznacza to, iĝ tego typu obowiÈzek dotyczy wykluczenia jakiejkolwiek moĝliwej przemocy groĝÈcej jednostce14. Wbzbliĝonej kategorii moĝna potraktowaÊ np. podjÚcie decyzji obprzymusowym odĝywianiu gïodujÈcego wiÚěnia, jeĂli stosowne wïadze dziaïajÈ „wyïÈcznie wbnajlepszym interesie” jednostki15. Wbpóěniejszych latach ETPCz nie miaï zastrzeĝeñ co do tego, ĝe odpowiedzialnoĂÊ pañstwa moĝe wynikaÊ zbbraku zapewnienia ochrony przed atakami przemocy ze strony innych osób, choÊ jednoczeĂnie nie musi to oznaczaÊ tego, iĝ kaĝda osoba obawiajÈca siÚ obswoje ĝycie musi mieÊ zapewnionÈ caïodobowÈ ochronÚ16. Najszersze podejĂcie wb interesujÈcej nas materii ETPCz przedstawiï wbwyroku zb28.10.1998 r.17 Zgodnie zbjego stanowiskiem „pierwsze zdanie art. 2 ust. 1 EKPCz nakazuje pañstwu nie tylko powstrzymywanie siÚ od umyĂlnego ibbezprawnego pozbawienia ĝycia, ale takĝe od podjÚcia stosownych kroków wbcelu zabezpieczenia ĝycia osób znajdujÈcych siÚ wbzasiÚgu jego jurysdykcji. Powszechnie przyjmuje siÚ, ĝe obowiÈzek pañstwa wbtym zakresie wykracza poza podstawowy obowiÈzek wbzakresie zabezpieczenia prawa do ĝycia poprzez zastosowanie skutecznych przepisów prawnokarnych, odstraszajÈcych od popeïnienia przestÚpstw przeciwko osobie, wspartych stosownÈ procedurÈ stosowania prawa wbzakresie zapobiegania, Ăcigania ibkarania za naruszenia takich przepisów. (...) Wbpewnych, dobrze ustalonych okolicznoĂciach art. 2 EKPCz moĝe takĝe implikowaÊ pozytywny obowiÈzek wïadz wbzakresie podejmowania prewencyjnych Ărodków operacyjnych dla ochrony jednostki, której ĝycie jest zagroĝone”. Cytowany fragment zbwyroku wbsprawie Osman przeciwko Zjednoczonemu Królestwu jest ibtak duĝym krokiem wbstronÚ dostrzegania przez ETPCz obwiele bardziej zïoĝonej natury standardu zbart. 2 EKPCz, aniĝeli tylko ïÈczenia go zbobowiÈzkiem pañstw-stron EKPCz wbzakresie eliminowania przypadków tzw. arbitralnego pozbawiania ĝycia czïowieka. Juĝ wbjednej zbwczeĂniejszych spraw znalazïo siÚ nastÚpujÈce stwierdzenie, doskonale podkreĂlajÈce aktywnÈ rolÚ pañstwa wbochronie ĝycia 13 Por. np. wyroki ETPCz: zb23.07.1968 r. wb tzw. belgijskiej sprawie jÚzykowej, skargi nr 1474/62, nr 1677/62, nr 1691/62, nr 1769/63, nr 1994/63, nr 2126/64, §b3–4; wbsprawie Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, §b35; zb28.11.1979 r. wbsprawie Luedicke, Belkacem ibKoc przeciwko Niemcom, skargi nr 6210/73, nr 6877/75, nr 7132/75, §b31. 14 Decyzja Europejskiej Komisji Praw Czïowieka zb28.02.1983 r. obniedopuszczalnoĂci skargi wbsprawie W.bprzeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 9348/81, pkt 12. 15 Decyzja Europejskiej Komisji Praw Czïowieka zb9.05.1984 r. obniedopuszczalnoĂci skargi wbsprawie X. przeciwko Niemcom, skarga nr 10565/83. 16 WbmiÚdzynarodowym prawie ochrony praw czïowieka nie neguje siÚ tego, ĝe obowiÈzek poszanowania ĝycia czïowieka nie moĝe siÚ ograniczaÊ jedynie do zagroĝeñ interpersonalnych, lecz takĝe rozciÈga siÚ na szczególne sytuacje, takie jak katastrofy naturalne –bpor. W. Kälin, J. Künzli, The Law of International Human Rights Protection, Oksford 2010, s. 103. 17 Wyrok ETPCz zb28.10.1998 r. wbsprawie Osman przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 23452/94, §b115. 6 Europejski PrzeglÈd SÈdowy wrzesieñ 2013 ludzkiego. Zgodnie bowiem zbsensem tego standardu, pozytywne zobowiÈzanie pañstwa co do ochrony ĝycia „obejmuje takĝe obowiÈzek stworzenia skutecznego systemu sÈdowego pozwalajÈcego na ustalenie przyczyny Ămierci, która nastÈpiïa wbszpitalu, oraz ustalenie odpowiedzialnoĂci wïaĂciwego personelu medycznego”18. Nawiasem mówiÈc, ETPCz ibtak zostaï zdystansowany przez Komitet Praw Czïowieka ONZ, który juĝ wb1982 r. wbswoich Uwagach ogólnych wbsposób dosadny stwierdziï, ĝe „ochrona prawa do ĝycia wymaga od pañstw podejmowania stosownych Ărodków pozytywnych. WbzwiÈzku zbtym Komitet jest zdania, ĝe byïoby poĝÈdane, aby pañstwa-strony podjÚïy kroki sïuĝÈce ograniczeniu ĂmiertelnoĂci niemowlÈt ibprzedïuĝeniu Ăredniego trwania ĝycia ludzkiego, wbszczególnoĂci zaĂ poprzez dziaïania na rzecz wyeliminowania niedoĝywienia ibchorób epidemiologicznych”19. Na tle tak szerokiego nakreĂlenia obowiÈzków pozytywnych pañstwa wbodniesieniu do ochrony prawa do ĝycia ciekawe ibwarte gïÚbszego zastanowienia stanowisko wbliteraturze polskiej zaprezentowaï Z. KÚdzia. Zdaniem tego autora, szerokie uzupeïnianie treĂci art. 6 MiÚdzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Spoïecznych i Kulturalnych z 1966 r.20 obmateriÚ socjalno-ekonomicznÈ przeksztaïca prawo do ĝycia wb„prawo do przeĝycia”, abto –bzdaniem autora –bprowadzi do „zacierania zakresów poszczególnych praw, do wchïaniania fragmentów innych praw przez prawo rozpatrywane wbdanej chwili”21. Nie polemizujÈc tu szerzej zbzaprezentowanym poglÈdem, naleĝy jedynie zwróciÊ uwagÚ na stosunkowo odlegïy czas, wbjakim to stanowisko zostaïo sformuïowane. Dzisiaj juĝ raczej nie budzi zdziwienia doszukiwanie siÚ wbregulacjach praw ibwolnoĂci czïowieka dodatkowych treĂci, które wzbogacajÈ dany standard, abtym samym wzmacniajÈ jego potencjaï gwarancyjny. Wyraĝam opiniÚ, ĝe wbXXI w. wszelkie dziaïania na rzecz optymalizacji ochrony praw ibwolnoĂci czïowieka powinny siÚ spotykaÊ zbjak najbardziej przychylnym poparciem. Adekwatnym przykïadem ilustrujÈcym poszerzanie treĂci art. 2 EKPCz ob kontekst socjalny jest wypowiedě ETPCz, zgodnie zbktórÈ brak adekwatnych Ăwiadczeñ nansowych dla osób cierpiÈcych na nieuleczalne choroby, gdy osoby te nie sÈ wbstanie pokryÊ kosztów leczenia, „moĝe rodziÊ problem wbkontekĂcie art. 2 EKPCz, obile wykaĝe siÚ, ĝe organy pañstwa-strony pozostawiïy danÈ osobÚ wbsytuacji zagroĝenia ĝycia poprzez odmowÚ zapewnienia jej opieki medycznej, którÈ oferujÈ ibudostÚpniajÈ spoïeczeñstwu”22. Do podobnych wniosków moĝna dojĂÊ podczas analizy orzecznictwa strasburskiego na tle art. 3 EKPCz, ten niezwykle szeroki standard dotyczy bowiem nie tylko tortur sensu stricto, lecz takĝe nieludzkiego lub poniĝajÈcego traktowania bÈdě karania. Nawiasem mówiÈc, art. 3 EKPCz wbinteresujÈcej nas materii bardzo czÚsto wystÚpuje ïÈcznie ze standardem 18 Decyzja Europejskiej Komisji Praw Czïowieka zb22.05.1995 r. obniedopuszczalnoĂci skargi wbsprawie Isiltan przeciwko Turcji, skarga nr 20948/92. 19 Uwagi Ogólne Komitetu Praw Czïowieka zb27.07.1982 r., pkt 5. Uwagi te zamieszczone sÈ w: A. Michalskiej, Komitet Praw Czïowieka. Kompetencje, funkcjonowanie, orzecznictwo, Warszawa 1994, s. 115. 20 Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167. 21 Z. KÚdzia, Prawo do ĝycia, w: Prawa czïowieka. Model prawny, R. Wieruszewski (red.), Wrocïaw–Warszawa–Kraków 1991, s. 176. 22 Por. argumentacja zbdecyzji Izby ETPCz z 21.03.2002 r. obniedopuszczalnoĂci skargi wbsprawie Nitecki przeciwko Polsce, skarga nr 65653/01, §b1. ARTYKUY I ROZPRAWY wolnoĂci ibbezpieczeñstwa osobistego jednostki, obktórym mowa wbart. 5 EKPCz. Ponad wszelkÈ wÈtpliwoĂÊ umieszczenie czïowieka wbwarunkach przymusowej izolacji (zwïaszcza dïugoterminowej) nakïada na pañstwo obowiÈzek wszechstronnego troszczenia siÚ obĝycie, zdrowie czy po prostu bezpieczeñstwo osobiste takiej jednostki. Ibtu wïaĂnie pojawia siÚ szerokie spectrum dla tzw. kwestii socjalno-bytowych, adekwatnej opieki medycznej, zapewnienia niezbÚdnej aktywnoĂci zawodowej ibrekreacyjnej, czy wreszcie potrzebnej konkretnemu uwiÚzionemu posïugi duchowej23. Do „klasyki” naruszeñ tego typu reguï –bibto nie tylko wbobrÚbie Europy24 –bnaleĝÈ przeludnienie, sïaba wentylacja cel, brak naturalnego oĂwietlenia, niewystarczajÈce poĝywienie, niedostateczna opieka medyczna (np. brak wyposaĝenia wbodpowiednie leki lub specjalistycznÈ aparaturÚ poprawiajÈcÈ wbsposób zasadniczy jakoĂÊ ĝycia), czy wreszcie brak higieny osobistej25. Póěniejsze lata nie tylko potwierdziïy poglÈd dotyczÈcy moĝliwoĂci wykraczania linii interpretacyjnej poza granice praw pierwszej generacji, lecz wrÚcz go teĝ umocniïy, ibto zarówno na poziomie standardów normatywnych (por. autonomiczna klauzula zakazu dyskryminacji wprowadzona na mocy Protokoïu dodatkowego nr 12 do EKPCz zb2000 r.26), jak ibcoraz szerszego odwoïywania siÚ przez ETPCz do problematyki praw socjalnych27. Przykïadem ilustrujÈcym tÚ tendencjÚ moĝe byÊ choÊby kwestia obowiÈzku gwarantowania jednostce minimalnego standardu ĝycia, oceniana wbkontekĂcie art. 3 EKPCz. Wbtym zakresie zwïaszcza dwie sprawy zasïugujÈ na krótki komentarz. Wbsprawie Pancenko przeciwko otwie28 ETPCz przypomniaï, ĝe chociaĝ EKPCz nie gwarantuje –bco do zasady –bpraw spoïeczno-gospodarczych, wbtym domagania siÚ od pañstwa bezpïatnego miejsca zamieszkania, prawa do pracy, bezpïatnej opieki medycznej lub nansowego wsparcia wbcelu utrzymania 23 Wyroki ETPCz: zb26.10.2006 r. wbsprawie Khudobin przeciwko Rosji, skarga nr 59696/00; zb3.02.2009 r. wbsprawie Kaprykowski przeciwko Polsce, skarga nr 23052/05; zb14.02.2012 r. wbsprawie Slumkova przeciwko Rosji, skarga nr 9202/06; zb8.01.2013 r. wbsprawie Jash przeciwko Gruzji, skarga nr 10799/06. Por. teĝ A. Kotowska, Prawo wiÚěniów do posïugi religijnej wbĂwietle orzecznictwa Europejskiego Trybunaïu Praw Czïowieka, w: EfektywnoĂÊ europejskiego systemu ochrony praw czïowieka, J. Jaskiernia (red.), Toruñ 2012, s. 420–427. 24 Por. R. Wieruszewski, A. Gliszczyñska, K. SÚkowska-Kozïowska, Komitet Praw Czïowieka. Wybór orzecznictwa, Warszawa 2009, s. 78, 124–136. 25 Por. np. wyroki ETPCz: zb19.09.2006 r. wbsprawie Kolav przeciwko Ukrainie, skarga nr 65550/01; zb16.01.2007 r. wbsprawie Young przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 60682/00; zb29.11.2007 r. wbsprawie Hummatov przeciwko Azerbejdĝanowi, skarga nr 9852/03; zb6.11.2007 r. wbsprawie Stepuleac przeciwko Moïdowie, skarga nr 8207/06; zb 10.07.2008b r. wbsprawie Sudarkow przeciwko Rosji, skarga nr 3130/03; zb19.03.2009 r. Lyubimeno przeciwko Rosji, skarga nr 6270/06; zb12.02.2013 r. wbsprawie D.G. przeciwko Polsce, skarga nr 45705/07. 26 Protokóï dodatkowy nr 12 do EKPCz zostaï sporzÈdzony wb Rzymie 4.11.2000 r. –bpolski przekïad por. M. Balcerzak, Europejska Konwencja obOchronie Praw Czïowieka ibPodstawowych WolnoĂci zbwprowadzeniem, Warszawa 2010, s. 41–43. Akt ten wszedï wbĝycie 1.04.2005 r. Wedïug stanu na 14.08.2013 r. r. ratykowaïo go 18 pañstw, natomiast 19 dalszych go podpisaïo. WĂród tych pañstw nie ma Polski. Po raz pierwszy naruszenie art. 1 Protokoïu dodatkowego nr 12 do EKPCz stwierdzono wb2009 r. –bpor. wyrok Wielkiej Izby ETPCz zb22.12.2009 r. wbsprawie Sejdic ibFinci przeciwko BoĂni ibHercegowinie, skargi nr 27996/06 ibnr 34836/06. 27 Por. szerzej A. Gómez Heredero, Social security as abhuman right. The protection afforded by the European Convention on Human Rights, Strasburg 2007. 28 Decyzja Izby ETPCz zb28.10.1999 r. obniedopuszczalnoĂci skargi wbsprawie Pancencko przeciwko otwie, skarga nr 40772/98, §b2. odpowiedniego poziomu ĝycia, to ib tak warunki, wb jakich znajduje siÚ jednostka –bjeĂli osiÈgnÈ minimalny ibniezbÚdny poziom dolegliwoĂci ibupokorzenia –bmogÈ byÊ oceniane przez pryzmat art. 3 EKPCz (zakaz nieludzkiego lub poniĝajÈcego traktowania). Wbpodobnej tonacji ETPCz odniósï siÚ do kwestii wysokoĂci emerytury ibzasiïków dla osób wbpodeszïym wieku. Takĝe tu ETPCz nie wykluczyï, ĝe skrajnie niski poziom takiej pomocy moĝe byÊ objÚty zakresem art. 3 EKPCz29. Na tle art. 3 EKPCz rodzi siÚ jeszcze jeden ciekawy problem, który moĝe mieÊ wyraěne konotacje socjalno-bytowe. Chodzi obprzypadki decyzji pañstwa obdeportacji osoby uwiÚzionej do jej kraju ojczystego, wbktórym wprawdzie nie czekajÈ jej szykany natury politycznej, ale zbuwagi na ogólny poziom ĝycia wbkraju docelowym jednostka deportowana ma peïne prawo obawiaÊ siÚ np. obuzyskanie adekwatnej pomocy medycznej czy moĝliwoĂÊ utrzymania siebie ibrodziny. Nie brakuje jednak poglÈdów, ĝe ETPCz stosunkowo ostroĝnie odnosi siÚ do skutków pozbawionych elementu bezpoĂredniej przemocy wobec osoby deportowanej, abwiÚc gdy zagroĝenie dla bezpieczeñstwa takiej osoby wynika zb„drastycznego pogorszenia poziomu ibjakoĂci ĝycia”30. Pomimo to wborzecznictwie strasburskim odnajdziemy przykïady, wbktórych ETPCz opowiedziaï siÚ pozytywnie odnoĂnie do obaw osoby skarĝÈcej siÚ ibwbkonsekwencji uchroniï takÈ osobÚ przed deportacjÈ wïaĂnie zbprzyczyn socjalno-bytowych. Ze zrozumiaïych wzglÚdów czynnikiem kwalikujÈcym bÚdzie wbtakim przypadku np. ciÚĝka choroba osoby deportowanej (AIDS) do kraju, wbktórym opieka lekarska jest na stosunkowo niskim poziomie31. Wbzasadzie wbkategorii przeszkód deportacyjnych czy ekstradycyjnych ETPCz uwzglÚdnia stan terminalny osoby chorej podlegajÈcej deportacji32, brak zapewnienia jakiejkolwiek opieki ibmedycznej wbpañstwie przyjmujÈcym, abwreszcie czynnikiem kwalikujÈcym takÈ sytuacjÚ jest takĝe brak wsparcia ze strony najbliĝszej rodziny chorej osoby33. Powyĝsze stwierdzenie nie zmienia faktu, ĝe wbjednej zbnowszych spraw ETPCz uznaï, iĝ warunki spoïeczno-ekonomiczne oraz humanitarne wbpañstwie (Somalia), do którego nastÚpuje deportacja, niekoniecznie muszÈ mieÊ decydujÈce znaczenie dla uznania, ĝe osoby, których to dotyczy, bÚdÈ faktycznie doĂwiadczaïy realnego zagroĝenia wbrozumieniu art. 3 EKPCz34. Moĝe to dotyczyÊ nawet osób niepeïnosprawnych, jeĝeli ich podstawowym argumentem jest powoïywanie siÚ na sïabÈ regulacjÚ prawnÈ oraz otaczajÈcÈ ich obojÚtnoĂÊ ibignorancjÚ Ărodowiska (Afganistan)35. 29 Decyzja Izby ETPCz zb23.04.2002 r. obniedopuszczalnoĂci skargi wbsprawie Larioshina przeciwko Rosji, skarga nr 56869/00, §b2. Por. teĝ szerzej Factsheet –bSocial welfare, Press Unit of the European Court of Human Rights, Strasburg 2013, por. www.coe.int. 30 L. Garlicki (red.), Konwencja obOchronie Praw Czïowieka ibPodstawowych WolnoĂci, t. 1: Komentarz do artykuïów 1–18, Warszawa 2010, s. 133. 31 Por. wyrok ETPCz zb2.05.1997 r. wbsprawie D. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 30240/96, §b51–53. 32 Zob. argument abcontrario wbwyroku ETPCz zb27.05.2008 r. wbsprawie N. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 26565/05, §b42–45. 33 Wyrok ETPCz wb sprawie N. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu §b48. 34 Wyrok ETPCz zb11.01.2007 r. wbsprawie Salah Sheekh przeciwko Holandii, skarga nr 1948/04, §b141. 35 Wyrok ETPCz zb29.01.2013 r. wbsprawie S.H.H. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 60367/10, §b88–90. Europejski PrzeglÈd SÈdowy wrzesieñ 2013 7 ARTYKUY I ROZPRAWY Jak zatem widaÊ, nie jest to niestety sytuacja ustabilizowana, czego dowodem moĝe byÊ stanowisko Wielkiej Izby Trybunaïu wbStrasburgu wbostatniej zbpowoïanych spraw, wbktórej wyraěnie stwierdzono, ĝe istotne pogorszenie warunków bytowania wbpañstwie przyjmujÈcym nie wystarcza –bsamo przez siÚ –bdo uznania, ĝe deportacja naruszy art. 3 EKPCz, nawet jeĝeli redukuje to szanse przeĝycia osoby deportowanej36. Pomimo przejawów pewnej wstrzemiÚěliwoĂci ETPCz, ibtak moĝna siÚ pokusiÊ obtezÚ, ĝe organ ten coraz czÚĂciej bÚdzie musiaï rozwaĝaÊ standardy dotyczÈce pierwszej generacji praw przez pryzmat zastrzeĝony do tej pory dla sfery praw drugiej generacji. Dowodem tej sytuacji jest, bynajmniej nie incydentalne, odwoïywanie siÚ tego organu do problematyki praw socjalnych37. WĂród kolejnych przykïadów praw pierwszej generacji ob wymiarze spoïeczno-gospodarczym nie moĝe zabraknÈÊ reeksji dotyczÈcej wolnoĂci wypowiedzi (art. 10 EKPCz), która ze wzglÚdu na swój bardzo szeroki zakres wkracza wbobszar praw drugiej generacji. Przypomnijmy, ĝe wskazana wbtym przepisie wypowiedě jest interpretowana szeroko, abzatem obejmuje takĝe wypowiedzi obcharakterze handlowym ibkomercyjnym (reklamy)38. Faktem jest, ĝe korzystanie zbtej wolnoĂci podlega skrupulatnej kontroli ETPCz, niemniej jednak wborzecznictwie strasburskim odnajdziemy przykïady prawidïowego korzystania zbtej formy wypowiedzi39. Niezwykle ciekawa ibinspirujÈca do dalszych przemyĂleñ jest choÊby kwestia pozytywnych obowiÈzków pañstw-stron EKPCz wbzakresie zapewnienia jednostce miejsca zamieszkania. Fakt pojawiania siÚ wbĂwietle EKPCz implikacji obspoïeczno-gospodarczym charakterze byï najczÚĂciej odnoszony do prawa wïasnoĂci wbrozumieniu art. 1 Protokoïu dodatkowego nr 1 zb1952 r. Wbopinii ETPCz, pozytywne obowiÈzki wynikajÈce zbtego standardu mogÈ teĝ oznaczaÊ zapobieganie zarówno zniszczeniu domu, jak ibinnych kwestii, które mieszczÈ siÚ wbszeroko rozumianej wïasnoĂci domu40. Co ciekawe, prawa wïasnoĂciowe dotyczÈce mieszkania, kwalikowane jako prawa cywilne (choÊ obwyraěnie socjalnym wymiarze), znajdujÈ swojÈ ochronÚ na podstawie art. 6, art. 8, abnawet art. 3 EKPCz. Ta ostatnia kwestia bÚdzie dotyczyïa sytuacji drastycznej, jakÈ jest bezdomnoĂÊ danego czïowieka41. ZbcaïÈ pewnoĂciÈ przed ETPCz stoi powaĝne zadanie ibjednoczeĂnie moĝliwoĂÊ zaangaĝowania siÚ wb kwestie tzw. 36 Por. szerzej L. Garlicki (red.), Konwencja obOchronie …, t. 1, s. 135–134. 37 Por. szerzej A. Gómez Heredero, Social security as ab human right..., s. 8–47. 38 Por. wyrok ETPCz zb24.02.1994 r. wbsprawie Casado Coca przeciwko Hiszpanii, skarga nr 15450/89, §b35. Wb sprawie tej sformuïowano znamienne zdanie, ĝe art. 10 EKPCz ma zastosowanie do reklam, ibto nawet obprywatnym charakterze, które zmierzajÈ do osiÈgniÚcia zysku. Por. teĝ szerzej I.C. Kamiñski, Swoboda wypowiedzi wborzeczeniach Europejskiego Trybunaïu Praw Czïowieka, Kraków 2003, s. 464–491. 39 Por. np. wyrok ETPCz zb17.10.2002 r. wbsprawie Stambuk przeciwko Niemcom, skarga nr 37928/97. 40 Decyzja Izby ETPCz obczÚĂciowej dopuszczalnoĂci skargi zb4.05.2000 r. wbsprawie Bielectric SRL. przeciwko Wïochom, skarga nr 36811/97; wyrok ETPCz zb30.10.2004 r. wbsprawie Oneryildiz przeciwko Turcji, skarga nr 48939/99, §b130 ib§b134. 41 Por. szerzej P. Kenna, Housing Rights: Positive Duties and Enforceable Rights at the European Court of Human Rights, „European Human Rights Law Review” 2008/2, s. 199–206; M.A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Czïowieka: obowiÈzek pañstwa aktywnej ochrony podstawowych praw ibwolnoĂci, w: 60 lat Rady Europy. Tworzenie ibstosowanie standardów prawnych, H. Machiñska (red.), Warszawa 2009, s. 180–181. 8 Europejski PrzeglÈd SÈdowy wrzesieñ 2013 polityki mieszkaniowej pañstwa, zwïaszcza wb przypadku grup szczególnego ryzyka, jak np. oary przemocy domowej, osoby niepeïnosprawne, Romowie, imigranci, osoby ubiegajÈce siÚ ob azyl czy wreszcie osoby majÈce problemy ze znalezieniem zatrudnienia42. Wreszcie, niniejszy przeglÈd nie byïby kompletny, gdyby zabrakïo wbnim kwestii, która wbprawach drugiej generacji naleĝy niewÈtpliwie do fundamentalnych. Chodzi obprawo do pracy, abkonkretnie obzakres odpowiedzialnoĂci pañstwa, jako pracodawcy, realizowanej wbtrybie EKPCz. Wbtym zakresie ETPCz –bchoÊ nie unika tematu –bwydaje siÚ róĝnicowaÊ odpowiedzialnoĂÊ pañstwa wobec tych, którzy juĝ byli zatrudnieni, ibtych, którzy dopiero aplikujÈ obzatrudnienie wbsektorze publicznym43. Co ciekawe, analiza praw zbEKPCz wbkontekĂcie zatrudnienia ma stosunkowo dïugÈ tradycjÚ i, co wiÚcej, problemy te sÈ rozwaĝane wbróĝnych kontekstach sytuacyjnych (np. dostÚp do pracy, zwolnienie zbpracy czy bezpieczeñstwo wbwarunkach zatrudnienia)44. 3. Znaczenie autonomicznej klauzuli zakazu dyskryminacji oraz interpretacji dynamicznej Zbkolei zupeïnie nowy rozdziaï aktywnoĂci ETPCz wbsferze praw drugiej generacji wiÈĝe siÚ zbwprowadzeniem –bobczym wspominano wczeĂniej –bautonomicznej klauzuli niedyskryminacji na mocy Protokoïu dodatkowego nr 12 do EKPCz zb2000 r. WïaĂnie ta ostatnia kwestia moĝe wbsposób zasadniczy zmieniÊ charakter Europejskiego Trybunaïu Praw Czïowieka jako organu zajmujÈcego siÚ dotÈd wyïÈcznie prawami pierwszej generacji, ab wiÚc tymi regulowanymi standardami systemu EKPCz. Natomiast autonomiczny charakter wspomnianego Protokoïu dodatkowego nr 12 do EKPCz zb2000 r. oznacza wbpraktyce to, ĝe forum ETPCz zostanie wbpeïni otwarte dla skarg obdyskryminacjÚ, np. wbwarunkach zatrudnienia, czy wïaĂnie kwestii socjalno-bytowych. Co najistotniejsze, bÚdzie to wbpeïnym tego znaczeniu procedura skargowa prowadzona wbtrybie sÈdowym. Wbtym teĝ sensie na forum miÚdzynarodowej ochrony praw drugiej generacji pojawia siÚ prawdziwie nowa jakoĂÊ tej ochrony, choÊ ograniczona poprzez odniesienie jej do kontekstu zakazu dyskryminacji. ZbcaïÈ pewnoĂciÈ korzystanie przez ETPCz zbtzw. wykïadni dynamicznej (ewolucyjnej)45 uïatwia mu wychodzenie poza tradycyjne granice zwiÈzane zbposzczególnymi generacjami praw czïowieka. Istota tej wykïadni traktuje EKPCz jako „ĝywy instrument, który musi byÊ interpretowany wbĂwietle warunków dnia dzisiejszego”46. KontynuujÈc tÚ sïusznÈ myĂl, nie sposób 42 M.A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Czïowieka …, s. 207. 43 G.S. Morris, The European Convention Human Rights and Employment: To Which Acts Does it Apply?, „European Human Rights Law Review” 1999/5, s. 496–510. 44 Por. szerzej wykaz orzeczeñ ETPCz w: Factsheet – Work-related rights, Press Unit of the European Court of Human Rights, Strasburg 2013, por. www.coe.int. 45 Wbliteraturze wykïadnia ta jest teĝ nazywana „ewolucyjnÈ”, ubpodstaw której leĝÈ wzglÚdy „prakseologiczne” –bpor. C. Mik, Metodologia interpretacji traktatów zbdziedziny ochrony praw, „Toruñski Rocznik Praw Czïowieka ibPokoju” 1993/1, s. 24. 46 Por. np. wyroki ETPCz: zb25.04.1978 r. wbsprawie Tyrer przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 5856/72, §b31; zb13.07.2004 r. wbsprawie Pla ibPuncernau przeciwko Andorze, skarga nr 69498/01, §b62. ARTYKUY I ROZPRAWY nie zauwaĝyÊ, ĝe wspomniane „warunki dnia dzisiejszego” zmieniajÈ siÚ jako nieunikniona konsekwencja upïywu czasu. To wïaĂnie przemijajÈcy czas ibpoïÈczona zbnim niezwykïa dynamika rozwoju cywilizacji ludzkiej prowadzÈ do daleko idÈcej reorientacji wczeĂniejszych stanowisk organów miÚdzynarodowych, wbtym takĝe wbsensie doszukiwania siÚ coraz to bardziej zïoĝonej treĂci tradycyjnych zobowiÈzañ substancjalnych pañstw-stron EKPCz. Notabene analogicznie przedstawia siÚ kwestia praw kulturalnych, które takĝe zostaïy objÚte przez ETPCz wbkontekĂcie prawa do ekspresji artystycznej, dostÚpu do kultury, prawa do kulturowej toĝsamoĂci, praw jÚzykowych, prawa do nauki, prawa do ochrony kulturowego ibnaturalnego dziedzictwa, prawa do poszukiwania prawdy historycznej oraz prawa do wolnoĂci akademickiej47. Jest to kolejny dowód na sukcesywne odchodzenie tego organu od czysto formalistycznego traktowania przesïanki ratione materiae jako warunku dopuszczalnoĂci skargi. Ibwreszcie, bardzo aktualny problem, który wbkontekĂcie ogólnej tonacji niniejszego opracowania moĝe budziÊ stosunkowo maïo emocji. Chodzi obwspominany na wstÚpie standard prawa wïasnoĂci wbrozumieniu art. 1 Protokoïu dodatkowego nr 1 do EKPCz zb1952 r. Otóĝ obecnie ETPCz rozwaĝa wiele skarg przeciwko Polsce osób, które korzystaïy zbprawa do wczeĂniejszych emerytur na mocy rozporzÈdzenia Rady Ministrów zb15.05.1989 r. wbsprawie uprawnienia do wczeĂniejszych emerytur dla pracowników opiekujÈcych siÚ dzieÊmi wymagajÈcymi staïej troski48. Sprawa nie jest bagatelna, gdyĝ wedïug szacunków wbStrasburgu jest blisko 130 takich skarg. Co wiÚcej, wiÚkszoĂÊ powodów pochodzi zbbiednych terenów podkarpackich, wb których znalezienie pracy jest praktycznie nieosiÈgalne, ab zatem pomoc ze strony pañstwa staje siÚ podstawowym ěródïem utrzymania. 4. Wbkierunku jurydyzacji praw drugiej generacji Podziaï praw czïowieka na tzw. generacje tradycyjne wbliteraturze jest takĝe odnoszony do kwestii nansowych. Uwaga ta dotyczy zwïaszcza praw pierwszej ibdrugiej generacji, gdzie obiegowa opinia stanowi, ĝe linia tego podziaïu „leĝy po stronie pieniÈdza”. Nie mam wÈtpliwoĂci co do iluzorycznoĂci takiej interpretacji, gdyĝ –bjak wykazano wczeĂniej –brównieĝ wiele praw naleĝÈcych do pierwszej generacji ïÈczy siÚ wbsposób nieunikniony zbniezbÚdnymi nakïadami materialnymi. Czyĝ bowiem ustanowienie systemu wymiaru sprawiedliwoĂci (wraz zbjego wizerunkiem architektonicznym czy odpowiednim wyposaĝeniem sÚdziów) nie wymaga od pañstwa „okreĂlonych nakïadów nansowych”? Poza wszelkÈ dyskusjÈ jest to, ĝe peïna implementacja praw drugiej generacji wymaga od pañstwa, zbjednej strony, znacznie wiÚcej starañ ibĂrodków nansowych. Zbdrugiej jednak strony, skoro niniejsze opracowanie zmierzaïo wbkierunku 47 Por. ETPCz, Cultural rights in the case-law of the European Court of Human Rights, Research Division, Strasburg 2011, s. 4–26. 48 Dz. U. z 1989 r. Nr 28 poz. 149. Por. np. wyroki ETPCz: zb4.12.2012br. wbsprawie Moskal przeciwko Polsce, skarga nr 10373/05; zb4.12.2012br. wbsprawie Lew przeciwko Polsce, skarga nr 34386/04; zb4.12.2012br. wb sprawie FrÈczek-PotÚga przeciwko Polsce, skarga nr 39430/04; zb4.12.2012br. wbsprawie ¥wiÈtek przeciwko Polsce, skarga nr 8778/04. ukazania „organicznego” zwiÈzku pomiÚdzy niektórymi kategoriami praw, to pojawia siÚ pytanie, czy dziaïania ïÈczne na rzecz ich implementacji nie mogÈ przynieĂÊ ze sobÈ pewnych oszczÚdnoĂci49. Na zakoñczenie jeszcze jedna reeksja. Wbostatnich latach stoimy wbobliczu szeroko zakrojonych dziaïañ na rzecz skutecznej implementacji praw drugiej generacji. Polega to na tym, ĝe wb ramach róĝnych systemów ochrony praw czïowieka jesteĂmy Ăwiadkami tworzenia nowych mechanizmów kontrolno-monitorujÈcych, gospodarczo-kulturalnych. Pierwszeñstwo w tym wzglÚdzie naleĝy siÚ Konwencji wbsprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet zb1979 r.50, która na mocy Protokoïu dodatkowego zb6.10.1999 r. wprowadziïa skargÚ indywidualnÈ51. Na poziomie regionalnym Rada Europy przeforsowaïa wb1995 r. instytucjÚ skargi kolektywnej wbodniesieniu do Europejskiej Karty Spoïecznej zb1961 r.52, aĝ wreszcie ponownie wbsystemie ONZ zaproponowano najdalej idÈcy system skarg indywidualnych na naruszenie praw zbMiÚdzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Spoïecznych ibKulturalnych zb1966 r.53 Nie umniejszajÈc tych wszystkich wysiïków, naleĝy zwróciÊ uwagÚ, ĝe ĝadna zbzaproponowanych procedur skargowych nie ma charakteru sÈdowego, gdyĝ pozostaje wbgestii organów, które nie dysponujÈ kompetencjÈ decyzyjnÈ wbsensie prawnie wiÈĝÈcym dla pañstw. Uczciwie naleĝy jednak stwierdziÊ, ĝe jej najwiÚkszym walorem jest przeïamanie dotychczasowego modelu kontroli monitoringowej poprzez analizÚ sprawozdañ pañstw-stron konkretnych traktatów. Nie zmienia tego faktu nawet to, ĝe wbliteraturze przedmiotu pojawia siÚ okreĂlenie procedur quasi-sÈdowych wbodniesieniu do skarg kolektywnych54. Przy peïnym uznaniu dla modelu wypracowanego wbramach Europejskiej Karty Spoïecznej, daleko mu ciÈgle wbsensie „mocy oddziaïywania” na skutki stwierdzonych naruszeñ, Dzieje siÚ tak gïównie zbpowodu obowiÈzujÈcej procedury kontrolnej Komitetu Ministrów Rady Europy dotyczÈcej sprawnoĂci reakcji pañstw na kierowane do nich rezolucje wbtrybie55. Wbtym takĝe sensie system Rady Europy –babzwïaszcza sukcesywne otwieranie Europejskiej Konwencji Praw Czïowieka na kwestie natury spoïeczno-gospodarczej (oczywiĂcie tam, gdzie jest to moĝliwe) –bwbsposób istotny wzmocniïby ochronÚ 49 S. Skolgy, The Requirement of Using the „Maximum of Available Rresourses” Dor Human Rights Realisation: AbQuestion of Quality as Well as Quantity?, „Human Rights Law Review” 2012/3, s. 398, 413, 417–420. 50 Konwencja wbsprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjÚta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 18.12.1979br. (Dz. U. zb2.04.1982 r. Nr 10, poz. 71). 51 Protokóï dodatkowy do Konwencji wbsprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, przyjÚty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 6.10.1999 r. wszedï wbĝycie, natomiast wbPolsce 22.02.2004 r. (Dz. U. Nr 248, poz. 2484). 52 NastÈpiïo to na mocy Protokoïu dodatkowego wbsprawie skarg kolektywnych zb9.11.1995 r.; protokóï wszedï wbĝycie 1.07.1998 r. Do 14.08.2013br. jest on ratykowany przez 13 pañstw-stron Europejskiej Karty Spoïecznej. Polska nie podpisaïa dotÈd tego protokoïu, por. http://conventions.coe.int. 53 Protokóï fakultatywny zostaï opracowany przez RadÚ Praw Czïowieka 18.06.2008 r., abprzyjÚty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10.12.2008br. (rezolucja A/RES/63/117). Do 5.05.2013 r. protokóï zostaï ratykowany przez 10 pañstw, wĂród których nie ma Polski, natomiast 42 pañstwa protokóï podpisaïy, por. http://www.un.org/en/rights. 54 G. de Búrka, B. de Witte, Social Rights in Europe, Oksford 2005, s. 34–37. 55 D. Gomien, D. Harris, L. Zwak, Law and practice of the European Convention on Human Rights and the European Social Charter, Strasburg 1995, s. 426–429. Europejski PrzeglÈd SÈdowy wrzesieñ 2013 9 ARTYKUY I ROZPRAWY praw drugiej generacji, lecz takĝe nadaïby nowÈ jakoĂÊ jurydyzacji tej ochrony. 5. Zakoñczenie Na zakoñczenie jeszcze jedna reeksja. Otóĝ wbostatnich latach jesteĂmy Ăwiadkami dwóch tendencji wbtzw. prawie praw czïowieka, tj. jego fragmentaryzacji ibzwiÈzanej zbtym proliferacji mechanizmów kontrolno-implementacyjnych56. ByÊ moĝe jest to nieuniknione signum temporis. Nie brakuje jednak gïosów –bibosobiĂcie zaliczam siÚ wïaĂnie do tej grupy –bĝe nadmierne mnoĝenie bytów wcale nie musi skutkowaÊ zwiÚkszonÈ jakoĂciÈ ochrony róĝnych praw jednostek57. Czasami wystarczy dobrze wykorzystaÊ istniejÈce juĝ mechanizmy, wbtym poprzez rezygnacjÚ zbnadmiernego formalizmu dotyczÈcego przedmiotowego zakresu ich kompetencji jurysdykcyjnej. prof. dr hab. Boĝena Gronowska Autorka jest pracownikiem naukowym oraz kierownikiem Katedry Praw Czïowieka na Wydziale Prawa ibAdministracji Uniwersytetu Mikoïaja Kopernika wbToruniu. 56 Zwraca na to uwagÚ m.in. B. Mikoïajczyk, MiÚdzynarodowa ochrona praw osób starszych, Warszawa 2012, s. 257–272. 57 Ciekawych reeksji dostarcza praca E. Dominguez Redondo, Rethinking the Legal Foundations of Control in International Human Rights Law –b The Case of Special Procedures, „Netherlands Quarterly of Human Rights” 2011/3, s. 261–288. Summary European Human Rights Convention and second-generation rights – several reections on the blurring of boundaries In line with the traditional assumption, human rights are treated as homogenous, indivisible and mutually dependent. This does not change the fact that on the plane of normative regulations, these rights have been systematized in various ways, including the clear distinction between rst- and second-generation rights (i.e. civil and political rights on the one hand and social, economic and cultural rights on the other hand). The purpose of this article is to show an interesting trend of the gradual, yet noticeable, „blurring” of the boundaries between the aforementioned generations of rights. In the present day, especially in the case law of the European Court of Human Rights, we regularly nd evidence to support the thesis. More and more often, this body touches upon matters which are only seemingly beyond the framework of the system of the European Human Rights Convention, which is abrst-generation rights treaty. On the one hand, this conrms the preliminary assumption of the mutual dependence of all human rights, resulting from the fact that inherent personal dignity of an individual is considered their source. On the other hand, the trend is accompanied by abvery important – from the point of view of quality of legal protection – attempt at juridication of second-generation human rights. This is certainly the most current challenge for the bodies in charge of protecting the rights and freedoms of an individual. REKLAMA Prawo o ustroju sądów powszechnych Komentarz redakcja naukowa Antoni Górski Stanisław Dąbrowski, Barbara Godlewska-Michalak Katarzyna Gonera, Antoni Górski, Jan Kremer, Aneta Łazarska Gabriela Ott, Jarema Sawiński, Zbigniew Strus Komentarz stanowi wszechstronne omówienie najważniejszych zagadnień dla ustroju sądownictwa powszechnego w Polsce uregulowanych w ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych. Jego walorem jest praktyczne ujęcie przedstawianej problematyki, mające miejscami charakter niemal instruktażowy. Autorami komentarza są sędziowie z wieloletnim doświadczeniem, w większości będący członkami Krajowej Rady Sądownictwa. Książka do nabycia w księgarni internetowej 10 Europejski PrzeglÈd SÈdowy wrzesieñ 2013
