Okres 1901 - 1944 - Radiologia w Polsce

Okres 1901 - 1944
W 1907 ogłoszona została reguła izometrii, która stanowiła przewrót w tworzącej się radiologii stomatologicznej, pozwalając na wykonywanie
na filmie zdjęć rtg zębów o rzeczywistej długości. Opracował ją Polak Antoni Cieszyński, profesor stomatologii Uniwersytetu we Lwowie. Po
studiach pracował w Instytucie Dentystycznym w Monachium. Był autorem wielu udoskonaleń technicznych. Między innymi kasety do zdjęć
stereoskopowych, wspornika do zdjęć pozaustnych, przytrzymywaczy filmów wewnątrzustnych, miarki do bezpośredniego odczytywania
odległości filmu od ogniska oraz czapki z tabliczką ułatwiającą ustawienie promienia głównego do zdjęć typowych czaszki. W 1907 opracował
pierwszy w świecie atlas radiologii stomatologicznej. Działalność Cieszyńskiego pozwoliła stworzyć podwaliny radiologii stomatologicznej. W
1926 wydał własny podręcznik radiologii stomatologicznej.
Znaczące zasługi w rozwoju światowej radiologii położył profesor Bronisław Sabat. Początkowo pracował we Lwowie a następnie w Warszawie.
Był prekursorem nowych technik. W 1911 opracował metodę rentgenokimografii, która pozwalała na zapis przebiegu zjawisk ruchowych
narządów wewnętrznych a szczególnie serca i dużych naczyń. Uzyskał na nią patent (Nr 27, 891, Kl 57a, 56, 1935, 17. VI). Wynaleziony przez
siebie kimograf opisał następująco: "Dwie równoległe do siebie, parę milimetrów od siebie oddalone taśmowate listwy metalowe - o
dostatecznej grubości by nie przepuszczały promieni Roentgena np. ołowiowe o grubości 1 mm - z których jedna jest w środku długości jest
przekrojona poprzecznie w kierunku prosyopadłym do jej długości, są ze sobą brzegami ruchomo połączone w ten sposób, że obie połowy
listwy przekrojonek dadzą się od siebie dowolnie oddalać. Między tymi połowkami przez dowolne ich przesuwanie ponad listwą nieprzekrojoną
możemy utworzyć prostokątną szparę dowolnej szerokości. Między tymi listwami znajduje się taśma filmu lub papieru fotograficznego, którą za
pomocą przyrządu zegarowego można z dowolną chyżością między listwami w kierunku ich długości przesuwać, rozwijając ją z jednego walca,
a nawijając na drugi". Inną metodą wynalezioną w 1929 roku, przez Sabata była endoradiologia. We wstępie do swojego artykułu tak opisał
nową metodę: "Praca niniejsza jest doniesieniem tymczasowem o nowej, przezemnie technicznie opracowanej metodzie rentgenograficznej,
polegającej na tem, że zdjęcie rentgenowskie robi się na filmach, wprowadzonych za pomocą odpowiednio skonstruowanych trzymadeł do
światła narządów jamowych, jak prostnicy, żoładka lub przełyku"
Profesor Sabat odebrał bardzo wszechstronne wykształcenie. Studiował w Monachium pod kierunkiem K.W. Roentgena, w Paryżu pracował w
laboratoriach Henryka Becquerela oraz Marii i Piotra Curie. Specjalizację z zakresu radiologii zdobył w Wiedniu pod nadzorem Guido
Holzknechta, jednego z pionierów radiologii.
Ważnym momentem w rozwoju radiologii było wprowadzenie nowego typy lampy rentgenowskiej, skontruowanej przez amerykańskiego
fizyka Williama Coolidge’a. wprowadzonej do użytku w roku 1913. Lampa ta stała się podstawą nowoczesnej radiologii. Jednak mało znany jest
fakt, że w podobnym czasie (1911-1912) nowoczesną lampę rentgenowską skonstruował Julius Edgar Lilienfeld. Urodził się w 1882 we Lwowie
w polskiej rodzinie żydowskiego pochodzenia. W 1904 kończył studia na uniwersytecie w Berlinie z zakresu fizyki, w 1905 otrzymał tytuł
doktora a w 1910 docenta. Początkowo pracował w Instytucie Fizycznym Uniwersytetu w Lipsku gdzie zajmował się fizyką gazów w aspekcie
ich skraplania, wysokich ciśnień i niskich temperatur. Prace te zaowocowały między innymi współpracą z Ferdynandem von Zeppelinem nad
projektem sterowców wypełnianych wodorem. W roku 1920 Lilienfeld wyemigrował do USA. Tam uzyskał kilka patentów na lampy
rentgenowskie swojej konstrukcji, co spowodowało bezpośredni konflikt z Coolidgem
(uznawanym za ojca lampy rentgenowskiej).
Lilienfeld opracował i opatentował również metodę wytwarzania kondensatorów elektrolitycznych. Jednak największy rozgłos na świecie dało
mu wynalezienie tranzystora polowego (podstawowego elementu współczesnych układów elektronicznych). Juliusz Lilienfeld utrzymywał
kontakt w Polską, a w okresie II Rzeczypospolitej odwiedził rodzinny kraj i wygłaszał wykłady w języku polskim.
W 1921 objął kierownictwo Katedry Radiologii Uniwersytetu w Poznaniu. Mayer ukończył wydział lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego w
Krakowie i do roku 1921 pracował w krakowskiej uniwersyteckiej klinice lekarskiej kierowanej przez prof. Jaworskiego. W roku 1914
opatentował w Niemczech (Patentschrift Nr 274790) własnego pomysłu lampę rtg zaopatrzoną w dwie lub więcej a w 1914, na zjeździe we
Lwowie przedstawił zasady uzyskiwania obrazów w technice tomograficznej. W książce "Radiologiczne rozpoznanie różniczkowe chorób serca i
aorty z uwzględnieniem własnych metod badania" opublikowanej w 1916 w Krakowie przez wydawnictwo Gebethner & Wolf opisał zasady,
sposób wykonywania oraz przedstawił wykonane przez siebie tomogramy. W ten sposób wyprzedził o kilka lat światową radiologię. Niestety
jego dokonania nie zostały zauważone przez światowa naukę. W 1926 przedstawił ciekawe zastosowanie swojej metody - możliwość
wykrywania związków metali ciężkich w przewodzie pokarmowym i w wątrobie (Badanie rentgenowskie i radowe w otruciach) w przypadkach
otruć. W 1929 Mayer opatentował przesłony przeciwrozproszeniowe własnego pomysłu. Szczególnie ciekawa była ta w formie ruchomego sita.
W roku 1930 zaprezentował także pomysł przedłużenia świecenia ekranu rtg przy pomocy podwyższenia temperatury.
W tym okresie w Paryżu działała Maria Skłodowska-Curie (ur. 1867 w Warszawie). Była jedną z pierwszych kobiet, które zyskały uznanie
światowej nauki. Ukończyła paryski Uniwersytet Sorbonę (matematyka, fizyka). Otrzymała dwie nagrody Nobla: w 1903 z fizyki (z mężem
Piotrem Curie) i w 1911 z chemii (samodzielnie). Prowadziła pionierskie badania z pierwiastkami promieniotwórczymi radem i polonem, co
pomogło poznać zjawisko promieniotwórczości. Była rzeczywiście niezwykłą kobietą w historii nauki i prawdopodobnie najsłynniejszą (pierwsza
kobieta w Europie, która uzyskała doktorat z nauk przyrodniczych, pierwsza kobieta, która uzyskała nagrodę Nobla z fizyki, pierwsza kobieta
wykładowca, profesor i kierownik laboratorium na Sorbonie, pierwsza osoba, która otrzymała dwukrotnie nagrodę Nobla, pierwsza matka córki laureata nagrody Nobla, pierwsza kobieta pochowana w paryskim Panteonie). Kiedy wybuchła I wojna światowa opuściła swoje laboratorium i
pracę naukową poświęcając się diagnostyce radiologicznej na polu walki. Ta córka polskiego narodu wychowana na tradycjach powstańczych,
napisała w liście do ministra wojny Francji, Langevina: "nie mogę służyć własnej ojczyźnie, będę służyć przybranej". We Francji stworzyła
przyfrontową radiologiczną służbę sanitarną, którą kierowała i w której osobiście pracowała. Zorganizowała sieć 200 stałych pracowni rtg a
także 20 ruchomych, umieszczonych na samochodach (nazywano je Petit Curie, w których wykonano około 1,1 mln badań radiologicznych.
Skłodowska organizowała szkolenia dla lekarzy i techników.
Działalność Skłodowskiej miała ogromne znaczenie w czasie wojny ale także przyczyniła się do upowszechniania stosowania promieni X w
medycynie francuskiej.
Skłodowska organizowała szkolenia dla radiologów amerykańskiej armii. Była pierwszą kobietą odznaczoną złotym medalem przez Radiological
Society of North America (1922) i American College of Radiology (1931). Była także honorowym prezydentem III Międzynarodowego Kongresu
Radiologii. Jako pierwsza osoba otrzymała tytuł członka honorowego Polskiego Lekarskiego Towarzystwa Radiologicznego.
Wraz z postępem technicznym powiększała się grupa lekarzy z coraz większym doświadczeniem radiologicznym. Lekarze ci zaczęli się
organizować, tworzyć koła i towarzystwa. Pojawiły się pierwsze czasopisma oraz podręczniki. Pierwsze Koło Radiologów powstało już w 1913
roku w Warszawie jako sekcja radiologiczna przy Warszawskim Towarzystwie Lekarskim. W Poznaniu utworzono w dniu 30 czerwca 1925 r.
Poznańskie Towarzystwo Radiologiczne, które po powstaniu Polskiego Towarzystwa Radiologicznego zostało przemianowane na Koło. Polskie
Lekarskie Towarzystwo Radiologiczne (PLTR) zostało założone podczas XII Kongresu Polskich Lekarzy i Naturalistów (13-15.07.1925) w
Warszawie. Pierwszym prezesem został profesor Karol Mayer. W 1926 Towarzystwo rozpoczęło wydawanie pisma naukowego "Polskiego
Przeglądu Radiologii" (wcześniej, od 1907, w piśmie "Nowiny Lekarskie" wydawanym w Poznaniu redagowano dział "Radiologia"). Pierwszym
redaktorem naczelnym został docent Zygmunt Grudziński, zankomity polski radiolog. Opracował własną metodę lokalizacji ciał obcych w gałce
ocznej, stosowaną jeszcze obecnie.
W końcu lat 20. docent Adam Elektorowicz z Warszawy rozpoczął próby w wykonywaniu arteriografii. Początkowo badania wykonywał na
psach. Używał 30% jodku sodowego i 50-60% abrodilu lub thorotrastu. Stosował nakłucie aorty a także wkłucia po wypreparowaniu tętnic
udowych w znieczuleniu ogólnym. Na początku lat 30. Oleński, Kieturakis i Szczerbo wykonali pierwszą arteriografię mózgową u pacjenta z
guzem mózgu. Stało się to w klinice chirurgii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.
Pierwsze polskie aparaty wytwarzające promienie Roentgena zestawiane były w oparciu o elementy znajdujące się w laboratoriach fizycznych
bądź chemicznych. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto kupować aparaturę produkcji fabrycznej, głównie firm niemieckich a w okresie
późniejszych francuskich i amerykańskich. Wraz z rozwojem diagnostyki rentgenowskiej, również na ziemiach polskich podejmowano próby jej
udoskonalenia a także wytwarzania. W 1912, w Warszawie produkcje aparatów przenośnych (Induktor-Progress) podjęła firma Trojanowski i
Markson; wytwarzała je do 1914. Mały aparat rtg skonstruowano w 1925 w firmie Woźniak - otrzymał złoty medal na wystawie lekarskiej w
Warszawie w 1925. W 1934 w Warszawie założono dużą fabrykę lamp rentgenowskich Rurix. Wytwarzaniem aparatów rentgenowskich
zajmowało się także szereg mniejszych zakładów jak Jana Babickiego, Braci Borkowskich, Zygmunta Lisieckiego czy Feliks Walkowski.
Niezależnie od tego, w kilku wytwórniach polskich montowano aparaty zagranicznych konstrukcji.
Istniało także szereg firm, które produkowały akcesoria, czy elementy aparatury rentgenowskiej. Wśród tych wyrobów wiele zostało
zaprojektowanych przez polskich lekarzy lub inżynierów. Najciekawsze z nich:
W latach 1913/14 prof. Antoni Cieszyński opracował szereg przyrządów ułatwiających radiologiczne badania stomatologiczne,
W 1914 dr Henryk Wachtel opracował lokalizator w przypadku wykonywania podwójnego zdjęcia z przesunięciem filmu, a w 1917
bathykopsometr, czyli skalę pionowo-głębokościową do zabiegów rentgenowskich (usuwanie ciał obcych),
W 1922 Henryk Golberg opracował przyrząd do regeneracji lamp jonowych.
W 1925 doc. Zygmunt Grudziński opracował modyfikacje tzw. ekranu Peltasona, ochraniającego radiologa przed odkasływaniem przez
chorego w czasie prześwietlania,
W 1925 dr Józef Jaxa Chania-Dębicki opracował projekt aparatu do badań rentgenologicznych w weterynarii; projekt został
przedstawiony w czasie Międzynarodowego Kongresu Radiologicznego w 1925 w Londynie,
W 1926 inż. Jan Bajoński tubus przeznaczony do "aparatów o silnem napięciu" z zastosowaniem wysokich kilowoltów,
W 1926 inż. Tadeusz Skrzywan opracował udaną modyfikację transformatorów rentgenowskich; projekt nabyła firma Siemens,
W 1927 Franciszek Woźniak opracował własnej konstrukcji przyrząd do badania dwunastnicy,
Firma Zygmunta Lisieckiego produkowała kasety do zdjęć rtg, statyw do lamp "Metalix" oraz przyrząd zwany punktograf (zmniejszał
czterokrotnie rysunek kreślony dermografem na szybie ekranu rtg),
W 1935 radiolog, profesor Stanisław Januszkiewicz uzyskał patent (Nr 218782 z 19.08.1935) na metodę ograniczania wiązki
promieniowania jonizującego za pomocą światła widzialnego, co jest obecnie powszechnie realizowane w tzw. przesłonach
głębinowych,
W latach 1936-39 kratka projektu inż. Gustawa Choroszczaka przewyższała jakością konstrukcje zagraniczne.
Pierwszą, na ziemiach polskich, wytwórnię papierów fotograficznych założył w 1888 Piotr Lebiedziński w Warszawie. Produkowano w niej
także papiery fotograficzne używane do badań rentgenowskich. W 1933 zakład zreorganizowano i zmodernizowano (przyjął nazwę FOTON) produkowano w nim filmy i odczynniki do radiografii. W 1933-36 powstała w Warszawie fabryka FOTO (w oparciu o tradycje firmy obić i
papierów - Franaszek - istniejącej od 1829) produkująca materiały fotograficzne. W 1939, w czasie II wojny światowej, fabryka FOTO przejęła
sprzęt i pracowników zniszczonej fabryki FOTON. Filmy rentgenowskie wytwarzała także fabryka Alfa w Bydgoszczy a także poznańska firma
Ewi.
W latach 1923-24 fabryka chemiczna w Kaliszu produkowała siarczan baru jako środek kontrastowy do badań przewodu pokarmowego. Od
1927 produkcję (preparat o nazwie Gelobaryna) wznowiono w firmie Spies w Warszawie. Firma ta produkowała także inny preparat o nazwie
Tetracontrast. W latach 30 firma Nasierowski i Ska produkowała środki cieniujące lipiodol i tenebryl (do urografii).
W latach 30. XX wieku ważną rolę w rozwoju polskiej radiologii odegrał profesor Witold Zawadowski. Rozpoczęto intensywne szkolenie
młodych radiologów oraz zintensyfikowano pracę naukową. Praca Zawadowskiego "O cieniach towarzyszących przyżebrowych" wprowadziła
jego nazwisko do światowej literatury medycznej, stając się klasycznym źródłem cytowanym w wielu podręcznikach rentgenodiagnostyki na
świecie.
W roku 1931 polscy radiolodzy otrzymali obszerny i nowoczesny podręcznik "Zarys rentgenologji - podręcznik dla lekarzy i słuchaczy
medycyny" (wyd. Gebether & Wolf) autorstwa dr Stanisława Rubinrota. W roku 1932, pod redakcją doc Zygmunta Grudzińskiego, wydano
w Warszawie "Polski Słownik Lekarski Radjologiczny i Światłoleczniczy" (w języku polskim, niemieckim, francuskim, angielskim i łacińskim).
Spełnił on istotną rolę bowiem ujednolicił język używany w codziennej pracy radiologów a także w pracach dydaktycznych i naukowych.
Ogromnym ciosem dla polskiej radiologii była II Wojna Światowa. Życie straciło wielu, w tym także wybitnych, radiologów (działania wojenne,
Gestapo, obozy śmierci, getta, Powstanie Warszawskie, masowe mordy - Katyń i inne miejsca, w wyniku wywózek do ZSRR). Uległo zniszczeniu
zaplecze techniczne, a wiele placówek radiologicznych legło w gruzach. Mimo ogromnych strat i bezprzykładnego terroru, jakich doznała
Polska, stworzono struktury "państwa podziemnego" - m. innymi tajną administrację oraz armię. Znalazło się także miejsce dla nauki w tym
szkolenia studentów medycyny. W Warszawie zorganizowano tajne nauczanie medycyny. Istniały trzy ośrodki: tzw. Prywatna Zawodowa Szkoła
dla Pomocniczego Personelu Medycznego (nazwa, nie oddająca uniwersyteckiego charakteru miała zmylić Niemców) dr Jana Zaorskiego, Tajny
Uniwersytet Warszawski i Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich (założony przez profesorów wysiedlonych z Poznania). W nauczanie radiologii
były zaangażowane pracownie radiologiczne większości warszawskich szpitali akademickich i grono radiologów (m. inn. W. Zawadowski, M.
Werkenthin, W. Bądzińska, W. Ciećwierz, W. Kuźma, B. Słomówna). W sumie w tajnym nauczaniu medycyny, w czasie wojny w Warszawie,
brało udział ponad 3000 studentów. Po wybuchu Powstania Warszawskiego Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich kontynuował swoją działalność
w Krakowie. Radiologii nauczał tam prof. Karol Mayer. Po opuszczeniu Poznania wojnę spędził w Krakowie, gdzie pracował nad projektem
"pocisku rakietowego dużej mocy". Innym ważnym ośrodkiem kształcenia lekarzy polskich w czasie II Wojny Światowej był powołany w 1941
roku Polski Wydział Lekarski na Uniwersytecie w Edynburgu. Radiologii nauczali doc. Adam Elektorowicz oraz dr Jan Kochanowski, którzy dotarli
tam z polskim wojskiem.
Tragedia Holokaustu nie ominęła polskich radiologów pochodzenia żydowskiego. Przykładem są losy dr Natana Mesza. Od 1918 był
kierownikiem stworzonego przez siebie oddziału radiologicznego Szpitala Żydowskiego w Warszawie. W 1940 roku przeniósł swój oddział wraz
z całym szpitalem do getta. Tam, w najcięższych warunkach, pracował aż do ostatnich chwil jego istnienia, prowadząc diagnostykę a także
nauczanie studentów pochodzenia żydowskiego, którzy uczęszczali na kursy prowadzone przez profesora Uniwersytetu
Warszawskiego,JulianaZweibauma.
Podczas II Wojny Światowej pracownie radiologiczne w Polsce często spełniały nieoczekiwaną rolę. Ze względu na swoją specyfikę (ciemnie)
odgrywały ważną rolę jako punkty kontaktowe ruchu oporu.
W roku 1944 Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki, za „rezonansową metodę obserwacji właściwości magnetycznych jąder atomowych”, otrzymał
Isidor Isaac Rabi. Praca ta zapoczątkowała ciąg badań, które doprowadziły do stworzenia obrazowania metodą rezonansu magnetycznego. Rabi
urodził się w roku 1989 na ziemiach polskich w Rymanowie w rodzinie żydowskiej. W 1899 roku wyjechał z rodziną do Stanów Zjednoczonych,
gdzie studiował chemię na Cornell University, a następnie fizykę na Columbia University. Na uniwersytecie tym uzyskał doktorat, a w roku
1937 został profesorem fizyki. W latach 1940-1945 kierował grupą naukowców pracującą w Massachusetts Institute of Technology nad
konstrukcją radaru. W latach 1946–1956 był członkiem amerykańskiej komisji ds. energii atomowej, a po rezygnacji Roberta Oppenheimera był
jej przewodniczącym. Był pomysłodawcą stworzenia laboratorium CERN w Genewie. W 1979 odwiedził Rymanów. Zmarł 11 stycznia 1988 w
Nowym Jorku.
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)