Bez nazwy-1

GIBELINI i GWELFOWIE
Szczególne miejsce w Kronice G. zajmowała osoba Bolesława Krzywoustego. Zwycięstwa tego wybitnego władcy zmusiły króla niemieckiego Henryka V do rezygnacji ze stawianych Polsce żądań złożenia hołdu i trybutu.
Również relacjonując spór tego władcy z jego bratem Zbigniewem kronikarz
stawał jednoznacznie po stronie Bolesława. Był on dla G. uosobieniem wybitnego wodza. Jako władca chrześcijański szczególne zasługi położył poszerzając granice swojego państwa na północy, w wyniku walk z poganami,
Pomorzanami i Prusakami. Jego zwycięstwa kronikarz przedstawiał na podobieństwo wypraw krzyżowych.
WYBRANA LITERATURA
Cz. Deptuła, G.A. mit genezy Polski. Studium z historiografii i hermeneutyki symboli dziejopisarstwa polskiego, Lublin 1990; P. Jasienica, Trzej kronikarze, Warszawa 1964; T. Jasiński, O pochodzeniu G.A., Kraków 2008; K. Maleszyński, Ze studiów nad Kroniką G.A.,
w: „Roczniki Historyczne” X/1934; M. Plezia, Wstęp, w: G., Kronika polska, Wrocław
1965; J. Wenta, Kronika tzw. G.A. Historyczne (monastyczne i genealogiczne) oraz geograficzne konteksty powstania, Toruń 2011.
K. Ch.
GIBELINI i GWELFOWIE – przeciwstawne ugrupowania polityczne działające między XII a XIV w. (→średniowiecze) w północnej i środkowej Italii. Pierwotnie oba ugrupowania wyodrębniły się w Niemczech po śmierci
w 1125 r. Henryka V, ostatniego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego
(→cesarstwo) z dynastii salickiej. Nieobsadzony tron niemiecki na mocy postanowień zjazdu książąt w Moguncji przypadł wywodzącemu się z dynastii
Welfów młodszych Lotarowi III. W opozycji do niego wystąpili dotychczasowi regenci Niemiec, bracia Fryderyk II (zwany Jednookim) i Konrad III
Hohenstaufowie. Lotarowi udało się zdusić bunt książąt, ale zmarł nie pozostawiwszy potomka, co umożliwiło Konradowi zdobycie korony w 1138 r.
i położyło kres krótkiemu panowaniu Welfów. Wraz ze śmiercią Konrada
w 1152 r. władzę przejął syn Fryderyka Jednookiego, Fryderyk I Barbarossa.
W obliczu słabej władzy monarszej i konfliktu z Welfami, Barbarossa postanowił umocnić władzę cesarską poza granicami Niemiec, a głównym kierunkiem jego działań stała się północna Italia. Fryderyk – od 1155 r. cesarz – zapowiedział w 1158 r. na Polach Ronkalijskich pełne odzyskanie władzy nad
Królestwem Italii i w tym celu rozpoczął wojnę z miastami lombardzkimi,
czego skutkiem było zburzenie Cremony i Mediolanu. W obliczu zagrożenia doszło do zjednoczenia komun włoskich, które utworzyły Ligę werońską
(złożoną z Wenecji, Werony, Vincezy i Padwy), która w 1167 r. stała się częścią nowo powstałej Ligi Lombardzkiej (razem z Cremoną, Mantuą, Bergamo, Brescią i Mediolanem). Liga, wspierana przez papieża Aleksandra III,
pokonała w 1176 r. w bitwie pod Legnano wojska cesarskie, co udaremniło
700
GIBELINI i GWELFOWIE
ideę zjednoczenia Italii, a zarazem ugruntowało samodzielność komun miejskich, które na mocy pokoju w Konstancji z 1183 r. uznały zwierzchność cesarstwa, ale zachowały własne prawa i regalia, a ponadto mogły zawiązywać
ligi i posiadać wojsko.
Wojna w północnej Italii miała silny wymiar ideologiczny. Barbarossa dla
uzasadnienia swojej agresji odwoływał się do idei zwierzchnictwa cesarza
nad światem: wypracowana przy udziale jurystów Uniwersytetu Bolońskiego teoria zakładała, że tytuł cesarski Fryderyka pochodził wprost od →Oktawiana Augusta, ponieważ kontynuacją Cesarstwa Zachodniorzymskiego
było cesarstwo Franków, a następnie →Ottona I. Cesarza wybierali książęta Rzeszy, a jego władza była niezależna od władzy papieża i nad nią nadrzędna. Za panowania Barbarossy zaczęto używać nazwy „Święte Cesarstwo
Rzymskie”, a na ołtarze przy pomocy antypapieża Paschalisa III wyniesiony
został →Karol Wielki. Z kolei z inicjatywy Aleksandra III teologowie (→kanoniści) rozwijali teorię →papalizmu, na którą składały się „teoria dwóch
mieczy” i „teoria wikariatu”; odwoływano się także do donacji →Konstantyna, oraz pism teologów przedkładających interes →Kościoła ponad interes
→państwa, takich jak →święty Augustyn i →Gelazy I. Doktryna papalizmu
w pełni rozwinęła się za pontyfikatu →Innocentego III, co było przejawem
ekspansjonistycznej polityki Barbarossy oraz jego syna, Henryka VI, a wskutek obopólnych działań obozu papieskiego i cesarskiego konflikt między Wel­
fami a Staufami zyskał bardziej powszechny i uniwersalny charakter. Nie był
to już spór walczących o tron rodów, lecz konflikt dwóch uniwersalizmów:
papieskiego i cesarskiego. Zwolenników władzy cesarskiej określano mianem „gibelinów”, od nazwy zamku będącego siedzibą panującej wówczas
dynastii Hohenstaufów – Wibeling (Waiblingen). Określenie dla propapieskiego, opozycyjnego ruchu – „gwelfowie” – zapożyczono od nazwy rodu,
z którym Staufowie walczyli przez wiele lat o tron niemiecki.
Podział, którego podstawą było sympatyzowanie albo z władzą świecką, albo duchową, uwidaczniał się także w pochodzeniu społecznym oraz
poglądach reprezentowanych przez obydwa ugrupowania. Większość Gibelinów była →arystokratami lub wywodziła swoje pochodzenie od antycznych rodów rzymskich i przyjmowała ich sposób myślenia zarówno poprzez
sceptyczny stosunek do religii, jak i przez stosunek do państwa. Gibelini
opowiadali się za silną pozycją państwa, toteż akceptowali dążenie cesarzy
niemieckich do stworzenia uniwersalistycznego (→uniwersalizm) cesarstwa,
którego centrum miała stać się Italia. Przeciwne stanowisko reprezentowali
gwelfowie, w większości patrycjusze, możni kupcy, sędziowie i notariusze
oraz duchowni, którzy z racji takiego pochodzenia byli ugrupowaniem liczniejszym, ale przez to bardziej podatnym na wewnętrzne spory i podziały,
co nie zdarzało się w podporządkowanym jednemu władcy stronnictwie gibelińskim. Gwelfowie krytykowali ideę uniwersalistycznego cesarstwa, propagując wizję narodu włoskiego funkcjonującego w ramach niepodległych
701
GIBELINI i GWELFOWIE
komun. Znamienny był ich stosunek do wiary chrześcijańskiej: byli nietolerancyjni wobec innych wyznań i wierzeń do tego stopnia, że na określenie
gibelina często zamiennie używali określenia „heretyk”, a liczne ruchy heretyckie rozwijające się w XII i XIII w. w Italii były przez nich traktowane jako
zrzeszenia gibelinów.
Podział na dwa wrogie stronnictwa nie był dla mieszkańców północno-środkowej Italii zjawiskiem nowym. Konflikt stanowił stały element życia
w komunach włoskich, w których lokalne rody rywalizowały o władzę wykonywaną bezpośrednio lub poprzez konsulów i podestów, miasta zaś walczyły między sobą, tocząc długotrwałe wojny, których celem, obok prestiżu
i lokalnej hegemonii, były przede wszystkim wpływy z łupów i okupów.
Mediolan utrzymywał wrogie stosunki z Cremoną i Pawią, Florencja ze Sieną, Lukka z Pizą, Peruggia z Foligno. Pojawienie się stronnictw gwelfickich
i gibelińskich tylko pogłębiło te konflikty, gdyż lokalni wrogowie stali się
także wrogami politycznymi, ponieważ do miast uznawanych za gwelfickie
należał Mediolan, Florencja, Lucca, Peruggia, gibelińska była zaś Cremona,
Pawia, Siena, Piza i Foligno. Podział na gibelinów i gwelfów wzmacniał także konflikt militii z popolo, czyli szlachty ze stanem niemającym arystokratycznego pochodzenia, który wraz z rozwojem handlu i cechów domagał się
udziału w sprawowaniu władzy.
Pierwsze wzmianki o walce między gibelinami i gwelfami na terenie Italii datowane są na lata 1246–1248, lecz za symboliczny początek konfliktu
uznaje się spór, który narodził się we Florencji między rodem Buondelmonte
a rodzinami Amidei, Uberti, Lamberti, Fifanti i Gangalandi w 1215 r., kiedy
przedstawiciele tych rodów z pobudek natury matrymonialnej zamordowali
Buondelmontego dei Buondelmonti. Zabójstwo podzieliło lud florencki na
dwa obozy: zwolenników starych rodów szlacheckich, którym przewodniczyła rodzina Ubertich, oraz mieszczan, nuworyszy i średniej szlachty, którzy popierali Buondelmontich. Ci ostatni zyskali władzę, co przełożyło się
także na wszczęcie przez Florencję konfliktów z miastami gibelińskimi, Pizą
i Sieną. Przełomowym momentem dla walk międzyfrakcyjnych była koronacja w 1220 r. na cesarza Fryderyka II. Okres jego panowania przełożył się na
polityczny i militarny wzrost znaczenia gibelinów, którzy zyskali wielu silnych sprzymierzeńców oraz przejęli władzę w dużych ośrodkach miejskich:
po stronie cesarza stanęły Siena, Piza, Cremona, Padwa i Modena, a także
markizowie Monferrato oraz genialny wojskowy strateg, tyran Ezzelino da
Romano. Fryderykowi II sprzyjało także polityczne osłabienie obozu papieskiego, który w okresie jego panowania, poza krótkim pontyfikatem Grzegorza IX, nie posiadał silnego i zdecydowanego przywódcy.
W 1237 r. Fryderyk w bitwie pod Cortenuovą pokonał wojska Ligi Lombardzkiej, a w 1239 r. oblegał Rzym, udaremnił także w 1241 r. nałożenie
na niego ekskomuniki. Mimo wielu osłabień miasta północnej i środkowej
Italii dysponowały większymi środkami na prowadzenie wojny, a także zna702
GIBELINI i GWELFOWIE
komitą flotą Genui i Wenecji, dzięki czemu mogły skuteczne rywalizować
z gibelinami, czego przykładem jest zwycięstwo Ligi Lombardzkiej w bitwie
pod Parmą w 1248 r. Poważne załamanie nastąpiło dopiero w 1249 r., kiedy
po długich walkach i przy wydatnym wsparciu cesarza gibelini pod przewodnictwem rodziny Ubertich zdobyli władzę we Florencji, którą jednak
musieli oddać już rok później wskutek nagłej śmierci cesarza, co doprowadziło do załamania obozu gibelińskiego, odsunięcia dynastii Staufickiej od
tronu cesarskiego i osłabienia gibelinów zarówno politycznego, jak i militarnego. Rządy we Florencji przejęła sprzyjająca gwelfom popolo, która przez
dziesięć kolejnych lat prowadziła zwycięskie wojny z gibelińskimi sąsiadami – Pizą, Pistonią i Volterre. Natomiast w 1258 r. doszło do ostatecznego
wypędzenia gibelinów z miasta, którzy pod przewodnictwem Farinaty degli
Uberti zmuszeni byli schronić się w Sienie, gdzie zawiązali sojusz z synem
Fryderyka II, Manfredem. W 1260 r. doszło do bitwy między siłami Florencji a wygnańcami – bitwa pod Montapertii zakończyła się nieoczekiwanym
zwycięstwem gibelinów, którym w tryumfie pomogła zdrada w szeregach
florenckich gwelfów. Następstwem zwycięstwa była rzeź gwelfickiej arystokracji i zburzenie znacznej części miasta. Gwelfowie, którzy pozostali przy
życiu, uciekli do Bolonii i Lukki, gibelini zaś rozpoczęli rządy terroru, które
trwały przez sześć kolejnych lat. W 1266 r. z inicjatywy papieża Klemensa IV
na cesarza wybrany został Karol Andegaweński, który pokonał w bitwie pod
Benewentem Manfreda, zajął Sycylię, a ponadto znacząco osłabił polityczne
i militarne wpływy gibelinów, których liderzy zostali wygnani z Florencji.
W l. 1267 i 1280 gwelfickie popolo oraz gibelińska stara arystokracja stworzyły
oparty na konsensie system rządów, natomiast papiestwo z pomocą Karola
Andegaweńskiego zainicjowało próby pojednania gwelfów z niedobitkami
gibelinów, z których jedna, podjęta przez kardynała Latino de’Frangipani,
zakończyła się sukcesem.
Po roku 1280 wykrystalizowały się rządy Signorii, osłabło także polityczne znaczenie arystokracji, a tym samym gibelinów, którzy wraz z rozwojem
kupiectwa i rzemiosła oraz w związku z przemianami społeczno-politycznymi utracili wpływy w mieście, Florencja zaś w całości stała się miastem
gwelfickim, podobnie jak większa część Italii. Rządy Karola, który przyjął
rolę rozjemcy i arbitra skłóconych frakcji, szybko przeistoczyły się we władzę
jednego stronnictwa – gwelfów. Komuny, które niemal od wieku dążyły do
pełnej niezależności, a które niedawno odparły ataki cesarzy niemieckich, nie
chciały popadać w kolejną zależność, tym razem od papieża. Asumpt do działania dały im wydarzenia tzw. Nieszporów Sycylijskich, w wyniku których
doszło do detronizacji Karola Andegaweńskiego. Zaburzyło to istniejący ład
polityczny i na nowo wywołało międzyfrakcyjne konflikty. Sprzymierzona
z cesarzem Genua rozpoczęła walkę z Pizą i Wenecją, Florencja zagroziła Pizie i Lukce, w Nizinie Padańskiej trwała rywalizacja między rodami Ferrary
i Werony, a w Mediolanie rozgorzał spór między rodami Torriani i Visconti.
703
GIBELINI i GWELFOWIE
Tę walkę znowu wygrali gwelfowie, kiedy ostatnie silne skupisko gibelinów,
Arezzo, zostało zdobyte w 1289 r. – koalicja miast pod przewodnictwem Florencji w bitwie pod Campaldino rozgromiła siły gibelińskie i ostatecznie pozbawiła stronnictwo cesarskie jakichkolwiek wpływów na terenie północnej
i środkowej Italii.
Silna pozycja gwelfów w obliczu marginalizacji roli gibelinów w krótkim
czasie doprowadziła do wybuchu konfliktu wewnętrznego w obozie propapieskim. W 1301 r. doszło we Florencji do starcia dwóch rodów – nowo
przybyłych do miasta Cerchich ze starym florenckim rodem Donatich. Do
Cerchich przystąpili kupcy i średnia szlachta miejska, czyli panujące popolo, a stronnictwo zostało określone jako „Biali”. Donati – „Czarni” – skupili
w swoich szeregach starą arystokrację, której popolo odebrała władzę i przywileje. Rozmiary konfliktu sprawiły, że rządząca miastem Signoria wygnała
przywódców obu obozów, m.in. Corso Donatiego oraz Guido Cavalcantiego.
Konflikt został wyciszony do czasu interwencji papieża →Bonifacego VIII,
który oczekiwał od „Białych” zbrojnej pomocy w zwalczeniu buntu na ziemiach należących do Margherity degli Aldobrandeschi, będących przedmiotem papieskich roszczeń. Nie mogąc dojść do porozumienia z Cerchimi,
Bonifacy VIII zwrócił się o pomoc do „Czarnych”, którzy rozpoczęli w sojuszu z Karolem Walezjuszem przygotowania do szturmu na Florencję. „Biali”
wysłali do papieża poselstwo, w skład którego wchodził m.in. →Dante Alighieri, jednak nie przyniosło ono oczekiwanych rezultatów – miasto zostało
zdobyte przez Donatiego, a przywódcy „Białych” zmuszeni byli opuścić Florencję po nałożeniu na nich wyroków śmierci. Wśród wygnanych był także
Dante, który nigdy nie powrócił już do rodzinnej Florencji, czemu dał wyraz
w swojej twórczości (De Monarchia, Divina Commedia). „Biali” podejmowali
próby odbicia miasta, ale nie były one skuteczne. Ostatecznie ciążące na nich
wyroki zostały anulowane lub zamienione na inne kary.
W 1325 r. doszło do ostatniego dużego konfliktu między gibelinami
a gwelfami, kiedy to gwelficka Bolonia toczyła osławioną „wojnę o wiadro”
z gibelińską Modeną, której finałem była bitwa pod Zappolino, która mimo
przewagi liczebnej po stronie Bolonii zakończyła się zwycięstwem Modeny.
Próbą ożywienia konfliktu gibelińsko-gwelfickiego była wyprawa Ludwika Bawarskiego na Rzym w 1327 r. w związku z ideą wskrzeszenia cesarstwa
rzymskiego (podjętą z inicjatywy →Marsyliusza z Padwy). Wittelsbach nie
zyskał jednak trwałego poparcia gibelinów, a jego koronacja na cesarza, dokonana przez lud rzymski w 1328 r. nie miała żadnego politycznego znaczenia. Po nieudanej wyprawie do Rzymu Ludwika Bawarskiego, a wcześniej
po przegranym przez papieża Bonifacego VIII konflikcie z Filipem Pięknym
i przeniesieniu stolicy papiestwa z Rzymu do Awinionu przez papieża Klemensa V, spór między gibelinami a gwelfami stracił swoje ideologiczne podstawy, co więcej, Benedykt XII w 1334 r. wydał edykt, na mocy którego karał
ekskomuniką za posługiwanie się którąkolwiek z nazw stronnictw. „Gwel704
GIEDROYĆ JERZY
fizm” i „Gibelinizm” stały się pojęciami pustymi, pod którymi podpisywali
się nie tyle zwolennicy papieża lub cesarza, ile skonfliktowane ze sobą od
dawna włoskie rody.
Do poważnych sporów o władzę między stronnictwami mianującymi
się „gibelinami” lub „gwelfami” dochodziło w pierwszej połowie XV w.
w Mediolanie, natomiast podczas inwazji Francji na Włochy król Karol VIII
wspierany był przez „gwelfów” w przeciwieństwie do cesarza Maksymiliana I, którego tradycyjnie popierali „gibelinowie”. Symboliczny w kontekście
krwawych walk stronnictw na przełomie XIII i XIV w. był wybór na papieża
w 1605 r. Pawła V, który posługiwał się herbem, na którym widniał symbol
gibelinów – cesarski orzeł (symbolem gwelfów był lew).
Swoistą kontynuacją średniowiecznego sporu była działalność w XIX w.
tzw. neogwelfów – ruchu, który wyodrębnił się z nurtu →ultramontanizmu,
a który sprzeciwiał się laickiej wizji zjednoczonych Włoch, reprezentowanej
przez →Giuseppe Mazziniego. „Neogwelfowie” postulowali zbliżoną do
XIII- i XIV-wiecznych gwelfów wizję państwa, będącego federacją włoskich
państewek pod generalnym zwierzchnictwem papieża. Do ideologów XIX-wiecznego ruchu neogwelfickiego należy zaliczyć Vincenza Giobertiego
oraz Carla Cattaneo. Z kolei w latach 20. XX w. powstał we Włoszech ruch
„neogwelfów”, sprzeciwiający się polityce →Benito Mussoliniego, którego
członkowie po upadku faszyzmu w 1944 r., współtworzyli Democrazia Cristiana, największą włoską partię chadecką, która w II połowie XX w. odegrała
istotną rolę na włoskiej scenie politycznej.
WYBRANA LITERATURA
P. Toynbee, Dante Alighieri. His Life and Works, Londyn 1910; E.G. Gardner, The story of
Florence, Londyn 1920; G. di Crollalanza, Gli emblemi dei Guelfi e Ghibellini, Piza 1878;
P. Scoppola, Dal neoguelfismo alla democrazia cristiana, Rzym 1979; Dante Alighieri, Boska
komedia, Kraków 2009; G. Procacci, Historia Włochów, Warszawa 1983; B. Beuys, Florencja:
świat miasta – miasto świata, Warszawa 1995; J.A. Gierowski, Historia Włoch, Wrocław
1985; J. Baszkiewicz, Myśl polityczna wieków średnich, Poznań 2009; J.C.M. Vigueur, Rycerze i Mieszczanie. Wojna, konflikty i społeczeństwo w średniowiecznych Włoszech, Warszawa
2008; E.W. Wies, Cesarz Fryderyk II. Mesjasz czy antychryst, Warszawa 2002.
M. St.
GIEDROYĆ Jerzy, wydawca, redaktor, epistolograf. Pochodził ze starego
rodu książęcego. Ur. 27 VII 1906 r. w Mińsku Litewskim, zmarł 14 IX 2000 r.
pod Paryżem, w Maisons-Laffitte, siedzibie Instytutu Literackiego. Ukończył
gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie w 1924 r. Na Uniwersytecie
Warszawskim najpierw studiował prawo (1924–1929), a następnie historię
(1930–1931). Należał do korporacji akademickiej Patria, której prezesował.
W 1931 r. ożenił się z Rosjanką Tatianą Szwecow, jednak związek ten rozpadł
705