Zwierzęta trujące a jadowite

Zwierzęta trujące a jadowite
Zwierzęta trujące nie mają możliwości
aktywnie przenosić substancji trującej do ciała
innego organizmu. Do zwierząt trujących,
które stają się niebezpieczne po ich spożyciu,
należy wiele mięczaków, płazów i ryb. Zatrucia
z powodu spożycia trujących gatunków
zwierząt, to najczęściej zatrucia przypadkowe,
wynikające z omyłkowego spożycia gatunku
toksycznego zamiast bezpiecznego, lub z
niewłaściwego przygotowania do spożycia (np.
Fugu podawane w Japonii).
Jad lub trucizna zwykle pochodzi z trzech źródeł:
Inną grupę stanowią gatunki jadowite, które
poza wytwarzaniem substancji toksycznych
mają możliwość aktywnego jej przekazywania
do tkanek innych organizmów, przy udziale
specjalnie do tego celu przystosowanych
organów składających się z gruczołów
jadowych lub komórek wytwarzających jady,
kanałów jadowych (których czasem brak) oraz
zębów, kolców, igieł, parzydełek, żądeł itp.
• bywa syntetyzowana w ciele samego zwierzęcia, jak się to dzieje u
jadowitych węży
• może być produktem symbiotycznych bakterii, którym zwierzę udziela
schronienia ‐ jak u ośmiornicy Hapalochlaena lunulata i trującej rybie fugu
• niektóre gatunki południowo amerykańskich żab nadrzewnych z rodzaju
Phyllobates przyswajają sobie batrachotoksyny, zjadając trujące owady.
Klasyfikacja toksyn zwierzęcych:
1. Neurotoksyny ‐ toksyny układu nerwowego. Główne ich działanie toksyczne przejawia się w porażeniu oddychania, które staje się przyczyną śmierci pokąsanego. 2. Hemolizyna ‐ składniki jadu wytwarzające w ustroju pokąsanego bardzo aktywną lizolecytynę, powodującą rozpad czerwonych krwinek. 3. Cytolizyny – toksyny atakujące białe krwinki oraz inne tkanki. 4. Koaguliny ‐element jadu zwiększający krzepliwość krwi. 5. Kardiotoksyny ‐składniki jadu porażające czynność serca. 6. Hemoraginy‐ związki które uszkadzając ścianki naczyń krwionośnych, powodują wylewy krwawe do tkanek, krwawienie przez śluzówki, a nawet martwicę tkanek. 7. Elementy hamujące krzepliwość krwi. 8. Czynniki zmniejszające odporność na zakażenia. 9. Enzymy trawiące białko. Rozszczepiają one białka na polipeptydy, które powodują wstrząsy, wyrażające się między innymi dreszczami i podniesieniem temperatury ciała. Przygotowują one martwe zwierzę, pożarte przez węża, do właściwego strawienia.
W Ameryce żyją małe gryzonie z rodziny Saricidae (Blarina brevicauda), u których
gruczoły podszczękowe wytwarzają toksynę podobną do aminokwasu trypsyny. Ilość
trucizny wydzielana przy jednorazowym ugryzieniu wystarcza do zabicia 200 myszy
lub kilku kotów. W naturze przy ugryzieniu jad spływa po zębach przenikając do rany.
Powoduje on spadek ciśnienia krwi i porażenie oddechu, na skutek czego dochodzi do
śmierci ofiary. Rodzinę tych gryzoni w Polsce reprezentuje rzęsorek (Neomys).
W Australii i Nowej Zelandii żyje dziobak
(Ornithorhynchus
anatinus).
Samiec
tego
prymitywnego ssaka z rzędu stekowców posiada
na tylnych odnóżach kolce, połączone kanałem z
gruczołami jadowymi, znajdującymi się w okolicy
biodrowej. Zranienie "ostrogami" dziobaka
powoduje u człowieka bóle, opuchnięcie i objawy
wstrząsu. Ma on słabe działanie koagulujące i
hemolityczne, podobne do jadu żmii.
1
Analiza piór i próbek skóry fletowca (Pitohui), wykazała jedną z
najsilniejszych neurotoksyn
jakie istnieją w naturze ‐
homobatrachotoksynę.
Zjedzenie mięsa tego ptaka kończy się poważnymi problemami
żołądkowymi, zaś sam kontakt z piórami gwarantuje choroby
skóry.
Przyroda gra jednak fair – z daleka ostrzega, czym grozi bliższa
znajomość z trucicielem. Widać go doskonale dzięki
kontrastowym barwom, trudno też nie poczuć jego bardzo
silnego zapachu. Taka antyreklama ma w porę odstraszyć
potencjalnych wrogów – gryzonie, węże, ptaki i nadrzewne
ssaki. Największe stężenie toksyny u fletowca występuje w
piórach na piersi i brzuchu. Prawdopodobnie po to, by podczas
wysiadywania zaimpregnować nią skorupki jaj i zniechęcić ich
amatorów. W rezultacie Pitohui jest najzdrowszym gatunkiem
na Nowej Gwinei – nie imają się go ani piórożerne wszoły, ani
krwiopijne kleszcze.
Do odkrytego w 1992 roku jadowitego ptaszka Pitohui dołączył kolejny mieszkaniec
Nowej Gwinei, Ifrita kowaldi. Pióra i skóra tych pięknie upierzonych ptaków zawierają
wystarczającą ilość groźnego alkaloidu batrachotoksyny, aby wdychany przy ich
oglądaniu złuszczony naskórek i drobne fragmenty puchu spowodowały u badaczy
przykre objawy podrażnienia układu oddechowego, kaszlu i kichania. Dalsze badania
dowiodły, że Pithui przesiąknięte są prawdziwie śmiertelną trucizną: myszy, którym
wstrzyknięto wyciąg z ich piór lub skóry, padały z objawami drgawek.
Podobnie jak Pitohui, nie produkuje on
toksycznej substancji sam, lecz czerpie ją z
pokarmu, którym są chrząszcze z rodzaju
Choresine.
Warto zauważyć, że batrachotoksyny to
cała grupa toksycznych alkaloidów,
wykazujących niewielkie różnice w
budowie chemicznej. Ich działanie polega
na depolaryzacji włókien nerwowych i
komórek mięśniowych przez zakłócenie
gospodarki jonami sodu.
Bardzo często jady występują w gromadzie gadów, przy
czym prawie wyłącznie spotykane są one w podrzędzie
węży.
Z blisko 2500 znanych gatunków węży, około 360 jest
jadowitych i potencjalnie niebezpiecznych dla człowieka.
 Rocznie notuje się około pół miliona ukąszeń przez
jadowite węże z czego około 40000 kończy się śmiercią.
 Większość jadowitych węży żyje głównie w klimacie
gorącym, w Europie spotyka się jedynie gatunki żmij
(Viperidae).
Ilość, skład chemiczny i toksyczność jadu węży zależy od wielu czynników (stan
odżywienia, pora roku, warunki bytowania itp.) i może różnić się znacznie nawet
miedzy osobnikami w obrębie jednego gatunku.
 Z tych względów skład jadów węży nie jest jeszcze poznany całkowicie. Jest
kombinacją wielu różnorodnych substancji ‐ biotoksyn, z których jedne działają
miejscowo, a inne, po wchłonięciu, atakują ważne ośrodki życia.
 Oprócz składników uśmiercających, jady węży zawierają często znaczne ilości
silnych enzymów, które po wprowadzeniu do organizmu ofiary rozpoczynają proces
trawienia, jeszcze przed jej połknięciem przez węża.
Siła toksykodynamiczna jadów węży znacznie przewyższa działanie trucizn
chemicznych. Np. 1g strychniny może zabić 5 osób, 1g cyjanowodoru do 16 osób,
natomiast 1g jadu niektórych węży stanowi dawkę śmiertelną dla 150 osób.
Występowanie węży lądowych (czarny) i morskich (niebieski).
2
Wśród węży można wyodrębnić rodzinę wężowatych, z których tylko niektóre
rodzaje są jadowite oraz rodzinę żmijowatych, których każdy gatunek jest
niebezpieczny.
Różnica pomiędzy tymi grupami polega głównie na budowie zębów jadowych i
charakterze jadu. Zęby żmijowatych to prawidłowe rurki, natomiast rodzina
wężowatych posiadają tylko rowek, czasem bardzo głęboki, w którym jad może tak
samo skutecznie przepływać.
Wyodrębniono różnice w działaniu jadu obu grup na organizm żywy.
Jad wężowatych wykazuje działanie głównie na ośrodkowy układ nerwowy,
powodując porażenie ośrodka oddechowego a także innych ważnych dla życia
ośrodków w mózgu i rdzeniu kręgowym (neurotoksyn).
Jad żmijowatych działa przede wszystkim na tkanki w miejscu wprowadzenia jadu
oraz na krew w naczyniach krwionośnych (hemotoksyny).
Istnieją nieliczne gatunki wężów wytwarzających jad, będący mieszaniną
neurotoksyn i hematoksyn nieomal w równych ilościach.
 Niektóre węże morskie mają jad powodujący martwice tkanki mięśniowej
(myptoksyny).
Aparat jadowy węża składa się ze zmodyfikowanej ślinianki, która produkuje jad.
Toksyczny jad dostaje się przewodem do nasady wydrążonego zęba, znajdującego się
w górnej szczęce. Ukąszenie powoduje uciśniecie zębem napełnionego przewodu i
odruchowy skurcz mięśni, wyciskających jad światłem zęba do zadanej rany.
Głębokość wstrzyknięcia trucizny zależy od długości zębów gada (u niektórych
gatunków dochodzi nawet do długości 2,5 cm). Po ukąszeniu widoczny pozostaje
charakterystyczny ślad na skórze ofiary, który ułatwia rozpoznanie, do jakiego
gatunku należał wąż. W miejscu rany po ukąszeniu widnieją 2 rzędów małych,
drobnych otworków, równoległych wobec siebie, a także obserwuje się na początku
lub czasem na końcu rany 2 duże otwory, bardziej rozstawione, które pochodzą już od
zębów jadowych.
Objawy zatrucia jadem węży
Znaczące skutki jadów wężowych można podzielić na dwie główne kategorie: efekty
kardiotoksyczne i efekty neurotoksyczne.
Skład chemiczny jadu wężowego stanowi złożoną mieszaninę, która zawiera aminy
biogenne, węglowodany, glikoproteiny, lipidy i jony metali. Jednakże najważniejszymi
składnikami są białka, w tym różne enzymy.
Duże znaczenie wykazują enzymy proteolityczne, powodujące rozpad białek,
skutkiem, czego jest psucie się tkanki. Niektóre enzymy proteolityczne są związane z
krwawieniami. Kolagen (tkanka łączna w ścięgnach, skórze i kościach) jest
rozszczepiany przez enzym kolagenazę znajdującą się w niektórych jadach
wężowych.
Wśród innych rodzajów enzymów, które tam występują, są hialuronidaza, hydrolaza
estru argininy, dehydrogenaza mleczanowa, DNaza, oksydaza L‐aminokwasowa,
enzymy nukleotydazowe, RNaza, enzymy fosfolipazy, enzymy fosfoesterazy i
acetylocholinoesteraza.
Liczne peptydy nieenzymatyczne występują w jadzie wężowym. Niektóre z tych
peptydów są neurotoksynami.
Mechanizmy związane z krzepliwością krwi mogą zostać spowodowane przez enzymy
jadu wężowego, równie dobrze zniszczeniu mogą ulec naczynia krwionośne. Prawie
wszystkie organy ofiar zatrucia przez Crotilidae wykazywały objawy zatrucia, z
których wiele związanych było ze zmianami we krwi i ze zmianami w płucach.
Zlepione ciałka krwi i skrzepy w naczyniach krwionośnych zaobserwowano w płucach
ofiar. Efekty te są wywołane częściowo działaniem enzymów trombinopodobnych,
które są składnikami jadów Crotilidae ‐ grzechotnikowatych (np. miedzianki,
grzechotnika, tajwańskiej habu (Trimeresurus mucrosquamatus) oraz Viperidae ‐
żmijowatych (np. żmii sykliwej ‐ Bitis arietans, żmii europejskiej ‐ Vipera berus, żmii
saharyjskiej).
Enzymy trombinopodobne wywołują uwolnienie fibrynopeptydów, co objawia się
tworzeniem skrzepów fibrynogenu. Składniki aktywne jadu kobry rozbijają barierę
krew‐mózg przez niszczenie naczyń włosowatych i błon komórkowych. W ten sposób
zniszczona bariera traci swoją skuteczność w zapobieganiu przepuszczaniu innych
czynników toksycznych niszczących mózg.
Jad kobry i żmii powoduje uszkodzenie mięśnia sercowego i zaburzenia krążenia.
Przyczyną tych zaburzeń jest komponent kardiotoksyczny zawarty w jadzie kobry.
Zawiera on także aktywną cholinoesterazę, przez rozkład acetylocholiny, co
powoduje porażenie mięśni. Z znaczącym stężeniem acetylocholiny wiąże się
zahamowanie przez nią przemiany tlenowej w mózgu.
3
Nazwa węża
Zatrucia jadem żmijowatych charakteryzuje się poza objawami ogólnymi,
krwawieniem z rany oraz dziąseł. Krzepnięcie krwi zostaje zniesione, natomiast
ciężkie przypadki objawiają się obrzękiem, dochodzącym w ciągu 1 h powyżej kolana
lub łokcia oraz dużym krwawieniem.
Ukąszenie przez żmije zygzakowatą daje podobne objawy, występuje obrzęk i ból w
miejscu ukąszenia, osłabienie, wymioty, zmiana kolorytu skóry, obrzęk twarzy,
rozszerzenie źrenic a nawet osłabienie napięcia i zmiana tętna. Ukąszenie u dzieci
często kończy się śmiercią.
Zatrucia jadem grzechotnikowatych powodują ból i obrzęk występujący w około
10min po ukąszeniu. W ciągu kilku godzin pojawiają się krwawe wybroczyny,
przechodzące w pęcherze o krwawej treści. Można także zaobserwować drętwienie
języka, skory głowy czy ust.
Ogólnymi symptomami ukąszenia przez okularnika czy zatrucia jadem
zdradnicowatych są: senność, podrażnienie mięśni twarzy, warg, języka oraz
nadmierne ślinienie. Bardzo często spada ciśnienie tętnicze krwi a oddech staje się
utrudniony. Zatrucie powoduje opadanie powiek, zaburzenia widzenia a także bóle
głowy.
Żmija zygzakowata Vipera berus jest
bardzo rozpowszechniona i należy do
najbardziej
znanego
gatunku
ze
wszystkich europejskich żmij. Występuje
nieomal w całej Europie ( z wyjątkiem
krańców południowych i północnych) oraz
w północnej Azji. Jest wyjątkowo
wytrzymała
na
surowe
warunki
klimatyczne. Znajduje się ją zarówno na
terenach suchych, jak i wilgotnych,
dogodnymi obszarami okazują się
zbiorniki wód stojących, w którym ma
możliwość
pływania,
na
polach
uprawnych, na łąkach, w lasach,
zwłaszcza na przecinkach i drogach
leśnych. Ulubionymi jej kryjówkami są
nory gryzoni i stosy kamieni. Przebywa
chętnie
w
miejscach
dobrze
nasłonecznionych, wśród skalnych głazów
pozbawionych roślinności, a także w
stogach siana.
Objawy kliniczne
Prawie u wszystkich osób po ukąszeniu występują:
reakcje emocjonalne (lęk, przyspieszony oddech i tętno oraz zimne poty)
w miejscu ukąszenia w ciągu kilku minut pojawia się obrzęk, któremu towarzyszy
ból. Obrzęk ma charakter narastający, rozprzestrzeniający się na całą pokąsaną
kończynę lub inna część ciała, a także niekiedy na sąsiednie części tułowia
zasinienia skóry w miejscu obrzęku, a nawet krwawe wybroczyny, na skutek
uszkodzenia ścian naczyń krwionośnych
powiększenie węzłów chłonnych.
Pojawiający się obrzęk ma ważne znaczenie diagnostyczne. Jeśli w ciągu 10 min po
ugryzieniu obrzęk nie wystąpi, można z cała pewnością wnioskować, że jad nie został
wpuszczony. Obrzęk może narastać przez następne 2‐3 dni, jest niebolesny i ustępuje
w ciągu 1‐4 tygodni, a zranienie goi się bez martwicy.
Obszar występowania
Grzechotnik diamentowy
Grzechotnik teksaski
Przybliżona zawartość toksyczna substancji (mg)
370‐720
Ameryka Północna
Grzechotnik preriowy
LD50
(mg/kg m. c. )
1,68
175‐325
3,71
25‐100
1,61
20‐40
0,30
Ameryka Grzechotnik straszliwy Południowa i Środkowa
Okularnik indyjski
Żmija łańcuszkowa
Żmija sycząca
Mamba zwyczajna
Azja
Afryka 170‐325
0,40
130‐250
0,08
130‐200
3,68
60‐95
0,45
Wąż tygrysi
Australia 30‐70
0,04
Żmija zygzakowata
Europa
6‐18
0,55
Skład jadu nie jest dokładnie znany. Dominującą rolę w jego działaniu odgrywają
prawdopodobnie fosfatydazy. Lecytynaza, działając na lecytynę, wytwarza m.in.
kwas olejowy i izolecytynę, która ma właściwości hemolityczne. Działa ona również
na izolowany mięsień sercowy, wywołując jego skurcze, drgania włókienkowe, utratę
jonów potasowych i pobudliwość. Działając na śródbłonek naczyń włosowatych,
może wywołać krwotok płucny. Działaniu fosfatydazy w jej wytwarzaniu izolecytyny
towarzyszy uwalnianie histaminy, co może spowodować szybki spadek ciśnienia
krwi. Miejscowe, a następnie bardziej ogólne uszkodzenie naczyń włosowatych oraz
utrata śródkomórkowego białka, z wynikającym stąd zmniejszeniem ciśnienia
osmotycznego, są główną przyczyna znacznego obrzęku i puchliny w następstwie
ukąszenia. Jad niektórych węży, zaliczany do rodziny żmijowatych, oprócz rozpadu
krwinek czerwonych, może wywoływać przedłużenie czasu krwawienia i krzepnięcia,
zwiększenie kruchości naczyń włosowatych, hemoglobinurię i białkomocz. Przyczyna
tego jest bezpośrednie działanie jadu na naczynia włosowate i błonę podstawową
torebki kłębuszka nerwowego. W niektórych jadach stwierdzono silne działanie
hialuronidazy, zwiększające zdolność przenikania nie tylko samego jadu, lecz
również zdolność inwazyjna bakterii wprowadzonych do rany.
W średnio ciężkich, a zwłaszcza w ciężkich zatruciach (20‐25 % pokąsanych)
występują objawy ogólno ustrojowe, jak zaburzenia żołądkowo‐jelitowe (bóle
brzucha, wymioty, biegunka), a także poty, zawroty głowy, leukocytoza,
niedokrwistość, trombocytopenia.
Może wystąpić podwyższona temperatura ciała, wysypka oraz obrzęki
naczynioruchowe. U części chorych pojawiają się zaburzenia oddychania,
spowodowane skurczem oskrzeli, a także przejściowe zmiany EKG.
W ciężkim zatruciu dominującym objawem jest wstrząs, któremu czasem towarzyszą
zaburzenia krążenia. Występują: znaczne osłabienie organizmu, intensywne poty,
bladość i ziębnięcie obwodowych części kończyn, przyspieszenie czynności serca oraz
spadek ciśnienia tętniczego krwi. Dodatkowo może pojawić się zespół krwotoczny z
zaburzeniami krzepnięcia i objawami krwawienia, głównie dziąseł. Wstrząs występuje
na ogół w pierwszych 2 h po ukąszeniu. Śmierć następuje rzadko, na skutek wstrząsu i
krwotoków, ale prawnie nigdy przed upływem 24‐48 h , co daje szanse zastosowania
odpowiedniego leczenia.
4
Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia:
uspokojenie rannej osoby,
 odkażenie rany i unieruchomienie pokąsanej kończyny,
szybka hospitalizacja.
Wiedząc, że jad żmii nie zawiera neurotoksyn zdarzają się przypadki podawania
leków uspokajających o słabym działaniu, aby znuetralizować czasami występujące
silne pobudzenie psychiczne. Ukąszony w miarę możliwości nie powinien wykonywać
ruchów, gdyż przyspiesza to wchłanianie jadu.
Przy zatruciu jadem żmii stosowane jest leczenie swoiste oraz leczenie objawowe.
Leczenie swoiste związane jest z podaniem surowicy przeciw jadowi żmii, czyli
antytoksyny, przy czym może ona wywoływać groźne dla chorego powikłania,
dlatego podawana jest jedynie w silnych zatruciach ogólnoustrojowych, szczególnie,
kiedy przebiegają ze wstrząsem.
Celem leczenia objawowego jest łagodzenie skutków zatrucia, zapobieganie
kolejnym powikłaniom. Organizm człowieka potrafi wytwarzać przeciwciała, łączące
się z jadem i powodujące unieczynnienie trucizny, w ten sposób sam stwarza barierę
ochronną. Jednakże stosowanie dodatkowo leków jest konieczne. Należy zawsze
podać surowicę przeciwtężcową często stosuje się hydrokortyzon, leki
przeciwhistaminowe czy epinefrynę.
Żmija rogata to gatunek bardzo jadowitego węża należącego do rodziny
żmijowatych. Zamieszkuje rejony Afryki na Saharze i Półwyspie Arabskim. Osobniki
znacznie różnią się ubarwieniem, zazwyczaj są brudnożółte, kremowe lub
jasnobrązowe z poprzecznymi nierównomiernie rozmieszczonymi plamami wzdłuż
ciała. Brzuch żmii jest biały. Ubarwienie tego gatunku stanowi doskonały kamuflaż ze
względu na do złudzenia przypominający piasek.
Jad żmii rogatej posiada właściwości o działaniu kardiotoksycznym,
przeciwkrzepliwym i hemolitycznym. Przypadki śmiertelne zdarzają się dość rzadko,
częściej niezbędna jest amputacja kończyny. Żmija przy ukąszeniu może wprowadzić
40‐70 mg jadu, dawka powodująca śmierć wynosi 50mg. Jad w początkowym etapie
po ukąszeniu następuje wzmożone krzepnięcie krwi. Objawami występującymi po
zaaplikowaniu toksyny zębami jadowymi to miejscowy ból, opuchlizna, pojawienie
pęcherzy oraz krwawienie podskórne. Można wymienić dodatkowo lokalną martwice,
rozpoznawane są także bóle i zawroty głowy, wymioty, biegunka oraz konwulsje.
Mamba czarna (Dendroaspis polylepis) to jadowity wąż z rodziny zdradnicowatych,
zamieszkujący środkową i południową Afrykę.
W chwili zagrożenia potrafi się podnieść bardzo wysoko, są w stanie nawet sięgnąć
twarzy stojącego człowieka. Uderza szybko i kąsa wielokrotnie a jedno ukąszenie
wydziela od 100 do 400 mg jadu, należy zwrócić tu uwagę, że śmiertelną dawką dla
dorosłego człowieka jest już 10‐15 mg. Podczas polowania po jednokrotnym
ukąszeniu osobnik ten wycofuje się i czeka aż ofiara zostanie sparaliżowana.
Węże koralowe, zdradnice (Elapidae),
należące do rodzaju Leptomicrurus,
Micrurus i Micruroides. Węże koralowe
najczęściej mają czerwone, czarne i żółte
lub białe segmenty na całej długości ciała.
Są spokojnym gatunkiem, kąsającym
dopiero po nadepnięciu lub próbie
wzięcia do ręki. Do najbardziej znanych
węży koralowych należą brazylijski
Micrurus corallinus (właściwy wąż
koralowy), Micrurus fulvius (arlekin) ‐
żyjący w Meksyku i południowych stanach
USA oraz żyjący w Arizonie i Nowym
Meksyku Micruroides euryxanthus.
Grzechotnik diamentowy występuje w południowo‐wschodniej części Stanów Zjednoczonych,
zwłaszcza na Florydzie. Jest największym jadowitym wężem spośród grzechotników. Średnia
długość tych węży obejmuje przedział od 150 do 200 cm, ale zdarzają się osobniki
przekraczające nawet 240 cm.
Posiadają szeroką głowę, wyraźnie oddzieloną od reszty ciała o kolorze ciemnobrązowym,
brązowo‐żółtym, oliwkowym lub czarnym z wzorem przechodzącym przez całe ciało w
kształcie diamentu, od którego pochodzi nazwa tego gatunku.
Grzechotnik diamentowy powoduje najwięcej ukąszeń ze skutkiem śmiertelnym. Zęby jadowe
mogą nawet osiągnąć długość 27 mm, dzięki nim zostaje wprowadzone do rany 230‐800 mg
jadu o działaniu hemolitycznym. Jad zawiera peptydy, które mogą zakłócać lub zatrzymać
pracę mięśnia sercowego, dodatkowo powoduje bardzo rozległą nekrozę, czyli martwicę w
okolicach rany. Ukąszeniu często towarzyszy ból, opuchlizna, krwotoki, niewydolność nerek i
trudności w oddychaniu. Dla człowieka śmiertelna dawką jest 100 mg jadu a śmierć może
nastąpić po 6‐30 godzinach od ugryzieniu.
Jad mamby jest bardzo toksyczny, zawiera neurotoksynę, która jest też
kardiotoksyczna. Zazwyczaj, jeżeli nie zostanie podane antidotum w przeciągu kilku
godzin następuje śmierć. Konieczne jest zastosowanie dużych ilości antytoksyny.
Neurotoksyna oddziałuje na układ nerwowy, paraliżując mięśnie. Mimo, że ofiara
zostaje sparaliżowana zachowuje pełną świadomość. Śmierć następuje wskutek
uduszenia, w przeciągu 7‐15 godzin od ukąszenia.
5
Mamba zielona
Występuje we wschodnich rejonach Afryki, od Kenii poprzez Tanzanię. Często
spotykana jest na plantacjach mango oraz owoców cytrusowych. Zdarzają się
przypadki wpełzania mamby do ludzkich domów, znajdując schronienie w
rusztowaniach dachów krytych strzechą.
Mamba zielona jest bardzo szybkim, czujnym, lecz raczej płochliwym wężem. Obrona
poprzez ukąszenie to dla niej ostateczność, zaniepokojona przeważnie ucieka.
Jad zielonej mamby posiada charakter neurotoksyczny, zawiera grupy neurotoksynę
takie jak dendrotoksyny i fascikuliny. Zawarta jest także kalcykludyna, zaliczaną do
silnych brokerów, zależnych od potencjałów kanałów wapniowych (zwłaszcza typu L).
Toksyczność składników jest wystarczająca, aby spowodować śmierć człowieka, lecz
10‐krotnie słabsza od jadu mamby czarnej. Dawkę śmiertelną dla dorosłego człowieka
wynosi ok. 15 mg ukąszenia zdarzają się rzadko, dzięki łagodnemu usposobieniu
węża. Mamba zielona jest wężem w wysokim stopniu jadowitym, ale mniejszym i
znacznie mniej agresywnym niż mamba czarna.
Waran z Komodo (Varanus komodoensis)
nazywany niekiedy smokiem z Komodo jest
największą żyjącą współcześnie jaszczurką.
Największe samce mogą dorastać do 250‐300
cm (rekordowy okaz mierzył 365 cm) przy
masie ciała dochodzącej do 150 kg.
Naukowcy odkryli w ślinie jaszczurki różne
toksyczne związki, z których niektóre
występują też w jadzie tajpana uznawanego
za jednego z najbardziej jadowitych węży.
Według badaczy jad warana szybko
doprowadza do obniżenia ciśnienia krwi, co w
połączeniu z krwawiącymi ranami zadanymi
przez zęby jaszczurki szybo doprowadza do
wstrząsu i śmierci ofiary.
Warany
stworzyły
stosunkowo
skomplikowany system dystrybucji jadu.
Kanały wyprowadzające jad u tych jaszczurek
uchodzą między zębami, a toksyczna
wydzielina miesza się ze śliną. Dlatego waran
w trakcie gryzienia stara się możliwie głęboko
złapać ofiarę, tak by jad zdążył się dostać do
jej ciała.
Surowice wytwarza się najczęściej przy użyciu koni, owiec
lub kóz. Polega to na immunizacji zwierzęcia wg
ustalonego schematu wzrastających dawek, a następnie
pobiera się jego krew, odwirowuje i surowicę poddaje
odpowiedniej obróbce.
Nie wszystkie zwierzęta reagują jednakowo na podawane
dawki jadu, wytwarzając niewystarczającą ilość
przeciwciał, co w przypadku surowicy monowalentnej
łatwo wykryć, jednak komplikuje się to przy surowicach
poliwalentnych. Wśród wielu jadów używanych w tym
procesie (nawet 10) koń może reagować dobrze tylko na
niektóre z nich, dlatego też surowica niekoniecznie musi
być tak poliwalentna jak by tego chciał producent. Problem
ten rozwiązuje się czasem poprzez immunizację większej
liczby zwierząt, a następnie mieszania ich przeciwciał, ale
ich stężenie nigdy nie będzie tak wysokie jak w przypadku
surowicy monowalentnej.
Wśród wszystkich pozostałych gadów jadowite są jeszcze tylko 2 gatunki jaszczurek
amerykańskich należące do rodziny Helodermatidae: heloderma arizońska
(Heloderma suspectum) i heloderma meksykańska (Heloderma horridum).
Wypadki śmiertelne po ugryzieniu tych zwierząt są niezwykle rzadkie. Jad –
zawierający neurotoksyny – przenikając do rany wywołuje ból i obrzęk ukąszonego
miejsca oraz wywołuje objawy ogólne, takie jak bladość, zwiększona potliwość,
zawroty głowy, uczucie osłabienia i zmęczenia, omdlenia i drgawki. Nie występują
nudności i wymioty. Dolegliwości związane z ukąszeniem mogą utrzymywać się
nawet przez 5 miesięcy.
Surowica (antytoksyna) to inaczej lek wytwarzany na jad określonego węża
(monowalentna czyli jednoważna), bądź też na kilka gatunków węży (poliwalentna
czyli wieloważna).
Pierwszą surowicę monowalentną wynalazł w 1894r. Albert Calmette (przeciwko
jadowi Naja naja), natomiast pierwszą poliwalentną w 1901r. Vital Brazil (przeciwko
wężom z rodzajów Crotalus, Bothrops).
Surowica powinna być klarowna i stale przechowywana w lodówce, nawet jej
transport powinien odbywać się w pojemniku wypełnionym lodem.
Surowicę pozyskuje się najczęściej z jadu węży hodowlanych, choć bywa czasem, iż są
organizowane wyprawy w celu stworzenia antytoksyny na jad konkretnego węża z
określonego rejonu. Ze względu na to iż wiele gatunków wyspecjalizowało swój jad na
określone grupy zwierząt (na które polują w swoim rejonie występowania), surowicę
produkuje sie na dany obszar występowania węża. Zdarza się bowiem iż konkretny
gatunek ze względu na występowanie np. na terenach gdzie dominują gady, poluje
głównie na jaszczurki i przeciw nim wyspecjalizował swoją toksynę, w
przeciwieństwie do tego samego gatunku, który mieszka na terenach obfitujących w
gryzonie (przykładem może być mokasyn malajski ‐ Calloselasma rhodostoma).
W związku z tym, również antytoksyna powinna
być wyspecjalizowana, gdyż może nie działać
odpowiednio na jad węża z innego rejonu
występowania.
Jad węży pobiera się od kilku osobników do
specjalnych pojemników, a następnie ze
względu na jego bardzo krótką trwałość,
wytwarza się z niego ekstrakt w postaci suchej
masy. Dopiero tak przygotowana toksyna jest
podawana
w
odpowiedniej
formie,
wspomnianym wcześniej zwierzętom.
6
Działanie surowicy (przeciw jadowi kobry).
Zasada działania jadu kobry królewskiej
(Ophiophagus hannah) posiadającej jedne z
najbardziej
śmiercionośnych
i
najszybciej
działających neurotoksyn, gdzie w ciągu 30 minut
od ukąszenia toksyna upośledza układ oddechowy
człowieka i doprowadza do śmierci.
Płuca poruszane
są skurczem
mięśni
oddechowych:
przepony
oraz
mięśni
międzyżebrowych zewnętrznych. Rozciągnięcie
klatki
piersiowej
powoduje
zwiększenie
objętości płuc i wytworzenie podciśnienia
zasysającego powietrze. Przy wdechu mózg
wysyła
impuls
elektryczny
do
wyżej
wymienionych mięśni, że mają "zacząć"
pracować i powietrze jest pompowane (wydech
jest najczęściej aktem biernym).
W tym wypadku zadaniem odpowiedniej surowicy jest uwolnienie organizmu od
działania jadu, poprzez umożliwienie normalnej produkcji acetylocholiny, a co za tym
idzie przywrócenie funkcji oddychania.
Jad kobry atakuje również inne mięśnie, między innymi serce, lecz zasada działania
jest taka sama. Jeśli ukąszonej osobie nie zostanie podana surowica istnieje jeszcze
jedna szansa na ratunek (choć jej skuteczność jest dość wątpliwa). Polega ona na
podłączeniu ukąszonego do aparatury podtrzymującej czynności życiowe (między
innymi oddychanie). Antytoksyna po zneutralizowaniu jadu jest wydalana z
organizmu.
Antytoksyna powinna być podana w ciągu 4 godzin od ukąszenia, jednak w wypadku
wielu silnie jadowitych węży, należy zrobić to jak najszybciej (przykładem może być
jad kobry). Ciekawostką jest tu fakt iż u wielu węży właściwe i pełne działanie jadu nie
występuje od razu, lecz po ok 30 minutach aż do 2 godzin. Surowice podaje się w
postaci nierozcieńczonej lub rozcieńczonej w płynie izotonicznym.
W Ameryce Południowej i Środkowej, w tropikalnych lasach
deszczowych żyją małe, jaskrawo ubarwione żabki z rodzin
Dendrobates i Phyllobates, które w skórze mają liczne
brodawki wytwarzające silną toksynę ‐ batrachotoksynę.
Jest to substancja o działaniu neurotoksycznym, powodująca
zablokowanie transmisji sygnałów nerwowych w organizmie.
Wskutek jej działania następuje paraliż mięśni i zatrzymanie
akcji serca. Indianie wykorzystują batrachotoksynę do
zatruwania strzał. Drobne zwierzęta i ptaki trafione zatrutą
strzałą umierają prawie natychmiast, ale ich mięso nadaje się do
spożycia, gdyż małe ilości trucizny nie są wchłaniane w
przewodzie pokarmowym człowieka.
Trucizna wytwarzana w gruczołach skórnych tych płazów
pochodzi najczęściej z ciał żuków, którymi te z kolei się
odżywiają, stąd tropikalne żabki, hodowane w warunkach
terraryjnych, zazwyczaj nie są toksyczne.
W organizmie człowieka impulsy nerwowe
przekazywane są z jednej komórki do drugiej za
pośrednictwem zakończeń aksonów. Miejsce
stykania się ze sobą błony komórkowej
zakończenia aksonu z błoną komórkową drugiej
komórki nosi nawę synapsy. Dzięki połączeniu
synaptycznemu pomiędzy aksonem neuronu
ruchowego, a komórką mięśniową (tkanka
mięśniowa,
mięśnie)
za
pośrednictwem
acetylocholiny impuls elektryczny może zadziałać
na mięśnie.
Jad kobry skutecznie blokuje produkcję acetylocholiny, co skutkuje brakiem
połączenia pomiędzy impulsem nerwowym a mięśniem, co powoduje upośledzenie
działania włókien mięśniowych odpowiedzialnych za oddychanie. Wystarczy, że tylko
jedna trzecia wszystkich połączeń synaptycznych w przeponie zostanie
uszkodzonych, aby oddech ustał, co w wypadku wyżej wymienionego węża u
większości poszkodowanych występuje często już po 30 minutach od ukąszenia,
powodując śmierć przez uduszenie.
W gromadzie płazów znaleziono jedne z najsilniej
działających trucizn świata zwierzęcego. Zwierzęta te należą
jednak wyłącznie do biernie toksycznych (trujących). Jad
wytwarzają w specjalnych gruczołach w skórze i wydzielają
go w ochronie przed drapieżnikami. Również gruczoły
płciowe, krew i tkanki mogą być toksyczne. Najczęściej
trujące płazy są jaskrawo ubarwione i niezwykle kolorowe.
W ciałach niektórych gatunków salamander znaleziono tetradotoksynę, tę samą,
którą produkują narządy ryb najeżkowatych. Inne gatunki tych płazów wytwarzają
różnego rodzaju trucizny o charakterze alkaloidów i substancji najczęściej
pochodzenia białkowego. Trucizny salamander poza działaniem hemolitycznym i
miejscowo drażniącym, mogą także powodować skurcze mięśni, przez paraliżowanie
układu nerwowego.
Również salamandra plamista
(Salamandra salamandra) żyjąca
w Europie (także w Polsce) w
swojej skórze ma słabą truciznę,
niegroźną dla człowieka, ale za to
skuteczną w odstraszaniu jej
naturalnych wrogów. Zmiany w
środowisku
naturalnym
salamander doprowadziło do
tego, że większość z nich to
gatunki
zagrożone,
stąd
odławianie i przetrzymywanie
salamandry plamistej, prawnie
chronionej w naszym kraju, jest
niedozwolone.
7
Salamandryna to steroidowy alkaloid,
wchodzący w skład toksyny wydzielanej
przez gruczoły przyuszne salamandry
plamistej.
Alkaloid ten wywołuje drgawki, działa na
ośrodkowy układ nerwowy, podnosi
ciśnienie krwi oraz znieczula miejscowo.
W razie kontaktu, wydzielina ta może
podrażnić oczy, dlatego zwierząt tych nie
powinno się dotykać. Dodatkowo
salamandra na środku grzbietu posiada
dwa rzędy ujść gruczołów jadowych.
Aga, kururu, ropucha olbrzymia (Bufo marinus) ‐
gatunek płaza, z rodziny ropuchowatych, jedna z
największych ropuch. Występuje w Ameryce
Południowej i Środkowej oraz w Australii Północnej.
Do Australii trafiła w 1935 roku ‐ po to, by wytępić
pewien gatunek żuka żerujący na plantacjach trzciny
cukrowej na północnym wschodzie kraju.
Introdukowana również na Antyle, Bermudy, Filipiny,
Hawaje i Nową Gwineę. Zamieszkuje tereny leśne,
sawannowe oraz pojawia się w górach do wysokości
1500 m n.p.m.
Zarówno skrzek tej ropuchy jak i wszystkie jej
stadia rozwojowe są silnie trujące. Młode
krokodyle, żywią się małymi zwierzętami, w
tym płazami. Zjedzenie ropuchy kończy się dla
nich tragicznie. Inwazja ropuchy spowodowała,
że wymarła ponad połowa krokodyli z
niektórych rzek na Terytorium Północnym.
Badania na rzece Wiktorii dowiodły że za 77%
śmierci krokodyli odpowiada właśnie ropucha
aga. Jest również trująca dla blisko 50 gatunków
australijskich węży.
Tetrodotoksyna (anhydrotetrodotoksyna, 4‐epitetrodotoksyna) jest około 1200
razy bardziej toksyczna niż cyjanek. Ta wyjątkowo silna neurotoksynę powoduje
przerywanie przewodzenia elektrycznego w nerwach w wyniku przyłączania się do
białek kanałów sodowych w błonach komórek nerwowych. Jest związkiem
stabilnym termicznie, oznacza to, że nie rozkłada się podczas gotowania.
Około 40% zatruć tetrodotoksyną kończy się śmiercią, pomimo tego stanowi ona
przysmak w Japonii. W związku z tym kucharz musi mieć specjalne umiejętności i
uprawnienia, by móc przyrządzić rybę w nieszkodliwy sposób. Spożywanie
wątroby i jajników z fugu jest zakazane. Jednakże niektórzy smakosze uważają te
organy za najlepsze, związane jest to z wywoływaniem przyjemnego uczucia po
umieszczeniu niewielkiej ilości na języku. Takie ryzykowne doznania smakowe,
spowodowane złą oceną ilości trucizny doprowadza każdego roku do śmierci wielu
ludzi.
Najlepiej poznaną toksyną wytwarzaną przez płazy jest wydzielina gruczołów
jadowych niektórych ropuch z rodziny Bufonidae, jak np. ropuchy szarej ‐ Bufo bufo.
Wydzielina ta zawiera między innymi bufotalinę i bufoteninę, która w małych
ilościach pobudza, a w dużych poraża akcję mięśnia sercowego. Suszone ropuchy
(Buffones exsiccatae) znajdują jeszcze zastosowanie w tradycyjnej medycynie
chińskiej, jako leki nasercowe.
Środowisko mórz i oceanów zamieszkują różnorodne organizmy, wiele z nich poprzez
wytwarzanie różnego rodzaju toksyn stanowi niebezpieczeństwo dla człowieka.
Pośród klasy ryb posiadającej około 20 tysięcy gatunków, aż 700 z nich wytwarza
substancje trujące.
Wiele gatunków ryb żyjących w tropikalnych wodach wykazuje właściwości trujące.
Wyróżniamy ryby czynnie trujące, które toksyny gromadzone są w gruczołach pod
płetwą grzbietową lub przy ogonie, wydzielają dopiero po zranieniu swojej ofiary.
Drugą grupą są ryby biernie trujące, działające szkodliwie dopiero po spożyciu ich
mięsa, zawierającego substancje powodujące zatrucie, która magazynowana może
być w tkankach lub narządach.
Pierwsze objawy zatrucia występują po około 30 min w postaci znieczulenia warg, języka,
bólów brzucha i zawrotów głowy, nudności i wymiotów.
 Następnie pojawia się paraliż mięśni przy zachowanej świadomości, zatruty pozostaje
przytomny, ale nie może się ruszać ani mówić, wkrótce przestaje oddychać.
 Przytomność podczas paraliżu spowodowana jest tym, iż tetrodotoksyna nie przechodzi
przez barierę krew‐mózg.
 Zgon następuje przez uduszenie.
 Do tej pory nie znaleziono odpowiedniej odtrutki, leczenie składa się z płukania żołądka oraz
podania węgla aktywnego w celu związania toksyny następnie stosuje się sztuczne
podtrzymywanie krążenia i oddechu do momentu, aż trucizna przestanie działać.
Zawierają ją także ośmiornice, ślimaki czy trytony. Fugu nie wytwarza toksyny sama,
produkują ją bakterie Pseudomonas, dostające się do jej wnętrza zjadając skażone
mikroorganizmami pożywienie. W każdej rybie znajduje się taka ilość trucizny, która mogłyby
spowodować śmierć nawet 30 dorosłych osób.
8
Czynnie jadowitą rybą jest murena. Zawiera
toksyczną krew i ma gruczoły jadowe mieszczące
się w śluzówce wyścielającej paszczę. Po ugryzieniu
przez rybę, jad przepływa do rany ofiary sprawiając
powstanie silnego obrzęku i martwicy. W cięższych
przypadkach pojawiają się zaburzenia oddychania i
krążenia, ataki padaczkowe, co stanowi duże
niebezpieczeństwo dla płetwonurków.
Kolejną jadowitą rybą zamieszkującą ciepłe morza
jest szkaradnica. Ochroną przed drapieżnikami
stanowią kolce umieszczone na grzbiecie, na
których umieszczone są gruczoły jadowe. Objawy
toksyczne zależą od ilości kolców, które utknęły w
ciele ofiary oraz od głębokości wprowadzenia jadu.
Toksyny wywołują działanie neurotoksyczne,
porażenia mięsni a nawet paraliż, co w przypadku
nie udzielenia pomocy w odpowiednim czasie grozi
śmiercią.
Płaszczka zaliczana do ogończy z gatunku Dasyatis pastinaca ma aż 2m
długości, a swoim kolcem może nawet przebić deski w dnie łodzi. Większość z
nich ma jedną lub dwie łuski, które zmienione są w kolce, znajdują się w okolicy
gruczołów jadowych umieszczonych na ogonie. Gatunek tych ryb jest bardzo
spokojny i nieagresywny, jedynie nadepnięcie lub rozdrażnienie może
spowodować zaatakowanie, dlatego rzadko zdarzają się przypadki śmiertelne
dla człowieka, pomimo, że uderzenie kolcem zawierającym toksyny może
okazać się bardzo groźne.
W ten sposób zginął znany australijski przyrodnik i prezenter telewizyjny Steve
Irwin. Przyczyną jego śmierci było przebicie klatki piersiowej przez ostry kolec
na ogonie bezpośrednio w serce. Zdarzenie to miało miejsce w 2006 r. podczas
realizowania zdjęć pod wodą na Wielkiej Rafie Koralowej do filmu
dokumentalnego.
Morskie bezkręgowce zamieszkujące
morza i oceany również mogą okazać się
niebezpieczne.
Można zwrócić tu uwagę na ślimaki stożki
z rodziny Conidae. Stożki wytwarzają
przepiękne i wyrafinowane wzory na
swoich muszlach, o ciekawych kształtach
składających się z zygzaków, linii prostych
oraz kropek, przez co uważane są obok
porcelanek za muszle najbardziej
pożądane
i
poszukiwane
przez
kolekcjonerów. Różnice w ubarwieniu
oraz kształcie wzorów mogą także
występować w obrębie jednego gatunku,
dzięki czemu mało prawdopodobne jest
znalezienie dwóch identycznych okazów.
Mięczaki te licznie występują w morzach
tropikalnych
w
szczelinach
raf
koralowych, jak i na płytkim dnie
niedaleko brzegu.
Płaszczki to chrzęstnoszkieletowe ryby morskie o dyskowatym, płaskim
kształcie ciała. Rozprzestrzenione są w tropikalnych i ciepłych wodach na
całym świecie. Liczne gatunki płaszczek, należące do rodziny Dasyatidae czy
Myliobatidae mogą okazać się niebezpieczne dla człowieka ze względu na
posiadanie w ogonie jadowitych kolców. Cechą charakterystyczną płaszczek
jest to, że większość gatunków posiada elektroreceptory, a niektóre z nich
nawet potrafi wytwarzać prąd elektryczny, stąd występuje niebezpieczeństwo
porażenia nim.
W zimnych morzach, czyli także w Morzu Bałtyckim występuje rodzina
ostroszowatych (Trachinidae). Ryby zaopatrzone są w ostre kolce jadowe na
pokrywie skrzelowej oraz kolce pierwszej płetwy grzbietowej połączone są z
gruczołami jadowymi. Ryby te bytują w wodach przybrzeżnych, najczęściej
zagrzebane są w piasku. Zranienie przeważnie jest przypadkowe, objawia się
obrzękiem w miejscu zranienia i bólem w kończynie, który powoli obejmuje cały
tułów, osłabieniem, gorączką oraz przyspieszonym biciem serca. Czasami
kontakt z kolcami jadowymi doprowadza do martwicy tkanek miękkich oraz
kości, a w rezultacie wyszczególnionych objaw, nawet śmierć.
Jad stożków jest tak silny, że potrafi uśmiercić człowieka w ciągu kilku sekund.
Przypadki takie zdarzają się często w nadmorskich azjatyckich miejscowościach,
gdyż zbieranie i handel muszlami stożków stanowi sporą część dochodów
tutejszych mieszkańców. Ślimaki te zaopatrzone są w strzałę jadową, której
funkcją jest wstrzyknięcie do ciała ofiary toksyny. Strzała jadowa to długi,
zakręcony przewód, który z jednej strony umocowany jest do mięśnia, a z drugiej
zakończony kolcem, w kształcie harpuna, w którym wytwarzany jest jad. Po
zlokalizowaniu ofiary gwałtownym ruchem zostaje wyrzucona strzała jadowa,
która wbija się w ciało zdobyczy, i w ten sposób wstrzykując porcje jadu,
unieruchamiając ją w ciągu 2 sekund., w tym kilka śmiertelnych.
Każda strzałka jadowa może być użyta
tylko raz, po czym jest wymieniana na
nową ze specjalnego zasobnika.
Aktywnym komponentem jadu jest
neurotoksyna
peptydowa.
Jad
ślimaków Conidae różni się swoim
składem nawet pomiędzy osobnikami
tego samego gatunku. Rocznie notuje
się około 30 ukąszeń przez owe
mięczaki
9
Jamochłon z gatunku Chironex fleckeri, zwana zwyczajowo osą morską lub meduzą
Fleckera.
Zamieszkuje ona północne wybrzeża Australii i tropikalne wody Oceanu Indyjskiego i
Spokojnego. Posiada przejrzyste ciało, zawierające do 60 czułków, które sięgają
nawet 5 m długości. Każde z ramion zaopatrzone jest w około 5000 parzydełek.
Użądlenie przez tą meduzę jest zarówno bolesne jak i niebezpieczne dla życia.
Trucizna zawiera toksyczne substancje wpływające niekorzystnie jednocześnie na
skórę, system nerwowy a również serce. Śmierć może nastąpić w kilka minut po
ukąszeniu. Każdy z czułków meduzy zawiera taką porcję jadu, jaka wystarczyłaby do
uśmiercenia 60 dorosłych osób. Kontakt nawet z jednym ramieniem może okazać
się dla człowieka śmiertelny.
W gromadzie stawonogów (Arthropoda) bardzo jadowite są skorpiony i niektóre
pająki.
Skorpiony (Scorpiones) należą do najstarszej, żyjącej odmiany zwierzęcej. Wszystkie
gatunki skorpionów są jadowite, ale tylko nieliczne spośród ponad 1050 znanych
gatunków tych zwierząt mogą zagrozić człowiekowi.
Jady poszczególnych gatunków skorpionów różnią się między sobą i wykazując
podobieństwo do jadów węży, nie są z nimi identyczne. Wyizolowana toksyna jest
podobna do neurotoksyny jadu węży, ale zawiera również inne, odmienne
komponenty, jak: substancje hemolityczne, proteolityczne oraz wpływające na
krzepliwość krwi.
Najbardziej niebezpieczne skorpiony należą do rodzajów: Buthus, Centruroides,
Euscorpius, Prionurus, Scorpio iTityus.
Użądlenia mniej zjadliwych skorpionów powodują miejscowe odczyny zapalne,
bardziej zjadliwych dają w miejscu ukłuć ropiejące ogniska zapalne oraz wymioty,
omdlenia, drżenia i drgawki mięśniowe. Zatrucia silne rozwijają się w czasie 10 minut
do 20 godzin i najczęściej, bez odpowiedniego leczenia, prowadzą do śmierci,
szczególnie u dzieci.
Do najniebezpieczniejszych należą pająki
gatunków Latrodectus, np. L. geometricus,
L. curacaviensis, L. hystrix, L. dahli, L.
pallidus, L. mactans i L. tredecimguttatus.
Charakterystycznym dla ugryzień tych
pająków jest brak odczynu w miejscu
ukłucia, natomiast bardzo szybko
występują objawy ogólne. Z miejsca
ukłucia rozchodzą się promieniujące bóle,
występują drżenie mięśni kończyn, poty,
dreszcze, uczucie niepokoju, zawroty
głowy, zaburzenia, a nawet zahamowanie
oddechu, lub obrzęk płuc. Gatunki te
określane są bardziej popularną nazwą ‐
czarna wdowa, wynikającą z częstego
zabijania i spożywania przez samicę
samca po kopulacji.
Wśród około 20 tysięcy gatunków
pająków, wytwarzanie jadów jest
powszechne. Nieliczne jednak mają na
tyle silny jad, aby zagrozić człowiekowi.
Jady pająków nie są jednakowe pod
względem immunologicznym i różnią się
od jadów skorpionów i węży. Ich skład
chemiczny nie jest do końca poznany,
stwierdzono
obecność
silnej
neurotoksyny,
a
także
enzymów
proteolitycznych
i
innych
niezidentyfikowanych
substancji
o
charakterze zasadowym.
Ukąszenie nie jest bardzo bolesne, a w jego miejscu pozostają widoczne dwa
czerwone ślady. Najczęściej na zarumienionej podstawie buduje się mały bąbel.
Objawy powstające przez ukąszenie czarnej wdowy związane są z uszkodzeniem
części presynaptycznej zakończeń nerwowych przez neurotoksynę. W rezultacie
uwalniany jest na zakończeniach adrenergicznych katecholamin i prowadzi do
niedoboru acetylocholiny na zakończeniach nerwów ruchowych.
Najczęściej występującymi objawami, które zaczynają się po 20‐30 min od
ukąszenia to bóle kurczowe w okolicy ukąszenia, bóle głowy, wzmożone napięcie
mięśni brzucha, pobudzenie, niepokój oraz nadmierna potliwość. Sporadycznie
można zaobserwować zaburzenia rytmu serca, nadciśnienie, duszność, wzrost
temperatury ciała czy drgawki.
Do odwrócenia działania neurotoksyn oraz zmniejszenia dolegliwości bólowych
stosuje się glukonian waniowy (choć występują kwestie sporne wobec skuteczności
działania), metokarbamol, diazepam, a także opioidowe środki przeciwbólowe.
10
Brązowy pająk pustelnik (Loxosceles)
występuje
na
terenach
klimatu
umiarkowanego,
najczęściej
w
południowych rejonach USA,
nie
występuję w Europie. Po ukąszeniu przez
ten gatunek może dojść do znacznej
nekrozy, czyli martwicy tkanki i mięśni
wokół zranionego miejsca, pozostawiając
otwarta ranę o szerokości do 10cm. Jad
zawiera sfingomielinazę D znaną jako
fosfolipaza D, uszkadzającą błony
komórkowe. Odpowiedzialna jest za
wspomniana już martwice tkanek. Po
ukąszeniu stosuje się leczenie objawowe,
podając
dapson,
heparynę,
kortykosteroidy
(stosowanie
tego
związku
jest
kontrowersyjne),
fentolamina oraz antytoksyny. Przypadki
śmiertelne najczęściej dotyczą dzieci
poniżej 7 roku życia i wynikają z
masywnej hemolizy.
Atrax robustus (syn.: ptasznik australijski, ptasznik z
Sydney, ptasznik błękitny). Jest to relatywnie duży pająk
(około 6‐7 cm), niezwykle agresywny, a jego masywne
żądło jest zdolne przebić nawet paznokieć człowieka.
Jad mniejszych samców jest 5 razy bardziej toksyczny
niż samic. Pająk ten żyje w otoczeniu człowieka, na
terenie i w promieniu 160 km od Sydney w Australii,
gdzie zanotowano od 1920 roku kilka wypadków
śmiertelnych. Śmiertelność w wyniku ukąszenia pająka
Atrax robustus jest raczej niska i wynika z dużej
dostępności na terenie jego występowania (duży
ośrodek miejski) specyficznej surowicy. Głównym
komponentem jadu tego pająka jest atraksotoksyna,
która sama, izolowana może wywoływać wszystkie
objawy ukąszenia tego pająka. W pierwszej kolejności
po ugryzieniu pająka następują skurcze mięśni i
nadmierne łzawienie oczu i pocenie. Następnie pojawia
się niemiarowe bicie serca i wzrost ciśnienia krwi. Ofiary
wymiotują, tracą kontrolę nad ciałem, występują
drgawki. Po około 2 godzinach te objawy ustępują i
zastępowanie są przez nadmiernie niskie ciśnienie krwi,
będące wynikiem uszkodzenia mięśnia sercowego.
Gatunki pająków zamieszkujących tereny
Polski nie stanowią niebezpieczeństwa
śmierci dla człowieka.
Topik
(Argyroneta
aquatica)
jest
posiadaczem bardzo bolesnego jadu.
Ukąszenie przez najgroźniejsze rodzime
pająki można przyrównać do użądlenia
pszczoły z odczynem alergicznym,
swędzeniem i bólem, dodatkowo mogą
powstawać miejscowe zmiany naskórka,
które po pewnym czasie zanikają.
Karakurt, karakurt trzynastokropki (Latrodectus tredecimguttatus) to jeden z
najbardziej niebezpiecznych i jadowitych pająków, zamieszkujących południową
Afrykę, a także zachodnią Azję (aż po Turcję i Grecję). Często mylony poprzez bliskie
pokrewieństwo do czarnej wdowy, jednakże jego jad jest znacznie bardziej
niebezpieczny dla człowieka, powodując śmierć, a także dużych zwierząt jak
wielbłądy, krowy, czy konie.
Ptaszniki dysponują jeszcze jedną bronią,
włoskami obrastającymi ich grzbiety. W
sytuacji zagrożenia włoski są wyrzucane
powodując miejscowe obrzęki i świąd
skóry lub objawy ze strony układu
oddechowego
przy
ich
inhalacji.
Dolegliwości po podziałaniu takiej
toksyny utrzymują się nawet przez kilka
tygodni a w leczeniu stosuje się m.in.
kortykosteroidy.
Większość ptaszników produkuje słaby
jad, który porównywalny jest z pszczelim.
Na Półwyspie Indochińskim ptaszniki są
artykułem spożywczym. Na rysunku
prażone ptaszniki w Skun w Kambodży
Groźnym dla zdrowia dla niektórych osób może okazać się ukąszenie pająka kątnika
Tegenaria atrica, występującego na terenach naszego kraju.
Powikłania po ugryzieniu mogą występować nawet przez kilka lat. Największe
niebezpieczeństwo związane zatruciem jadem pająka występuje wtedy, kiedy ofiara
ma alergie na składnik toksyny, gdyż istnieje ryzyko wystąpienia wstrząsu
anafilaktycznego.
Po ukąszeniu przez pająka mieszkającego w Polsce, u osób wrażliwych i dzieci może
wystąpić ból, obrzęk oraz swędzenie w miejscu rany. Zdarzają się także bóle brzucha,
klatki piersiowej, nóg, pleców, ze wzmożonym napięciem mięśni jamy brzusznej.
Leczenie zatrutego toksyną zawartą w jadzie polega na odkażeniu rany, stosowania
miejscowo lodu, natomiast w wyjątkowych przypadkach, jak u osób uczulonych
podaje się leki przeciw histaminowe oraz hydrokortyzon, podobnie jak po zatruciu
jadem jadowitego węża.
Rzadko spotykany w naszym kraju kolczak zbrojny (Chiracanthium
punctorium). 11
Jad pszczeli zawiera różnorodny materiał białkowy, pośród którego głównymi
składnikami toksycznymi są: melityna i apamina.
Spośród około 700 tysięcy gatunków owadów
tylko stosunkowo niewielka ich liczba należy do
zwierząt jadowitych lub trujących. Do
najbardziej znanych jadowitych owadów należy
rząd błonkówek (Hymenoptera). Zaliczamy do
nich pszczoły, trzmiele, szerszenie i osy. Ich
użądlenie nie jest niebezpieczne dla człowieka.
Może być niebezpieczne jedynie dla osób
uczulonych, u których już pojedyncze ukłucie
pszczoły miodnej (Apis mellifera) może
spowodować wstrząs anafilaktyczny i śmierć,
podczas, gdy u zdrowego człowieka dopiero
200‐500 ukąszeń.
Szerszeń (Vespa crabo)
Szerszeń należy do największych żądlących owadów, jego długość osiąga nawet 40mm.
Jad szerszeni porównywalny jest z jadem pszczół i os, zawiera jednak nieznacznie
większą dawkę toksyn. Posiadają żądło tego samego typu, co osy, wynika z tego, że
ten sam osobnik może wielokrotnie żądlić. Jest to niebezpieczne, zwłaszcza dla osób
wrażliwych, czy też uczulonych na jad. Szerszenie nie są groźniejsze od znacznie
mniejszych od nich os, a pogłoski mówiące o kilku użądleniach zabijających dorosłych
ludzi są zazwyczaj znacznie przesadzone (oczywiście, jeśli nie ma miejsca reakcja
alergiczna). Użądlenie szerszenia jest znacznie boleśniejsze od użądleń pszczół czy os
z powodu większego i głębiej penetrującego żądła oraz około 5% zawartości w jadzie
acetylocholiny, powodujące silne pieczenie rany.
Pryszczel lekarski, majka lekarska, kantaryda
(łac. Lytta vesicatoria) (znany pod mylną
nazwą "hiszpańska mucha") należąca do
rodziny
Meloidae,
jest
chrząszczem
zawierającym w swoim składzie silnie
drażniącą substancję kantarydynę w ilości
około 0,7%. Już w starożytności owady te były
stosowane w lecznictwie i jako trucizna.
Największą wrażliwość na kantarydynę
wykazuje człowiek. Wiele ptaków może bez
szkody spożywać kantarydy. Już 0,1 mg
kantarydyny wywołuje na skórze człowieka
zaczerwienienia i uczucie bólu, a po kilku
godzinach pęcherze. Przyjęta doustnie w
ilości 5 mg wywołuje pieczenie i powstawanie
pęcherzy w ustach, obrzmienie gruczołów
ślinowych, martwice, bóle w przełyku, kurcze
żołądka. Dawka śmiertelna dla człowieka
wynosi 2‐3 g muchy hiszpańskiej, zawierającej
około 2% kantarydyny lub 40‐80 mg
substancji krystalicznej.
Melityna to zasadowy polipeptyd zawierający łańcuch składający się z 26
aminokwasów. Bezpośrednio powoduje hemolizę erytrocytową. Udowodniono, iż
zwiększa przepuszczalność naczyń krwionośnych, powodując skurcz mięśni
szkieletowych, serca i żołądka. Opisywany peptyd degranulujący komórkę w jadzie
pszczół oddziałuje na tę komórkę. Badacze sądzą, że jest to typ białych ciałek krwi
związanych z produkcją heparyny, uważany za najważniejszego uczestnika procesu
krzepnięcia krwi. Peptyd degranulujący powoduje rozproszenie komórek tucznych,
czemu towarzyszy uwalnianie histaminy do układu.
Apamina składa się z 18 aminokwasów i zawiera w swojej strukturze trzy mostki
disulfidowe (‐S‐S‐). Obecność mostków disulfidowych i ich mały rozmiar powoduje,
że cząsteczka apaminy zdolna jest do pokonania bariery krew‐mózg. Działa przede
wszystkim jako trucizna centralnego układu nerwowego, częściowo go pobudzając, a
częściowo porażając.
Innymi owadami wytwarzającymi jad, choć
stosunkowo niegroźny dla człowieka, są
należące również do rzędu błonkówek,
mrówki (Formicidae). Uważa się, że mrówki
wyewoluowały z os około 100 milionów lat
temu. Wtedy to stały się one owadami
społecznymi, utraciły żądło lub uległo ono
modyfikacji oraz wytworzyły specjalne
gruczoły,
w
których
wytwarzają
i
przechowują jad. Poza rolą obronną, jad
mrówek pełni u nich ważną rolę
dezynfekującą,
gdyż
ma
działanie
bakteriobójcze, dzięki czemu utrzymują
mrówki swoje podziemne części mrowiska
praktycznie w stanie aseptycznym. U
niektórych gatunków żądło zachowało się w
stanie niezmienionym, inne natomiast
potrafią rozpylać truciznę nawet na odległość
10 cm, jeszcze inne gryzą dotkliwie silnymi,
dużymi żuwaczkami. U człowieka mogą
powodować lekkie, miejscowe stany zapalne,
niegroźne dla życia.
Skolopendra (Scolopendra gigantea) jest
największym przedstawicielem rodzaju
Scolopedrae (26 cm), żywiącym się
jaszczurkami, żabami, a nawet ptakami.
Ten duży krocionóg składa się z około 21‐
23 segmentów; nogi przystosowane są do
szybkiego biegu i chwytania ofiary, którą
przytrzymuje przed ukąszeniem i
zabiciem. Ukąszenie skolopendry jest
bardzo dotkliwe i bolesne, wywołuje
opuchliznę, wysoką gorączkę, rzadko
jednak kończy się śmiercią człowieka.
12
W marcu 1993 roku skradziono pasażerowi w pociągu torbę, w której przewożone
były dwa grzechotniki (Trimeresurus kamburiensis). Złodziej zorientowawszy się w
zawartości skradzionego bagażu, porzucił węże w miejscach często uczęszczanych
przez ludzi.
 Podobnym przypadkiem było znalezienie grzechotnika w 1995 roku pod mostem
Grunwaldzkim w Krakowie.
 Kolejny przykład to ukąszenie w 2004 w Cieszynie kobiety przez
niezidentyfikowanego węża, prawdopodobnie przemycanego. W wyniku ukąszenia
kobieta zmarła. Wąż nie został znaleziony.
 Są też znane przypadki , gdzie węże, nawet w środku zimy pełzają po ulicach lub w
domach wielomieszkalnych. Zagrożenie jest tym większe, że policja i straż pożarna
często nie są przygotowane do odpowiedniej interwencji, a następnie
przechowywania depozytów, zgodnie z ustawą dotyczącą ochrony zwierząt.
Wiedza lekarzy rodzinnych, i toksykologów w Polsce, dotycząca rozpoznawania i
leczenia ukąszeń, pogryzień przez zwierzęta egzotyczne jest znikoma.
13