zrównoważony rozwój - debiut naukowy 2013

Transkrypt

ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
- DEBIUT NAUKOWY 2013
redakcja naukowa
Teresa Jemczura, Henryk A. Kretek
Racibórz 2014
Rada Wydawnicza Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu:
Przewodniczący: prof. nadzw. dr hab. Michał Szepelawy
Członkowie: prof. nadzw. dr hab. Jerzy Pośpiech, prof. nadzw. dr hab. inż. Andrzej
Sokołowski, prof. nadzw. adi. II st. Aleksander Ostrowski, doc. dr Daniel Vogel, doc. dr
Beata Fedyn, dr Dariusz Chojecki
Recenzja: prof. dr hab. Paweł Czarnecki
Opracowanie techniczne: Janusz Krajewski
Projekt okładki: Marta Skrzecz, UMK, kierunek grafika
Druk i oprawa: PRINTY POLAND,
ul. Kard. Stefana Wyszyńskiego paw. 5, 44-300 Wodzisław Śląski
Dystrybucja:
- „Skrypciarnia”, 47-400 Racibórz, ul. Słowackiego 55
- www.pwsz.raciborz.edu.pl (podstrona „Wydawnictwo”)
ISBN 978-83-60730-77-5
Copyright © by Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu, 2014
Wszelkie prawa zastrzeżone przez Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Raciborzu. Żadna część tej pracy, jak i całość, nie może być powielana czy rozpowszechniana
w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, bądź elektroniczny, bądź mechaniczny, włącznie
z fotokopiowaniem, skanowaniem, nagrywaniem na wszelkie nośniki elektroniczne lub przy użyciu
innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy.
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie .........................................................................................................7
1. Biznes, finanse i strategie globalnej gospodarki
1.1. Koncepcja zrównoważonego rozwoju w budżetach narodowych w kontekście
obecnego kryzysu zadłużeniowego w Unii Europejskiej
– Bartłomiej Grzebyk ......................................................................................... 10
1.2. Ekomuzeum jako przedsiębiorstwo społeczne realizujące założenia rozwoju
zrównoważonego
– Katarzyna Negacz, Anna Para ........................................................................ 18
1.3. Inteligencja finansowa podstawą zrównoważonego rozwoju społeczeństwa
w aspekcie ekonomicznym
– Paulina Nowicka ............................................................................................. 28
1.4. Znaczenie energetyki w rozwoju zrównoważonym na przykładzie wykorzystania
odnawialnych źródeł energii
– Arleta Stefaniak ............................................................................................... 37
1.5. Badania naukowe realizujące założenia zrównoważonego rozwoju w agronomii
– Anna Szczepaniak ............................................................................................ 45
1.6. Biogospodarka w inteligentnym i zrównoważonym rozwoju Unii Europejskiej
– Serafin Monika ................................................................................................ 52
1.7. Zrównoważony rozwój jako kategoria instrumentalna w budowaniu wizerunku
globalnej marki. Analiza przypadku korporacji Hannes and Mauritz
– Wiktor Balcer .................................................................................................. 61
1.8. Energochłonność transportu jako czynnik wyróżnienia obszarów typu hot spot
w koncepcji zrównoważonego transportu na przykładzie wybranych krajów UE
– Elżbieta Szaruga .............................................................................................. 69
1.9. O przedsiębiorstwach, innowacjach i logistyce w okresie rewolucji zrównoważonego rozwoju
– Monika Ostrowska ........................................................................................... 77
1.10. Zrównoważona konsumpcja – podstawa zrównoważonego rozwoju w ujęciu lokalnym i globalnym
– Sabina Waluś ................................................................................................... 85
1.11. Zrównoważony rozwój w społecznie odpowiedzialnym świecie. Wyzwania
CSR w obszarze współpracy z samorządem lokalnym
– Beata Stepaniuk-Kuśmierzak ........................................................................... 95
1.12. Nie wszystko złoto, co się świeci: CSR jako manipulacja ideą zrównoważonego
rozwoju
– Szymon Pytlik ................................................................................................ 105
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ - DEBIUT NAUKOWY 2013
4
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2. Prawo i polityka instrumentami procesów zmian
2.1. Zrównoważony rozwój w konstytucjach wybranych państw europejskich
– Agata Pyrzyńska ............................................................................................116
2.2. Postępowanie administracyjne wobec zasady zrównoważonego rozwoju
– Adam Citko ....................................................................................................127
2.3. Obywatelskie prawo do konsultacji w gminie w świetle koncepcji zrównoważonego rozwoju
– Jakub Zabłocki ...............................................................................................136
2.4. Demokracja i jej zrównoważony rozwój w quasi piśmiennych społeczeństwach
– Magdalena Randall-Schab ............................................................................144
2.5. Art. 37 Karty Praw Podstawowych UE na tle „prawa do środowiska” jako element mechanizmu urzeczywistniania zasady zrównoważonego rozwoju
– Joanna Żak ....................................................................................................151
2.6. Polityka rozwoju jako gwarancja zrównoważonego rozwoju Polski
– Mariusz Hassa ...............................................................................................159
3. Demografia, socjologia czyli aspekt społeczny w procesach
transformacji
3.1. Zrównoważony rozwój w kontekście funkcjonowania fundacji i stowarzyszeń
w Polsce na przykładzie „Domu Aniołów Stróżów w Katowicach”
– Katarzyna Kwolek ..........................................................................................166
3.2. Spółdzielnie socjalne przy zakładach poprawczych – na przykładzie spółdzielni
socjalnej „Herakles”
– Celina Chełkowska ........................................................................................173
3.3. Znaczenie przedsiębiorstw społecznych w realizacji koncepcji zrównoważonego
rozwoju
– Łukasz Żabski ................................................................................................182
3.4. Specjalna Strefa Demograficzna jako element zrównoważonego rozwoju
– Adam Pander .................................................................................................193
3.5. Nierównowaga demograficzna – największym zagrożeniem zrównoważonego
rozwoju
– Magdalena Popek ..........................................................................................203
3.6. Społeczeństwo wyrzeczeń – podstawa zrównoważonego rozwoju w zakresie ładu społecznego
– Marta Stasiak .................................................................................................212
3.7. Zrównoważony rozwój drogą „powstania” zrównoważonego europejczyka
i silnej Europy
– Adam Trawiński .............................................................................................220
3.8. Zrównoważony rozwój w kontekście islamskich tradycji etycznych
– Karolina Rojek ...............................................................................................226
3.9. Włoski regionalizm – imperatyw czy hamulec zrównoważonego rozwoju regionów?
– Elżbieta Szulc-Walecka ..................................................................................235
Spis treści
5
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
4. Nowe wyzwania wobec edukacji, sportu i turystyki
4.1. Zrównoważony rozwój językowy obcokrajowców uczących się języka polskiego
dla celów biznesowych
– Ewa Ołdziejewska ......................................................................................... 246
4.2. Kreowanie przestrzeni zabaw dziecka jako przykład realizowania strategii zrównoważonego rozwoju
– Agnieszka Janik ............................................................................................. 254
4.3. Zrównoważony rozwój seksualny dzieci i młodzieży
– Monika Białas & Patryk Białas .................................................................... 264
4.4. W stronę rozwoju zrównoważonego modelu edukacji. Od dysleksji do innowacji
– Borys Glass-Brudziński ................................................................................. 270
4.5. Zrównoważony rozwój a bezpieczeństwo stacji sportów zimowych
– Iwona Pawelec .............................................................................................. 281
4.6. Rozwój obszaru turystycznego w koncepcji zrównoważonego rozwoju
– Dawid Twardowski ........................................................................................ 292
4.7. Telemedycyna jako przykład realizacji polityki zrównoważonego rozwoju
– Sandra Gwóźdź .............................................................................................. 300
5. Ekologia i ochrona środowiska naturalnymi celami zrównoważonego
rozwoju
5.1. Upcykling narzędziem w ochronie środowiska dla osiągnięcia zrównoważonego
rozwoju
– Natalia Domańska ......................................................................................... 312
5.2. System jakości ISO 14000 wektorem ku zrównoważonemu rozwojowi. Analiza
przypadku miasta Racibórz
– Henryk Andrzej Kretek .................................................................................. 323
5.3. Zrównoważony rozwój a innowacje ekologiczne
– Natalia Kurek ................................................................................................ 335
5.4. Zasady zrównoważonego rozwoju w kontekście projektowania domów studenckich
– Ilona Szefer .................................................................................................... 344
5.5. Zrównoważony rozwój a zielone dachy w architekturze krajobrazu
– Magdalena Młynarczyk ................................................................................. 352
5.6. Zielone miejsca pracy szansą i wyzwaniem dla gospodarki XXI wieku
– Justyna Cyga ................................................................................................. 357
5.7. Wpływ stosowania odnawialnych źródeł energii na realizację idei zrównoważonego rozwoju
– Marta Kiedrowska ......................................................................................... 365
5.8. Problematyka organizmów modyfikowanych genetycznie (GMO) a zasada
zrównoważonego rozwoju
– Marcin Szurpicki ........................................................................................... 373
6
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Recenzja
Recenzja artykułów – Prof. dr hab. Paweł Czarnecki ...............................................381
Informacje o autorach i streszczenia ............................................................... 387
WPROWADZENIE
Organizowane przedsięwzięcie pod nazwą „Debiut naukowy – zrównoważony
rozwój” można określić jako trwały element stymulowania środowiska studentów, poszukujących możliwości samorealizacji na polu nauki. Już czwarty rok z rzędu realizowany
jest projekt, uwieńczeniem którego jest niniejsza publikacja, a jednym z założonych celów
było przedstawienie poglądów – ludzi studiujących na wyższych uczelniach – na otaczający ich świat, przez pryzmat równoważonego rozwoju. Monografia zostanie zaprezentowana podczas Międzynarodowej Konferencji Naukowej w Wyższej Szkole Menedżerskiej
w Warszawie, która odbędzie się 11 kwietnia 2014 roku.
Tak więc skupieni wokół wspólnej idei, zespoleni chęcią pomocy ambitnym naukowcom organizatorzy, postanowili stworzyć odpowiednie warunki, aby zainteresowani
mogli wypełnić minima kwalifikacyjne określone w ustawie o szkolnictwie wyższym
w temacie nadawania i zdobywania stopni naukowych, a szczególnie w zakresie posiadaniu minimów niezbędnych do otwarcia przewodu doktorskiego.
O słuszności realizowanej idei, stworzenia możliwości publikacji swoich przemyśleń studentom jeszcze nie posiadającym tytułu naukowego, a wykazującym takowe aspiracje jest fakt, że do tej edycji napłynęły prace 65 studentów z 28 czołowych polskich
uczelni:
Akademia Górniczo-Hutnicza Kraków;
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu,
Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa Katowice,
Katolicki Uniwersytet Lubelski,
Politechnika Częstochowska,
Politechnika Wrocławska,
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,
Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu,
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu,
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu,
Uniwersytet Gdański,
Uniwersytet Jagielloński,
Uniwersytet Jana Pawła II ,
Uniwersytet Kard. St. Wyszyńskiego w Warszawie,
Uniwersytet Karola Wielkiego w Bydgoszczy,
Uniwersytet Łódzki,
Uniwersytet Marii Curie-Składowskiej w Lublinie,
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,
Uniwersytet Opolski,
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,
Uniwersytet Szczeciński,
Uniwersytet Śląski,
Uniwersytet Warmińsko- Mazurski w Olsztynie,
Uniwersytet Warszawski ,
Uniwersytet Wrocławski,
Wyższa Szkoła Biznesu Dąbrowa Górnicza,
Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu,
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie.
8
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Po raz kolejny tematem przewodnim projektu ustanowiono zrównoważony rozwój.
Tym samym zachęcono i zaproszono zainteresowanych do przygotowania autorskiego
artykułu zakładając, że zakres pojęcia pozostawia autorom wręcz nieograniczone możliwości. W zaproszeniu wskazano na podstawowe założenia zrównoważonego rozwoju, nazywanego także ekorozwojem. Określając zakres pojęcia, organizatorzy jednocześnie
określili kryteria oceny, jakim będą poddawane nadesłane prace. Zatem artykuły musiały
nawiązywać, bądź zawierać odniesienia do zrównoważonego rozwoju rozumianego jako
strategię osiągania godnego życia w ramach tego, co jest fizycznie i biologicznie możliwe,
co gwarantuje zaspokajanie podstawowych potrzeb obecnego i przyszłych pokoleń, zachowując jednocześnie trwałość funkcjonowania środowiska przyrodniczego oraz naturalną różnorodność, zarówno gatunków jak i ekosystemów.
Ponadto określone zostały podstawowe kryteria szeroko pojmowanej naukowości.
Zatem aby artykuł został uznany za naukowy, jego autor musiał zaprezentować swój własny stosunek do problemu który opisuje. Poinformowano przygotowujących artykuły, że
Rada Naukowa będzie oceniać wkład intelektualny autora, jego inwencję, sposób omówienia problemu jak i prowadzenia procesu myślowego. Ważne jest bowiem to, aby mieć swój
własny pogląd i punkt widzenia na sprawy i problemy, nawet na takie, które są już znane
i obecne w życiu społeczeństw.
Organizatorzy podjęli decyzję, że w tej edycji publikacje będą wydane w wersji
polskiej i międzynarodowej (w tym artykuły po angielsku, słowacku i ukraińsku) zatem
dwie monografie.
Rada Naukowa Debiutu naukowego – 2013, pracowała w składzie:
– Przewodniczący: prof. dr hab. inż. Jerzy Buzek – dr h.c. multiplex,
– Wice Przewodniczący: prof. dr hab. Paweł Czarnecki – JM Rektor Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie, doc. dr Teresa Jemczura – Prorektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu,
– Członkowie: prof. zw. dr hab. Wojciech Słomski – dr h.c. multiplex, dr hab. Robert
Geisler, dr Anatol Bodanko i mgr Henryk Andrzej Kretek (sekretarz).
Członkowie Rady Naukowej pracowali nad artykułami niezależnie. 44
z nadesłanych prac znalazło się w publikacji, między innymi ze względu na ograniczone
możliwości wydawnicze, zatem po indywidualnej ocenie prac przez poszczególnych
członków Rady Naukowej, nad ostatecznym wyborem prac przeprowadzono specjalne
konsylium.
Przedsięwzięcie „Debiut naukowy 2013 – zrównoważony rozwój” zakończy międzynarodowa konferencja naukowa, przy udziale znakomitych gości i naukowców
z Przewodniczącym Rady Naukowej prof. dr hab. inż. Jerzym Buzkiem.
Autorzy prac zakwalifikowanych do publikacji, a także artykułów nadesłanych,
które nie znajdą się w publikacji, przedstawią swoje poglądy podczas wystąpień w sesjach
panelowych. Takie rozwiązanie umożliwi zainteresowanym uczestnikom projektu wystąpienie w międzynarodowej konferencji naukowej. Ten aspekt także stanowić będzie ważny
element naukowego dorobku, który należy gromadzić wybierając drogę kariery naukowej.
1. BIZNES, FINANSE I STRATEGIE
GLOBALNEJ GOSPODARKI
Bartłomiej Grzebyk
KONCEPCJA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
W BUDŻETACH NARODOWYCH W KONTEKŚCIE
OBECNEGO KRYZYSU ZADŁUŻENIOWEGO
W UNII EUROPEJSKIEJ
Wstęp
W czasach trwania kryzysu zadłużeniowego, z którym Unia Europejska boryka się
od 2009 roku, nieustannie możemy usłyszeć w serwisach informacyjnych o kolejnych
problemach niektórych państw tej organizacji związanych z trudnością utrzymania
płynności finansowej. Winą tego stanu rzeczy są zbyt duże długi, które narastały
w czasach prosperity sprzed 2008 roku. Ta beztroska w wydawaniu publicznych pieniędzy
przez europejskich (lecz nie tylko) polityków w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat,
powoduje duże problemy obecnych mieszkańców różnych krajów naszej wspólnoty.
W tych trudnych czasach coraz częstsze podnoszą się głosy o niesprawiedliwości tego
stanu rzeczy, potrzeby rozprawienia się z narastającymi długami i niedopuszczenie do
powstania podobnej sytuacji w przyszłości.
Równocześnie niezmiennie od ponad dwudziestu lat, bardzo dużo mówi się
o koncepcji zrównoważonego rozwoju i równych szans przyszłych pokoleń do życia na
naszej planecie oraz korzystania z jej zasobów. Trzeba jednak pamiętać, że idea ta nie
odnosi się wyłącznie do surowców i ekologii. Zrównoważony rozwój obejmuje także inne
sfery życia człowieka i społeczeństw, takie jak ekonomia czy kultura.
W niniejszym referacie będę chciał zwrócić uwagę na problem zadłużenia obecnego
w budżetach państw narodowych Unii Europejskiej, wpasowując go w koncepcję
zrównoważonego rozwoju i zasady sprawiedliwości wewnątrz i międzypokoleniowej.
Definicje i rozumienie idei zrównoważonego rozwoju
Słysząc o koncepcji zrównoważonego rozwoju zazwyczaj myślimy automatycznie
o tzw. ekorozwoju. Przedrostek „eko” bardzo mocno podkreśla aspekt środowiskowy tej
idei i w zasadzie jest z nią nierozerwalnie związany prawie od samego początku istnienia
pojęcia zrównoważonego rozwoju, czyli już od 1992 roku, kiedy to odbył się „Szczyt dla
Ziemi” zorganizowany przez Organizację Narodów Zjednoczonych1.
Moim zdaniem jedną z lepszych i bardziej czytelnych definicji zrównoważonego
rozwoju jest ta, którą podaje Holger Rogall. Naukowiec ten rozumie tę koncepcję jako
„zmierzający do zapewnienia wszystkim żyjącym dzisiaj ludziom i przyszłym pokoleniom
dostatecznie wysokich standardów ekologicznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych
w granicach naturalnej wytrzymałości Ziemi, stosując zasadę sprawiedliwości wewnątrz
i międzypokoleniowej”2. To właśnie ta reguła, która mówi o równości szans w dostępie do
bogactw naturalnych oraz możliwości rozwoju obecnych i przyszłych pokoleń, była
również podstawą pierwszej definicji zrównoważonego rozwoju, która została opracowana
1
2
H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju, Zysk i S-Ka Wydawnictwo, Poznań 2010, s. 44.
Ibidem.
Bartłomiej Grzebyk: Koncepcja zrównoważonego rozwoju w budżetach narodowych w kontekście... 11
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
w tzw. „Raporcie Brundtland” w 1987 roku. W nim to możemy przeczytać, że idea ta
„zaspokaja potrzeby współczesności, nie odbierając przyszłym pokoleniom zdolności do
zaspokojenia ich własnych potrzeb”3.
Jak wynika z powyższych definicji, błędne byłoby mimowolne zamykanie się na
pozostałe aspekty zrównoważonego rozwoju - takie jak chociażby ekonomia - na korzyść
podkreślania tylko i wyłącznie znaczenia ekologii.
Kryzys zadłużeniowy w Unii Europejskiej
Geneza kryzysu zadłużeniowego w Unii Europejskiej jest bardzo złożona i dotyka
wielu sfer na poziomie zarówno narodowym, jak i wspólnotowym. Trzeba mieć na
uwadze, że dostrzeżenie tego kryzysu stało się faktem dopiero w momencie trwania
ogólnoświatowej zapaści na rynkach finansowych. Przez wiele lat gospodarczego okresu
prosperity, państwa członkowskie Unii Europejskiej nie zwracały uwagi dynamicznie
powiększające się zadłużenie.
Upadek banku Lehman Brothers w Stanach Zjednoczonych 15 września 2008 roku,
który był symbolicznym początkiem ogólnoświatowego kryzysu finansowego,
spowodował problemy sektora finansowego również na Starym Kontynencie. Nagle
okazało się, że wiele banków komercyjnych w ciągu kilkunastu lat poprzedzających kryzys
skupowało ryzykowne papiery wartościowe i instrumenty pochodne, które podważyły ich
płynność finansową4. Problemy banków w niedługim czasie stały się problemami państw,
w których miały one swoje główne siedziby. Rządy stanęły przed dylematem: ratować te
instytucje czy pozwolić im upaść i w efekcie doprowadzić do utraty przynajmniej części
oszczędności własnych obywateli. W większości przypadków zdecydowano się na tę
drugą, kosztowną dla budżetów opcję5.
Za kryzys zadłużeniowy winą można obarczyć głównie chciwość polityków, którzy
dla własnych korzyści, takich jak wygranie kolejnych wyborów, bądź polepszenia stopy
życia obywateli w krótkim terminie, zaciągali coraz to większe pożyczki6. Głównym
narzędziem do tej działalności było emitowanie obligacji skarbowych, które następnie
wystawiano na sprzedaż. Poważnymi odbiorcami państwowych papierów dłużnych
emitowanych przez państwa strefy euro były i są nadal banki komercyjne. Powodem tego
jest polityka Europejskiego Banku Centralnego (EBC), który uważa, że obligacje krajów
członkowskich Unii Europejskiej są najlepszym zabezpieczeniem pod pożyczki, których
EBC udziela bankom komercyjnym. W ten sposób rządy mogą finansować swoje
zadłużenie, a banki otrzymywać preferencyjne kredyty z Europejskiego Banku
Centralnego7. W momencie nastania kryzysu finansowego, banki musiały ograniczyć
skupowanie obligacji z powodu braku kapitału. Wiele z nich było zmuszone prosić
o pożyczki ze skarbu państwa. Dodatkowo niepewność inwestorów wynikająca z recesji
3
4
5
6
7
Nasza wspólna przyszłość: Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju pod kierunkiem
G.H. Brundtland, PWE, Warszawa 1991.
P. Krugman, Powrót recesji. Kryzys roku 2008, Wolters Kluwer Polska ,Warszawa 2012, s. 148.
J.Bielecki,
Hiszpania
ratuje
banki
przez
nacjonalizację,
Gazeta
Prawna,
http://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/501290,hiszpania_ratuje_banki_przez_nacjonalizacje.ht
ml (dostęp 27.10.2013).
J. Juzwiszyn, Wirowe modelowanie sprawiedliwości międzypokoleniowej a kryzys globalny, [w:] Kształtowanie zrównoważonego rozwoju w reakcji na kryzys gobalny, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 113
P. Bagus, The tragedy of the euro, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama 2010, s. 58-62.
12
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
drastycznie podniosła rentowność państwowych papierów dłużnych, co mogło
doprowadzić do wejścia przez nie w tzw. spiralę zadłużeniową8.
Z racji wprowadzenia przez Unię Europejską wspólnej waluty, problemy finansowe
państw będących w Unii Gospodarczej i Walutowej stają się kłopotem dla wszystkich
krajów strefy euro. Z tego względu jej członkowie musieli zadecydować o ratowaniu
gospodarek państw będących w tarapatach, takich jak Grecja czy Irlandia, lub
zmodyfikowaniu albo rozwiązaniu euro i powrotu do walut narodowych. Ponieważ skutki
wyboru tej drugiej opcji byłyby ciężkie do przewidzenia, a w dodatku z politycznego
punktu widzenia byłaby to największa porażka w historii Wspólnot, która z pewnością
rzucałaby cień na późniejsze działanie całej Unii Europejskiej, zdecydowano
o rozpoczęciu działań mających na celu pomoc zagrożonym bankructwem krajów9.
Stworzono Europejski Mechanizm Stabilizacji Finansowej (EFSM; następnie
przekształcony w ESM) oraz Europejski Fundusz Stabilizacji Finansowej (EFSF).
W ramach pierwszego z nich udzielono pomocy finansowej Irlandii i Portugalii (kolejno
22,5 mld oraz 26 mld €)10. Drugi z kolei opiera się na emisji obligacji do łącznej kwoty
780 mld €, które są gwarantowane przez kraje będące w strefie euro, w celu ewentualnej
pomocy kolejnym państwom niedającym sobie rady z kryzysem11. Dodatkowo zupełnie
osobno postanowiono wesprzeć Grecję, która znalazła się w zdecydowanie najgorszej
sytuacji finansowej. Do roku 2012 pomoc udzielona temu państwu przez Unię Europejską
oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy wyniosła 320 mld €12.
Kryteria konwergencji i progi ostrożnościowe
Skoro jedną z głównych przyczyn kryzysu zadłużeniowego jest prowadzenie przez
rządy polityki opartej na krótkoterminowej poprawie stanu życia obywateli oraz
nadmiernym wydawaniu publicznych pieniędzy, warto rozważyć prawne hamulce, które
mogłyby takie działania ukrócić. Na poziomie wspólnotowym miały nimi być tzw. kryteria
konwergencji, przyjęte w Traktacie z Maastricht, niezbędne do prawidłowego
i bezpiecznego funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Najważniejszymi
z nich, z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju, były kryteria dotyczące górnego
pułapu rocznego deficytu budżetowego państw chcących przystąpić do strefy euro (nie
więcej niż 3%) oraz ogólnego zadłużenia państwa wyrażonego jako procent PKB
(maksymalnie 60%). Jednakże już w chwili podpisywania traktatu wiadome było, że kraje
Europy Południowej, takie jak Hiszpania, Portugalia czy Grecja, będą miały ogromne
8
Spirala zadłużeniowa jest efektem zaciągania kolejnych pożyczek na spłatę poprzednich. Pożyczkobiorca
w pewnym momencie nie jest w stanie obsłużyć wszystkich swoich długów i musi ogłosić bankructwo.
Dla obligacji skarbowych takim momentem jest wzrost rentowności obligacji 10-letnich do ok. 7%, gdzie
powszechnie uważa się, że taka wysokość długu nie jest możliwa do obsłużenia w długim terminie.
9
B. Bandulet, Ostatnie lata euro, Wektory, Wrocław 2011, s. 85
10
R. Mundry, Działania Europejskiego Mechanizmu Stabilizacji Finansowej (EFSM) oraz Europejskiego
Funduszu Stabilizacji Finansowej (EFSF) – stan na 1 grudnia 2011 roku, [w:] Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne 11, red. M. Winiarski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011, s. 23-24.
11
Ibidem, s. 26-30.
12
M. Potocki, Greckie bailouty pobiją światowe rekordy wielkości programów pomocowych, Gazeta Prawna
Biznes,
http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/596212,greckie_bailouty_pobija_swiatowe_rekordy_wielkosci_pro
gramow_pomocowych.html (dostęp 27.10.2013).
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
trudności, aby spełnić je do 1999 roku, czyli planowanej daty wprowadzenia wspólnej
waluty w obrocie bezgotówkowym13.
Dodatkowym problemem tych kryteriów był fakt, że obowiązywały one
jednorazowo, tj. tylko w momencie przystąpienia do strefy euro, a także brak realnej
sankcji za ich naruszenie, co było powodem słynnego w Niemczech „manifestu
62 profesorów”. Niestety, jak się później okazało, mieli oni rację, co zresztą bardzo
dobitnie obrazują poniższe wykresy. Wynika z nich, że większość państw zupełnie
przestało zważać na kryteria konwergencji, lub co gorsza, przyjęto je do strefy euro
ignorując ich niespełnienie przez szereg krajów. Ponadto w latach 1997-2007, oprócz
Irlandii, żaden kraj ówczesnej UGW pokazany na wykresie, nie potrafił w długim okresie
zrównoważyć swojego budżetu narodowego.
Pomimo wpisania kryteriów konwergencji do Paktu Stabilności i Wzrostu
(w 1997r.), dzięki czemu teoretycznie wyeliminowano ich jednorazowość, w dalszym
ciągu nie zautomatyzowano sankcji za ich niedotrzymanie. Już lekko ponad dekadę
później, w momencie wybuchu kryzysu, sytuacja ta stała się kością niezgody pomiędzy
państwami peryferyjnymi oraz centralnymi strefy euro. Okazało się, iż żeby utrzymać
wspólną walutę, podatnicy niemieccy, holenderscy czy fińscy muszą pomóc finansowo
rządowi greckiemu, aby ten nie ogłosił bankructwa. Oliwy do ognia dodał fakt, że po
pierwsze Grecy przez te wszystkie lata obecności w UGW podwyższali swoje zarobki oraz
wsparcie socjalne nieproporcjonalnie do efektywności pracy14, a po wtóre nie zgadzają się
z restrykcyjnym planem naprawczym ich gospodarki. Przykład ten jest, jak mniemam,
dość oczywistym faktem niesprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej w strefie euro.
Wykres 1: Zadłużenie państwa jako procent PKB
Źródło: Eksplorator danych statystycznych Google na podstawie Eurostat
13
14
Zwłaszcza, że pozostałe dwa kryteria dotyczyły stopy inflacji oraz stałości kursu waluty krajowej.
B. Bandulet, op.cit., s. 98-99.
14
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Wykres 2: Ogólna nadwyżka finansowa/ogólny deficyt finansowy państwa jako procent PKB
Źródło: Eksplorator danych statystycznych Google na podstawie Eurostat
Z racji swojego charakteru Unia Europejska nie ma wystarczającego mandatu, aby
skutecznie nadzorować finanse publiczne swoich krajów członkowskich. Inaczej kwestia
zadłużania się wygląda w przypadku państw narodowych. Jako podmioty w pełni
suwerenne mogą one zdecydowanie mocniej określać poziom bezpieczeństwa własnych
finansów publicznych. Polska jest tego bardzo dobrym, choć niestety dość rzadkim,
przykładem. Art. 216 konstytucji RP, a dokładnie jego ustęp 5, zakazuje przekroczenia
60% limitu maksymalnego zadłużenia państwa w stosunku do wartości jego rocznego
PKB15. Jeszcze bardziej precyzyjnie sytuację nadmiernego zapożyczania się Polski określa
artykuł 86 ustawy o finansach publicznych, który opisuje obowiązkowe dla rządu
procedury przy przekroczeniu kolejno 50, 55 i 60% progu ostrożnościowego16. Niestety,
sposób liczenia zarówno długu, jak i deficytu budżetowego przez partie rządzące nie jest
idealny. Politycy bardzo chętnie manipulują statystykami w celu przesunięcia
poszczególnych wydatków w ten sposób, aby nie liczyły się one do ostatecznego wyniku.
Problem ten widać dobrze w różnicy statystyk państwowych oraz prowadzonych przez
Eurostat17.
Oprócz relacji ogólnej wartości długu państwowego oraz deficytu budżetowego do
PKB, warto również prześledzić statystykę zadłużenia na jednego mieszkańca. Wartość ta
bardzo dobrze obrazuje skalę zjawiska zadłużania się. Na koniec czerwca 2013 roku,
licznik prowadzony przez Forum Obywatelskiego Rozwoju – fundację prof. Leszka
Balcerowicza – pokazał wartość polskiego długu obliczoną na 927,5 mld złotych, co
15
Art. 216, Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Przede wszystkim chodzi tutaj o działania mające na celu zmniejszenie zadłużenia państwa poprzez zamrożenie niektórych wydatków publicznych, rent czy emerytur. Art. 86, Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych.
17
ABC długu, Forum Obywatelskiego Rozwoju, http://www.dlugpubliczny.org.pl/pl/abc-dlugu (dostęp:
27.10.2013).
16
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
według statystyk, przekłada się na 24 951 złotych długu per capita18. Co więcej, fundacja
ta przestrzega przed zjawiskiem tzw. długu ukrytego, czyli m.in. sumę zobowiązań ZUS
wobec obecnych i przyszłych emerytur, która nie jest częścią długu liczonego oficjalnie.
Tak kalkulowane zadłużenie wynosi ok. 193% obecnego PKB Polski19.
Zrównoważony rozwój – szansa na uniknięcie kryzysów zadłużeniowych?
Jak widać z powyższych przykładów zarówno dotyczących ogólnego poziomu długu
oraz deficytu do PKB czy zadłużenia na jednego mieszkańca, kwestia sprawiedliwości
wewnątrz i międzypokoleniowej pozostawia wiele do życzenia. Narastające wartości
długów sprawiają, że każde kolejne pokolenie musi spłacić coraz większe zadłużenie
swoich przodków, co doprowadza do bardzo niekorzystnych efektów gospodarczospołecznych. Ze strony finansów państwa, kumulowane długi pogarszają jego pozycję na
arenie międzynarodowej poprzez częsty odpływ inwestorów i kapitału z racji niepewnej
sytuacji gospodarczej tego kraju. Oczywiście nie jest to proces całkowicie automatyczny
i natychmiastowy. Przykładem jest chociażby Grecja, która pomimo posiadania
ogromnego zadłużenia (ponad 100% wartości PKB), cieszyła się nieustannym
zainteresowaniem ze strony inwestorów20. Sytuacja zmienia się jednak diametralnie
w momencie zawirowań finansowych, takich jak ostatni kryzys – wtedy państwa
zadłużone ponad wszelką rozsądną miarę stają się zbyt ryzykowne, aby w nie inwestować,
choć oczywiście ważniejsza od poziomu zadłużenia jest ogólna kondycja gospodarki oraz
jej wielkość21.
Ze społecznego punktu widzenia, narastające długi stają się ogromnym ciężarem dla
kolejnych pokoleń. Rozrzutność rządów, choć często doceniana przez obywateli pod
postacią systemu opieki społecznej czy dodatkowych zasiłków, sprawia, że zaspakajane są
tylko krótkoterminowe potrzeby obywateli, dzięki czemu do władzy często dochodzą
partie populistyczne, które, aby utrzymać się przy władzy, muszą obiecywać wyborcom
coraz więcej, jak to miało miejsce w Grecji22. Taka doraźna pomoc nie jest jednak
inwestycją i pieniądze w ten sposób wydane są często „przejadane” przez obywateli. Tak
długo, jak trwa okres prosperity, nie jest to problemem. Zaczyna się on tworzyć
w momencie kryzysu i recesji gospodarczej, gdy przychodzi potrzeba zaciśnięcia pasa
i przeprowadzenia często bardzo dotkliwych, acz koniecznych reform gospodarczych.
W chwili obecnej jednymi z głównych poszkodowanych przez kryzys są absolwenci
uczelni wyższych, którzy nie są w stanie wejść na rynek pracy. Bezrobocie wśród młodych
jest bardzo dużym kłopotem dla państw członkowskich Unii Europejskiej, a zwłaszcza
Grecji (62,9%) i Hiszpanii (56,1%)23.
Wspomnieć trzeba również o bardzo interesującym przypadku Estonii. Kraj ten
prowadził bardzo oszczędną i rozsądną politykę budżetową, co zresztą widać na
przedstawionych wykresach. Podczas kryzysu finansowego Estonia bardzo mocno
18
Metoda liczenia długu publicznego, Forum Obywatelskiego Rozwoju,
http://www.dlugpubliczny.org.pl/pl/metoda-liczenia (dostęp: 27.10.2013).
19
Ibidem.
20
ABC długu, op.cit.
21
Wyrażenie „ponad miarę” jest oczywiście bardzo nieprecyzyjne i inne dla każdego państwa. Przykładowo
Niemcy przy swoich ponad 65% zadłużenia w relacji do PKB, uznawane są za kraj bardzo bezpieczny,
a ich obligacje mają niską rentowność. Równocześnie bliskie 55% zadłużenie Słowenii oraz niepewna sytuacja finansowa przekłada się na wysoką rentowność obligacji i problemów z finansowaniem państwa.
22
P. Bagus, op.cit., s. 93
23
Dane na maj 2013, Eurostat newsrelease euroindicators, 126/2013 – 30 August 2013.
16
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ucierpiała, a jej PKB spadło drastycznie. Mimo tego zaznaczyć trzeba, że w chwili obecnej
jest to najszybciej rozwijający się kraj w Europie i w strefie euro, a środki nagromadzone
podczas prosperity oraz niewielkie zadłużenie pozwalają jej na bardzo efektywne
wykorzystanie kapitału w chwili obecnej24.
Zakończenie
Współczesny model zarządzania polityką gospodarczą państwa sprzeczny jest
z zasadą sprawiedliwości wewnątrz i międzypokoleniowej, która jest nieodłączną częścią
zrównoważonego rozwoju. Powszechna wśród rządzących polityka zaspokajania
krótkoterminowych potrzeb wyborców obarczona jest potrzebą coraz większego
zadłużania się, które następnie muszą spłacać przyszłe pokolenia. Problem ten został
dostrzeżony już na początku lat 90 XX wieku i został ujęty w kryteriach konwergencji,
choć odnosił się raczej do bezpieczeństwa całości Unii Gospodarczej i Walutowej, niż do
zrównoważonego rozwoju. Niezależnie od działań Unii Europejskiej, autorzy Konstytucji
RP z 1997 roku sami postanowili o wpisaniu do niej progów bezpieczeństwa, które
powinny strzec nasz kraj przed nadmiernym zadłużeniem. Mimo tych zabiegów, zarówno
na płaszczyźnie wspólnotowej, jak i krajowej, działania te nie odniosły jak na razie
oczekiwanych rezultatów z powodu zbytniej uznaniowości tych kryteriów oraz progów.
Trwający właśnie w Europie kryzys zadłużeniowy zweryfikował potrzebę nałożenia
prawnych ram na władze państwowe i ponownie ożywił dyskusję na temat
sprawiedliwości międzypokoleniowej w zrównoważonym rozwoju gospodarczym państw.
Wydaje się, iż do rzeczywistego wprowadzenia zrównoważonego rozwoju do
budżetów państw narodowych stosowanie progów ostrożnościowych jest krokiem w dobrą
stronę, choć potrzebny jest silniejszy system automatycznych hamulców budżetowych
w miarę ich przekraczania. Rozważyć można również obniżenie progów tak, aby
zminimalizować zły wpływ zadłużenia na gospodarkę. Jeszcze bardziej restrykcyjnym
pomysłem jest zakaz zadłużania się, czyli idea wydawania maksymalnie tylko tylu
pieniędzy przez państwo, ile otrzymało w ramach podatków i innych dochodów. W takiej
sytuacji deficyty budżetowe nie są możliwe do uchwalenia, a rząd może korzystać tylko
z tych środków, które aktualnie ma do dyspozycji. Niezależnie od tego, którą z tych
możliwości się wybierze, zrównoważony rozwój państwa jest możliwy tylko w przypadku,
gdy władza ma nad sobą system hamulców budżetowych oraz prowadzi rozsądną politykę
gospodarczą nastawioną na długi okres, gdyż taką dalekowzroczną władzę jak ta z Estonii
w dzisiejszych czasach bardzo ciężko uświadczyć.
24
Więcej na ten temat zobacz: M. Machaj, Estońska Rapsodia, Obserwator
http://www.obserwatorfinansowy.pl/blogi/metablog/estonska-rapsodia/ (dostęp 27.10.2013).
Finansowy,
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bibliografia
Akty prawne:
Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r.
Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych.
Źródła:
Nasza wspólna przyszłość: Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju pod kierunkiem G.H. Brundtland, PWE, Warszawa 1991.
Eurostat newsrelease euroindicators, 126/2013 – 30 August 2013.
Opracowania:
Bagus P., The tragedy of the euro, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama 2010.
Bandulet B., Ostatnie lata euro, Wektory, Wrocław 2011.
Juzwiszyn J., Wirowe modelowanie sprawiedliwości międzypokoleniowej a kryzys globalny,
[w:] Kształtowanie zrównoważonego rozwoju w reakcji na kryzys gobalny, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.
Krugman P., Powrót recesji. Kryzys roku 2008, Wolters Kluwer Polska ,Warszawa 2012.
Mundry R., Działania Europejskiego Mechanizmu Stabilizacji Finansowej (EFSM) oraz Europejskiego Funduszu Stabilizacji Finansowej (EFSF) – stan na 1 grudnia 2011 roku,
[w:] Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne 11, red. M.
Winiarski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011.
Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju, Zysk i S-Ka, Poznań 2010.
Strony internetowe:
Bielecki J., Hiszpania ratuje banki przez nacjonalizację, Gazeta Prawna,
http://www.gazetaprawna.pl, [dostęp 27.10.2013)]
Dług publiczny, Forum Obywatelskiego Rozwoju, http://www.dlugpubliczny.org.pl, [dostęp
27.10.2013].
Machaj M., Estońska Rapsodia, Obserwator Finansowy, http://www.obserwatorfinansowy.pl,
[dostęp 27.10.2013].
Potocki M., Greckie bailouty pobiją światowe rekordy wielkości programów pomocowych, Gazeta Prawna Biznes, http://biznes.gazetaprawna.pl, [dostęp 27.10.2013].
Katarzyna Negacz
Anna Para
EKOMUZEUM JAKO PRZEDSIĘBIORSTWO SPOŁECZNE
REALIZUJĄCE ZAŁOŻENIA ROZWOJU
ZRÓWNOWAŻONEGO
Wstęp
W zglobalizowanym świecie występuje wiele negatywnych zjawisk takich jak
polaryzacja świata, nierówności i patologie społeczne, głód i ubóstwo, konsumpcjonizm,
degradacja środowiska naturalnego, makdonaldyzacja społeczeństw czy też zanik kultur
lokalnych. Coraz częściej podkreśla się rolę sektora biznesu w niwelowaniu zagrożeń
cywilizacyjnych i niekorzystnych zjawisk, które powstają pośrednio także na skutek
działań jednostek gospodarczych oraz generowania przez nie efektów zewnętrznych.
Rośnie rola sektora biznesu w propagowaniu rozwoju zrównoważonego oraz działań
społecznie odpowiedzialnych. Szczególną rolę przypisuje się przedsiębiorstwom
społecznym, które w odróżnieniu do tradycyjnych nie działają w celu osiągnięcia zysku.
Tematyka rozwoju zrównoważonego jest tematem aktualnym i coraz częściej
poruszanym zagadnieniem, zarówno przez samych przedsiębiorców, organizacje rządowe
i pozarządowe, a także jednostki społeczne. Rozwój zrównoważony można uznać za
swego rodzaju antidotum na istniejące obecnie problemy cywilizacyjne oraz drogę do
wkroczenia na ścieżkę bezpiecznego wzrostu.
Artykuł poświęcony jest analizie działań podejmowanych przez ekomuzeum Góry
Wolności we Frysztaku (woj. podkarpackie). W pracy podjęto próbę wyjaśnienia jaką
jednostką jest ekomuzeum oraz przedsiębiorstwo społeczne. Celem analizy jest poznanie
oraz identyfikacja działań, które są zgodne z rozwojem zrównoważonym, a także
wskazanie narzędzi za pomocą których wdrażane są postulaty tej koncepcji.
Autorki podejmują próbę znalezienia odpowiedzi na 3 pytania badawcze:
1. Jaka jest geneza koncepcji rozwoju zrównoważonego?
2. Czym jest ekomuzeum oraz przedsiębiorstwo społeczne?
3. W jaki sposób ekomuzeum Góry Wolności we Frysztaku realizuje postulaty rozwoju
zrównoważonego?
Artykuł ma charakter badawczy oraz analityczny, zawiera wyniki własnych analiz
wtórnych, które ujawniają istniejące w praktyce zależności. W pracy wykorzystano
literaturę krajową oraz zagraniczną, liczne publikacje internetowe, a także materiały
pozyskane w drodze wywiadu z założycielami ekomuzeum we Frysztaku.
I. Rozwój zrównoważony – definicja i założenia
Idea zrównoważonego rozwoju zrodziła się pod koniec lat 80. XX wieku. Jej
założenia były owocem pogłębionych analiz Raportu Klubu Rzymskiego z 1972 roku.
Dokument ten wprowadził pojęcie tzw. granic wzrostu. Według raportu światu groziła
globalna katastrowa ekologiczna, zaś około roku 1995 miały wyczerpać się wszystkie
Katarzyna Negacz, Anna Para: Ekomuzeum jako przedsiębiorstwo społeczne realizujące założeni... 19
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
kluczowe surowce naturalne1. Wtedy też zaczęto dostrzegać problem granic rozwoju oraz
jego konsekwencji dla kolejnych pokoleń. W efekcie zaczęto pracować nad
udoskonaleniem procesów rozwojowych i podjęto próbę wprowadzenia ich na bezpieczny,
zrównoważony tor.
Podczas konferencji ONZ w Sztokholmie w 1972 roku po raz pierwszy użyto
terminu sustainable development (pl. rozwój zrównoważony) jako odpowiedź na wzrost
zagrożeń ekologicznych i społecznych, które wynikają z cech ówczesnego systemu
kapitalistycznego oraz słabnącej zdolności do pozytywnej samoregulacji2.
Według „Raportu Brundtland” zrównoważony rozwój to taki, który „zaspokaja
potrzeby współczesności, nie odbierając przyszłym pokoleniom zdolności do zaspokojenia
ich własnych potrzeb”3. Rozwój zrównoważony dotyczy trzech wzajemnie powiązanych
aspektów: ekonomicznych, społecznych oraz dotyczących środowiska naturalnego. Tak
obszerna zakresowo definicja pozwala wysnuć wnioski, iż zrównoważony rozwój dotyczy
różnorakich sfer działalności człowieka.
Tematyka rozwoju zrównoważonego została poruszona także w dokumencie
podsumowującym Szczyt dla Ziemi, zorganizowany przez ONZ w 1992 roku. Uznano, iż
„nowa era zrównoważonego rozwoju oznacza, że światowa gospodarka musi zaspokajać
ludzkie potrzeby i wymagania, ale jej wzrost powinien mieścić się w granicach
ekologicznej pojemności planety”4.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 - Prawo ochrony środowiska definiuje rozwój
zrównoważony jako taki rozwój społeczno - gospodarczy, w którym następuje proces
integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem
równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu
zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych
społeczności lub ich obywateli zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń5. Takie
ujęcie problemu podkreśla współzależność ładu ekologicznego, ekonomicznego oraz
społecznego i przestrzennego w rozwoju społeczno - gospodarczym, a także konieczność
zachowania zasobów dla przyszłych pokoleń.
II. Ekomuzeum jako przedsiębiorstwo społeczne
Koncepcja ekomuzeum powstała po II wojnie światowej. Był to czas, gdy wiele
społeczności zostało rozdzielonych, dziedzictwo zniszczone, a kultura i zwyczaje
podlegały zmianom i zapomnieniu. Na skutek takich negatywnych tendencji w latach ’60
XX wieku we Francji rozpoczął działalność ruch społeczny dążący do ochrony elementów
kultury, dziedzictwa i lokalnych tradycji. Ruch ten połączył swe działania z ideą tzw.
musée éclaté czyli formą otwartego muzeum. Termin ten został ukuty przez muzeologów
Higesa de Varine oraz Gorgesa-Henriego Riviere podczas spotkania z francuskim
Ministrem Środowiska w 1971 roku. Termin ekomuzeum wielokrotnie był poprawiany i
zmieniany, pochodzi od dwóch greckich słów: oikos, które oznacza dom i środowisko oraz
1
2
3
4
5
Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jorgen Randers, William W. Behrens III, Granice Wzrostu,
Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1973.
M. Kachniewska, E. Nawrocka, A. Niezgoda, A. Pawlicz, Rynek turystyczny, Oficyna Wolters Kluwers
business, Warszawa 2012, s. 239.
Nasza wspólna przyszłość: Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju, PWE, Warszawa
1991.
M. Syska (red),Definicja z „Jaka Polska 2030?”, Ośrodek Myśli Społecznej im. Ferdynanda Lassale'a,
Warszawa 2010, s.84.
Ustawa z 27 kwietnia 2001 - Prawo ochrony środowiska ( Dz. U. Nr 62, poz. 627, art. 3, pkt 50).
20
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
museion w rozumieniu zbioru rzeczy czy też kolekcji. Ekomuzeum to zatem zbiór rzeczy
materialnych i niematerialnych związanych z miejscem pochodzenia i życia określonej
grupy ludzi.
Definicja ekomuzeum jest niejednoznaczna. Niektórzy badacze uważają, że nie
istnieje jedna standardowa definicja. M. Maggi proponuje definiowanie ekomuzeum jako
muzeum specjalnego rodzaju, które opiera się na zgodnie wspólnoty lokalnej do ochrony
miejsca ich zamieszkania6. Porozumienie i zgoda do podjęcia tego trudu ma wymiar
długookresowy, ale niekoniecznie musi być zalegalizowane prawnie. Lokalna społeczność
to z kolei mieszkańcy oraz władze danego terytorium. Nie chodzi tu tylko o troskę o samo
miejsce zamieszkania, ale i wspólne dziedzictwo, tradycję oraz ochronę środowiska
przyrodniczego.
Inna definicja została zaprezentowana w 2004 roku w Trento podczas konferencji
“Declaration of Intent of the Long Net Workshop”. Ekomuzeum zdefiniowano tam jako
dynamiczną metodę zachowania, interpretowania i zarządzania dziedzictwem w kontekście
rozwoju zrównoważonego7. Ekomuzeum to innymi słowy sieć rozproszonych w terenie
obiektów, tworzących żywą kolekcję prezentującą wartości przyrodnicze i kulturowe
regionu oraz dorobek jego mieszkańców. Wyjątkowy charakter regionu jest prezentowany
jako wypadkowa warunków naturalnych i działalności ludzi, historycznej i obecnej.
Międzynarodowa Rada Muzeów (ICOM) definiuje ekomuzeum jako instytucje, która
zarządza, bada i wykorzystuje całe dziedzictwo danej społeczności, uwzględniając
środowisko przyrodnicze oraz otoczenie kulturowe. W taki sposób ekomuzeum jest
środkiem do osiągnięcia zaangażowania społecznego w procesie planowania i rozwoju8.
Wszystkie wskazane definicje zawierają kilka elementów wspólnych, uwzględniają
bowiem społeczność, dziedzictwo, rozwój zrównoważony oraz konkretne miejsce,
w którym działa ekomuzeum. Większość ekomuzeów, które istnieją na świecie powstało
w przeciągu ostatnich 30 lat. Często są one zlokalizowane na terenach przygranicznych,
które zazwyczaj rozdzielają kraje, kultury oraz mniejszości narodowe. Cechuje je
holistyczna natura, która zgodna jest z postulatami rozwoju zrównoważonego.
Ekomuzeum można uznać za specyficzny rodzaj przedsiębiorstwa społecznego. Cele
oraz sposób funkcjonowania ekomuzeów wpisują się w ramy definicji przedsiębiorstwa
społecznego.
Przedsiębiorstwo społeczne działa na rynku i służy realizacji celów o charakterze
społecznym, jednocześnie zbliżając ludzi w dążeniu do rozwoju gospodarczego dla
pożytku ogółu ludzi9. Każde przedsiębiorstwo społeczne posiada kilka specyficznych cech
charakterystycznych. Według M. Yunusa przedsiębiorstwa społeczne charakteryzują się
następującymi cechami:
a) biorą udział w rynkowej walce konkurencyjnej, ale cel społeczny (nie biznesowy)
to główny powód i inspiracja do podjęcia działań biznesowych
b) mogą osiągać zysk osobisty, ale nie jest on pierwszoplanowym motorem działania
6
7
8
9
S. Nazariadli, M. Rayatidamavandi, A Survey on Current Situation, Problems and Requirements of Ecomuseums (With Particular Reference to Their Historical and Philosophical Backgrounds), American Journal
of Scientific Research. Issue 19, s. 91.
Tamże, s. 92.
http://www.ekomuzea.pl/pl/co-to-jest-ekomuzeum (dostęp z 28.10.2013)
S. Kelly, Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej, [w:] T. Kazimierczak,
M. Rymsza, W stronę aktywnej polityki społecznej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 35
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
c) im większe jest oddziaływanie społeczne przedsiębiorcy tym wyższą ma on
pozycję w notowaniach rynkowych tj. wśród inwestorów poszukujących możliwości
inwestycji w przedsiębiorstwa działające w celach społecznych10.
Głównym celem działania przedsiębiorstwa społecznego jest służenie społeczeństwu
lub specyficznej grupie osób. Zazwyczaj powstaje ono w wyniku wspólnego działania
osób, które należą do tej samej społeczności, mają te same potrzeby i cele11.
III. Przykład ekomuzeum we Frysztaku na tle ekomuzeum w woj. podkarpackim
Ekomuzeum “Góry Wolności” we Frysztaku zostało założone w 2010 roku.
Pomysłodawcy wygrali konkurs na grant organizowany przez Fundację Bieszczadzką oraz
Polską Agencję Rozwoju Turystyki. Założyciele byli zafascynowani formą ekomuzeów
tworzonych wcześniej w Bieszczadach. Muzeum, które działa w formie stowarzyszenia,
oficjalnie otworzono w 2011 roku. Jego prezesem jest Magdalena Stefanik. Celem działań
jest prezentowanie spójnej oferty turystycznej regionu i integracja lokalnej społeczności.
Należą do niej liczni artyści, malarze, rzeźbiarze i rzemieślnicy zamieszkujący okolice
Frysztaka. Ich działalność połączona z malowniczym krajobrazem oraz licznymi
atrakcjami turystycznymi zachęca odwiedzających do poznania okolic w unikalnej formie
tzw. „questów” – rymowany szarad lub wierszy, które wskazują kolejne punkty do
odwiedzenia na trasie. Do głównych zabytków należą kościół w Lubli oraz kompleks
kolejowy w Stępinie-Cieszynie.
Autorki podjęły badanie, którego celem była ocena wpływu ekomuzeów na rozwój
społeczno-gospodarczy województwa podkarpackiego poprzez wskaźniki powiązane ze
zrównoważonym rozwojem ze szczególnym uwzględnieniem pozycji ekomuzeum w
Frysztaku na tle innych. Punktem wyjścia do stworzenia wskaźników była analiza
najczęściej stosowanych narzędzi do oceny oddziaływania przedsiębiorstw. Okazało się, że
różne metody pomiaru wpływu stosowane przez organizacje rządowe i pozarządowe nie
mogą być bezpośrednio aplikowane do oceny ekomuzeów. Jednym z analizowanych
narzędzi pomiaru, które posłużyło do stworzenia wskaźników był Impact Framework
opracowany przez World Business Council for Sustainable Development12. Autorki
podjęły próbę dostosowania tej metodologii do potrzeb ekomuzeów. Do oceny wybrano
trzy obszary odpowiadające filarom zrównoważonego rozwoju. Są one następujące:
• rozwój regionalny - aspekty ekonomiczny;
• ochrona środowiska - aspekt środowiskowy;
• społeczność lokalna - aspekt społeczny.
Badanie zostało zwężone do dziewięciu ekomuzeów. Elementy składowe
poszczególnych kategorii określono w tabeli 1.
10
M. Yunus, Bankier ubogich, historia mikrokredytu, Wydawnictwo conCorda, Warszawa 2012, s. 206-207.
T. Kazimierczak, Zrozumieć ekonomię społeczną., [w:]T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny.
Ekonomia społeczna, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 110
12
WBCSD (2008) IMPACT Framework Methodology, www.wbcsd.org/work.../measuring-impact.aspx.,
(dostęp z 20.10.2013).
11
22
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Tabela 1. Wskaźniki ocena wpływu ekomuzeów na rozwój społeczno-gospodarczy
województwa podkarpackiego
Aspekt
Miernik
rozwój regionalny
- aspekty
ekonomiczny
Liczba zatrudnionych
(1.1.)
ochrona środowiska
- aspekt środowiskowy
Plany zatrudnienia nowych osób w ciągu 12
miesięcy (1.2.)
Szkolenie pracowników
(1.3.)
Liczba odwiedzających w
roku (1.4.)
Tworzenie nowych obiektów (1.5.)
Tworzenie nowych przedsiębiorstw (1.6.)
Rozwój istniejących firm
(1.7.)
Dystrybucja lokalnych
produktów (1.8.)
Promocja działań społecznych i środowiskowych (2.1.)
Zawartość obszarów
chronionych (2.2.)
społeczność
lokalna
- aspekt społeczny
13
Zmniejszenie zużycia
energii i wody (2.3.)
Zastosowanie odnawialnych źródeł energii (2.4.)
Ochrona roślin i zwierząt
(2.5.)
Zarządzanie ryzykiem
związanym z ruchem turystycznym (2.6.)
Wprowadzenie oznaczenia tras (2.7.)
Integracja lokalnej społeczności w działalność
(3.1.)
Partnerstwa (3.2.)
Mediana liczby całkowitej odwiedzających.
Typ wpływu na rozwój
społeczno-gospodarczy
Wzrost zatrudnienia
Tworzenie nowych miejsc
pracy
Podnoszenie jakości kapitału społecznego
Promocja regionu
Poprawa infrastruktury
Wspieranie lokalnej
przedsiębiorczości
Wspieranie lokalnej
przedsiębiorczości
Podnoszenie regionalnego
PKB
Podnoszenie jakości środowiska naturalnego i
realizowanie potrzeb społecznych
Podnoszenie jakości środowiska naturalnego
Efektywne zarządzanie
zasobami
Efektywne zarządzanie
zasobami
Podnoszenie jakości środowiska naturalnego
Zarządzanie ryzykiem w
regionie
Rozwój infrastruktury
Poprawa jakości kapitału
ludzkiego
Rozwój społeczeństwa
obywatelskiego
Punkty
0 – brak
1 – jeden lub
więcej
0 – brak
1- jeden lub
więcej
0 – brak
1 –są
0 - <10
0,5 - <10,574>
1 - > 57513
0 –brak
1- tak
0 – brak
1- tak
0 – brak
1 – tak
0 –brak
1 – tak
0 – brak
0,5 – jedno
1-więcej
0 – brak
0,5 – jedno
1- więcej
0 – brak
1 – jedno
0 –brak
1- tak
0 – brak
1 –tak
0 – brak
1 – tak
0 – brak
1 – tak
0 – brak
0,5 – jedno
1- więcej
0 – brak
0,5 – jedno
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Zbieranie opinii o ekomuzeum (3.3.)
Promocja regionu
Wsparcie grup problemowych (3.4.)
Praca nad rozwiązaniem
problemów społecznych
Promocja różnorodności
(3.5.)
Wspieranie sztuki kultury
(3.6.)
Rozwój społeczeństwa
obywatelskiego
Promocja regionu
Szkolenia dla odwiedzających (3.7.)
Działania podnoszące
świadomość (3.8.)
Poprawa jakości kapitału
ludzkiego
Promocja regionu
Ochrona zabytków (3.9.)
Promocja regionu
1- więcej
0 – brak
0,5 – jedno
1- więcej
0 – brak
0,5 – jedno
1- więcej
0 – brak
1- tak
0 – brak
0,5 –jedno
1- więcej
0 – brak
1- jedno
0 – brak
0,5 – jedno
1- więcej
0 – brak
0,5 – jedno
1- więcej
Źródło: Opracowanie własne.
Ekomuzea oceniano w oparciu o rezultaty wyników dotyczących wpływu każdego
miernika. Maksymalne oceny za każdym aspekcie stanowiły odpowiednio 8 = 100%,
7 = 100%, 9 = 100%. W tabeli 2 przedstawiono wyniki osiągnięte przez ekomuzea.
Tabela 2. Wyniki ocena wpływu ekomuzeów na rozwój społeczno-gospodarczy województwa podkarpackiego
Nr
Nazwa ekomuzeum
1
2
3
4
5
Bandrów Narodowy
“Hołe” w Dźwiniaczu Dolnym
Hoszów-Jałowe
Hoczew-Nowosiółki
“Trzy kultury”
w Lutowiskach
Łukowe-OlchowaŚrednieWielkie-Kalnica
„W krainie bobrów”
w Orelcu-Uhercach Mineralnych Zwierzyniu-Myczkowcach
Ekomuzeum w widłach Wisły
i Sanu
„Zielony cień Marii Czerkawskiej” w Rudence
„W krainie Bojków”
w Zatwarnicy
6
7
8
9
10
Aspekt
gospodarczy
31,25%
Na
50%
Aspekt
środowiskowy
57,14%
Na
71,42%
Aspekt
społeczny
88,89%
Na
88,89%
-
-
-
Na
64,28%
83,34%
31,25%
42,85%
66,66%
Na
Na
Na
50%
57,14%
61,11%
24
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
11
12
„Siedem przysiółków”
w Rakszawie
„Góry wolności” w Frysztaku
50%
35,71%
55,56%
31,25%
28,57%
77, 78%
Badanie przeprowadzono poprzez kwestionariusz internetowy. Przed rozesłaniem,
wykonano rozmowy telefoniczne z wszystkimi ekomuzeami w regionie. Wspomniany
kwestionariusz składał się z trzech części i 35 pytań, w tym: 12 zamkniętych,
12 otwartych,11 pół-otwartych.
Próba nie była losowa, więc nie może zostać określona jako istotna statystycznie.
Z drugiej strony, autorki pragnęły przebadać całą populację, lecz uniemożliwił to brak
danych dotyczący muzeów, które przestały istnieć lub odmówiły odpowiedzi. Ponieważ
liczba badanych podmiotów jest mała, autorki zrezygnowały z metod ilościowych i skupiły
się na analizie porównawczej. Wśród 12 instytucji podlegających badaniu otrzymano 58%
odpowiedzi. Z istniejących ekomuzeów 77% wypełniło kwestionariusz, co oceniamy jako
pozytywny wynik. Ekomuzea, które otrzymały ankietę, były w następujących fazach
rozwoju: w budowie, działające i planowane.
Wyniki badania
Ekomuzea uzyskały najniższe wyniki w aspekcie rozwoju gospodarczego.
Najwyższy wynik uzyskany przez ekomuzeum „Trzy kultury” wynosił 50% punktów.
Wyższe rezultaty zaobserwowano w aspekcie ochrony środowiska. Najbardziej rozwinięte
w tym aspekcie było również ekomuzeum „Trzy kultury” - 71,42%. To samo ekomuzeum
łącznie z ekomuzeum "Hołe" otrzymało najwyższe oceny w aspekcie społecznym 88,89%, który jest najpełniej realizowany przez ekomuzea.
Ekomuzeum we Frysztaku razem z Ekomuzeum „Hołe” i Ekomuzeum w widłach
Wisły i Sanu w aspekcie gospodarczym uzyskało 31,25%. Ten wysoki, drugi w kolejności
wynik w badaniu zawdzięcza planom zatrudnienia lub zaangażowania nowych osób jako
wolontariuszy oraz aktywnej promocji lokalnych produktów i przedsiębiorców. Działania
te uległy zwielokrotnieniu poprzez projekt „Rozmaitości Gór Wolności” realizowany od
czerwca 2013 roku. Obszarami, które wymagają poprawy na tle innych ekomuzeów jest
liczna osób odwiedzających, budowa nowej infrastruktury oraz wspieranie powstawania
nowych przedsiębiorstw. Od czasu, gdy przeprowadzono badanie (maj 2013 roku)
odnotowano znaczny postęp w pierwszym obszarze dzięki spotkaniom z przedstawicielami
lokalnych mediów, biur podróży i organizacji działających w zakresie turystyki (np.
„Tłóka pod lipą”).
Drugim aspektem przeprowadzonego badania była ochrona środowiska. Chociaż
większość muzeów koncentruje się na ochronie dziedzictwa kulturowego (33%), drugim
najczęściej wybieranym działaniem była ochrona fauny i flory (19%) (por. rys 1).
Ekomuzeum „Góry Wolności” prowadzi projekty w zakresie ochrony dziedzictwa
kulturowego regionu, aktywnego udział w mieszkańców w decydowaniu o kierunku
rozwoju regionu oraz promocji walorów krajobrazowych.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Rys. 1. Główne obszary promocji prowadzonej przez ekomuzea
Źródło: opracowanie własne.
Jak już wspomniano, ochrona roślin i zwierząt wiele ekomuzeów uznaje za jeden
z priorytetów, ponieważ większość ekomuzeów znajduje się w obrębie terenów
chronionych. W 21% muzeów znajdują się pomniki przyrody, w 17 % obszary Natura
2000 lub parki krajobrazowe. Dwa ekomuzea, "Hołe" i "W Krainie Bobrów", prowadzą
specjalne programy ochrony różnych gatunków.
Zagadnieniem, które nie zostało opracowane przez muzea jest optymalne
wykorzystanie zasobów. Żadne nie zgłosiło działań zmierzających do zmniejszenia
zużycia energii lub wody w jego granicach, choć 29% posiada urządzenia do produkcji
energii słonecznej.
Odsetek ekomuzeów, które planują działania, aby zapobiec negatywnemu wpływowi
obecności turystów na przyrodę w regionie wydaje się niski (29%). Należy jednak docenić
te inicjatywy, ponieważ dla tak małych jednostek organizacyjnych jest to ambitne zadanie.
W ramach funkcji informacyjnej, aż 86% z nich wprowadziło oznakowanie szlaków.
Trzecim aspektem, który został opracowany w badaniu, było zaangażowanie lokalnej
społeczności. Jej członkowie byli inicjatorami działań ekomuzeum (42%),
wolontariuszami (33%), pracownikami i partnerami (17%). Niewykorzystana pozostaje
funkcja konsultacyjna.
Ekomuzeum we Frysztaku uzyskało w tej kategorii wysoki wynik - 77,78%. Jak
wcześniej wspomniano, zostało założone przez grupę mieszkańców, co wpisuje się w ten
element wskaźnika. Dodatkowo posiada licznych partnerów takich jak: urzędy i instytucje
publiczne oraz organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia). Prowadzi także
działania wpierające grupy problemowe, to jest osoby starsze i ubogie. Promocja kultury
i sztuki odbywa się poprzez udział artystów w warsztatach organizowanych przez
ekomuzeum, organizacje targów, dni, festynów, itp. We Frysztaku warsztaty obejmują
26
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
przykładowo rzemiosło tradycyjne, kuchnię wegetariańską i tworzenie pasiek. Spotkania
w 2012 roku zatytułowane „Sami Sobie” służyły samodoskonaleniu członków ekomuzeum
i odbywały się we własnym gronie. Celem było zebranie najlepszych praktyk w prezentacji
ofert.
Przeprowadzona ankieta zawierała pytania na temat opinii lokalnej społeczności na
ekomuzeum. Według respondentów postawa wspólnoty wobec ekomuzeów jest raczej
pozytywna - 43% lub zdecydowanie pozytywna - 29%. Pozostali określili ją jako
neutralną.
Muzea promują różnorodność, gdyż aż 57% z nich posiada wielokulturowy
i wielonarodowy charakter. Przykładowo muzeum " Trzy Kultury " łączy polskie,
ukraińskie i żydowskie dziedzictwo kulturowe.
Wśród obiektów, które znajdują się w granicach ekomuzeum istnieje równy udział
(22%) świeckiej i religijnej zabudowy, a także ruin i cmentarzy. Historyczne urządzenia
górnicze stanowią atrakcję w jednym ekomuzeum (patrz rys. 2). Muzeum we Frysztaku
wyróżnia obecność historycznych obiektów wojskowych.
Rys. 2. Obiekty kulturowe i historyczne na terenach ekomuzeów
Źródło: opracowanie własne.
Podsumowanie
W artykule poddano analizie działania ekomuzeum „Góry Wolności” we Frysztaku
na tle innych ekomuzeów w wojewódzkie podkarpackim. Badanie przeprowadzono pod
kątem wpływu wspomnianych muzeów na rozwój społeczno-gospodarczy województwa
podkarpackiego. Działania podejmowane przez muzea są zgodne z koncepcją
zrównoważonego rozwoju i zawierają elementy powiązane z ideą przedsiębiorstw
społecznych.
W pierwszym rozdziale autorki rozważają genezę koncepcji zrównoważonego
rozwoju. Następnie wprowadzają definicję ekomuzeum, które stanowi specyficzny rodzaj
przedsiębiorstwa społecznego. W końcu identyfikują działania, poprzez które muzeum we
Frysztaku realizuje założenia zrównoważonego rozwoju.
Zdaniem autorek ekomuzea prezentują znaczny potencjał rozwoju w Polsce z uwagi
na niewysycony rynek przedsiębiorstw społecznych. Stosowane przez nie rozwiązania są
przykładem odpowiedzialnej społecznie działalności branży turystycznej. W ten sposób
przyczynia się ona nie tylko do wzrostu regionalnego PKB, ale także tworzenia nowych
miejsc pracy, promocji walorów regionu i zachowania lokalnej tradycji i kultury.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bibliografia
Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jorgen Randers, William W. Behrens III, Granice
Wzrostu, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1973.
Kachniewska M., Nawrocka E., Niezgoda A., Pawlicz A. Rynek turystyczny, Oficyna Wolters
Kluwers business, Warszawa 2012.
Kazimierczak T., Zrozumieć ekonomię społeczną., [w:] T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał
społeczny. Ekonomia społeczna, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007.
Kelly S., Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej, [w:] T. Kazimierczak, M. Rymsza, W stronę aktywnej polityki społecznej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007.
Nazariadli, S., Rayatidamavandi, M., A Survey on Current Situation, Problems and Requirements of Ecomuseums (With Particular Reference to Their Historical and Philosophical Backgrounds), American Journal of Scientific Research. Issue 19.
Syska M. (red), Jaka Polska 2030?, Ośrodek Myśli Społecznej im. Ferdynanda Lassale'a, Warszawa 2010.
Ustawa z 27 kwietnia 2001 - Prawo ochrony środowiska ( Dz. U. Nr 62, poz. 627, art. 3, pkt
50)..
Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju, Nasza wspólna przyszłość, PWE, Warszawa
1991
Yunus M., Bankier ubogich, historia mikrokredytu, Wydawnictwo conCorda, Warszawa 2012.
WBCSD (2008) IMPACT Framework Methodology, www.wbcsd.org/work.../measuringimpact.aspx., 20.04.2013.
Witryna internetowa http://www.ekomuzea.pl, (dostęp z 28.10.2013).
Paulina Nowicka
INTELIGENCJA FINANSOWA PODSTAWĄ
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA
W ASPEKCIE EKONOMICZNYM
"Inteligencja rozwiązuje problemy i daje pieniądze,
pieniądze, bez finansowej inteligencji
to pieniądze, które wkrótce zostaną utracone."
Robert T. Kiyosaki
Słowa wypowiedziane przez R. Kiyosakiego stanowią zwięzłe przedstawienie istoty
omawianego w artykule problemu. Inteligencja finansowa jest pojęciem stosunkowo nowym, gdyż jeszcze sto lat temu nikt zapewne o czymś takim nie słyszał. W XXI wieku
jednak należy do wyrażeń coraz częściej stosowanych. R. Kiyosaki zwrócił uwagę na fakt,
że bez zastosowania zasad inteligencji finansowej niewykonalne jest zachowanie wysokiego poziomu bogactwa. Jest to jednocześnie element nieodłączny koncepcji zrównoważonego rozwoju, który zakłada działania dla dobra przyszłych pokoleń. Co jeszcze łączy
inteligencję finansową i zrównoważony rozwój? Pojęcie zrównoważonego rozwoju jest
niezwykle szerokie w swojej istocie. Jedna z definicji zawarta w dokumencie EOG1 brzmi:
„Postulat zrównoważonego rozwoju zakłada takie podejście do planowania i procesu decyzyjnego, które ukierunkowane jest na osiągnięcie realnego i trwałego zmniejszenia różnic
społecznych i ekonomicznych”2. Niniejszy artykuł będzie stanowić próbę odpowiedzi na
pytanie: „Jak inteligencja finansowa wpływa na zrównoważony rozwój społeczeństwa
w aspekcie ekonomicznym?”. W drugiej części artykułu przedstawione są propozycje,
dzięki którym zasady inteligencji finansowej mogą być wprowadzone w życie przez społeczeństwo i w rezultacie poprawić jego sytuację ekonomiczną.
Czym jest inteligencja finansowa?
Inteligencja budzi na ogół skojarzenia bardzo pozytywne. Chociaż termin ten używany jest częściej w psychologii niż ekonomii, autorka pragnie zwrócić uwagę na jego
finansowy charakter. Wiele wskazuje na to, że autorem pojęcia inteligencji finansowej jest
R. Kiyosaki – współczesny amerykański biznesmen i inwestor. Kiedy odnosił spore sukcesy na giełdzie doszedł do wniosku, że było to możliwe dzięki jego błyskotliwej inteligencji
finansowej. Z czasem on oraz inni ekonomiści zaczęli definiować to pojęcie. Dokonali
zbioru cech, którymi charakteryzują się ludzie posiadający tę umiejętność. W swoich licznych opracowaniach zawarli również wskazówki, dzięki którym każdy może stać się inteligentnym finansowo i poprawić tym samym swoją sytuację ekonomiczną. Istotę tego
pojęcia bardzo dobrze przedstawia definicja A. Fesnaka: „Inteligencja finansowa jest da1
2
Europejski Obszar Gospodarczy.
Zrównoważony rozwój - polityka i wytyczne, Mechanizm Finansowy EOG oraz Norweski Mechanizm
Finansowy 2004-2009, 2006, s. 2.
Paulina Nowicka: Inteligencja finansowa podstawą zrównoważonego rozwoju społeczeństwa...
29
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
rem i umiejętnością właściwego obchodzenia się z pieniędzmi. Może być naturalna, wrodzona, a może być też nabyta i rozwinięta w procesie edukacji. Dotyczy umiejętności wyborów finansowych na podstawie danych finansowych. Jest tożsama z uświadamianiem
sobie konsekwencji własnych wyborów finansowych”3. Na powiązanie ze sobą aspektów
psychologicznych i finansowych zwracają uwagę słowa M. Gurkowskiego: „Inteligencja
finansowa jest połączeniem, czyli umiejętnością liczenia na liczbach, jak i liczenia na siebie”4. W sposób ogólny można powiedzieć, że inteligencja finansowa to umiejętność zarządzania finansami, oparta na psychologicznych podstawach osiągania sukcesu. Bardzo
ważna jest tutaj również znajomość zasad matematyki finansowej oraz umiejętność praktycznego ich zastosowania. Wiąże się oczywiście z samą motywacją, orientacją na osiąganie wyznaczonych celów, a więc ciągłą pracą nad sobą, czyli rozwojem osobistym.
Kiyosaki powiedział: „Finansowa inteligencja nie charakteryzuje się ilością zarabianych
pieniędzy, ale tym, ile możesz ich zatrzymać i tym, co zrobisz, by na ciebie intensywnie
pracowały […]. Zauważasz u siebie wzrost inteligencji finansowej, gdy wraz z wiekiem
pieniądze przynoszą ci więcej wolności, szczęścia, zdrowia i możliwości wyboru”. Czy nie
pokrywa się to z założeniami zrównoważonego rozwoju? Za cele stawia sobie on przecież
teraźniejszy dobrobyt dla społeczeństwa oraz korzystne warunki rozwoju dla przyszłych
pokoleń.
W naukach ekonomicznych zrównoważony rozwój „polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jednocześnie oraz zapewniając odtwarzanie się użyteczności i jakości zasobów naturalnych w okresie długim. Rozwój gospodarczy
musi wówczas oznaczać nie tylko wzrost dochodów per capita, ale także poprawę innych
elementów dobrobytu społecznego. Musi obejmować również niezbędne zmiany strukturalne w gospodarcze, jak i w całym społeczeństwie”5.
Czy można powiedzieć, ze dzisiaj większość społeczeństwa żyje w dobrobycie pod
względem finansowym? Większość, jeżeli nie wszyscy ekonomiści zgodzą się z tym, że
odpowiedź brzmi negatywnie. Z literatury przedmiotu wynika, że w krajach Unii Europejskiej co najmniej 9% społeczeństwa żyje w ubóstwie6. Takiego stanu rzeczy nie można
pogodzić ze strategią zrównoważonego rozwoju. Pomimo, że przyczyn złej sytuacji materialnej jest wiele, zdaniem autorki jedną z najważniejszych jest brak odpowiedniej edukacji
finansowej7. Tezę tę w znacznym stopniu potwierdza analiza finansów społeczeństw rozwiniętych.
Finanse społeczeństw krajów rozwiniętych
Jak podawał raport Organizacji Narodów Zjednoczonych już w 2006 roku, 1%
najbogatszych ludzi na świecie posiadało ponad 50% bogactwa planety8. Z czasem dysproporcja ta staje się coraz większa9. Inne dane mówią o tym, że 80% ludzkości na ziemi
3
4
5
6
7
8
9
A. Fesnak, Planowanie finansów osobistych, Złote Myśli, Gliwice 2011, s. 14.
Czym jest inteligencja finansowa?, www.webshock.com.pl, (10 X 2013).
D. Pearce, R. K. Turner, Economics of natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf,
New York, 1990, cyt. za A. Woś, Rolnictwo zrównoważone. “Zagadnienia ekonomiki rolnej” 1992, nr 1-3.
Ubóstwo i wykluczenie społeczne, Sprawozdanie zbiorcze – styczeń 2011 r., TNS Qual+, Bruksela 2011.
Autorka wychodzi z założenia, iż podmioty gospodarcze chcą mądrze gospodarować posiadanymi środkami, tylko nie mają ku temu dostatecznej wiedzy.
World's richest 1% own 40% of all wealth, UN report Discovery, www.theguardian.com, (11 X 2013).
Opis przyczyn występowania tak wielkiej dysproporcji finansowej między ludźmi biednymi a bogatymi
został pominięty, ze względu na to, że jest to kwestia powszechnie znana i oczywista.
30
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
posiada zaledwie 6% światowego bogactwa10. Taki nierówny podział dóbr na świecie
można nazwać rozwojem, ale na pewno nie zrównoważonym.
Coraz częściej w artykułach o stanie gospodarki pojawiają się nagłówki: „Zadłużeni
Polacy11”, „Stan konta: 0 zł. Tak wyglądają oszczędności 20 mln Polaków12”. Nie inaczej
przedstawia się sytuacja w Europie: „Miliony Europejczyków popadają w ubóstwo.
Alarmujący raport Czerwonego Krzyża13”, „Ubóstwo w Polsce i Europie - niepokojące
statystyki”14. Co mówią o tym dane liczbowe? W 2011 roku biedą i wykluczeniem
społecznym zagrożonych było 119 mln obywateli spośród 27 krajów Unii Europejskiej
(24,2%). To więcej niż w 2010 roku, kiedy odsetek takich osób wynosił 23,4% i w 2008
roku, gdy było to 23,5% populacji15. W 2012 roku w Polsce według danych GUS 6,7%
osób w gospodarstwach domowych żyło poniżej granicy ubóstwa skrajnego, a 16% było
zagrożonych ubóstwem relatywnym (pokazującego odsetek osób w gospodarstwach
domowych, w których wydatki wynosiły mniej niż 50% średnich wydatków ogółu
gospodarstw domowych).
Wykres 1. Zagrożenie ubóstwem w Polsce w latach 2000 – 2012 (według przyjętych
w danym roku granic ubóstwa).
Źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/WZ_ubostwo_w_polsce_2012.pdf
10
Global Wealth Inequality, www.therules.org, (14.10.2013).
Zadłużeni Polacy. Ile wisimy? www.polityka.pl, (10.10. 2013).
12
Stan konta: 0 zł. Tak wyglądają oszczędności 20 mln Polaków, www.natemat.pl, (8.10.2013).
13
Miliony Europejczyków popadają w ubóstwo. Alarmujący raport Czerwonego Krzyża,
www.polskatimes.pl, (13.10.2013).
14
Ubóstwo w Polsce i Europie - niepokojące statystyki, www.kancelariepodatkowe.pl, (12.10. 2013).
15
Ibidem.
11
31
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Okazuje się, że zastosowanie inteligencji finansowej może w znaczny sposób
poprawić sytuację materialną społeczeństwa. Pomimo tego, że nie doprowadzi do
całkowitego zniknięcia biedy i ubóstwa – może w znaczący sposób przyczynić się do
zwiększenia świadomości finansowej i co za tym idzie – do podniesienia stopy życiowej.
Wykres 1 pokazuje, że pomimo podejmowania przez rząd różnych działań mających
na celu zmniejszenie nierówności społecznych – wciąż są one istotnym problemem. Osób,
którym grozi ubóstwo jest coraz więcej.
Ważną sprawą jest zmniejszenie tych dysproporcji materialnych. Warto również zastanowić się w jaki sposób wprowadzić zrównoważony rozwój w kwestii finansowej do
nawyków społeczeństwa. Gros działań zmierzających do pomocy uboższym osobom polega na wsparciu materialnym w postaci różnego rodzaju zapomóg, zasiłków lub ofiarowaniu żywności16. Jaki przynosi to efekt? Osoby te wykorzystują podarowane im wsparcie
i ich sytuacja wraca do punktu wyjścia. Dla wielu osób schemat ten brzmi znajomo. Czy
zatem nie lepiej byłoby zamiast przysłowiowo dać komuś rybę – nauczyć go jak się łowi?
Właśnie dlatego warto by każdy człowiek znał podstawy inteligencji finansowej. Wtedy
tylko od niego będzie zależało, czy zdobędzie się na wysiłek i pójdzie łowić ryby – bo
przecież potrafi to robić. Warto pamiętać, ze XXI wiek jest skupiony na gospodarce opartej na wiedzy. Skoro wiedza jest kluczem do rozwoju – rozsądek nakazuje przekazywać ją
jak największej liczbie osób.
Do rozważenia pozostaje sposób w jaki można nauczyć inteligencji finansowej całego społeczeństwa. Zdaniem autorki najlepiej to zrobić tam, gdzie ludzie uczą się pisać
i czytać, czyli w szkole. Nie tylko ekonomiści po studiach wyższych mają do czynienia
w swoim życiu z pieniędzmi, a w zasadzie tylko oni są uczeni przez obecny system edukacji o matematyce finansowej i prawach rynku. Pieniądze są nieodzowne w życiu, ale
w szkole nie uczy się jak nimi gospodarować. Podczas swojej edukacji dzieci uczą się o
budowie ameby i pantofelka, a wchodząc w dorosłe życie nie wiedzą niejednokrotnie co to
jest procent składany, jak działa karta kredytowa i jakie wydatki są związane z dorosłym
życiem17. Ponieważ uczniowie opuszczają szkoły nie posiadając umiejętności finansowych, miliony edukowanych ludzi odnosi sukcesy zawodowe, ale prędzej czy później pogrążają się w kłopotach finansowych. To, co pominięto w ich wykształceniu, nie jest tym,
jak zarabiać pieniądze, tylko jak je wydawać – co robić, gdy je zdobędą. Osoba może być
bardzo wykształcona i odnosić sukcesy zawodowe, ale jednocześnie może być finansowym analfabetą.
Czy zrównoważony rozwój może nastąpić w Polsce bez odpowiedniej edukacji finansowej całego społeczeństwa? Nie od dziś wiadomo, że dzieci biorą wzór ze swoich
rodziców i w wielu przypadkach powtarzają ich schemat działania. Skoro w dobie obecnej
niemała część populacji zmaga się z problemami finansowymi, jakie będzie przyszłe pokolenie bez odpowiedniej edukacji finansowej? Jeśli powieli zachowania obecnego pokolenia
sytuacja będzie zmierzać w niewłaściwą stronę. Szczęściem jest, jeżeli dziecko może
wziąć dobry przykład z rodziców – jednak jak pokazują statystyki tylko 48% społeczeństwa w Polsce w roku 2011 rozsądnie zarządzało swoimi finansami18. Sondaż PENTOR
OMNIBUS z 2011 roku (tabela 1) pokazuje jakie to ma przełożenie na gospodarowanie
16
Consensus Conference Poverty Report, The European Parliament TNS Qual+, Brussels 2011.
Autorka nie twierdzi, że przedmioty takie jak biologia są nieistotne w systemie edukacji, ale preferuje
pogląd, że każdy po ukończeniu szkoły powinien rozumieć podstawowe mechanizmy rządzące rynkiem
oraz zasady mądrego gospodarowania pieniędzmi.
18
„Postawy Polaków wobec oszczędzania” raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, TNS Pentor,
październik 2011, s. 8.
17
32
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
pieniędzmi przez młode osoby. W grupie badanych osób w wieku do 25 lat aż 77% nie
planuje wydatków, a 75% ich nie kontroluje. Ponad 80% z nich przeznacza całe swoje
przychody na bieżącą konsumpcję.
Tabela 1. Segmentacja osób badanych w sondażu PENTOR OMNIBUS z października 2011r.
Segment
Procent osób z próby zaliczających się do segmentu
Najwięcej osób w wieku
Procent osób kontrolujących wydatki
Procent osób uważających,
że warto oszczędzać
Procent osób oszczędzających
Zamożność
Beztroscy
Rozsądni
14%
Od pierwszego do
pierwszego
32%
Poniżej 25 lat
25%
Powyżej 60 lat
79%
31 – 40 lat
75%
60%
60%
82%
15%
9%
90%
Umiarkowane dochody
Niezamożni –
40% pochodzi z gospodarstw domowych o
dochodzie poniżej
2 000zł
Najzamożniejsi –
34% ma dochody powyżej 4 000zł
48%
Źródło: opracowanie własne na podstawie „Postawy Polaków wobec oszczędzania”
raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, TNS Pentor, październik
2011, s. 8-11.
Tabela 1 wyraźnie pokazuje zależność między sposobem gospodarowania pieniędzmi a sytuacją materialną. Grupa, która odznacza się największym odsetkiem osób oszczędzających oraz kontrolujących swoje wydatki jest równocześnie najzamożniejsza.
Powstaje zasadnicze pytanie: „Czy ludzie nie oszczędzają ponieważ są niezamożni
i w związku z tym nie mają środków na oszczędzanie, czy może nie oszczędzają wskutek
czego wciąż są w trudnej sytuacji materialnej?”. Podpowiedzi udziela H. Ecker – autor
światowych bestsellerów w dziedzinie finansów, który pomógł ponad 1,5 miliona osób
zmienić swoje nawyki finansowe na lepsze. Ujmuje to w 2 zasadach: „Nawyk zarządzania
jest ważniejszy od ilości pieniędzy”, oraz „Dopóki nie pokażesz, że radzisz sobie z tym co
masz, nie dostaniesz nic więcej”19. Obala on w ten sposób powszechne opinie jakoby należałoby najpierw mieć wysokie przychody, by móc regularnie odkładać środki pieniężne.
Wdrożenie w życie zasad inteligencji finansowej drogą do zrównoważonego
rozwoju
Analizując niepokojące dane na temat trudnej sytuacji ekonomicznej części społeczeństwa należałoby zastanowić się, jakie działania mogłyby trwale polepszyć ich sytuację
materialną. R. Kiyosaki – twórca pojęcia inteligencji finansowej – wprowadził pięć elementów składających się na finansowe IQ (schemat 1).
19
H. Ecker, Bogaty albo biedny po prostu różni mentalnie, Studio Emka, Warszawa 2007, s. 124.
33
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Schemat 1. Elementy składające się na inteligencję finansową według R. Kiyosakiego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. Kiyosaki, Rich Dad Poor Dad, Warner
Books Ed, 2000.
Niektóre elementy finansowego IQ stosunkowo łatwo jest wprowadzić w życie. Kontrolowanie wydatków ukazuje prawdziwe koszty związane z utrzymaniem i nie jest trudne
do zrealizowania. Wiąże się jedynie z systematycznym planowaniem i zapisywaniem
wszelkich wydatków. Ochrona własnych pieniędzy jest istotna na wypadek nieoczekiwanych okoliczności. Zdobywanie aktualnych informacji finansowych może być czasochłonne, jednak pozwala być na bieżąco z sytuacją rynkową. Stosowanie dźwigni finansowej
wymaga wiedzy z zakresu matematyki finansowej i wydaje się być jednym z trudniejszych
kroków. Jest on też nieodłącznie związany ze zdobywaniem aktualnych informacji finansowych. Kolejny element schematu 1 - zarabiaj więcej - również często jest trudny do wykonania. Pozytywną informacją jest fakt, że schemat R. Kiyosakiego opisuje jak w sposób
wzorcowy przejawiać inteligencję finansową. Poprzez zastosowanie się jednak do chociażby kilku kroków, również można o wiele zwiększyć swoje finansowe IQ. Inne działania prowadzące do mądrego zarządzania pieniędzmi to:
zdefiniowanie własnych potrzeb i celów finansowych,
rozumienie współczesnego sobie rynku usług finansowych,
rozumienie produktów finansowych,
podjęcie odpowiedzialności za własne życie finansowe,
liczenie zagadnień wartości pieniądza w czasie czyli procentu składanego,
rozumienie wysokości stóp procentowych przy wyborze instrumentu finansowego,
regularne stałe inwestowanie,
rozumienie warunków ekonomicznych w skali makro i mikro,
rozumienie opłat i prowizji w wyborze instrumentów finansowych,
zatrzymywanie sobie stałej części dochodów generowanych przez siebie,
stworzenie stosownych parametrów bezpieczeństwa dla siebie i swoich bliskich,
właściwe zarządzanie długami i podatkami,
34
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
właściwe zarządzanie majątkiem,
tworzenie trwałego dobrobytu,
przekazywanie majątku przez pokolenia.
Oprócz wiedzy stricte finansowej, inteligencja finansowa jest oparta na odpowiednim nastawieniu psychologicznym. Bez tego wszystkie powyższe działania nie odniosą
zamierzonego skutku, a przynajmniej nie przyniosą tak dużego oczekiwanego efektu.
Esencją finansowego IQ jest przekonanie o tym, że sami jesteśmy odpowiedzialni za swoje pieniądze i efekty swoich działań. Jedynie osobiste wybory życiowe będą prowadzić do
własnych sukcesów finansowych. Tylko wzięcie na siebie pełnej odpowiedzialności za
obecną sytuację finansową może przyczynić się do lepszego zarządzania pieniędzmi.
Gdyby chcieć ująć najważniejsze zasady inteligencji finansowej w kilka zdań, zdaniem autorki wyglądałyby one następująco:
Weź odpowiedzialność za swoje decyzje finansowe;
Wydawaj mniej, niż zarabiasz;
Spraw, aby pieniądze, które masz, pracowały dla Ciebie;
Bądź przygotowany na nieoczekiwane zdarzenia.
Warto przyjrzeć się praktycznym sposobom na jakie inteligencja finansowa może
być przekazywana dzieciom w szkołach od najmłodszych lat. „Głównym powodem naszych kłopotów finansowych jest to, że mimo długich lat nauki, nie nabywamy w szkole
wiedzy o pieniądzach. Tak więc uczymy się pracować dla pieniędzy, ale nic nie wiemy
o tym, jak pieniądze powinny pracować dla nas”20.
Wiele z tej dziedziny można dowiedzieć się od Kiyosakiego, który w swojej książce
zapisał sposoby, na jakie tłumaczył mu skomplikowane zagadnienia jego ojciec. Ciekawe
jest, w jak prosty sposób ojciec autora potrafił przekazać synowi ważne zagadnienia dotyczące mądrego gospodarowania pieniędzmi. Warto przyjrzeć się prostej do zrozumienia
definicji aktywów i pasywów, którą zrozumie nawet dziecko. „Aktywa są czymś takim, co
wkłada pieniądze do mojej kieszeni. Pasywa są czymś takim, co wyjmuje pieniądze z mojej kieszeni”21. Pomimo tego, że w rzeczywistości definicja ta nie jest wyczerpująca i dokładna dziecko wie, że powinno kupować aktywa a nie pasywa. W tym wieku taka wiedza
jest wystarczająca by ocenić przyszłe konsekwencje finansowe obecnych decyzji zakupowych.
Bardzo dobre rezultaty daje wyrobienie w jak najmłodszym wieku nawyku oszczędzania. Bardzo wiele w tej kwestii mogą zrobić rodzice. Dając dziecku kieszonkowe zawsze warto zachęcać do odkładania jakiejś jego części. Nie może to jednak być przymus, bo
dziecko będzie to odbierać jako częściową konfiskatę kieszonkowego a nie dobrowolny
wybór. Zachętą do odkładania środków będzie przedstawienie mu dodatkowych korzyści:
odsetek od zaoszczędzonych pieniędzy i perspektywy zrealizowania w określonym terminie wymarzonego zakupu. Istotne jest także, by cel oszczędzania nie był za bardzo odległy,
w przeciwnym razie dziecko szybko się zniechęci. Dzieci mają bowiem inne wyczucie
czasu niż dorośli, dlatego oszczędzanie będzie dla nich korzystne wtedy, gdy w miarę
szybko będą mogły zobaczyć jego efekty22. Należy jednak podkreślić, że największy
wpływ na kształtowanie się zwyczajów finansowych przez dzieci mają rodzice. Dlatego
tak ważna jest edukacja finansowa najmłodszych jak i dorosłych osób.
20
R. Kiyosaki, Bogaty ojciec, Biedny ojciec, Instytut Praktycznej Edukacji, s. 208.
Ibidem, s. 65.
22
Jak nauczyć dziecko oszczędzania, www.finanse.wp.pl (19.10.2013).
21
35
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Korzyści jakie przyniosłoby posiadanie przez społeczeństwo wiedzy na temat zarządzania pieniędzmi są ogromne23. Czy nie byłoby zjawiskiem pożądanym, aby każdy obywatel począwszy od pracownika produkcyjnego, przez kadrę menedżerów po sferę
rządzących przejawiał inteligencję finansową? Czy nie wpłynęłoby to dodatnio na zrównoważony rozwój całej gospodarki? Niektóre z oczekiwanych zmian wypunktowano poniżej:
Co istotne z punktu widzenia państwa, efektem byłby duży wzrost PKB.
Z budżetu państwa ubywałoby mniej środków wydawanych na pomoc społeczną,
w związku z czym oszczędzone fundusze mogłyby zostać wydane w inny, efektywny
sposób.
Podniosłaby się stopa spłacanych kredytów i pożyczek.
Społeczeństwo poprzez oszczędzanie budowałoby kapitał dla przyszłych pokoleń.
Z czasem zmieniłaby się mentalność społeczeństwa polskiego z ciągłego narzekania
i bycia niezadowolonym ze swojej sytuacji (w tym finansowej) na wzięcie pełnej odpowiedzialności za swoje postępowanie i związane z tym efekty.
Ludzie mniej wykształceni zdobyliby podstawową wiedzę na temat finansów, co
obecnie zarezerwowane jest dla osób posiadających wykształcenie kierunkowe wyższe lub interesujących się tym tematem. Badania opinii publicznej pokazują, że niskie wykształcenie oraz pozycja zawodowa wpływają ujemnie na umiejętność
gospodarowania pieniędzmi.
Zwiększyłaby się świadomość społeczeństwa w zakresie rentowności i ryzyka poszczególnych produktów finansowych.
Mniej osób popadałoby w problemy finansowe i związane z tym nałogi oraz konflikty z prawem.
Mniej osób decydowałoby się na wyjazd za granicę w celach zarobkowych, dzięki
czemu można by uniknąć wielu konfliktów rodzinnych i rozbitych małżeństw.
Powyższe elementy z pewnością pomogłyby społeczeństwu polskiemu a także innym
krajom zmierzać ku zrównoważonemu rozwojowi. Warto więc podjąć działania w celu
popularyzowania zasad inteligencji finansowej, ponieważ korzyści z ich realizacji służą
jednostkom, całemu społeczeństwu a także przyszłym pokoleniom.
Zakończenie
Inteligencja finansowa jest zbiorem umiejętności psychologicznych i finansowych
niezbędnych do mądrego i efektywnego zarządzania pieniędzmi. Wgłębiając się w sytuację
ekonomiczną państwa polskiego oraz wielu krajów europejskich nieodparty wydaje się
wniosek, że społeczeństwo jako ogół nie potrafi dobrze zarządzać swoimi pieniędzmi. Statystyki pokazują, że chociaż przeważająca większość badanych uważa, że trzeba oszczędzać – regularnie robi to jedynie garstka osób. Brak wiedzy u wielu młodych ludzi na
temat funkcjonowania rynku, mechanizmów na nim zachodzących oraz zasad działania
instrumentów finansowych, z których korzystają sprawia, że zdaniem autorki podstaw inteligencji finansowej powinno się zacząć uczyć w szkołach. Zastosowanie się do chociażby
kilku z wielu działań zalecanych przez ekspertów w omawianej dziedzinie może radykalnie poprawić sytuację finansową jednostek a także państwa jako całości.
23
Sposoby gospodarowania pieniędzmi gospodarstw domowych, Komunikat z badań BS/45/2010, CBOS,
Warszawa 2010, s.3.
36
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bibliografia:
Consensus Conference Poverty Report, The European Parliament TNS Qual+, Brussels 2011.
Ecker H., Bogaty albo biedny po prostu różni mentalnie, Studio Emka, Warszawa 2007.
Fesnak A., Planowanie finansów osobistych, Złote Myśli, Gliwice 2011.
Kiyosaki R. Lechter L., Bogaty ojciec, Biedny Ojciec, Instytut Praktycznej Edukacji, 2007.
Kiyosaki R. Mądre Bogate Dziecko, Instytut Praktycznej Edukacji, 2007.
Kiyosaki R., Rich Dad Poor Dad, Warner Books Ed, 2000.
Pearce D., Turner R. K., Economics of natural Resources and the Environment, Harvester
Wheatsheaf, New York, 1990, cyt. za Woś A., Rolnictwo zrównoważone. “Zagadnienia ekonomiki rolnej” 1992, nr 1-3.
Postawy Polaków wobec oszczędzania, raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, TNS
Pentor, październik 2011.
Sposoby gospodarowania pieniędzmi gospodarstw domowych, Komunikat z badań BS/45/2010,
CBOS, Warszawa 2010.
Sytuacja gospodarstw domowych w 2012 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw
domowych, Wyniki badań GUS, Warszawa 2012.
Ubóstwo w Polsce w 2012r., Wyniki badań GUS, Warszawa 2012.
Zrównoważony rozwój - polityka i wytyczne, Mechanizm Finansowy EOG oraz Norweski Mechanizm Finansowy 2004-2009, 5 kwietnia 2006.
Strony internetowe:
www.citibank.pl
www.europarl.europa.eu
www.finanse.wp.pl
www.kancelariepodatkowe.pl
www.natemat.pl
www.nihe.gov.uk
www.polityka.pl
www.polskatimes.pl
www.stat.gov.pl
Arleta Stefaniak
ZNACZENIE ENERGETYKI W ROZWOJU
ZRÓWNOWAŻONYM NA PRZYKŁADZIE
WYKORZYSTANIA ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII
Energetyka jest działem przemysłu, który ma znaczący wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy regionów i odgrywa istotną rolę w kształtowaniu zrównoważonego rozwoju. Obecnie w Polsce jak i pozostałych krajach Unii Europejskiej prowadzone są dyskusje
nad możliwościami wykorzystania odnawialnych źródeł energii zgodnie z powstałą polityką klimatyczno-energetyczną. Jednym z celów niniejszego pakietu klimatycznoenergetycznego jest zwiększenie efektywności energetycznej i udziału energii ze źródeł
odnawialnych o 20%, następnym celem jest redukcja emisji gazów cieplarnianych o 20%.
Wszystkie wyżej wskazane cele mają zostać osiągnięte do końca 2020 roku1. Warto jednak
zaznaczyć, że w 2008 roku wprowadzono zmiany, które wyznaczyły możliwe progi do
osiągnięcia dla każdego państwa indywidualnie, zakładając, że każde z państw jest na innym etapie rozwoju gospodarczego i dysponuje odmiennymi zasobami energetycznymi.
Dla Polski przewidziano redukcję emisji dwutlenku węgla o 15 % do roku 2020 w odniesieniu do stanu z roku 1990 oraz zwiększenie udziału energii z odnawialnych źródeł energii w całkowitej produkcji energii finalnej.
W związku z zaistniałymi zmianami w Polsce coraz więcej inwestorów zaczęło interesować się możliwościami wykorzystania odnawialnych źródeł energii w swojej działalności gospodarczej. Polska jest krajem, które zawiera duży potencjał nie tylko źródeł
konwencjonalnych ale i niekonwencjonalnych. Energetyka oparta na odnawialnych źródłach energii może stanowić ważny i podstawowy element warunkujący zrównoważony
rozwój.
Pojęcie zrównoważony rozwój najczęściej przedstawiane jest w dwóch ujęciach.
W pierwszym ujęciu, pojęcie to utożsamiane jest ze społeczno-gospodarczym rozwojem.
Drugi kontekst polega na pojmowaniu analizowanego zwrotu jako relacji między człowiekiem i środowiskiem, które muszą kształtować się na nowych zasadach2. Wydaje się również istotnym, zwrócenie uwagi, że zrównoważony rozwój jest procesem rozłożonym na
lata i pokolenia, którego głównym celem jest pogodzenie ze sobą czasami sprzecznych
interesów ekologicznych i społeczno-gospodarczych3.
W polskim ustawodawstwie pojęcie zrównoważonego rozwoju zostało zdefiniowane jako rozwój społeczno-gospodarczy, który dokonuje się poprzez integrowanie działań
politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz
1
Polityka klimatyczna Unii Europejskiej,
http://ec.europa.eu/polska/news/opinie/100222_polityka_klimatyczna_ue_pl.htm (29 X 2013)
2
P. Trzepacz, Geneza i istota koncepcji rozwoju zrównoważonego [w:] Zrównoważony rozwój – wyzwania
globalne. Podręcznik dla uczestników studiów doktoranckich, red. P. Trzepacza, Wydawnictwo Instytutu
Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2012, s. 13.
3
J. Toruński, Aspekty środowiskowe zrównoważonego rozwoju obszarów prawnie chronionych, Zeszyty
Naukowe Akademii Podlaskiej w Siedlcach, 2010, Nr.84, s.21-32
38
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
trwałości procesów przyrodniczych w celu zaspokojenia podstawowych potrzeby dla
obecnych i przyszłych pokoleń4.
Zrównoważony rozwój jest zjawiskiem, które jest mierzalne. Najczęściej mierzony
jest wyznacznikami ekonomiczno – społecznymi. Znalezienie odpowiedniego wskaźnika
nie jest prostym zadaniem, ze względu na wielowymiarowość zrównoważonego rozwoju.
Trzepacz (2012) podzielił wskaźniki na mierniki agregatowe oraz przekrojowe5. Miernikami agregatowymi są: PKB, HDI, ekologiczny ślad. Wadą niniejszych mierników jest to,
że są oparte na dwóch zmiennych i nie przedstawiają w sposób całościowy zrównoważonego rozwoju. Mierniki przekrojowe mogą być badane trzema sposobami: koncepcją
DPSIR, metodą P-S-R oraz zasadą SMART. Miernik ten jest bardziej praktyczny, ponieważ w przypadku tych metod do analizy zrównoważonego rozwoju brane pod uwagę jest
kilkanaście cech, które po przeprowadzonej analizie oddają precyzyjniej aktualny stan
zrównoważonego rozwoju w badanym regionie. Dlatego kwestia wyboru odpowiedniego
wskaźnika jest istotna, aby wynik uzyskanych badań okazał się jak najbardziej wiarygodny.
W niniejszej pracy podjęto się próby wykazania znaczenia wykorzystania odnawialnych źródeł energii dla zrównoważonego rozwoju na podstawie kilku cech min. aktualnego stanu wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce oraz możliwości ich
wykorzystania. Pod uwagę wzięto również możliwy wpływ wykorzystania odnawialnych
źródeł energii na rozwój społeczno-gospodarczy regionu. Najczęstsze problemy badawcze
w dziedzinie energetyki dotyczą możliwości osiągnięcia wysokiej efektywności energetycznej i wykorzystania jej w budownictwie oraz przemyśle, a także otrzymania wysokiej
sprawności wytwarzania i przesyłania energii poprzez tworzenie małych systemów energetycznych. Prowadzone są również badania nad wpływem wykorzystania odnawialnych
źródeł energii do produkcji energii, na stan zdrowia człowieka oraz środowiska. Tym samym dąży się do konstruowania coraz nowszych instalacji energetycznych, które będą
miały wbudowany system zapobiegający negatywnemu oddziaływaniu na środowisko lub
zdrowie człowieka6. Według przeprowadzonych badań w Polsce największym zainteresowaniem cieszy się wytwarzanie energii elektrycznej, z wiatru w związku z tym, że elektrownie wiatrowe są najlepiej postrzegane przez społeczeństwo. Badani respondenci
uznali, że wpływają one w najmniej szkodliwy sposób na zdrowie człowieka (Ryc.1) oraz
na stan środowiska (Ryc.2). Natomiast najmniej zaufania badani respondenci mieli wobec
elektrowni wykorzystujących do produkcji energii elektrycznej, cieplnej lub chłodu biomasę. Uzyskany wynik jest częściowo skorelowany z brakiem świadomości badanych respondentów na temat wad i zalet oraz sposobów przetwarzania odnawialnych źródeł
energii (Ryc.3)7.
4
Ustawa - Prawo ochrony środowiska, 2001, Dz.U. 2001.62.627, art. 3 ust.50.
P. Trzepacz, Zasady i mierniki zrównoważonego rozwoju [w:] Zrównoważony rozwój – wyzwania globalne.
Podręcznik dla uczestników studiów doktoranckich, red. P. Trzepacza, Wydawnictwo Instytutu Geografii i
Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2012, s.45
6
P. Trzepacz, op cit, s.44
7
A. Stefaniak,l Oddziaływanie elektrowni opartych na odnawialnych źródłach energii na środowisko –
opinia wybranych respondentów Dolnego Śląska a rzeczywistość [w:] Środowisko Dolnego Śląska oczami
przyrodników, red. E. Szczęśniak, T. Tymiński, monografie nr IV, Wydawnictwo Przygotowalnia Pracownia DTP i Grafiki, Kraków, 2012, s. 119
5
Arleta Stefaniak: Znaczenie energetyki w rozwoju zrównoważonym na przykładzie wykorzystania... 39
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Ryc. 1. Opinia społeczeństwa dotycząca wytwarzania energii z poszczególnych elektrowni odnawialnych a ich szkodliwości dla zdrowia człowieka.
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych ankiet
Ryc.2. Opinia społeczeństwa dotycząca wytwarzania energii z poszczególnych elektrowni odnawialnych a ich szkodliwości na stan środowiska
Ryc. 3. Świadomość społeczeństwa dotycząca wytwarzania energii z odnawialnych
źródeł energii.
40
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Warto jednak zaznaczyć, że odnawialne źródła energii posiadają nie tylko zalety,
ale również i wady. Inwestowanie w odnawialne źródła energii wiąże się z pewnym ryzykiem i niepewnością jaka wiąże się z ich użytkowaniem. Elektrownie te są uzależnione od
nieprzewidywalnych czynników klimatycznych, które powodują okresowość występowania energii i jej znaczną zmienność zarówno w ciągu doby, miesięcy jak i kolejnych lat
(wiatr, słońce, biomasa, woda). Oznacza to, że uniemożliwiają one ciągłą produkcję energii elektrycznej. Innymi wadami są drugorzędne lub trzeciorzędne, niekorzystne zmiany
środowiskowe, co może być przyczyną braku ich akceptacji przez społeczeństwo, jak to
jest w przypadku biogazu czy biomasy. Warto jednak zaznaczyć, że zmiany jakie powstają
w środowisku w wyniku oddziaływania elektrowni odnawialnych są znacznie mniejsze niż
w przypadku źródeł konwencjonalnych. Oznacza to, że uniemożliwiają one ciągłą produkcję energii elektrycznej8.
Projektanci, naukowcy i producenci rozpatrują rozmaite możliwości połączenia
różnych technologii w celu zwiększenia efektywności energetycznej i uzyskania większej
produkcji energii elektrycznej, cieplnej lub chłodu. Efektywnym rozwiązaniem mogą okazać się elektrownie hybrydowe.
Według rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 18 października 2012 r.
w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia
świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła
wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych
dotyczących ilości energii elektrycznej wytwarzanej w odnawialnych źródłach energii
układem hybrydowym (HSV) jest jednostka wytwórcza wytwarzająca energię elektryczną
albo energię elektryczną i ciepło, w której w procesie wytwarzania energii elektrycznej lub
ciepła wykorzystywane są nośniki energii wytwarzane oddzielnie w odnawialnych źródłach energii, z możliwością wykorzystania paliwa pomocniczego, i w źródłach energii
innych niż odnawialne źródło energii, pracujące na wspólny kolektor oraz zużywanie
wspólne w tej jednostce wytwórczej do wytwarzania energii elektrycznej lub ciepła. Według w/w rozporządzenia paliwo wytwórcze to paliwo inne niż biomasa stosowane do uruchomienia odnawialnego źródła energii, którego udział wagowy w łącznej ilości spalonej
biomasy nie przekracza 0,3% w okresie rozliczeniowym. Hybrydowy układ wytwórczy
z dwoma rodzajami zastosowanych technologii nazywany jest „podwójnym” natomiast
układ z wieloma źródłami „wielorakim”.
W poniższej tabeli (tab. 1) przedstawiono możliwości połączenia odnawialnych
źródeł energii w układy hybrydowe podwójne. Większość z nich jest już aktualnie wykorzystywana w Polsce np. układ hybrydowy energii wiatru i promieniowania słonecznego
w Międzyzdrojach czy Krośnie. Nad pozostałymi prowadzone są badania naukowe pod
względem możliwości ich połączenia. W Indiach naukowcom udało się połączyć elektrownię słoneczną z biomasą, która swoje zastosowanie ma już w Arizonie.
8
A. Stefaniak, Wpływ wykorzystania odnawialnych źródeł energii na stan środowiska naturalnego [w:] Dylematy współczesnej gospodarki i administracji publicznej, red. K. Malczyk, Wydawnictwo Rady Kół Naukowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie , Kraków, 2012, s. 10.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Tab. 1. Podwójne hybrydowe układy wytwórcze
Wodne
Wiatrowe
Kolektor słoneczny
Ogniwo fptowoltaiczne
Słoneczna
Gaz z biomasy
Energia geotermalna
Biomasa stała
Gaz z biomasy
Cykl Rankina
Słońce
Biomasa stała
Gaz z biomasy
Silnik Strilinga
Gaz składowiskowy lub
odpadowy
Gaz z biomasy
Gaz składowiskowy lub
odpadowy
Silnik
spalinowy
Gaz składowiskowy
lub odpadowy
Silnik spalinowy Gaz z biomasy
Gaz składowiskowy
lub odpadowy
Gaz z biomasy
Biomasa stała
Silnik Strilinga Słońce
Gaz z biomasy
Biomasa stała
Energia
geotermalna
Cykl Rankina
Gaz z biomasy
Ogniwo
fptowoltaiczne
Słoneczna
Kolektor słoneczny
Wiatrowe
Wodne
stosowany
badania i rozwój
możliwy do zastosowania
brak możliwości zastosowania
Źródło: opracowanie własne na podstawie Pasek J., 2013, Generacja rozproszona
z wykorzystaniem hybrydowych układów wytwórczych,
www.energetyka.eu/upload/file/2013/6/Paska.pdf
Układy hybrydowe nie muszą być połączone ze sobą tylko elektrownie oparte na
odnawialnych źródłach energii np. elektrownia wiatrowa z ogniwem fotowoltaicznym.
Oprócz wyżej wskazanego układu możemy wyróżnić jeszcze układ hybrydowy elektrowni
słoneczno-wiatrowej lub innej z generatorem napędzanym silnikiem Diesla (w tym przypadku połączone są trzy źródła energii) lub elektrowni słonecznej z ogniwem paliwowym.
Elektrownia hybrydowa składa się z kilku głównych części. Podstawowym elementem są dwie elektrownie wybrane przez przedsiębiorcę (wiatrowa, wodna, słoneczna, na
biomasę, na biogaz, geotermalna) oraz akumulator magazynujący nadwyżki wyprodukowanej energii. Pozostałymi elementami są sieci energetyczne łączące poszczególne elementy i przesyłające energię do transformatora (Ryc.4).Ważnym elementem, o którym
wspomniano wcześniej jest akumulator. Od rodzaju akumulatora zależy możliwość produkcji ciepła jak i energii elektrycznej. Przykładowo ciepło możemy uzyskać w przypadku
zastosowania w HSW: silników tłokowych, silników Stirlinga, ogniw paliwowych9.
Zaletą systemów hybrydowych jest to, że wzajemnie kompensują zalety i wady
tych odnawialnych źródeł energii, z których produkowana jest energia elektryczna w danej
elektrowni. Zanim jednak zainwestuje się w dany system, należy przeprowadzić analizę
9
J. Pasek, Generacja rozproszona z wykorzystaniem
www.energetyka.eu/upload/file/2013/6/Paska.pdf (29 X 2013)
hybrydowych
układów
wytwórczych,
42
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
efektywności energetycznej. Na ocenę efektywności energetycznej składa się ocena wydajności energetycznej, ocena efektywności społeczno-ekologicznej oraz ocena efektywności ekonomicznej.
Ryc.4. Schemat budowy układu hybrydowego podwójnego
Źródło: Sitarz S., 2005, Projekt hybrydowej elektrowni słoneczno-wiatrowej, Mechanics, Vol.24, No.3, s. 211-219
W celu analizy efektywności energetycznej należy na początku oszacować lokalne
zasoby energetyczne wiatru i nasłonecznienia oraz zapotrzebowania na energię elektryczną. Zazwyczaj w Polsce największe zapotrzebowanie na energię elektryczną występuje
w grudniu. Kolejną kwestią jest ocena techniczna na podstawie, której można oszacować
wielkość przychodów ze sprzedaży. Oceny technicznej dokonujemy na podstawie wyznaczenia rocznej wydajności energetycznej danego systemy hybrydowego. Dlatego ważną
kwestią jest odpowiedni dobór akumulatora.
Efektywność ekonomiczna mierzona jest przy użyciu wskaźników statystycznych.
Jednym z nich jest okres zwrotu kosztów. Efektywność można również zmierzyć wskaźnikami dynamicznymi na przykład metodą wartości zaktualizowanej netto lub wskaźnikiem
zyskowności10.
Kolejnym etapem jest oszacowanie oceny ekologiczno-społecznej. Oceny ekologiczno-społecznej dokonuje się na podstawie analizy wpływu danej elektrowni na środo10
W. Pazio, Analiza finansowa i ocena efektywności projektów inwestycyjnych przedsiębiorstw, Oficyna
Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 2002, Warszawa
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wisko poprzez produkcję szkodliwych produktów powstających podczas wytwarzania
energii elektrycznej tj. dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, tlenek azotu.
Elektrownie hybrydowe stanowią bardzo dobre rozwiązanie dla wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Pozyskiwanie energii elektrycznej dzięki temu systemowi może stać się bardziej wydajniejsze i zapewnić nam ciągłość w dostawie energii. System HSV
jest również bardziej opłacalny ekonomicznie niż poszczególne pojedyncze elektrownie
oparte na odnawialnych źródłach energii a jego zastosowanie może być przyjazne dla środowiska. Dzięki temu systemowi możemy dopasować produkcję energii elektrycznej do
zapotrzebowań a także akumulować nadwyżki wyprodukowanej energii we wcześniejszych miesiącach. System ten jest bardzo elastyczny. W dalszym ciągu są prowadzone
badania nad możliwościami połączeń innych odnawialnych źródeł energii ze sobą. Obecnie najbardziej popularnym systemem hybrydowym jest elektrownia wiatrowo-słoneczna.
System ten jest również bezpieczny dla środowiska, ponieważ nie emituje zanieczyszczeń
środowiska.
Kolejną zaletą danej elektrowni jest możliwość uniknięcia części kosztów przesyłu
i dystrybucji w związku z budową danego systemu blisko lokalnych odbiorców. HSV dają
również możliwość produkcji nie tylko energii elektrycznej ale i również cieplnej, dzięki
zastosowaniu w tym celu odpowiednich akumulatorów tj. silników Stirlinga, silników tłokowych, ogniw paliwowych etc. Dany system można łączyć nie tylko z odnawialnymi źródłami energii ale również z konwencjonalnymi. Dany system umożliwia wiele modyfikacji
tak aby uzyskać jak najwięcej energii.
Konkludując wykorzystanie układów hybrydowych zdecydowanie może wpłynąć
na zrównoważony rozwój. Celem zrównoważonego rozwoju jest zapewnienie rozwoju
społeczno-gospodarczego i odpowiedniej jakości środowiska także dla przyszłych pokoleń11. Istota nowego podejścia do rozwoju sprowadza się bowiem do wykorzystywania
odpadów jako surowców wtórnych i odnawialnych źródeł energii zamiast paliw kopalnych
w ramach recyklingu (recyrkulacji surowców w gospodarce)12. Aktualnie powstaje coraz
więcej kierunków studiów na uczelniach technicznych jak i humanistycznych ukierunkowanych na problematykę związaną z odnawialnymi źródłami energii. Prowadzone są również liczne badania w tej dziedzinie nad możliwościami wykorzystania tych źródeł jak
i uzyskania największej efektywności energetycznej przy ich użyciu. Dziedziną tą zajmują
się nie tylko ekonomiści czy specjaliści z zakresu inżynierii technologii ale także biolodzy,
biotechnolodzy, inżynierowie środowiska, geografowie, prawnicy, socjolodzy, psycholodzy, specjaliści od zagospodarowania przestrzennego. Problematyka odnawialnych źródeł
w nauce jest nowym interdyscyplinarnym trendem. Wyniki badań z poszczególnych dziedzin oddziaływujące na pozostałe. Istotną kwestią może okazać się współpraca sektora
naukowego z biznesem. Okaże się to pozytywne zarówno dla samych pracowników naukowych jak i dla kształcącej się przyszłej kadry pracowniczej. Energetyka „zielona”
a aktualnych czasach jest działem przemysłu, który się dynamicznie rozwija i z pewnością
zaoferuje wiele nowych miejsc pracy, co w dalszej konsekwencji wpłynie na rozwój społeczno-gospodarczy i zrównoważony rozwój.
11
12
Górka K., 2010, Kontrowersje terminologiczne w zakresie ekonomiki ochrony środowiska i ekonomii ekologicznej, Ekonomia i Środowisko, Nr. 2, s.10-21.
Górka K., 2012, Perspektywy rozwoju gospodarki zasobami naturalnymi[w:] Zrównoważony rozwój –
wyzwania globalne. Podręcznik dla uczestników studiów doktoranckich, red. P. Trzepacza, Wydawnictwo
Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 65.
44
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
BIBLIOGRAFIA
Górka K., Kontrowersje terminologiczne w zakresie ekonomiki ochrony środowiska i ekonomii
ekologicznej, Ekonomia i Środowisko, 2010, Nr. 2, s.10-21.
Górka K., Perspektywy rozwoju gospodarki zasobami naturalnymi [w:] Zrównoważony rozwój
– wyzwania globalne. Podręcznik dla uczestników studiów doktoranckich, (red.)
P. Trzepacz, Wydawnictwo Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 55-70.
Pasek J., Generacja rozproszona z wykorzystaniem hybrydowych układów wytwórczych,
www.energetyka.eu/upload/file/2013/6/Paska.pdf (29 X 2013)
Pazio W., Analiza finansowa i ocena efektywności projektów inwestycyjnych przedsiębiorstw,
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2002.
Polityka klimatyczna Unii Europejskiej, http://ec.europa.eu, (dostęp: 29 X 2013)
Stefaniak A., Oddziaływanie elektrowni opartych na odnawialnych źródłach energii na środowisko – opinia wybranych respondentów Dolnego Śląska a rzeczywistość [w:] Środowisko Dolnego Śląska oczami przyrodników, (red.) E. Szczęśniak, T. Tymiński,
monografie nr IV, Wydawnictwo Przygotowalnia Pracownia DTP i Grafiki, Kraków
2012, s. 113-126.
Stefaniak A., Wpływ wykorzystania odnawialnych źródeł energii na stan środowiska naturalnego [w:] Dylematy współczesnej gospodarki i administracji publicznej, (red.) K. Malczyk, Wydawnictwo Rady Kół Naukowych Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie , Kraków 2012, s. 7-17.
Toruński J., Aspekty środowiskowe zrównoważonego rozwoju obszarów prawnie chronionych,
Zeszyty Naukowe Akademii Podlaskiej w Siedlcach, Nr.84, 2010, s.21-32
Trzepacz P., Geneza i istota koncepcji rozwoju zrównoważonego [w:] Zrównoważony rozwój –
wyzwania globalne. Podręcznik dla uczestników studiów doktoranckich, (red.)
P. Trzepacz, Wydawnictwo Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 11-36.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. - Prawo ochrony środowiska Dz.U. 2001.62.627
Anna Szczepaniak
BADANIA NAUKOWE REALIZUJĄCE ZAŁOŻENIA
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W AGRONOMII
Wstęp
Agronomia – odrębna, wywodząca się z rolnictwa nauka powstała ponad dwieście
lat temu jako szeroka dyscyplina wiedzy związana z gospodarką i gospodarstwami rolnymi. Problematyka badawcza tej dyscypliny dotyczy środowiska przyrodniczego produkcji
rolniczej, właściwości biologicznych i użytkowych roślin uprawnych, technologii produkcji roślinnej, organizacji i ekonomiki gospodarstw rolnych. Wyodrębnieniu tej dziedziny
wiedzy towarzyszyło pojawienie się nowych towarzystw rolniczych, szkół wyższych oraz
instytucji naukowych. Pierwszą publiczną farmę doświadczalną powołano w roku 1786
w Niemczech. W 1797 roku na Węgrzech założono pierwszą europejską wyższą szkołę
rolniczą, natomiast w 1816 roku w Warszawie utworzono Instytut Agronomiczny1. Agronomia opierała się głównie na obserwacjach i doświadczeniach, z których próbowano wysunąć wnioski dotyczące czynników wpływających na produktywność roślin oraz na
jakość i wielkość plonów. Rozwój biologii, fizyki i chemii spowodował znaczny postęp
w agronomii, pozwalając na interpretację nie tylko określonych reakcji rośliny na bodziec,
lecz także wyjaśniając ich przyczyny.
Wraz z rozwojem nauk rolniczych zakres agronomii uległ zawężeniu do środowiskowo-agrotechnicznych aspektów produkcji rolniczej2. Wyodrębnienie się z agronomii
gleboznawstwa, chemii rolnej, fizjologii roślin, genetyki, biochemii i hodowli roślin doprowadziły do zawężenia zainteresowań naukowych agronomii, która w coraz większym
stopniu zaczęła się ograniczać do uprawy roli i roślin. Obecnie agronomia nie jest siłą napędzającą badania naukowe, lecz odgrywa ogromną rolę w badaniach interdyscyplinarnych
skupiających się na zapewnieniu światu żywności wytwarzanej w zrównoważony
sposób3 4.
Zrównoważony rozwój w rolnictwie
Rolnictwo zrównoważone jest nowoczesną koncepcją takiego programowania rozwoju, które kojarzy cele produkcyjne z wymaganiami środowiskowymi5. W takim ujęciu
stanowi ważną część rozwoju zrównoważonego i trwałego, który często jest określany jako
ekorozwój lub przyjmuje inne pokrewne określenia. Zrównoważony rozwój skierowany
jest na harmonizowanie celów społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, prowadzą1
Porceddu E., Rabbinge R., Role of research and education in the development of agriculture In Europe,
1997,Eur. J.Agron.7, s. 1-13,
2
Rudnicki F., O niektórych problemach i twórczym charakterze nauk rolniczych, 2012, Fragm. Agron. 29(2),
s. 7-16,
3
Miller P.F., After 10,000 years of agriculture, whither Agronomy. In celebration of 100 years of Agronomy,
2008, Agron. J. 100, s. 1-13,
4
Magor N., The world needs more agronomists, 2013, Rice today vol.12, 1-2, International Rice Research
Institute,
5
Zawisza S. (red.), Zarządzanie zrównoważonym rozwojem obszarów wiejskich, 2004, Wyd. Uczelniane
ATR w Bydgoszczy,
46
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
cych do wzrostu jakości życia w teraźniejszości z zachowaniem możliwości zaspokajania
potrzeb ludzkich w przyszłości6.
Augustyn Woś sprowadza pojęcie rolnictwa zrównoważonego do pięciu cech:
1) zasoby naturalne powinny być wykorzystywane w taki sposób, aby nie została zdławiona ich zdolności do samo odnawiania, 2) przyrost produkcji żywności może następować
tylko drogą wzrostu produkcyjności zasobów, a więc poprzez wprowadzenie technologii,
które jednocześnie chronią zasoby i zachowują ich wysoką jakość dla przyszłych pokoleń,
3) rolnictwo takie wykazuje małą podatność na wahania i wstrząsy, 4) zrównoważone systemy rolnicze zakładają pełną symbiozę celów produkcyjnych i ekologicznych, 5) zarządzanie zasobami naturalnymi umożliwia zaspakajanie zmieniających się potrzeb,
zachowując jednocześnie wysoką jakość środowiska naturalnego i chroniąc jego zasoby7.
Poszukiwanie modelu rolnictwa, rozwijającego się w sposób trwały i zrównoważony, wymaga wsparcia ze strony nauki, w tym ważną rolą spełniają nauki rolnicze. W okresie po II wojnie światowej rozwój nauki i technologii przyczynił się do ekspansji i sukcesu
rolnictwa europejskiego. Wykorzystanie osiągnięć naukowych w praktyce prowadziło do
racjonalizacji i modernizacji rolnictwa. Dziś koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju, która pojawiła się przed trzema dekadami, a także koncepcje nowoczesnej wielofunkcyjności otwierają nowe wyzwania. Podstawą koncepcji zrównoważonego rozwoju
jest integracja celów ekonomicznych, środowiskowych i społecznych. Nauka powinna
kształtować podstawy do tego by zasady zrównoważonego i wielofunkcyjnego rozwoju
mogły być wdrażane w praktyce rolniczej. Adamowicz wskazuje, że wyzwania dla nauki,
można ująć, w co najmniej trzech grupach: 1) jak poradzić sobie z równymi zmieniającymi
się celami rolnictwa, 2) jak rozwiązywać problemy złożone w całej ich kompleksowości,
3) jak wdrażać do praktyki osiągnięcia nauki.
Sprostanie tym wyzwaniom wymaga podejścia multidyscyplinarnego, wielofunkcyjnego
i zintegrowanego (interdyscyplinarnego). W klasycznych naukach rolniczych przedmiotem
badań są procesy życiowe organizmów żywych oraz ich wykorzystanie w produkcji rolniczej. Racjonalność produkcji wyznacza jej efektywność ekonomiczną. Integracja celów
ekonomicznych, środowiskowych i społecznych wymaga nowego podejścia i nowych metod, skierowanych na wypracowanie bardziej uniwersalnej wiedzy i zintegrowanych metod
działania. Osadzenie badań rolniczych w kontekście ekonomicznym, ekologicznym i społecznym wymaga interdyscyplinarnego podejścia i zintegrowanej wiedzy nauk rolniczych,
środowiskowych i społecznych. Prowadzenie badań podstawowych i wdrażanie wyników
do praktyki oraz kształtowanie procesów technologicznych w tak szeroko zakreślonym
polu badawczym nie jest oczywiście proste i łatwe, lecz możliwe do osiągnięcia8.
Agronomia jako dyscyplina naukowa
Wraz z zawężeniem pojęcia agronomii do uprawy roli i roślin poprzez wyodrębnienie wielu dziedzin nauki spowodowało, że w krajach Europy Zachodniej katedry agronomii traciły
na popularności wśród studentów i były wręcz pomijane w rozdziale środków finansowych. Powodowało to włączanie katedr zajmujących się wcześniej tylko agronomią
w znacznie szersze struktury organizacyjne, najczęściej o nowej nazwie, oddającej lepiej
ich ukierunkowanie naukowe, oparte przede wszystkim na dyscyplinach podstawowych.
6
Adamowicz M., Rola polityki agrarnej w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, 2000, Rocz. Nauk.
Seria (II) 1, s. 69–81,
7
Woś A., Rolnictwo zrównoważone. Encyklopedia Agrobiznesu, 1998, Fundacja. Innowacja, Warszawa, 735,
8
Adamowicz M., Zrównoważony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia, 2005, Ann. UMCS Sect. E
60, s. 71-91,
Anna Szczepaniak: Badania naukowe realizujące założenia zrównoważonego rozwoju w agronomii 47
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Ich pracownicy, współdziałając ze sobą, są w stanie rozwiązywać ogólne, szerokie problemy związane z produkcją rolniczą czy zmianami środowiska9. Dowodem na to jest
zwiększająca się liczba autorów publikacji naukowych. W latach 1965-2000 średnia liczba
autorów 78 550 publikacji z zakresu agronomii wzrosła z 1,96 do 3,3410. Tylko wspólne
badania, gromadzące specjalistów z różnych dyscyplin wiedzy, umożliwią systemowe podejście do badań rolniczych. Zapotrzebowanie na ekspertyzy o charakterze ogólnym, multidyscyplinarnym i międzynarodowym zwiększa się bardzo szybko, czego dowodem są
tematy sformułowane w 7 Ramowym Programie UE.
Czyż nie nastąpił powrót do przeszłości? Dwieście lat temu dyscypliny podstawowe, współdziałały ze sobą pod egidą agronomii, rozwiązując, na owe czasy, dość złożone
problem naukowe. Obecnie obserwujemy podobne zjawisko gdzie agronomia jest jedną
z wielu dziedzin kooperujących ze sobą.
W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, pojawiły się na rolniczym rynku naukowym prywatne firmy, głównie hodowlano-nasienne, które dzięki fuzjom i przejęciom
innych przedsiębiorstw, szybko się rozrastały, stopniowo monopolizując rynek badań aplikacyjnych dla rolnictwa11. Obecnie jest już oczywiste, że największy rozwój aplikacyjnych
badań rolniczych, odbywa się w dużych, globalnych firmach, zajmujących się biotechnologią, hodowlą roślin, petrochemią, farmacją i ochroną roślin. W większości przypadków
wyniki tych badań nie są publikowane12.
Ważnym jest by w obecnym czasie uniwersytety, instytuty i szkoły rolnicze dogłębnie przemyślały możliwości rozwoju i przekazywania wiedzy z dziedziny tak ważnej,
jaką jest agronomia. Dzisiejsza nauka powinna opierać się na odkryciach, które mogą stać
się bazą do powstawania projektów interdyscyplinarnych na skalę krajową oraz międzynarodową, a których osiągnięcia przysłużą się rozwojowi teraz jak i w przyszłości.
Finansowanie badań naukowych na rzecz zrównoważonego rozwoju
Największy wpływ na rozwój dzisiejszej nauki nie tylko w dziedzinie agronomii
mają centra udzielające dotacji, przyznające granty oraz projekty badawcze krajowe i międzynarodowe. W Polsce są to głównie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW)
dofinansowujące badania na rzecz rolnictwa ekologicznego oraz kosztów postępu w produkcji roślinnej, Narodowe Centrum Nauki (NCN) - agencja powołana do wspierania działalności naukowej w zakresie badań podstawowych oraz Narodowe Centrum Badań
i Rozwoju (NCBR) jako pierwsza jednostka stworzona dla skutecznego dialogu między
środowiskiem nauki i biznesu.
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi wspiera organizacje badawcze realizujące
badania podstawowe na rzecz rolnictwa ekologicznego w zakresie produkcji, uprawy, nawożenia, ochrony roślin, przetwórstwa produktów roślinnych i zwierzęcych, ochrony
zdrowia zwierząt oraz marketingu i promocji.
Narodowe Centrum Nauki z siedzibą w Krakowie dotuje prace eksperymentalne
lub teoretyczne podejmowane przede wszystkim w celu zdobycia nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktów, bez nastawienia na praktyczne zastosowanie ani
9
Spiertz J.H.J., Kropff M.J., Adaptation of knowledge systems to changes in agriculture and society: The
case of the Netherlands., 2011., NJAS-Wageningen Journal of Life Sciences, 58, s. 1-10,
10
Wuchty S., Jones B.F., Uzzi B., The increasing dominance of teams in production of knowledge, 2007,
Science 316, s. 1036-1039,
11
Podlaski S., Przyszłość kształcenia na kierunkach rolniczych w Polsce, 2009, Postępy Nauk Rol., 5-6,
s. 19-33,
12
Podlaski S. Ewolucja agronomii jako dyscypliny naukowej, www.kur.pan.pl/images/stories/agronomia.pdf,
48
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
użytkowanie. W swym działaniu NCN obejmuje również młodych naukowców przeznaczając nie mniej niż 20% środków pozostających w jego dyspozycji na wsparcie rozwoju
osób rozpoczynających karierę naukową.
Misją Narodowego Centrum Badań i Rozwoju jest wsparcie polskich jednostek
naukowych oraz przedsiębiorstw w rozwijaniu ich zdolności do tworzenia i wykorzystywania rozwiązań opartych na wynikach badań naukowych, których celem jest nadanie impulsu rozwojowego gospodarce z korzyścią dla społeczeństwa. NCBR jest agencją
wykonawczą Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Powołane zostało latem 2007 roku
jako jednostka realizująca zadania z zakresu polityki naukowej, naukowo-technicznej
i innowacyjnej państwa.
Powyższe informacje pozwalają wysunąć wniosek, iż naukowiec chcący wspierać
zrównoważony rozwój i prowadzący swoje badania, których wyniki przysłużą się obecnym i przyszłym pokoleniom, może liczyć na pomoc ze strony państwa polskiego. Ogromne możliwości otwierają się przed współczesnym badaczem, który gromadząc swoją
wiedzę dzieląc się nią w publikacjach naukowych, na łamach czasopism, w doniesieniach
konferencyjnych, monografiach buduje swój dorobek naukowy. Jest on niezbędny by móc
z tak udokumentowanymi działaniami, wynikami, wnioskami z przeprowadzonych eksperymentów starać się o dotacje na kolejne przełomowe odkrycia. Wielkie wynalazki, teorie,
obserwacje wymagają czasu liczonego w latach, a nawet w dziesięcioleciach, a wykonywane eksperymenty ogromnego nakładu finansowego.
Testy i prace prowadzone w agronomii również narzucają konieczność posiadania
środków pieniężnych. Jeden naukowiec, choćby najlepszy, nie jest w stanie osiągnąć spektakularnych wyników. Do eksperymentów w dziedzinie jaką jest agronomia potrzebne są
zespoły ludzi, z których każdy ma przydzielone zadanie, a wyniki osiągnięte przez wszystkie zespoły tworzą spójną całość. Jedynie współdziałanie agronomii, genetyki, biologii
molekularnej, gleboznawstwa, fizjologii roślin oraz wielu innych wąskich dziedzin pozwoli osiągnąć wymierne korzyści dla środowiska, przyrody, rolnictwa. Wparcie finansowe
badań naukowych, w których jedną z dziedzin jest agronomia, przez ośrodki państwowe
przyczynia się do znaczącego rozwoju służącego obecnym i przyszłym pokoleniom.
Badania naukowe w dziedzinie agronomii
Czy dzisiaj nauki rolnicze i agronomiczne mogą przyczynić się do rozwiązania
problemów przed jakimi staje rolnictwo?
Dzisiejsze rolnictwo i agronomia zmierza w kierunku rozwoju prowadzącego do
wzrostu jakości życia w teraźniejszości z możliwością wykorzystania wyników przeprowadzonych analiz w przyszłości dla zaspokojenia potrzeb ludzkich. Poparciem tej tezy
i odpowiedzią na wyżej zadane pytanie są m.in. badania jednego z polskich ośrodków badawczych omówione poniżej.
Obiektem badań w Zespole Genomiki Strukturalnej i Funkcjonalnej Roślin Strączkowych
Instytutu Genetyki Roślin Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu jest łubin wąskolistny gatunek należący do rodzaju Lupinus L., do rodziny bobowatych (Fabaceae L.). W toku
ewolucji łubiny zachowały wiele cech wartościowych dla rotacyjnego systemu rolnictwa,
a ich uprawa przynosi wymierne korzyści widoczne z perspektywy 2-4 lat. Posiadają najsilniej wśród strączkowych rozwinięty system korzeniowy, pozwalający na korzystanie ze
związków odżywczych niedostępnych dla innych roślin. Korzeń typu palowego wpływa na
poprawę stosunków wodno-powietrznych podłoża dzięki pozostawianych po sobie kanałach, przez które wnika powietrze i woda. Łubiny posiadają zdolność pozyskiwania azotu
atmosferycznego, którą nabyły w wyniku symbiozy z drobnoustrojami glebowymi (wnoszą
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
do gleby około 40-80 kg azotu/ha, który może być wykorzystany przez rośliny następcze
w systemie rotacyjnym) oraz zdolność do pobierania fosforu występującego w postaci
związków nieprzyswajalnych dla roślin zbożowych. Wzbogacają gleby w makro- i mikroelementy, a dzięki resztkom pożniwnym, także w próchnicę. Zastosowanie łubinu jako
poplonu powoduje beznakładowy wzrost plonowania roślin następczych o 5-15%,
a w skrajnych przypadkach nawet o 30%. Łubin jest także ważnym składnikiem pasz dla
zwierząt ze względu na wysoką zawartość białka (30–40%) oraz tłuszczu (6-8%) w nasionach.
Ze względu na powyższe unikalne cechy łubiny określa się mianem „lekarstwa” dla
słabych gleb stanowiących ponad połowę powierzchni kraju. Łubiny ze względu na
mniejsze wymagania glebowe niż bobik i groch rosną na glebach klasy IV – VI i nie
konkurują z wysokowydajnymi gatunkami takimi jak: rzepak, pszenica, kukurydza. Za ich
uprawą przemawia także wyższa koncentracja białka w nasionach niż w innych gatunkach
strączkowych, a także obecność tłuszczu. W ostatnich latach zwiększone zainteresowanie
uprawą łubinu wąskolistnego w Polsce nastąpiło w 2010 roku po wprowadzeniu
specjalnych dopłat obszarowych do powierzchni upraw roślin strączkowych. W tym także
okresie wzrosło znacznie zapotrzebowanie na nasiona łubinu wąskolistnego odnotowane
przez stacje hodowli roślin znajdujące się na terenie województwa wielkopolskiego.
Łubin wąskolistny Lupinus angustifolius L. jest obecnie uważany przez hodowców
za gatunek łubinu najbardziej pożądany dla hodowli w warunkach polskiego rolnictwa.
Początkowo wykorzystywany był jako roślina ozdobna i nawóz zielony, od końca XIX
wieku zyskał na znaczeniu jako pasza dla zwierząt ze względu na zawartość białka o dużej
wartości biologicznej (sięgającą w nasionach 35–38%) i tłuszczu (6-8%) oraz niewielką
zawartość substancji antyżywieniowych. W ostatnich latach łubin wąskolistny stał się akceptowanym obiektem do badań genomu rodzaju Lupinus i przedmiotem projektów w Europie i Australii ze względu na stosunkowo małą dla tego rodzaju liczbę chromosomów
(2n=40) i niewielkie rozmiary genomu (2C=1.89 pg)13. Produktywność łubinów i inne
właściwości agrotechniczne mogą być udoskonalane metodami hodowli tradycyjnej, ale
szybsze i bardziej wiarygodne są metody inżynierii genetycznej i biotechnologii. Poszerzenie wiedzy o strukturze i organizacji genomu łubinu będzie miało zasadnicze i wymierne znaczenie dla programów hodowlanych tej rośliny. Do produkcji wysokowydajnych
odmian uprawnych łubinów mogą wydatnie przyczynić się badania regionów genomu,
w których występują geny związane z cechami istotnymi z punktu widzenia użytkowego.
W Zespole Genomiki Strukturalnej i Funkcjonalnej Roślin Strączkowych celem jednego
z kierunków badań jest poznanie genów związanych z procesami metabolicznym takimi
jak: proces symbiotycznego wiązania azotu atmosferycznego, proces kwitnienia oraz synteza kwasów tłuszczowych i fenylopropanoidów. Mając na uwadze znaczenie strat rolniczych powodowanych przez grzyby patogeniczne, jako cel poznawczy pracy obrano
analizę struktury i organizacji regionów genomu łubinu wąskolistnego, odpowiadających
za odporność na choroby grzybowe jak antraknoza wywoływana przez Coletotrichum lupini oraz brunatna plamistość łodyg powodowana przez Diaporthe toxica. Analizy molekularne przynoszą informacje o regionach genomu łubinu wąskolistnego zawierających
geny kodujące białka biorące udział w kwitnieniu, nodulacji, kwitnieniu, syntezie kwasów
tłuszczowych oraz fenylopropanoidów oraz geny odporności na grzyby patogeniczne, które są wykorzystywane do dalszych analiz. Testy fitopatologiczne odporności na brunatną
13
Książkiewicz M., Wyrwa K., Szczepaniak A., Rychel S., Majcherkiewicz K., Przysiecka Ł., Karlowski W.,
Wolko B., Naganowska B. (2013). Comparative genomics of Lupinus angustifolius gene-rich regions:
BAC library exploration, genetic mapping and cytogenetics. BMC Genomics 2013, 14:79
50
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
plamistość łodyg oraz antraknozę zestawu polskich odmian i rodów hodowlanych łubinu
wąskolistnego prowadzone w warunkach kontrolowanych - szklarniowych i polowych
pozwoliły na identyfikację kilku odmian i rodów hodowlanych łubinu wąskolistnego
o wysokiej odporności na Diaporthe toxica oraz Coletotrichum lupini. Wyniki tych badań
będą wykorzystane w pracach hodowlanych i produkcji nowych odmian łubinu wąskolistnego przez firmy zajmujące się wyprowadzaniem i hodowlą nowych odmian roślin użytkowych.
Zawartość białek, tłuszczy i alkaloidów jest jedną z najważniejszych cech decydujących o wartości nasion dla przetwórstwa rolnego. Znajomość genetycznych podstaw syntezy substancji zapasowych i antyżywieniowych u łubinu wąskolistnego i innych roślin
mających zastosowanie w przetwórstwie rolno-spożywczym pozwoli na generowanie markerów molekularnych przydatnych do monitorowania materiałów roślinnych w programach hodowli odmian uprawnych. Wyniki badań będą zatem stanowiły podstawę do prac
dotyczących poprawy jakości, produktywności i konkurencyjności roślin.
Polskie rolnictwo zostało włączone w jednolity system wspólnej polityki rolnej
Unii Europejskiej, która ewoluuje w kierunku wskazanym przez zasady rolnictwa wielofunkcyjnego. Włączenie się w ten proces daje szansę nadrobienia pewnych opóźnień rozwojowych i wzrostu konkurencyjności w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych. Proces
ten wymaga odpowiedniego wsparcia ze strony nauki, w tym nauk rolniczych, w których
agronomia odgrywa kluczową rolę14.
Podsumowanie
Zasady rolnictwa wielofunkcyjnego wymagają od polskich naukowców wypracowania nowego podejścia i nowych technik, skierowanych na stworzenie bardziej uniwersalnej wiedzy i zintegrowanych metod działania. Koncepcja zrównoważonego rozwoju
wpisała się już na stałe w dziedzinę nauki jaką jest agronomia. Wyodrębnione z niej dziedziny takie jak: fizjologia roślin, genetyka, biochemia, hodowla roślin, gleboznawstwo
i chemia rolna pozostają jednak we wzajemnych zależnościach dla stworzenia projektów,
badań oraz grantów naukowych krajowych i międzynarodowych. Mają one łączyć różne
dziedziny życia zarówno te spokrewnione jak i od nich odległe, dla osiągnięcia wspólnego
celu, jakim jest wzrost jakości życia w teraźniejszości i przyszłości. Możliwość otrzymania
wsparcia finansowego z Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Narodowego Centrum Nauki na badania podstawowe oraz Narodowego Centrum Badań i Rozwoju na eksperymenty interdyscyplinarne z korzyścią dla gospodarki, rolnictwa i agronomii pozwala
na szybsze osiągnięcie zamierzeń naukowców, których nadrzędnym celem jest zrównoważony rozwój.
14
Adamowicz M., 2005, op.cit. s. 89,
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bibliografia:
Artykuły prasowe:
Adamowicz M., Rola polityki agrarnej w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, 2000,
Rocz. Nauk. Seria (II) 1.
Adamowicz M., Zrównoważony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia, 2005, Ann.
UMCS Sect. E 60.
Książkiewicz M., Wyrwa K., Szczepaniak A., Rychel S., Majcherkiewicz K., Przysiecka Ł.,
Karlowski W., Wolko B., Naganowska B. (2013). Comparative genomics of Lupinus
angustifolius gene-rich regions: BAC library exploration, genetic mapping and cytogenetics., 2013, BMC Genomics, 14:79,
Magor N., The world needs more agronomists, 2013, Rice today vol.12, 1-2, International Rice
Research Institute,
Miller P.F., After 10,000 years of agriculture, whither Agronomy. In celebration of 100 years of
Agronomy, 2008.
Podlaski S., Przyszłość kształcenia na kierunkach rolniczych w Polsce, 2009, Postępy Nauk
Rol., 5-6.
Porceddu E., Rabbinge R., Role of research and education in the development of agriculture In
Europe, 1997,Eur. J.Agron.7.
Rudnicki F., O niektórych problemach i twórczym charakterze nauk rolniczych, 2012, Fragm.
Agron. 29(2), 7-16,
Spiertz J.H.J., Kropff M.J., Adaptation of knowledge systems to changes in agriculture and society: The case of the Netherlands., 2011., NJAS-Wageningen Journal of Life Sciences, 58.
Woś A., Rolnictwo zrównoważone. Encyklopedia Agrobiznesu, Fundacja. Innowacja, Warszawa
1988.
Wuchty S., Jones B.F., Uzzi B., The increasing dominance of teams in production of knowledge, 2007, Science 316.
Zawisza S. (red.), Zarządzanie zrównoważonym rozwojem obszarów wiejskich, 2004, Wyd.
Uczelniane ATR w Bydgoszczy,
Strony internetowe:
Podlaski S., Ewolucja agronomii jako dyscypliny naukowej, http://www.kur.pan.pl
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, http://www.minrol.gov.pl/,
Narodowe Centrum Nauki, http://www.ncn.gov.pl,
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, http://www.ncbir.pl.
Monika Serafin
BIOGOSPODARKA W INTELIGENTNYM
I ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU UNII EUROPEJSKIEJ
Wprowadzenie
Paradygmat rozwoju zrównoważonego zaczyna być postrzegany nie tylko jako
koncepcja rozwoju społeczno-gospodarczo-ekologicznego, ale także jako rozwiązanie systemowo-cywilizacyjne służące zachowaniu równowagi w biosferze. Systemowe podejście
do rozwoju zrównoważonego umożliwia ochronę biosfery, bez ograniczania rozwoju społeczno-gospodarczego, i poprawę jakości życia ludzi. W tak rozumianym podejściu zakłada się istnienie dwóch zintegrowanych filarów koncepcji sustainable development:
• równoważenie się ładów: społecznego, ekonomicznego i środowiskowego dzięki
instytucjom formalnym, wartościom, obyczajom i tradycjom, w tym neotradycjom,
• trwałości kapitałów rozwojowych: kapitału naturalnego, fizycznego, finansowego,
ludzkiego oraz społecznego dzięki tworzeniu i rozpowszechnianiu innowacji przemysłowych, organizacyjnych, produktowych, instytucjonalnych i społecznych.
Biogospodarka stanowi formę transformacji przemysłu zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Według OECD biogospodarka to działalność polegająca na zastosowaniu biotechnologii, bioprocesów i bioproduktów w celu tworzenia dóbr i usług.
W Unii Europejskiej zainteresowanie biogospodarką wiąże się z przyjęciem dwóch z pozoru wykluczających się strategii: Strategii Lizbońskiej, która miała zapewnić wzrost konkurencyjności całego ugrupowania integracyjnego na globalnym rynku oraz Strategii
Zrównoważonego Rozwoju. Niepowodzenia związane z wdrażaniem Strategii Lizbońskiej,
a następnie globalny kryzys finansowy i kryzys żywnościowy z 2008 r. uświadomiły nie
tylko potrzebę dalszej restrukturyzacji kapitalizmu, ale także konieczność endogenicznej
zmiany technologicznej, definiowanej w strategii „Europa 2020” jako inteligentna specjalizacja. Zgodnie z logiką tej transformacji biogospodarka jest definiowana jako inteligentna specjalizacja w takich sektorach jak: rolnictwo, leśnictwo, rybactwo, przemysł
spożywczy, drzewny, kosmetyczny, farmaceutyczny, energii odnawialnej i łańcuchów dostaw związanych z tymi rynkami produktów i usług, służąca ich zrównoważonemu rozwojowi.
Celem pracy jest próba identyfikacji głównych czynników rozwoju biogospodarki.
Oprócz założenia o konieczności endogenicznej zmiany technologicznej, jako warunku
rozwoju biogospodarki, w pracy postawiono tezę, że na obecnym etapie modernizacji
związanej z powstawaniem globalnego społeczeństwa informacyjnego zmiany gospodarcze i społeczne przebiegają w sposób równoległy, a innowacje w gospodarce muszą być
wspierane przez innowacje społeczne. Dzięki temu mogą zostać w pełni wykorzystane
takie zjawiska gospodarki sieciowej i społeczeństwa informacyjnego jak efekty zewnętrzne
sieci w dyfuzji wiedzy i innowacji oraz pozytywne sprzężenia zwrotne przekładające się na
popytowe efekty skali na produkty i usługi biogospodarki.
Monika Serafin: Biogospodarka w inteligentnym i zrównoważonym rozwoju Unii Europejskiej
53
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Endogeniczna zmiana technologiczna a rozwój zrównoważony
Jeszcze w XX w. w naukach ekonomicznych zasadnicze znaczenie miał podział na
to co endogeniczne i to co egzogeniczne. Szczególnie ważny był on dla ekonomii neoklasycznej, stanowiącej centrum ekonomii głównego nurtu i jej wersji matematycznej (technical economy) rozwijanej w czołowych uniwersytetach USA. Od czasów, kiedy naukowcy
zaczęli zajmować się ekonomią pewne charakterystyki ludzi uważane były za oczywiste.
Wśród tych danych znajdował się zakres posiadanej wiedzy i informacji oraz natura człowieka wyrażana jako gusta i preferencje. Niekoniecznie uważano je za niezmienne, ale
twierdzono, że są warunkowane przez siły nieekonomiczne. W języku ekonomii uwarunkowania te traktowane były jako egzogeniczne wobec systemu gospodarczego.
Model podstawowy teorii neoklasycznej opiera się na gospodarce zasobami czerpiącej swój dobrobyt z procesów wymiany1. Model ten często określany jest jako „model
zbożowy”, ponieważ D. Ricardo dla wyjaśnienia zasad jego działania posługuje się
uproszczeniem, zgodnie z którym na rynku mamy jeden produkt – pszenicę2. Model ten
jest podstawą analizy krańcowej (marginalnej) i wyjaśnia prawa ekonomii malejących
przychodów, stanowiącej podstawę kształtowania się równowagi rynkowej. W ekonomii
klasycznej A. Smitha poza metaforą „niewidzialnej ręki rynku” istnieje druga metafora
opisująca działanie systemu gospodarczego – metaidea „fabryki szpilek” wyjaśniająca specjalizację i podział pracy. Według K. Arrowa na kontynencie badań ekonomicznych jest to
jednak „podziemna rzeka”, która wypływa jedynie od czasu do czasu, za sprawą tych ekonomistów, którzy stawiają sobie za cel wyjaśnienie zjawiska „rosnących przychodów”
i wzrostu gospodarczego3.
Pierwszy model wzrostu gospodarczego powstał na gruncie ekonomii neoklasycznej. Jego twórcą był R. M. Solow4. Wyjaśnia on stały wzrost dochodu narodów postępem
technologicznym, który jest egzogeniczny wobec systemu gospodarczego. Jego zadaniem
jest wyjaśnienie luki powstającej na skutek niedostatecznego wzrostu liczby ludności
i wynikającego z niej spadku produktu krańcowego. Endogeniczne teorie wzrostu, w których podejmuje się zagadnienia ekonomii rosnących przychodów, zaprzeczającej teorii
produktywności krańcowej na poziomie makroekonomicznym można sprowadzić do
dwóch koncepcji5:
• w pierwszej spadek produktu krańcowego kapitału można unieważnić przez pozytywne wpływy zewnętrzne różnych działań gospodarczych związane z efektami spillover. Zalicza się do nich: uczenie się przez działanie, wynalazki,
informacje oraz efekty aglomeracji w klastrach;
• w drugiej koncepcji kapitał ludzki stanowi część kapitału realnego, dzięki czemu
mogą zostać przezwyciężone ograniczenia czynnika pracy – zakłada się, że kapitał ludzki może być coraz bardziej efektywny dzięki edukacji, inwestycjom
w naukę i działalność badawczą.
1
2
3
4
5
H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju – potrzeba reformy tradycyjnej ekonomii, [w:] Ekonomia
zrównoważonego rozwoju. Zarys problemów badawczych i dydaktyki, B. Poskrobko (red.), Wyższa Szkoła
Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2010, s. 15.
Od tej pory wielu ekonomistów twierdzi, że na rynkach rolnych wymiana dotyczy produktów homogenicznych, co stanowi teoretyczną barierę rozwoju biogospodarki.
D. Warsh, Wiedza i bogactwo narodów. Historia odkrycia ekonomicznego, Instytut Wiedzy i Innowacji,
Warszawa 2012, s. 61.
Szerzej zob. H. Ch. Binswanger, Spirala wzrostu. Pieniądz, energia i kreatywność w dynamice procesów
rynkowych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2011, s. 231-232.
Ibidem, s. 233-234.
54
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Endogeniczne teorie wzrostu nie potrafiły jednak związać zjawiska wzrostu z teorią
neoklasyczną, natomiast w znacznej części ją unieważniały. Jest to powód, dla którego
postuluje się stworzenie nowej teorii rosnącej gospodarki6, nowej teorii rozwoju7, ekonomii zrównoważonego rozwoju8. W teoriach tych jako czynniki wzrostu uwzględnia się:
świadczenia przyrody, kreatywność ludzi, odnawialną energię, kreatywną funkcję instrumentów finansowych oraz ład instytucjonalny. Ponadto niezbędne jest założenie, że z dóbr
publicznych, jakimi są te czynniki w powszechnym przekonaniu, mogą one stać się
w pewnej części dobrami rywalizującymi i podlegać komercjalizacji. Oznacza to, że ich
odbiorcami są w pewnym stopniu ich twórcy, bądź też są one efektami zewnętrznymi sieci,
do której należy twórca, zespół badawczy. Beneficjentem może być także przestrzeń, która
sprzyja powstawaniu takich dóbr. Taki mechanizm generowania wzrostu gospodarczego
i „zakorzenienia” działalności przemysłowej na obecnym etapie modernizacji jest w strategii „Europa 2020” definiowany jako inteligentna specjalizacja, w której badania naukowe
i innowacje uznano za główne czynniki osiągnięcia celów związanych z inteligentnym
i zrównoważonym wzrostem sprzyjającym włączeniu społecznemu9. W realizacji tego zadania powinna uczestniczyć cała europejska przestrzeń badawcza organizowana przez
„Horyzont 2020” – program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji (20142020). Realizacja tego programu ma zapewnić Europie wiodącą pozycję w przemyśle
i rozwiązanie jej problemów społecznych. Jednym ze skutków takiej transformacji ma być
rozwój biogospodarki.
Rola biogospodarki w realizacji zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej
W nowej gospodarce europejskiej szczególne miejsce wyznaczono biogospodarce.
Opiera się ona na naukach biologicznych, agronomii, ekologii, nauce o żywieniu, naukach
społecznych, biotechnologii, nanotechnologii oraz technologiach informacyjnokomunikacyjnych. Jej założenia przedstawiono w Komunikacie Komisji do Parlamentu
Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Innowacje w służbie zrównoważonego wzrostu: biogospodarka dla Europy”10.
Biogospodarka obejmuje produkcję odnawialnych zasobów biologicznych oraz przekształcanie tych zasobów i strumieni odpadów w produkty o wartości dodanej, takie jak żywność, paszę, bioprodukty i bioenergię. Jej sektory i gałęzie przemysłu posiadają znaczny
potencjał innowacji, ponieważ wykorzystują szeroki zakres sektorów nauki oraz technologii wspomagających i przemysłowych, jak również wiedzę lokalną i ukrytą. Wykorzystanie zasobów świata roślinnego, zwierzęcego i mikroorganizmów, przy wsparciu, jakie
dają: biotechnologia, genetyka, chemia, czy nauki ekonomiczne, może zapewnić gospodarce UE trwały wzrost a konsumentom wysokiej jakości produkty i usługi. Analizy wykorzystujące najbardziej aktualną wiedzę o podstawowych procesach w świecie roślin,
zwierząt i mikroorganizmów powinny wskazać priorytety w poszczególnych obszarach
6
H. Ch. Binswanger, op. cit., s. 236-237.
Zob. Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 15-25.
8
H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań
2010.
9
Szerzej na ten temat zob. P. Mich, Inteligentna specjalizacja regionów w strategii Europa 2020 a zrównoważony rozwój, [w:] Zrównoważony rozwój – debiut naukowy 2012, red. T. Jemczura, H.A. Kretek, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu, Racibórz 2013, s. 27-29.
10
KOM (2012) 60 z dn. 13.02.2012 r.
7
55
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
działalności gospodarczej – od produkcji bioproduktów w rolnictwie i leśnictwie, poprzez
procesy wytwórcze w sektorze żywnościowym oraz gałęziach przemysłu, takich jak przemysł chemiczny, włókienniczy, papierniczy, do branży energetycznej, farmaceutycznej lub
kosmetycznej.
W kontekście społecznym rozwój biogospodarki wiąże się przede wszystkim z zabezpieczeniem wystarczających dostaw bezpiecznej, wysokiej jakości żywności oraz innych bioproduktów, poprzez opracowanie wydajnych i zasobooszczędnych systemów
produkcji rolnej, leśnej i rybackiej, ochronie powiązanych usług ekosystemowych oraz
konkurencyjnych i niskoemisyjnych łańcuchów dostaw bioproduktów. Według danych
szacunkowych FAO (2009) liczba ludności świata do 2050 r. wyniesie 9 mld, co będzie
wymagało zwiększenia światowej produkcji żywności o 70%. W tej sytuacji emisja gazów
cieplarnianych z rolnictwa wzrośnie tylko do 2030 r. o 20%. Jednocześnie będzie zachodziła konieczność zagwarantowania wystarczającego zaopatrzenia w surowce, energię
i produkty przemysłowe w warunkach malejącej ilości kopalnych surowców węglowych.
W tej sytuacji coraz więcej zasobów biologicznych będzie potrzebnych do zaspokojenia
zapotrzebowania na żywność, biomateriały, biopaliwa i bioprodukty. Przejście do optymalnego wykorzystania biologicznych zasobów odnawialnych oraz zrównoważonych systemów produkcji rolnej, leśnej, rybackiej i przetwórczych może stanowić znaczące źródło
tworzenia wartości dodanej.
Roczny obrót unijnych sektorów biogospodarki ma wartość 2 bln euro; sektory te
odpowiadają za ponad 22 mln miejsc pracy i ok. 9% pracowników11. Jednak, aby zachować swoją konkurencyjność i miejsca pracy w kontekście wyzwań społecznych i rozwoju
rynków w krajach rozwijających się, europejskie sektory biogospodarki muszą być innowacyjne i zróżnicowane. Przewiduje się, że zrównoważona produkcja podstawowa, przetwórstwo spożywcze, biotechnologia przemysłowa i biorafinerie spowodują znaczny
wzrost gospodarczy, co doprowadzi do powstania nowych gałęzi bioprzemysłu, przemiany
obecnych oraz otwarcia nowych rynków bioproduktów. Aby sprostać wymaganiom tych
gałęzi przemysłu oraz rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa i akwakultury należy stworzyć
nowe miejsca pracy dla wysoko wykwalifikowanych pracowników oraz możliwości szkoleniowe. Szacuje się, że dzięki bezpośredniemu finansowaniu badań związanych ze strategią dotyczącą biogospodarki na podstawie programu „Horyzont 2020” mogłoby powstać
ok. 130 tys. miejsc pracy, zaś wartość dodana dla sektorów biogospodarki do 2025 r. wyniosłaby 45 mld euro. Kolejne bezpośrednie i pośrednie inwestycje publiczne i prywatne
przyniosą dalszy wzrost we wszystkich sektorach biogospodarki. Można się spodziewać,
że sektory biogospodarki znacząco przyczynią się do osiągnięcia celów strategii „Europa
2020”.
11
KOM (2012) 60, s. 4
56
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Rys. 1. Czynniki kształtujące biogospodarkę
Źródło: E.K. Chyłek, M. Rzepecka, Biogospodarka - konkurencyjność i zrównoważone
wykorzystanie zasobów, II Kongres Nauk Rolniczych, Warszawa, 5 października 2011 r.
W realizacji programu biogospodarki, podobnie jak w przypadku innych projektów
UE, na szeroką skalę mają być wykorzystane „efekty zewnętrzne sieci” i popytowe efekty
skali, generowane przez społeczeństwo informacyjne i gospodarkę sieciową. Zadaniem
Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii będzie kreowanie bądź wspieranie wspólnot badawczych i zapewnienie dostępu do wyników ich projektów w całej przestrzeni badawczej UE. Takie platformy innowacyjne powstawać będą również w ramach innych
polityk rozwojowych, także Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). W ramach Europejskiego
Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich przewidziano środki na powstanie Europejskiej Platformy Innowacyjnej na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa, inicjującej badania i powstawanie grup operacyjnych w trójkącie wiedzy: badania
– innowacje – gospodarstwa rolne/zakłady przetwórcze/recykling odpadów.
W perspektywie długookresowej trudno wymienić wszystkie czynniki sprzyjające rozwojowi biogospodarki, względnie pełny ich zestaw zaproponowali E.K. Chyłek, M. Rzepecka
(zob. rys. 1).
Nauka w rozwoju biogospodarki
W programie „Horyzont 2020”12 uznano potrzebę zwiększenia finansowania publicznego na badania nad biogospodarką i innowacje. Na działania w ramach wyzwania
„Bezpieczeństwo żywnościowe, zrównoważone rolnictwo, badania morskie oraz biogospodarka” przeznaczono prawie 4,7 mld EUR. Ponadto biogospodarka będzie wspierana
częściowo w ramach wyzwań „Działania w dziedzinie klimatu, efektywna gospodarka
zasobami i surowcami”, „Bezpieczna, ekologiczna i efektywna energia” oraz „Zdrowie,
zmiany demograficzne i dobrostan”. Za pomocą wspólnot wiedzy i innowacji (WWiI)
w różnych obszarach Europejski Instytut Innowacji i Technologii zajmie się kwestiami
związanymi z biogospodarką, w szczególności w ramach proponowanej WWiI „Fo12
KOM (2011) 809
57
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
od4future”. Działania zostaną uzupełnione badaniami naukowymi i innowacjami w dziedzinie technologii wspomagających i przemysłowych (np. biotechnologii, nanotechnologii
i ICT); promowane będą również nowe technologie.
Program „Horyzont 2020” dąży do osiągnięcia trzech celów priorytetowych, do
których należą: tworzenie doskonałej bazy naukowej (1), osiągnięcie wiodącej pozycji
w przemyśle (2) i stawianie czoła wyzwaniom społecznym (3). W programie szczegółowym wdrażającym program „Horyzont 2020”13 przyjęto założenie, że każda z części programu powinna uzupełniać jego pozostałe części i być w sposób spójny realizowana wraz
z nimi. Cele szczegółowe dotyczące badań wspomagających rozwój biogospodarki są
w tym programie omawiane w części trzeciej „Wyzwania społeczne”. Zawiera ona następujący katalog celów14:
a) poprawa zdrowia i dobrostanu w całym okresie życia;
b) zapewnienie wystarczającego zaopatrzenia w bezpieczną, wysokiej jakości żywności
inne produkty pochodzenia biologicznego poprzez rozwijanie wydajnych i efektywnych
pod względem wykorzystania zasobów systemów produkcji pierwotnej, popieranie powiązanych usług ekosystemowych oraz konkurencyjnych niskoemisyjnych łańcuchów dostaw;
c) przekształcenie systemu energetycznego w niezawodny, zrównoważony i konkurencyjny w obliczu wzrastającego niedoboru zasobów, rosnącego zapotrzebowania na energię
i zmiany klimatu;
d) zapewnienie europejskiego systemu transportowego, który jest efektywny pod względem wykorzystania zasobów, przyjazny dla środowiska, bezpieczny i bezproblemowy,
korzystny dla obywateli, gospodarki i społeczeństwa;
e) przekształcenie gospodarki w gospodarkę efektywną pod względem wykorzystania zasobów i zdolną do adaptacji do zmian klimatu oraz osiągnięcie zrównoważonych dostaw
surowców w celu zaspokojenia potrzeb wzrastającej światowej populacji w ramach zrównoważonych ograniczeń zasobów naturalnych planety;
f) wspieranie zintegrowanych, innowacyjnych i bezpiecznych społeczeństw europejskich
w obliczu bezprecedensowych przekształceń i wzrastających globalnych współzależności.
Do wszystkich wymienionych celów szczegółowych przyporządkowano w załączniku I część IV przywołanego dokumentu zadania badawcze i innowacyjne, które mają
zapewnić ich efektywną realizację. Z punktu widzenia biogospodarki najważniejsze będą
badania związane z celem b). Przewidziano realizację następujących działań: zrównoważone rolnictwo i leśnictwo (2.1), kształtowanie zrównoważonego i konkurencyjnego sektora rolno-spożywczego (2.2), wykorzystanie potencjałów żywych zasobów wodnych (2.3),
zrównoważony i konkurencyjny sektor oparty na biologii (2.4). Wszystkie wymienione
działania zawierają szereg instrumentów finansujących badania służące m.in. podnoszeniu
wydajności produkcji i zdolności adaptacyjnej roślin, zwierząt i systemów produkcji oraz
innowacji związanych z tym działaniem. Mają być one pomocne w przejściu do gospodarki niskoemisyjnej i wytwarzającej małą ilość odpadów. W dokumencie nacisk został położony na: zintegrowane i różnorodne systemy produkcyjne wykorzystujące precyzyjne
technologie oparte na intensyfikacji ekologicznej, doskonalenie genetyczne roślin i zwierząt, podnoszenie urodzajności gleby, zintegrowane systemy zwalczania chorób i szkodników. Zwraca się także uwagę na konieczność identyfikacji systemów rolnych i leśnych
oraz wzorcowych krajobrazów. W obszarze badań społeczno-ekonomicznych ich celem
powinno być określenie możliwości i sposobów przekształcenia dóbr publicznych w lokal-
13
14
KOM (2011) 811
Ibidem
58
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ne lub regionalne korzyści społeczno-ekonomiczne. Ponadto nauki te powinny wskazać
innowacje instytucjonalne i społeczne służące świadomym wyborom konsumentów.
Dla realizacji tak zdefiniowanych celów szczegółowych istotne znaczenie posiadać
będą zadania postawione przed biotechnologią w ramach priorytetu: „Wiodąca pozycja
w przemyśle” (zob. tab. 1).
Tabela 1. Zadania biotechnologii związane z rozwojem biogospodarki
Działanie
Zakres działania
1.4.1. Rozwój nowoczesnej bio- Rozwój powstających narzędzi takich jak: biologia
technologii wspierającej przyszłe syntetyczna, bioinformatyka i biologia systemów oraz
innowacje
wykorzystanie konwergencji z innymi technologiami
wspomagającymi, takimi jak: nanotechnologia, np.
bionanotechnologia i technologie informacyjnotelekomunikacyjne np. bioelektronika
1.4.2. Biotechnologiczne proce- Pomoc w opracowaniu nowych produktów przez
sy przemysłowe
przemysł europejski (np. chemiczny, medyczny, górniczy, energetyczny, celulozowy i papierniczy, tekstylny,
skrobiowy, spożywczy;
Opracowanie konkurencyjnych i udoskonalonych rozwiązań alternatywnych opartych na biotechnologii,
które zastąpią istniejące rozwiązania potencjału biotechnologicznego do celów wykrywania, monitorowania i usuwania zanieczyszczeń oraz zapobiegania im;
1.4.3. Innowacje i konkurencyj- Rozwój genomiki, metagenomiki, proteoniki, narzędzi
na technologia wielopłaszczy- molekularnych w celu wykorzystania bioróżnorodności
znowa
środowiska ziemskiego i morskiego dla potrzeb nowych zastosowań;
Kontynuowanie prac nad biodiagnostyką;
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Decyzja Rady ustanawiająca program
szczegółowy wdrażający program „Horyzont 2020” [KOM (2011) 811]
Znaczny zakres prac dla instytucji naukowych przewidziano również w strategii
„WPR do 2020 r.”15. Świadczy o tym propozycja wydzielenia z kwoty 386,9 mld euro
w budżecie WPR na lata 2014–2020 kwoty 4,5 mld euro na badania i rozwój oraz 2,2 mld
euro na zadania związane z bezpieczeństwem żywności16. W obecnej perspektywie finansowej, w ramach 7. Programu Ramowego w zakresie badań, rozwoju technologicznego
i demonstracji (7PR), tj. największego mechanizmu finansowania i kształtowania badań
naukowych na poziomie europejskim, na obszar badań związanych z żywnością, rolnictwem i biotechnologią przeznaczono na lata 2007–2013 kwotę 1,935 mld euro. Propozycja
ujęta w planach dla WPR na lata 2014–2020, w odniesieniu do 7PR, świadczy o zdecydowanym podniesieniu znaczenia i wagi badań na rzecz rolnictwa i efektywnego wykorzystania surowców pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mikroorganizmów. Przedstawione
propozycje finansowe dotyczące polityki rolnej zakładające przeznaczenie kwoty 6,7 mld
euro, co stanowi 346% wzrost w stosunku do kwoty, jaka była przeznaczona na badania
związane m.in. z naukami rolniczymi w 7PR, wskazują, że znaczącym źródłem finanso15
16
WPR do 2020 r., KOM (2010) 672
E.K. Chyłek, M. Rzepecka, op. cit., 2011, s. 5
59
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wania badań na rzecz rozwoju biogospodarki mogą być również środki WPR. Finansowanie badań i innowacji w obszarze biogospodarki, przy wsparciu środkami wydzielonymi
z Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich i zdecydowanie efektywniejszej aplikacji po środki finansowe z programów UE, zwłaszcza w ramach proponowanych Wspólnych Ram Strategicznych „Horyzont 2020”, powinno wspierać
rozwiązania gospodarcze służące lepszemu wykorzystaniu zasobów naturalnych Ziemi,
świata roślin, zwierząt i mikroorganizmów.
Zakończenie
Wzrost gospodarczy i zrównoważony rozwój to dwa główne imperatywny strategii
„Europa 2020”. Połączenie tych dwóch imperatywów wymaga wykorzystania takich czynników wzrostu jak: nowe technologie, innowacje, kapitał ludzki, kapitał naturalny, kapitał
instytucjonalny, kreacyjna funkcja prywatnych i publicznych funduszy inwestycyjnych.
Jednym z obszarów, w których dokonuje się w krajach UE taka integracja jest biogospodarka. Zgodnie z logiką programu „Horyzont 2020” sukces europejskiej biogospodarki
zależeć będzie nie tylko od badań w naukach przyrodniczych, ale także od innowacji instytucjonalnych i społecznych, służących dyfuzji wiedzy o nowych technologiach i produktach do przedsiębiorstw, konsumentów i instytucji finansowych.
W Polsce projekt tworzenia biogospodarki jest mało eksponowany zarówno w dyskursie politycznym, jak też naukowym. Pozostawienie kwestii wykorzystania środków na
ten cel jedynie środowiskom naukowym aplikującym projekty do programu „Horyzont
2020” bez niezbędnego otoczenia instytucjonalnego może sprawić, że podobnie jak
w przypadku 7 Programu Ramowego ich beneficjentami będą głównie zespoły badawcze
z tych krajów UE, które opracowały niezbędne dokumenty strategiczne i posiadają programy tworzenia biogospodarki. Konieczne jest też uproszczenie i harmonizacja zasad
i procedur obowiązujących w programach wspierających działalność badawczo-rozwojową
i wdrażanie innowacji.
Bibliografia:
Binswanger H. Ch., Spirala wzrostu. Pieniądz, energia i kreatywność w dynamice procesów
rynkowych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2011.
Chyłek E.K., Rzepecka M., Biogospodarka – konkurencyjność i zrównoważone wykorzystanie
zasobów, „Polish Journal of Agronomy”, 2011 nr 7.
Fiedor B, Kociszewski K.(red.), Ekonomia rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Innowacje w służbie zrównoważonego wzrostu: biogospodarka dla Europy”, KOM (2012) 60.
Mich P., Inteligentna specjalizacja regionów w strategii Europa 2020 a zrównoważony rozwój,
[w:] Zrównoważony rozwój – debiut naukowy 2012, red. T. Jemczura, H.A. Kretek,
Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu, Racibórz 2013.
Program „Horyzont 2020” – program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji (20142020), KOM (2011) 809.
Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju – potrzeba reformy tradycyjnej ekonomii, [w:]
Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Zarys problemów badawczych i dydaktyki,
B. Poskrobko (red.), Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2010.
60
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka Wydawnictwo,
Poznań 2010.
Warsh D., Wiedza i bogactwo narodów. Historia odkrycia ekonomicznego, Instytut Wiedzy
i Innowacji, Warszawa 2012.
Wiktor Balcer
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ JAKO KATEGORIA
INSTRUMENTALNA W BUDOWANIU WIZERUNKU
GLOBALNEJ MARKI. ANALIZA PRZYPADKU
KORPORACJI HANNES AND MAURITZ
Wstęp
Życie społeczne co raz częściej budowane jest w kontekstach i znaczeniach odnoszących się do globalnych logotypów. Logo staje się elementem kluczowym w budowaniu
tożsamości. Im bardziej znane logo tym większa percepcja znaczeń jakie ma za sobą nieść.
Logo jest elementem komunikacji, co szczególnie docenili producenci dóbr konsumowanych globalnie. Światowa marka musi komunikować się globalnie, ale o zrównoważony
rozwój świata nie ma już konieczności zabiegania i tak długo jak owe zabieganie godzi
w jej interesy finansowe, nie będzie się ku temu skłaniała. Chyba, że jest to w jej interesie
i przyczyna się do obrony wizerunku (np. w sytuacji kryzysowej), a co za tym idzie utrzymania sprzedaży na pożądanym poziomie. Wtedy kategoria zrównoważonego rozwoju
staje się użyteczna.
Globalne marki stosują strategie wizerunkowe, które mają na celu utrzymanie popytu na ich produkty. Owe strategie bardzo często stoją w sprzeczności z praktykami
zrównoważonego rozwoju. Oczywiście w tych rozważaniach nie sposób nie odwoływać
się do procesu globalizacji. Piotr Sztopmka określa globalizacje mianem „procesu zagęszczenia i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co
prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawieniu się więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej”1. Owo zagęszczanie sprawia, że świat staje się jednym; świat oplatają połączenia
komunikacyjne i telekomunikacyjne, przyśpiesza transfer technologii i wiedzy, elementy
kultur zaczynają się unifikować. Marka globalna (np. Nike, Adidas, H&M, czy GAP –
przywołując tylko gigantów odzieżowych) dzięki działaniom reklamowym narzuca trendy
obowiązujące w wielu krajach. Kultura zaczyna się homogenizować.
Zależności i powiązania dotyczą nie tylko komunikacji, wiedzy, czy kultury, ale
może przede wszystkich ekonomii, finansów i polityki. Zdarzenia w jednej części świata
wpływają na ekonomię w przeciwległym końcu globu. Połączenie sieciami przenosi także
zagrożenia. Dobra rozpowszechniane w Europie i USA produkowane są często w Azji, czy
Afryce. Globalne marki wyzbywają się własnych fabryk, zlecając produkcje azjatyckim
firmą, które startując w przetargach, gdzie liczy się najniższa cena biją się o zlecenia dla
potentatów takich jak na przykład H&M. Rezygnacja z własnych fabryk podyktowana jest
oczywiście względami finansowymi. Tania siła robocza w Azji przygotuje produkt w takiej samej jakości, ale po dużo niższej cenie niż własna fabryka w Europie, czy w USA.
Do tego odchodzą roszczenia załóg, administrowanie fabrykami, czy inwestowanie w in-
1
P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s. 598.
62
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
frastrukturę. Ciężar produkcji został zrzucony na barki innych, powiększony zysk zostaje
w kieszeniach właściciela globalnej marki.
Marka, aby uzyskiwać zadowalające wyniki musi tworzyć dobre relacje z klientami. Porządnym jest mieć dobry wizerunek, dobrą reputacje, bo to się najzwyczajniej opłaca, a ową dobrą reputacje w przypadku globalnych marek zapewnia dbanie
o zrównoważony rozwój.
Zrównoważony rozwój
Idee zrównoważonego rozwoju wiążą się ściśle z filozofią ekorozwoju. Jonathan
Turner wykładając makropoziomową teorie ekologiczną Hawleya pisał, że populacje nie
mogą się powiększać, ani udoskonalać złożonego charakteru wzorów swoich organizacji
bez wiedzy na temat komunikacji oraz ruchu ludzi i materiałów2. Podczas Konferencji
Sztokholmskiej „Człowiek i Środowisko” w 1927 roku zostaje wprowadzone pojęcie
„ekorozwoju”3. Charakteryzuje się ono taką drogą rozwoju w której akcentuje się równowagę pomiędzy środowiskiem, gospodarką, a społeczeństwem. Do tożsamych kategorii
odwołuje się przyjęta w 2002 r. w Sztokholmie Agenda 21 dla Edukacji w Regionie Morza Bałtyckiego definiuje zrównoważony rozwój między innymi jako bezpieczne i zdrowe
życie obecnych i przyszłych pokoleń; oparcie współpracy na zasadach demokracji, otwartości i aktywnego uczestnictwa, zarówno na poziomie lokalnym jak i regionalnym; zachowanie i podtrzymywanie różnorodności krajobrazowej i biologicznej. O tych wszystkich
czynnikach trudno mówić, gdy odwołujemy się do praktyki codziennych działań międzynarodowych korporacji. Naomi Klein w książce No Logo podaje, że jedną z największych
stref wolnego handlu jest filipińskie Cavite, gdzie na 628 akrach strefy przemysłowej znajduje się 207 fabryk, w których pracuje ponad 50 000 robotników4. To tam produkuje się
ubrania i elektronikę dla popularnych na świecie marek. W strefach tych nie obowiązują
podatki od importu i eksportu, a czasem też dochodowy i od nieruchomości. Strefy wolnego handlu przeżywają rozkwit od lat 80-tych, kiedy to Indie postanowiły na 5 lat zwolnić
od podatków firmy produkujące w najbiedniejszych rejonach kraju. Inne kraje poszły ich
śladem i tak na przykład w Chinach w 124 strefach pracuje 18 mln osób5.
Jednak nie o pracę samą w sobie chodzi, a o jej warunki. Odwołując się do definicji
Agendy 21 trudno jest doszukać się w warunkach pracy w azjatyckich strefach wolnego
handlu poszanowania bezpiecznego i zdrowego życia, współpracy opartej na demokracji,
czy otwartości. Powodów takiego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze płace. Jak podaje
portal www.prawopracyuk.org.uk średnie zarobki na najniższych stanowiskach pracy
w Wielkiej Brytanii wynoszą ponad 6 funtów, czyli niecałe 10 dolarów za godzinę6. Tymczasem średnia stawka w zakładach produkcyjnych w Chinach wacha się od 0,13 do 0,35
dolara za godzinę7. Po drugie czas pracy. Europejscy konsumenci korzystający z tanich
produktów wytwarzanych w Azji pracują najczęściej średnio 40 godzin w tygodniu,
w trybie 8 godzinnym, przez 5 dni w tygodniu, gdy tymczasem wytwarzający owe produkty ludzie pracują od 60 do 90 godzin w tygodniu, czasem nawet przez 15 godzin dziennie,
2
J. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 113.
W. Tyburski, Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2011, s. 7.
4
N. Klein, No Logo, Wydawnictwo Świat Literacki, Izabelin 2004, s. 220-221.
5
Tamże, s. 223.
6
Ile zarabiamy w Anglii, http://www.prawopracywuk.org.uk/#/zarobki-w-anglii/4557959266 [dostęp:
04.09.2013].
7
N. Klein, No Logo, s. 499.
3
Wiktor Balcer: Zrównoważony rozwój jako kategoria instrumentalna w budowaniu wizerunku...
63
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nierzadko 7 dni w tygodniu, a w niektórych przypadkach mają obowiązki 24-godzinnych
zmian w okresie nasilonych zamówień8. Trzeci powód to katastrofalna sytuacja bytowa
pracowników fabryk. Pomimo intensywnego rozwoju przemysłu nie inwestuje się tam
w rozwój infrastruktury, komunikacji miejskiej, czy budynków mieszkalnych. Pracownicy
zarabiają niewielkie stawki, nocują w przytułkach i w każdej chwili mogą stracić prace.
Czwarty powód to łamanie prawa pracy. Zakaz rozmów, uśmiechania się, zamykanie toalet, krótkie 15-minutowe przerwy, oszukiwanie na ubezpieczeniach społecznych, nielegalne zbiórki pieniędzy np. na środki czystości, premie w postaci nie pieniędzy, a długopisów,
czy pączków, brak odzieży ochronnej, czy wentylacji – to tylko przykładów jakie wylicza
Naomi Klein9.
W kontekście tych informacji trudno mówić, że międzynarodowe korporacje dbają
o zrównoważony rozwój. Jednak do tej kategorii chętnie się odwołują, aby dbać o swój
wizerunek.
Wizerunek
Wizerunek jest kategorią, którą stosuje się najczęściej do opisania celów public relations. Krystyna Wójcik definiuje wizerunek (ang. image) jako wyobrażenie jakie jedna,
lub wiele publiczności ma o osobie, przedsiębiorstwie lub instytucji; nie jest to obraz rzeczywisty, dokładnie i szczegółowo nakreślony, ale często mozaika wielu szczegółów, podchwyconych przypadkowo, fragmentarycznie, o nieostrych różnicach10. Wizerunek będzie
zatem wszystkim tym, co otoczenie wie o danej instytucji, jakie ma o niej wyobrażenia,
jaki stosunek, czy jakie postawę wobec niej zachowuje. W świetle definicji przytoczonej
za Krystyną Wójcik można stwierdzić, że image jest kategorią emocjonalną, zdroworozsądkową, subiektywną, zmienną, podatną na wpływy społeczne i możliwą do regulowania,
ale nie bez znaczenia są też czynniki rozumowe, czy społeczne. Przedmiotem analizy image mogą być osoby, rzeczy, procesy, idee, towary, czy reklama11. Można oczywiście odróżniać image produktu od wizerunku producenta, co może objawiać się negatywnym
stosunkiem do wytwórcy, ale pozytywną oceną konkretnego produktu.
Wizerunek firmy może się zmieniać wraz z każdą nową wiadomością o firmie.
W czasach, kiedy co raz większą role odgrywa informacja, rola komunikatów kształtujących opinie o firmie jest nie do przecenienia. Im większa organizacja tym większa sieć
zależności łączy ją z otoczeniem (nie zawsze są to zależności fizyczne, ale zawsze relacje
kształtujące koniec końców byt firmy). Korporacje, choć dążą do trans graniczności i uzależniana się od czynników zewnętrznych zawsze funkcjonują w jakimś kontekście społecznym. Dodatkowo w czasach globalnych mediów, każde potknięcie korporacji może
być wystawiane na światło dziennie. Powodem jest relacja, w której konsument mediów
z zaciekawianiem będzie odbierał (a więc tworzył zyski dla przedsiębiorstw medialnych)
informacje o markach, które kupuje i których używa na co dzień. Szczególnie jeśli są to
informacje stawiające w niekorzystnym świetle producentów. Informacje godzące w dobre
imię globalnych marek dobrze się sprzedają. Globalne marki muszą bronić swojego image
i do tego wykorzystują public relations, które chętnie korzysta z odwołań do zrównoważonego rozwoju. Ten proces jest szczególnie widoczny w przypadku marek odzieżowych,
które produkują swoje produkty w fabrykach trzeciego świata, gdzie jak zostało już po8
N. Klein, No Logo, s. 499.
Tamże, s. 229.
10
K. Wójcik, Public relations od A do Z. Analiza sytuacji wyjściowej. Planowanie działalności, Agencja
Wydawnicza Placet, Warszawa 1997, s. 44.
11
Tamże, s. 45.
9
64
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wiedziane warunki są dalekie od poprawnych. Przykładem takich zachowań jest korporacja Hannes and Mauritz (H&M).
Wizerunek jako kategoria instrumentalna
H&M posiada 2 078 sklepów w 38 krajach, zatrudniając przy tym 76 tys. ludzi12.
Jest to przedsiębiorstwo globalne, a zatem i skutki jego działalności będą miały znaczenie
dla opinii publicznej. Firma dbając o swój imagie podejmuje szereg działalności mających
na celu budowanie dobrego imienia firmy. Jako przykład może posłużyć program oszczędności wody jaki wdraża. H&M przyznaje, aż 1/3 fabryk i podwykonawców marki już pracuje (albo zacznie pracować przed 2025) właśnie na terenach zagrożonych deficytem
dostępu do wody. Marka podjęła zatem współpracę z WWF, globalną organizacją działającą na rzecz ochrony przyrody i przygotowała nowe normy odpowiedzialnego wykorzystania zasobów wodnych w przemyśle modowym. Szwedzi zobowiązali się, że innowacje
technologiczne i rzeczywiste oszczędności w procesie produkcji zostaną wprowadzone
w ciągu roku13. Zmiany zaczną się już na etapie projektowania – zespoły projektantów i
centra zakupów mają wybierać surowce bardziej ekologiczne i trwałe. Partner – WWF –
został wybrany nie przypadkowo. Organizacja globalna musi współpracować z równie
wielkimi partnerami, tak aby uwiarygodniać swoje działania. Inny przykład dbania
o zrównoważony rozwój to globalna akcja oddawania ubrań. Marka w sowich sklepach
uruchomiła akcje pod tytułem „Nie daj się zmarnować modzie”14. Polega ona na zbiórce
ubrań każdej marki i w każdym stanie. Określona ilość ubrań gwarantuje zniżkę na zakup
nowych w sklepach H&M. Zebrane w ten sposób tkaniny są przeznaczane do przetworzenia lub do odsprzedaży na rynek wtórny. Ponad to firma deklaruje między innymi dbanie
o odpowiedni procent kobiet na stanowiskach menadżerskich, dbanie o zabezpieczenia
przeciwpożarowe, czy szkolenie pracowników fabryk w Bangladeszu w zakresie praw
pracowniczych. Oficjalna strona marki zawiera zakładkę poświęconą zrównoważonemu
rozwojowi (poniżej print scrcean dolnej partii strony).
12
Fila, Sprzedają ubrania, które prawie nic nie kosztują. Jak to robią?„Wyborcza.biz” 20.12.2010 [on-line]
http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8847570,Sprzedaja_ubrania__ktore_prawie_nic_nie_kosztuja_.html
[dostęp: 15.09.2013].
13
Program oszczędności wody H&M, „Zwierciadlo.pl” 28.01.2013 [on-line]
http://zwierciadlo.pl/2013/lifestyle/ekologia/program-oszczednosci-wody-hm [dostęp: 15.09.2013].
14
Niech moda żyje długo i szczęśliwie,
http://www.hm.com/pl/longlivefashion#path=1.1&transition=10&duration=500 [dostęp: 15.09.2013].
65
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Fot. 1. Print Screan z oficjalnej strony korporacji H&M.
Źródło: http://about.hm.com/AboutSection/en/About/Sustainability.html
Te działania kłócą się jednak z innymi faktami, które prowadzą do wniosków, że zabieganie o zrównoważony rozwój może być tylko elementem, koniecznym do dbania
o wizerunek. Globalni producenci odzieży, w tym Hannes and Mauritz, stosują popularny
wśród transnarodowych firm model biznesowy oparty o daleko posunięty outsourcing.
Aby minimalizować koszty produkcji, proces wytwarzania zostaje zlecony wykonawcy
zewnętrznemu, który zachowując wymagane standardy produkcji wykona zlecenie po jak
najniższej cenie. W praktyce sprowadza się to do tego, że H&M szyje swoje ubrania między innymi w fabrykach w Bangladeszu. Właśnie tam w kompleksie Rana Palza, w maju
2013 roku doszło do zawalenia się 5 fabryk z tekstylnymi. Jak donosiła prasa zginęło ponad 1 100 osób15. Choć Karl-Johan Persson, szef H&M w wywiadzie dla niemieckiego
magazynu Der Spiegel (przedrukowany w Polsce przez portal www.biznes.onet.pl) zaprzecza, aby szył swoje ubrania w tamtejszych fabrykach16, to jednak po katastrofie zapowiedział wiele programów naprawczych. Można się tylko zastanawiać, dlaczego? Persson
zaproponował porozumienie przeciwpożarowe, mające uchronić pracowników przed podobnymi wypadkami w przyszłości. Jak wynika z rozmowy owe działania naprawcze będą
kosztowały H&M 0,5 mln dolarów rocznie, co stanowi nawet nie 0,0025 procenta rocz-
15
J. Tietz, S. Amman, Konsumpcja jest rzeczą dobrą, „Biznes.onet.pl” 17.07.2013 [on-line]
http://biznes.onet.pl/konsumpcja-jest-rzecza-dobra,18491,5562850,prasa-detal [dostęp: 15.09.2013].
16
Tamże.
66
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nych obrotów17. Kwintesencją pokazującą podejście producentów, do warunków produkcji
jest poniższy fragment wspomnianego wywiadu.
„Der Spiegel: Swoich kooperantów sprawdza pan regularnie poprzez firmowych kontrolerów – na przykład przedsiębiorstwo Garib & Garib z Bangladeszu. Okazało się,
że gaśnice były tam niedostępne, H&M jednak nie wstrzymało produkcji. Rok później w tym miejscu doszło do pożaru, w którym życie straciło 21 ofiar.
Karl-Johan Persson: „to był wypadek. Przeprowadziliśmy tam kontrolę i nalegaliśmy na
oprawienie sytuacji. Rozstajemy się z tymi dostawcami, którzy podpadli podczas drugiej
kontroli. Być może w tym konkretnym przypadku powinniśmy byli sprawdzić dokładniej.
Ale czy mieliśmy zlikwidować tę fabrykę? Wątpię, czy komukolwiek przyniosłoby to jakąś korzyść. Ponieważ zakład sygnalizował nam, że chce wszcząć akcję naprawczą, po
nieszczęściu, jakie się wydarzyło, sprawdzaliśmy go częściej.”18
Wydarzenia, takie rzutują bezpośrednio na wizerunek firmy, dlatego uruchamia się
proces komunikacyjny mający na celu stworzenie wrażenia dbania o zrównoważony rozwój. Elementem takich działań jest np. rozmowa w poczytnym piśmie jakim jest Der Spiegel.
Inny niekorzystny dla producenta fakt powiązany jest z Uzbekistanem. Tygodnik
Wprost pisał, że H&M jest oskarżany o wykorzystywanie do swojej produkcji bawełny
zbieranej w „czynie społecznym” właśnie w Uzbekistanie. W owych „czynach społecznych” biorą udział dzieci, a dla dorosłych jedyną formą zapłaty jest wyżywienie. W związku z tymi oskarżeniami H&M oraz ponad 100 innych firm zdecydowało się nie korzystać
z bawełny z Uzbekistanu19. Tyle, że był to zabieg czysto wizerunkowy, bo korporacje zaczęły skupować te samą bawełnę od pośredników. Zatem póki firmy nie spotykają konsekwencje wizerunkowe, to nie dbają one o zrównoważony rozwój. Gdy spotyka ich krytyka
społeczna, podejmują kroki ratujące image wykorzystując instrumentalnie kategorię zrównoważonego rozwoju.
O tym, że są to zabiegi wizerunkowe świadczy kolejny fakt. Gazeta Wyborcza napisała
artykuł w którym, powołując się na szewską stacje TV4, donosi, że w kambodżańskich
fabrykach szyjących dla skandynawskiego giganta płaci się pracownikom zaledwie
0,45 dol. za godzinę pracy. Pracownicy za ok. 70 godzin pracy tygodniowo zarabiają miesięcznie ok. 75 dol. Te pieniądze nie starczą im nawet na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Jak donosi dziennik, z racji przemęczenia i niedożywienia zemdlało w ostatnim
czasie około 250 pracowników20. W odpowiedzi na zaistniałą sytuacja, prezes H&M KarlJohn Person, stwierdza dyplomatycznie: „Chcemy, aby pensje dla naszych pracowników w
Kambodży były wyższe, i pracujemy nad tym. Kilka miesięcy temu osobiście apelowałem
o podwyżki płac u premiera Bangladeszu”21. Taki komentarz jest tylko ucieczką słowną od
17
Tamże.
Tamże.
19
H&M oskarżony o zarabianie na niewolniczej pracy, „Wprost” 18.12.2012 [on-line]
http://www.wprost.pl/ar/380878/HM-oskarzony-o-zarabianie-na-niewolniczej-pracy/ [dostęp: 15.09.2013].
20
Anpop, H&M wykorzystuje pracowników w Kambodży?45 centów za godzinę, „Wyborcza.biz.pl”
24.10.2012 [on-line]
http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,12730783,H_M_wykorzystuje_pracownikow_w_Kambodzy__45_cen
tow.html [dostęp: 15.09.2013].
21
Tamże.
18
67
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
odpowiedzialności, bo nie jest w interesie korporacji zwiększanie kosztów, jakie pociągnęło by za sobą zwiększanie płac.
Wszystkie te działania każą przypuszczać, że globalnym producentom kategoria zrównoważonego rozwoju jest potrzebna, ale z wizerunkowego punktu widzenia. Gdyby nie
opłacało się do niej odwoływać, to działań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa,
podnoszeniem płac, czy dbaniem o środowisko nikt by nie wykonywał.
Podsumowanie
Menagerowie globalnych marek są wyposażeni w odpowiednie mechanizmy
i instrumenty, które pozwalają im reagować w sytuacji zagrożenia reputacji. Kategoria
zrównoważonego rozwoju staje się instrumentalna i służy jako element szerszej strategii
komunikacji. Zespoły specjalistów od komunikacji i wizerunku przygotowują menagerów
do wystąpień w mediach przygotowując im skrypty wystąpień, w których główny akcent
kładzie się na zrównoważony rozwój jako element szczególnie istotny dla korporacji. Zatrudnia się specjalistów, którzy przeszkolą występujących, napiszą scenariusze pytań i odpowiedzi, przygotują sprostowania, a na koniec przekonają wielkie gazety, że warto z ich
klientem zrobić wywiad.
Globalnej marce zależy na sprzedaży, więc podejmuje działania z gatunku społecznej odpowiedzialności biznesu, aby nie nabawić się zarzutów o niehumanitarność. Opisany
przykład H&M jest tylko swoistą soczewką, która posłużyła do ukazania pewnej tendencji,
a w której skupia się problem dotyczący większości transnarodowych marek. Owa synteza
zjawisk i wyciągane z niej wnioski mogą być niepełne z racji braku wielu danych, czy
z racji tajemnic handlowych. Działania dla zrównoważonego rozwoju, które wciela w życie szwedzka marka nie są do przemilczenia i zlekceważenia. Języczkiem uwagi jest tylko
ich rozmiar, skuteczność i cel stosowania.
Porządnym jest mieć dobry wizerunek, dobrą reputacje, bo to wpływa bezpośrednio
na sprzedaż. Sprzedaż jest najważniejszym czynnikiem warunkującym zarządzanie każdą
firmą. Jednak w przypadku globalnych marek, które są szczególnie wystawione na publiczny osąd i muszą się liczyć z globalną opinią publiczną, dbanie o zrównoważony rozwój jest kluczem do utrzymania pożądanego wizerunku. Odwoływanie się do kategorii
zrównoważonego rozwoju następuje tylko w sytuacji, kiedy jest to opłacalne i pomaga
łatać dziury wizerunkowe. Jest to zatem kategoria instrumentalna, którą stosuje się wtedy,
gdy przyniesie wymierną korzyść.
Bibliografia
Artykuły
Anpop, H&M wykorzystuje pracowników w Kambodży?45 centów za godzinę, „Wyborcza.biz.pl” 24.10.2012 [on-line] http://wyborcza.biz/biznes, [dostęp:
15.09.2013].
Fila, Sprzedają ubrania, które prawie nic nie kosztują. Jak to robią?„Wyborcza.biz”
20.12.2010 [on-line] http://wyborcza.biz/biznes/ [dostęp: 15.09.2013].
H&M oskarżony o zarabianie na niewolniczej pracy, „Wprost” 18.12.2012 [on-line]
http://www.wprost.pl/ / [dostęp: 15.09.2013].
68
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Program oszczędności wody H&M, „Zwierciadlo.pl” 28.01.2013 [on-line]
http://zwierciadlo.pl/ [dostęp: 15.09.2013].
Tietz J., Amman S., Konsumpcja jest rzeczą dobrą, „Biznes.onet.pl” 17.07.2013 [online] http://biznes.onet.pl/ [dostęp: 15.09.2013].
Pozycje zwarte
Klein N., No Logo, Wydawnictwo Świat Literacki, Izabelin 2004.
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002.
Turner J., Struktura teorii socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2004.
Tyburski W., Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego
rozwoju, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2011.
Wójcik K., Public relations od A do Z. Analiza sytuacji wyjściowej. Planowanie działalności, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1997.
Strony internetowe:
Niech moda żyje długo i szczęśliwie, www.hm.com/pl/
Ile zarabiamy w Anglii, http://www.prawopracywuk.org.uk/
Elżbieta Szaruga
ENERGOCHŁONNOŚĆ TRANSPORTU JAKO CZYNNIK
WYRÓŻNIENIA OBSZARÓW TYPU HOT SPOT
W KONCEPCJI ZRÓWNOWAŻONEGO TRANSPORTU
NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH KRAJÓW UE
Wstęp
Celem referatu jest określenie siły i zależności przestrzennych między energochłonnością
transportu (wskaźnikiem zrównoważonego transportu) a ich lokalizacją przestrzenną oraz
identyfikacja obszarów nietypowych typu hot spot. Hipoteza postawiona w artykule brzmi:
poziom zrównoważonego transportu wyrażonego energochłonnością transportu jest zróżnicowany w krajach UE27 i wybranych krajach spoza UE27, ale można wyróżnić lokalizacje podobne i lokalizacje odstające.
Artykuł składa się z dwóch części. W pierwszej skonkretyzowano pojęcie zrównoważonego transportu i oddzielono je od pojęcia zrównoważonego rozwoju transportu. W drugiej
części przedstawiono zróżnicowanie przestrzenne energochłonność transportu krajów
UE27 oraz wybranych krajów spoza UE27 (31 państw) w 2011 roku oraz obliczono i zinterpretowano wybrane statystyki Morana, służące badaniu korelacji globalnej i lokalnej
oraz wykazaniu rozproszenia badanej cechy. Poza tym wyodrębniono skupiska i obszary
nietypowe.
1. Zrównoważony transport
Transport jest sferą gospodarowania o wielowymiarowym charakterze związków
i zależności z gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem przyrodniczym1. Stanowi on
integralną część nowoczesnej gospodarki i służy społeczeństwu w wymiarze produkcyjnym i konsumpcyjnym2. Uważany za „krwioobieg” gospodarki ma kluczowe znaczenie dla
jej rozwoju. Jako system złożony, zdeterminowany jest wieloma elementami, do których
można między innymi zaliczyć: lokalizację układów osadnictwa, modele konsumpcji czy
organizację produkcji - w pewnym obszarze. Mimo swojego złożonego charakteru, będąc
„krwioobiegiem” gospodarki, transport powinien być zrównoważony, a jego zrównoważenie powinno przebiegać wzdłuż czterech osi: ekonomicznej, społecznej, ekologicznej
i przestrzennej3. Idąc za przykładem Gro Harlem Brundtland, Europejska Federacja Transportu i Środowiska zdefiniowała zrównoważony transport (sustainable transport) w następujący sposób: „przemieszczanie, które zaspokaja potrzeby mobilności dzisiejszych
pokoleń, dbając jednocześnie o stan środowiska, warunki życia oraz możliwości rozwoju
1
. Załoga, Trendy w transporcie lądowym Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2013, s. 7.
2
G. de Voogd van der Straten, Transport rowerowy jako element proekologicznego systemu transportu,
[w:] Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, B. Dobrzańska, D. Kiełczewski (red.),
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2007, s. 259.
3
B. Pawłowska, Sektor transportu wobec wyzwań XXI wieku – diagnoza i obszary działań w kierunku zrównoważonego rozwoju, [w:] Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, D. Kiełczewski
(red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2011, s. 358-359.
70
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
gospodarczego przyszłych generacji, wyrażające udział transportu w realizacji idei zrównoważonego rozwoju”4. Definicję tę można uznać za najbardziej reprezentatywną dla terminu jakim jest zrównoważony transport. Na marginesie należy jednak wspomnieć, że
rozgranicza się pojęcia „zrównoważonego transportu” od „zrównoważonego rozwoju
transportu”.
Przez pojęcie zrównoważonego rozwoju transportu rozumie się proces ewolucji
w sektorze transportu, który posiada właściwości rosnącego zrównoważenia5. Natomiast
pojęcie zrównoważonego transportu odnoszone jest do efektu równoważenia transportu,
przy czym efekt równoważenia transportu jest również określany mianem systemu zrównoważonego transportu, czy też zrównoważenia systemu transportu lub transportu zrównoważonego środowiskowo (przytoczone określenia uważa się za synonimy)6. Ostatnie
z wymienionych określeń akcentuje rolę środowiska, które można rozpatrywać wielopłaszczyznowo, na przykład poprzez pryzmat środowiska przyrodniczego lub tylko jego części
– środowiska naturalnego, można także odnieść się do środowiska społecznego lub kulturowego (uwzględniające dobra kultury materialnej – jak na przykład infrastruktura drogowa i duchowej – jak na przykład normy i zasady panujące w ruchu drogowym) i tym
podobne.
Niemniej, należałoby skonkretyzować pojęcie zrównoważonego transportu. Powinno ono odzwierciedlać w stopniu równomiernym zróżnicowane cele gospodarcze, społeczne i środowiskowe7. Zrównoważony transport jest efektem procesu równoważenia się
w sektorze transportu, który posiada cechy: świadomości środowiskowej, optymalności
ekonomicznej, uzasadnienia społecznego, odpowiedzialności politycznej8. Przez pierwszą
cechę rozumie się uwzględnianie aspektu środowiskowego (lub ekologicznego) – negatywnego wpływu transportu na środowisko (w tym środowisko naturalne). Natomiast
optymalność ekonomiczna wyrażona jest poprzez ceny, które oddają rzeczywisty charakter
poniesionych kosztów wytworzenia usługi transportowej (uważanej za dobro)9. Jednakże
należy powołać się na teorię second-best solutions10, która neguje istnienie optymalności
poprzez występowanie podatków, które nakładane są w nieidentycznej wielkości11 – to
znaczy rynkowe ceny znacząco odbiegają od ich marginalnych kosztów wytworzenia,
a zatem alokacja zasobów różni się od alokacji zasobów dla optimum (w sensie Pareto) 12.
Z tego względu autorka uważa, że zamiast optymalności ekonomicznej powinno mówić się
o suboptymalności ekonomicznej. To znaczy takiego rozwiązania, które jest najbliższe
4
Sense and Sustainability. Smart thinking to restart European transport policy, T&E report 04/6, Stichting
Natuur en Milieu, Brussels 2004, p. 7, cyt. za: E. Załoga, Trendy w transporcie …, s. 85.
5
T. Borys, Pomiar zrównoważonego rozwoju transportu, [w:] Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, D. Kiełczewski, B. Dobrzańska (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2009, s. 171 oraz Analiza istniejących danych statystycznych pod kątem ich użyteczności dla
określenia poziomu zrównoważonego rozwoju transportu wraz z propozycją ich rozszerzenia, raport z realizacji ekspertyzy, Jelenia Góra – Warszawa 2008, s. 14.
6
Ibidem, s. 15-16.
7
Ibidem, s. 19.
8
Sense and Sustainability …, p. 7.
9
E. Załoga, Trendy w transporcie …, s. 86.
10
Jej inicjatorami byli R. G. Lipsey oraz K. J. Luncaster (teoria ta powstała w 1956 r.).
11
Przykładowo stawka podatku VAT od usług transportowych wynosi według zasad ogólnych 23%,
w szczególnych przypadkach jest obniżona do 8%, a w innych może wynosić 0%. Przykładowo stawka dla
przewozów osób taksówkami osobowymi lub transportem pasażerskim miejskim i podmiejskim wynosi
8%. Natomiast stawka dla przewozów międzynarodowych osób (jeżeli punkt początkowy lub końcowy
znajduje się w kraju) lub dla tranzytu wynosi 0%.
12
D. Laidler, S. Estrin, Wstęp do mikroekonomii, Gebethner i Ska, Warszawa 1991, s. 377.
Elżbieta Szaruga: Energochłonność transportu jako czynnik wyróżnienia obszarów typu hot spot... 71
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
optymalnemu - ceny odzwierciedlają poniesione koszty pełne13 (prywatne i zewnętrzne)
wytworzenia usługi transportowej, ale jednocześnie uwzględniają obciążenia podatkowe14.
Uzasadnienie społeczne zaś, wyraża się poprzez kategorię dostępności i mobilności, to
znaczy poprzez zapewnienie dostępu wszystkim członkom społeczeństwo do usług transportowych i możliwości przemieszczania się. A przez odpowiedzialność polityczną – odpowiednio przeprowadzony proces decyzyjny przez władze, uwzględniający wszystkie
poprzednie cechy15. Ponadto jak słusznie zauważyła B. Kryk przy równoważeniu transportu trzeba uwzględniać nowe zjawiska społeczno-gospodarcze, między innymi: starzenie się
społeczeństwa, migracje czy urbanizację16.
Należy jednak podkreślić, że osiągnięcie zrównoważonego transportu w odniesieniu do
sfery realnej jest możliwe dzięki integracji z pięcioma ładami: przestrzennym, ekonomicznym, społecznym, ekologicznym oraz instytucjonalnym poprzez:
stwarzanie warunków, dzięki którym podnosi się jakość życia i efektywność
gospodarowania,
harmonizację przemian strukturalnych, dzięki czemu można zmniejszyć
dysproporcje gospodarki,
wyodrębnienie obszarów o charakterze problemowym lub konfliktowym w układzie
funkcjonalnym, społecznym, ekologicznym, ekonomicznym lub przestrzennym17.
Wyżej wymienione interakcje zjawisk powiązanych z transportem można dostrzec dzięki
wskaźnikom zrównoważonego transportu18. Dostarczają one informacji niezbędnych
w procesie decyzyjnym do programowania polityk, strategii i programów planistycznych19.
E. Załoga zaleca opierać się na wskaźnikach zrównoważonego transportu (obejmujących
trzy poziomy), których fundamenty stworzono w Strategii zrównoważonego rozwoju Unii
Europejskiej20. Wśród wskaźników tych można znaleźć energochłonność transportu, która
wyraża zużycie energii i stanowi źródło zanieczyszczeń środowiska.
Na potrzeby niniejszego referatu uznano, że energochłonność transportu21 w odniesieniu
do PKB jest najbardziej reprezentatywnym wskaźnikiem zrównoważonego transportu,
dzięki któremu można przedstawić analizy porównawcze dla krajów UE27. Ponadto
w EUROSTACIE również zaproponowano ten wskaźnik jako nadrzędny w stosunku do
innych, tyle, że przedstawia się go w ujęciu łańcuchowym z indeksacją do 2000 roku.
13
M. Bąk, B. Pawłowska, Rozwój transportu drogowego – zagrożenie czy szansa dla Europy (cz.1), „Logistyka” 2005, nr 5, s. 12.
14
Należy dodać, że podatki nie zawsze są kosztami. Jako ciekawostka - wątpliwy okazał się też moment
powstawania obciążenia podatkowego dla usług transportowych i spedycyjnych w świetle wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej – zauważono niezgodność z prawem wspólnotowym. Jak wiadomo, w obrębie kosztów nie można manipulować, dlatego moment powstania obciążenia podatkowego
w świetle ustalania kosztów jest bardzo istotny. Szerzej o wyroku TSUE w: Interpretacja ogólna nr
PT3/033/2/323/AEW/13/RD82408 Ministra Finansów z dnia 8 sierpnia 2013 r. w związku z wyrokiem
Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 16 maja 2013 r. w sprawie C-169/12 TNT Express
Worldwide (Poland) sp. z o.o. (Dz. Urz. Min. Fin. z dnia 14 sierpnia 2013, poz. 27).
15
M. Bąk, B. Pawłowska, Rozwój transportu drogowego…, s. 12.
16
B. Kryk, Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w sektorze energetyki i transportu, [w:] Kształtowanie teorii i wdrożeniowe aspekty zrównoważonego rozwoju, B. Poskrobko (red.), Wydawnictwo Wyższej
Szkoły w Białymstoku, Białystok 2011, s. 100.
17
A. Katoła, Zrównoważony rozwój a zarządzanie środowiskiem w gminie, [w:] Gospodarowanie i zarządzanie środowiskiem, B. Kryk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2012, s. 289.
18
Analiza istniejących danych …, s. 55.
19
Ibidem, s. 57
20
E. Załoga, Trendy w transporcie …, s. 94.
21
Im niższa wartość wskaźnika tym lepiej w świetle zrównoważonego transportu.
72
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2. Energochłonność transportu krajów UE27 oraz wybranych krajów spoza
UE27
Do wizualizacji wielkości energochłonności transportu włączono 31 obserwacji, na które
składają się 27 państw należących do UE oraz 3 państwa należące do EFTY (Norwegię,
Islandię, Szwajcarię) oraz Turcję – jako państwo kandydatujące do UE. Wybór krajów
spoza UE-27 był celowy ze względu na przedmiot badań, a dobór był poprzedzony
korelacją. Zakres czasowy obejmuje wyłącznie 2011 r. – najbardziej aktualne dane.
Jednym z wizualizacji wielkości prezentowanego zjawiska jest przedstawienie kartogramu,
czyli mapy statystycznej o zmieniającym się stopniu natężenia koloru jednostek przestrzennych na podstawie wybranej skali. Skala powinna być ustalona podobnie jak przy
budowie statystycznych szeregów rozdzielczych, dzięki której można wyróżnić przedziały
klasowej dla danej cechy. Wyróżnia się trzy główne zasady konstrukcji przedziałów klasowych:
przedziały percentylowe (kwantylowe), dzięki którym można przedstawić rozkład
przestrzenny badanej cechy i ocenić wybrane obserwacje w stosunku do wszystkich;
przedziały równe, które przedstawiają rozproszenie badanej cechy w klasach
o jednakowej rozpiętości miedzy końcami przedziałów, wyznaczonych przez
wartości najmniejsze i największe, przy czym obraz może zostać zniekształcony
przez obserwacje odstające;
przedziały zgodne z odchyleniem standardowym – uważa się za najlepszą metodę dla
cech o rozkładzie normalnym22.
Rysunek 1. Zróżnicowanie przestrzenne energochłonności transportu w krajach UE27
i wybranych krajach spoza UE27 w 2011 roku (względem percentyli)
Źródło: opracowanie własne w programie GeoDa na podstawie bazy danych
EUROSTAT (data dostępu: 27.10.2013 r.).
Na załączonym kartogramie (rys. 1) przedstawiono rozmiary i zróżnicowanie przestrzenne energochłonności transportu w poszczególnych krajach w 2011 roku. Zróżnicowanie badanego zjawisko w poszczególnych lokalizacjach przedstawiono za pomocą
percentyla – miary, która lepiej niż średnia czy mediana prezentują wskaźnik wybranego
22
Energochłonność transportu w 2011 dla 31 obserwacji miała rozkład normalny. Testy normalności rozkładu przedstawiają się następująco test Doornika-Hansena = 102,836 z wartością p 4,67043e-023, test Shapiro-Wilka = 0,5622 z wartością p 1,83628e-008, test Lillieforsa = 0,310321, z wartością p ~= 0, test
Jarque'a-Bera = 120,166, z wartością p 8,06025e-027 – świadczy to o tym, że badana cecha miała rozkład
normalny.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
państwa względem wszystkich państw. Przykładowo, 50% państw charakteryzowało się
energochłonnością transportu równą lub niższą niż Polska, 90% państw charakteryzowało
się energochłonnością transportu równą lub niższą niż Niemcy.
Na kolejnym kartogramie (rys. 2) przedstawiono to samo zjawisko, ale klasyfikując
je zgodnie z odchyleniem standardowym. Jak wynika z rysunku, wyłącznie Luksemburg
i Malta charakteryzowały się odchyleniem standardowym powyżej 0,613 (tworząc jedną
grupę), cztery państwa: Wielka Brytania, Niemcy, Holandia i Belgia zawierały się w klasie
z odchyleniem standardowym rzędu 0,140605-0,377 (tworząc drugą grupę), a pozostałe
państwa zostały włączone w trzecią grupę, charakteryzując się odchyleniem standardowym
w przedziale -0,0954 - 0,140605.
Rysunek 2. Zróżnicowanie przestrzenne energochłonności transportu w krajach UE27
i wybranych krajach spoza UE27 w 2011 roku (względem odchylenia standardowego)
Porównując powyższe kartogramy energochłonności transportu w 2011 roku, można
zauważyć, że badane zjawisko przedstawia się na wiele sposobów w zależności od podziału zmienności prezentowanej cechy na odpowiednie przedziały klasowe. Nie ma wyłącznie
jednego kryterium, dzięki któremu klasyfikuje się obserwacje najbardziej podobne lub
zróżnicowane. Owszem można wyróżnić państwa z najwyższą energochłonnością transportu i z najniższą, ale trudniej jest dobrać kraje o zbliżonym charakterze ze względu na
badaną cechę. Należy też dodać, że zarówno nadmierna polaryzacja przestrzenna, jak
i rozproszenie przestrzenne nie są właściwościami pożądanymi z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju23.
Badanie zależności w przestrzeni powinno być poparte występowaniem związku
między badanymi lokalizacjami, który można zapisać w postaci funkcji24. Do zbadania
zależności, o którym mowa służy autokorelacja przestrzenna. Wyraża ona stopień skorelowania obserwowanej wartości energochłonności transportu w jednej lokalizacji z warto23
24
J. Polski, Urbanistyczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, [w:] Ekologiczne aspekty zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego, K. Michałowski (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2007, s. 33.
B. Suchecki, A. Olejnik, Miary i testy statystyczne w eksploracyjnej analizie danych przestrzennych,
[w:] Ekonometria przestrzenna. Metody i modele analizy danych przestrzennych, B. Suchecki (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 103..
74
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ścią energochłonności transportu w innym państwie. Przekłada się to na zjawisko przestrzennego grupowania podobnych wartości, gdyż wartości energochłonności transportu są
determinowane i determinują jej kształt w innych lokalizacjach. Ponadto można wyróżnić
obszary typu hot spot, które wyróżniają się na tle innych lokalizacji jako obserwacje nietypowe25.
A zatem, do zbadania korelacji między energochłonnością transportu w wybranych
państwach posłuży statystyka Morana I, do przedstawienia rozproszenia badanej cechy –
moranowski wykres rozproszenia Anselina, a na koniec lokalna statystyka Morana (statystyka LISA) do wyodrębnienia obszarów istotnych skupień podobnych wartości wokół
poszczególnych państw.
Jak wynika z rysunku 3, występuje dodatnia autokorelacja przestrzenna między
badanymi lokalizacjami na poziomie I=0,9. Oznacza to, że lokalizacje gromadzą się
przestrzennie wokół wysokich lub niskich wartości energochłonności transportu. Dodatnia
autokorelacja świadczy o grupowaniu się w skupienia, ujemna – o rozpraszaniu.
Istotność statystyczna statystyki Morana I kształtuje się na poziomie p-value równym
1,33e-015, co przekłada się na odrzucenie hipotezy zerowej o braku autokorelacji przestrzennej i losowości poszczególnych lokalizacji, a za tym można wnioskować, że występuje istotna korelacja przestrzenna.
Rysunek 3. Wykres rozproszenia - statystyka Morana I dla energochłonności transportu w krajach UE27 i wybranych krajach spoza UE27 w 2011 roku
25
Ibidem, s. 103.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Jak przedstawiono na poniższych kartogramach (rys. 4) dwa państwa nie były istotne, to są Belgia i Holandia. Luksemburg i Malta charakteryzowały się energochłonnością
transportu położoną w I ćwiartce wykresu rozproszenia, czyli duże wartości energochłonności odpowiadały dużym wartościom opóźnionym (ich pseudopoziom istotności wynosił
0,01). 25 państw znajdowało się w III ćwiartce wykresu rozproszenia a niskie wartości
energochłonności odpowiadały niskim wartościom opóźnionym. Dwie obserwacje uznano
za nietypowe jako obszary typu hot spot – znajdowały się one w IV ćwiartce wykresu rozproszenia, czyli duże wartości energochłonności transportowej odpowiadały niskim wartościom opóźnionym energochłonności transportu. Obszary typu hot spot ze względu na
energochłonność transportową w 2011 roku zauważono dla Niemiec i Wielkiej Brytanii.
Ponadto polom najciemniejszym odpowiada najmniejsza wartość pseudopoziomu istotności, co oznacza, że są one najbardziej skorelowane ze swoimi sąsiadami, dzieląc się na
skupiska przedstawione powyżej.
Rysunek 4. Lokalne statystyki Morana I według pseudopoziomów istotności i według rodzaju skupień
Zakończenie
Praktyczne zastosowanie statystyk Morana umożliwia identyfikację obszarów nietypowych i obszarów podobnych, dzięki czemu można analizować dane zjawisko w różnych układach. We wcześniejszych analizach wykazano, że można wyróżnić cztery kraje
o wysokiej energochłonności transportu: były to Wielka Brytania, Niemcy, Holandia
i Belgia (por. rys. 2). Niemniej, były one kandydatkami na lokalizacje nietypowe, którym
należy się przyjrzeć. W dalszych analizach okazało się, że tylko dwie z nich „zachowują”
76
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
się nietypowo w kontekście wskaźnika zrównoważonego transportu jakim jest energochłonność transportu.
Oznacza to, że decydenci programujący strategie czy programy planistyczne, powinny przeanalizować czynniki wpływające na energochłonność transportu i wdrożyć zupełnie inne działania niż pozostałych obszarów. Ponadto obszary typu high-high jak Malta
i Cypr również nie są pożądane, ale ich istotność należy do najmniejszych, a zatem ich
korelacja z sąsiadami nie jest zbyt wysoka w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii i Niemiec.
Bibliografia
Analiza istniejących danych statystycznych pod kątem ich użyteczności dla określenia poziomu
zrównoważonego rozwoju transportu wraz z propozycją ich rozszerzenia, raport z realizacji ekspertyzy, Jelenia Góra – Warszawa 2008.
Bąk M., Pawłowska B., Rozwój transportu drogowego – zagrożenie czy szansa dla Europy
(cz.1), „Logistyka” 2005, nr 5.
Borys T., Pomiar zrównoważonego rozwoju transportu, [w:] Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, Kiełczewski D., Dobrzańska B. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2009.
Katoła A., Zrównoważony rozwój a zarządzanie środowiskiem w gminie, [w:] Gospodarowanie
i zarządzanie środowiskiem, Kryk B. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2012.
Kryk B., Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w sektorze energetyki i transportu,
[w:] Kształtowanie teorii i wdrożeniowe aspekty zrównoważonego rozwoju, Poskrobko
B. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły w Białymstoku, Białystok 2011.
Laidler D., Estrin S., Wstęp do mikroekonomii, Gebethner i Ska, Warszawa 1991.
Pawłowska B., Sektor transportu wobec wyzwań XXI wieku – diagnoza i obszary działań
w kierunku zrównoważonego rozwoju, [w:] Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, Kiełczewski D. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2011.
Polski J., Urbanistyczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, [w:] Ekologiczne aspekty
zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego, Michałowski K. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2007.
Sense and Sustainability. Smart thinking to restart European transport policy, T&E report 04/6,
Stichting Natuur en Milieu, Brussels 2004.
Suchecki B., Olejnik A., Miary i testy statystyczne w eksploracyjnej analizie danych przestrzennych, [w:] Ekonometria przestrzenna. Metody i modele analizy danych przestrzennych,
Suchecki B. (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010.
Voogd van der Straten de G., Transport rowerowy jako element proekologicznego systemu
transportu, [w:] Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, Dobrzańska B., Kiełczewski D. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej
w Białymstoku, Białystok 2007.
Załoga E., Trendy w transporcie lądowym Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2013.
Monika Ostrowska
O PRZEDSIĘBIORSTWACH, INNOWACJACH
I LOGISTYCE W OKRESIE REWOLUCJI
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Wprowadzenie
Podstawowym celem pracy jest próba teoretycznej refleksji nad złożoną problematyką zrównoważonego rozwoju. W artykule staram się zasygnalizować jak ważna w dobie
innowacyjnej gospodarki, gospodarki XXI wieku, jest innowacyjność ukierunkowana na
daleko przyszłościowe rozważania oraz podkreślić znaczenie logistyki w realizacji zasad
zrównoważonego rozwoju.
„Ze smutkiem” o współczesności…
„Paradoks współczesności polega na tym, że istnienie i uratowanie tego, co jest zagrożone przez rozwój
gospodarki i społeczeństwa, jest możliwe jedynie przez ten rozwój”1.
K. Kuciński
XXI wiek charakteryzuje pogoń za jutrem, w ramach której każdy chce osiągnąć jak
najszybciej jak najwięcej. Eksploatacyjny charakter egzystencji człowieka sprawia, że jego
życie tak naprawdę uzależnione jest od stanu środowiska naturalnego. Problemy ekologiczne, z kolei, nie są nowością. Wręcz przeciwnie, z biegiem czasu stają się potencjalnym
zagrożeniem egzystencji ludzkiej. Sęk tkwi w tym, iż jakiś czas temu, jak zauważył
M. Twain, przestano „produkować Ziemię2”… Po prostu.
Środowisko traktowane jest na ogół jako wąskie gardło wzrostu gospodarczego, który w obecnej formie, jest zagrożeniem samym w sobie. Pojawienie się wywołanych wzrostem gospodarczym efektów sprzężenia zwrotnego takich jak m.in.: zanieczyszczenie
środowiska, wyczerpanie złóż zasobów naturalnych czy też głód, prowadzi do dość szybkiego zmniejszania się liczby ludności oraz systematycznego spadku wydajności przemysłowej, co z kolei powoduje zatrzymanie wzrostu gospodarczego. Tak naprawdę
stwierdzenie to potwierdza występowanie dość powszechnego problemu polegającego na
tym, iż współczesne przedsiębiorstwa w dalszym ciągu zmuszone są dokonywać wyboru
pomiędzy uwzględniającą potrzeby przyszłych pokoleń dbałością o środowisko naturalne,
a dbałością o własny rozwój, prowadzący do wzrostu gospodarczego. W tym przypadku
wybór na zasadach „albo, albo…” nie powinien mieć miejsca.
Każde przedsiębiorstwo wpływa na środowisko zarówno poprzez działalność jaką
prowadzi, jak i poprzez produkowane wyroby czy świadczone usługi. Zmieniające się środowisko prowadzenia działalności gospodarczej zmusza ludzi do większego wysiłku intelektualnego, wysiłku, którego efektem jest m.in. odpowiedź na pytanie - co jest
ważniejsze: szybsza ekspansja rynkowa i większy wolumen sprzedaży, czy może wyższa
1
K. Kuciński: Wprowadzenie, [w:] Strategie przedsiębiorstw wobec wymogów zrównoważonego rozwoju,
Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2009, s. 16.
2
J. Berdo: Zrównoważony rozwój. W stronę życia w harmonii z przyrodą, Earth Conservation,
http://www.sopockainicjatywa.org/earth/rozwoj_pdf/Rozdzial-I.pdf (odczyt 12.10.2013 r.)
78
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
stopa zysku? Środowisko zapewniające byt całemu społeczeństwu czy wielomilionowe
kontrakty zapewniające byt określonej grupie osób?
Rozwój ludzkości, rozwój gospodarki na dotychczasowych zasadach będzie powodował coraz większy niedobór dóbr przyrody. W tej sytuacji ważne jest, aby podejmować
próby dotarcia do społeczeństwa, aby starać się uczulić obywateli na kwestie ekologiczne.
Z uwagi na wciąż zbyt niską wrażliwość ekologiczną i społeczną Polaków – będzie to
trudne zadanie. Co najmniej nierozważne byłoby jednak pozostawienie tego problemu bez
rozwiązania.
W zakresie zrównoważonego gospodarowania niestety zbyt wiele tematów pozostaje
tzw. tematami tabu. Czy w związku z tym dobrostan współczesnych obywateli jest zagrożony? Długookresowe perspektywy nie pozostawiają złudzeń. Pomniejszanie możliwości
wykorzystania zasobów naturalnych w przyszłości stanowi poważne zagrożenie, a skala
tegoż problemu jest ogromna. Według M. E. Portera i M. R. Kramera „najlepszym sposobem rozwiązywania wielu palących problemów świata jest dziś mobilizowanie korporacji
do działań, które mogą przynosić korzyści zarówno społeczeństwom, jak i im samym”3.
Takim działa skupia w sobie koncepcja zrównoważonego rozwoju.
Narastające zagrożenie zachowania równowagi funkcjonowania współczesnych
przedsiębiorstw stało się impulsem do powstania idei rozwoju, który byłby zrównoważony
i sam się trwale podtrzymywał w długim okresie czasu. Jednakże, jak zresztą zauważa
K. Kuciński, profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, „nie chodzi tu o sam
rozwój, lecz o gospodarkę mającą taką strukturę, tak funkcjonującą i tak zarządzaną, że
jest w stanie wytwarzać zdolność do kontynuacji własnego rozwoju, nie zagrażając zarazem funkcjonowaniu i rozwojowi innych gospodarek”4.
Idea ta nie wzięła się znikąd. Jak głosi Uchwała Sejmu RP w sprawie polityki zrównoważonego rozwoju to „konieczność i obowiązek współczesnej cywilizacji”5. Nowe trendy kształtowane są bowiem przez nowe wyzywania.
Wokół idei zrównoważonego rozwoju
„Rozwój polega na tym, że nieliczni przekonują wielu. Nowe myśli muszą się gdzieś pojawić, zanim będą
mogły stać się poglądami większości”6.
Frederic August von Hayek, Konstytucja Wolności
Wiek XXI to wiek zrównoważonego rozwoju7 definiowanego jako „rozwój, który
stymuluje wzrost gospodarczy niezbędny do tworzenia dobrobytu materialnego, ale
uwzględniając dobro społeczne, sprawiedliwość, poczucie bezpieczeństwa i zachowanie
jakości środowiska jako dobra najwyższego”8. W tym kontekście, podstawowym założeniem koncepcji zrównoważonego rozwoju jest stwierdzenie mówiące o tym, że „model
ekonomiczny powinien być dopasowany do tego jak funkcjonuje przyroda, a nie odwrot3
B. Rok: Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce,
Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004, s. 45.
4
K. Kuciński: Wprowadzenie, op. cit., s. 10-11.
5
B. Piontek: Rozwój zrównoważony i trwały w miernikach oraz systemach sprawozdawczości, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Bytom 2002, s. 16.
6
A. J. Blikle: Doktryna jakości. Rzecz o skutecznym zarządzaniu.
http://www.moznainaczej.com.pl/Download/DoktrynaJakosci/DoktrynaJakosci.pdf (odczyt 11.10.2013 r.)
7
M. Grabowska, A. Piasecka-Głuszak: Opakowania w logistyce i ich wpływ na środowisko przyrodnicze,
[w:] Trendy i wyzwania zrównoważonego rozwoju, red. B. Kryk, Uniwersytet Szczeciński, Katedra Polityki Społeczno-Gospodarczej i Europejskich Studiów Regionalnych, Szczecin 2011, s. 421.
8
J. Adamkiewicz, T. Nitkiewicz: Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 7.
Monika Ostrowska: O przedsiębiorstwach, innowacjach i logistyce w okresie rewolucji...
79
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nie”9. Filarami zrównoważonego rozwoju są: środowisko przyrodnicze, społeczeństwo,
gospodarka i technika10. Jego podstawowym założeniem jest harmonizacja pomnażania
dóbr i wydolności ekosystemów11. Niewątpliwie, jest to problem o charakterze interdyscyplinarnym.
Zrównoważony rozwój to nie tylko jedno ze wzniosłych haseł, bijących rekordy popularności w XXI wieku. To nie tylko reklama firm, kuszących klienta swoim pro środowiskowym nastawieniem. „Zrównoważony rozwój jest po prostu pewną okolicznością,
w której przychodzi przedsiębiorstwom działać. Jest okolicznością ważną i mającą daleko
idące reperkusje, ale nie jedyną. Przedsiębiorstwa powinny ją zatem w swych działaniu
uwzględniać, dostosowywać się do niej i korzystać z jej istnienia, ale nie znaczy to, że owa
okoliczność powinna i może być jedyną determinantą ich funkcjonowania”12.
Dobro człowieka jest najważniejszym celem zrównoważonego rozwoju. Koncepcja
ta służy do wyznaczania kierunków rozwoju i możliwości wyboru pomiędzy konkurencyjnymi wartościami (Rysunek 1).
Rysunek 1: Wybór wartości a cel zrównoważonego rozwoju.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Adamkiewicz, T. Nitkiewicz: Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, op. cit., s. 7.
Idea zrównoważonego rozwoju, częstokroć mylnie postrzegana jest jako żądanie
hamowania wzrostu gospodarczego, stanowi postulat podejmowania działań ukierunkowanych na poprawę jakości życia niejako w opozycji do tzw. ilościowej ekspansji produkcji
przemysłowej13 (Rysunek 2).
Nie sposób wymienić wszystkich reguł, których zastosowanie z całą pewnością prowadziło by długotrwałego, zrównoważonego rozwoju. Zaryzykuję stwierdzenie, że takowe
reguły po prostu nie istnieją. W realizacji celów koncepcji zrównoważonego rozwoju niezbędne jest bowiem wykorzystanie złożonych struktur oraz pewnych wzorców działania,
będących rezultatem inicjatyw zarówno państwowych, społecznych jak i prywatnych.
Owa, wspominana dotychczas już niejednokrotnie zrównoważoność, winna kształtować się
na bazie relacji rozwojowych w obrębie makrosystemu, który tworzą: środowisko, gospodarka oraz społeczeństwo. Zapewnienie zrównoważoności rozwoju to innymi słowy umożliwienie, w procesie wzrostu, zrealizowania określonych celów społecznych
i ekonomicznych w taki sposób, aby możliwe było zachowanie wysokiej jakości środowiska i dostępności jego zasobów, z zachowaniem wymiaru czasowego i przestrzennego14.
9
J. Berdo: Zrównoważony rozwój…, op. cit.
K. Kuciński: Wprowadzenie, op. cit., s. 13.
11
J. S. Zegar: Podstawowe zagadnienia zrównoważonego rozwoju, Wyższa Szkoła Biznesu i Finansów
w Bielsko-Białej, Bielsko-Biała 2007, s. 45.
12
13
J. Adamkiewicz, T. Nitkiewicz: Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, op. cit., s. 7.
14
B. Poskrobko: Idea trwałego i zrównoważonego rozwoju, [w:] Zarządzanie środowiskiem, red. B. Poskrobko, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 22.
10
80
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Rysunek 2: Zrównoważony rozwój – między prawdą a fikcją.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Adamkiewicz, T. Nitkiewicz: Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, op. cit., s. 7.
Innowacyjnie o logistyce i logistycznie o zrównoważonym rozwoju
Jednym z warunków osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju jest zdolność kreowania innowacji. Innowacja to „celowe i zorganizowane poszukiwanie zmian i systematyczna analiza okazji do społecznej lub gospodarczej innowacji, którą taka zmiana
mogłaby umożliwić”.15 Rola innowacji rośnie wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego. Sekretem sukcesu innowacyjnych przedsiębiorstw jest m.in. myślenie przyszłościowe. Myślenie, które sprawia że rozwój przedsiębiorstwa, jako cel sam w sobie, nie jest
postrzegany wyłącznie przez pryzmat planowanych wyników, ale również pod kątem efektów prowadzonej działalności, zarówno tych pozytywnych, jak i tych negatywnych.
Szczególnie istotne, z punktu widzenia rozwoju współczesnej gospodarki, są ekoinnowacje czyli nowości proekologiczne. Ekoinnowacyjność bowiem, jako kierunek myślenia i działania, wyznacza podstawowe, najważniejsze ścieżki rozwoju zrównoważonego.
Najogólniej rzecz ujmując, ekoinnowacje należy traktować jako „nowe lub ulepszone produkty, procesy, metody organizacyjne lub marketingowe, które przynoszą korzyści dla
środowiska w porównaniu z rozwiązaniami alternatywnymi”16. Muszą one charakteryzować się pozytywnym wpływem na środowisko naturalne oraz wykazywać minimalne koszty zarówno funkcjonowania jak i użytkowania.
Innowacyjność jest warunkiem rozwoju logistyki, dostosowania jej do wymogów
XXI wieku, to droga do konkurencyjności oraz podstawowy warunek rozwoju współczesnego przedsiębiorstwa17. Logistyka, jako dziedziny wiedzy, rozwija się w bardzo szybkim
tempie, dotrzymując kroku dynamicznym zmianom obserwowanym we współczesnym
otoczeniu. Jest obszarem, który może w sposób istotny wpływać na kształtowanie się
zmian w systemie zarządzania przedsiębiorstwem, czego efektem jest jej stale rosnąca rola
w działalności współczesnych przedsiębiorstw. Kompetencje logistyczne, jako czynniki
wpływające na zmiany w zarządzaniu, umożliwiają bowiem bardziej efektywną realizację
założonych efektów ekonomicznych o charakterze rynkowym18. Logistyka stanowi obecnie siłę napędową całej gospodarki. Fenomen znaczenia logistyki w XXI wieku związany
jest z ewolucją nauk o zarządzaniu oraz zmianami w zakresie praktyki funkcjonowania
przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce. To dyscyplina naukowa o typowo aplikacyj15
P. F. Drucker: Innowacja i przedsiębiorczość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1992, s. 42.
A. Katoła: Zrównoważony rozwój a innowacyjność gospodarki, [w:] Trendy i wyzwania zrównoważonego
rozwoju, B. Kryk, Katedra Polityki Społeczno-Gospodarczej i Europejskich Studiów Regionalnych – Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011, s. 111.
17
A. Bujak: Innowacyjność i innowacyjne rozwiązania w logistyce, „Logistyka”, Nr 2/2011, s. 92-93.
18
R. Matwiejczuk: The influence of logistics potentials on business management, “LogForum 2011. - Scientific Journal of Logistics”, Nr 8(3)/2012, s. 201.
16
81
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nym charakterze. W związku z czym, jest ona doskonałym obszarem do implementacji
wszelkiego rodzaju innowacyjnych rozwiązań i koncepcji. Jako dziedzina o ugruntowanej
w ramach nauk ekonomicznych pozycji, posiada ogromne potencjalne możliwości równoważenia rozwoju przedsiębiorstw, a tym samym całej gospodarki.
Rysunek 3: Logistyka jako czynnik wzrostu gospodarczego w przedsiębiorstwie.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Skowrońska, Logistyka jako narzędzie
równoważenia rozwoju, [w:] Zrównoważony rozwój w teorii i w praktyce,
Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu
Nr 1190, Wrocław 2007, s. 490-492.
Logistyka ułatwia kształtowanie ładu społecznego, ekologicznego i przestrzennego.
W zorientowanym środowiskowo systemie logistyki cele środowiskowe traktuje się bowiem jako równorzędne z celami ekonomicznymi19. „Zrównoważona logistyka to nie tylko
spełnienie oczekiwań i wymagań nakładanych np. przez regulacje Unii Europejskiej, ale
przede wszystkim naturalny kierunek rozwoju każdego przedsiębiorstwa, które chce konkurować na rynku lokalnym czy światowym w sposób odpowiedzialny i perspektywiczny”.20 Wśród najważniejszych elementów zrównoważonej logistyki znajdują się takie
rozwiązania o charakterze koncepcyjno-technologicznym jak:
− just-in-time,
− efektywna obsługa klienta,
− szybkie reagowanie,
− reengineering procesów logistycznych,
− inteligentne systemy transportowe,
− „czyste” procesy logistyczne,
− zrównoważone łańcuchy dostaw
− centra logistyczne.21
Współczesna logistyka, jako istotne narzędzie równoważenia rozwoju, stanowi ponadto ważny czynnik wzrostu gospodarczego w przedsiębiorstwie (Rysunek 3).
19
A. Mesjasz-Lech: Efektywność ekonomiczna i sprawność ekologiczna logistyki zwrotnej, Seria Monografie
Nr 224, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2012, s. 7.
20
http://logistyczny.com/aktualnosci.php?id=3129 (odczyt 22.10.2013 r.)
21
A. Skowrońska, Logistyka jako narzędzie równoważenia rozwoju, op. cit., s. 484-485.
82
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Pomimo dość znaczącej roli logistyki w rozwoju przedsiębiorstw oraz jej ogromnego
wpływu na poprawę ich konkurencyjności, sfera ta pozostaje wciąż niedoceniana.
Wymóg nowego, zdecydowanie bardziej innowacyjnego podejścia, zarówno w przypadku samego sposobu myślenia jak i sposobu podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie
jest jednym z najważniejszych wyzwań w odniesieniu do koncepcji zrównoważonego rozwoju.
„Z nadzieją” o przyszłości…
„Ten ma słuszność, kto zawarł przymierze z przyszłością…”22.
H. Ibsen
Bezpowrotnie przestało funkcjonować przekonanie o tym, że gwarantem wzrostu
poziomu życia społeczeństwa jest dążenie przedsiębiorstw do maksymalizacji zysku. Odeszło w niepamięć także przeświadczenie o niewielkiej skali ryzyka wystąpienia braku możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych generacji oraz przekroczenia granic
wytrzymałości Ziemi. Ludzkość jednak nie jest w sytuacji bez wyjścia.
J. Habermas problem zrównoważonego rozwoju ujmuje jako „jeden z projektów nowoczesności”23. „Zachowania przedsiębiorstw wpisujące się w ideę zrównoważonego
rozwoju są dziś warunkiem koniecznym ich funkcjonowania, a zarazem warunkiem praktycznej realizacji tej idei”24. Podejmowanie działań zgodnych z założeniami filozofii
zrównoważonego rozwoju stanowi swoisty wymóg czasów, w których przyszło nam żyć.
W wyniku upodmiotowienia relacji występującej pomiędzy człowiekiem i środowiskiem
następuje stopniowe przejście od homo oeconomicus do homo oecologicus25 (Rysunek 4).
Rysunek 4: Nowy obraz człowieka jako efekt zmiany paradygmatów w kierunku
równoważenia rozwoju gospodarczego.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Kaplon: Pojęcie zrównoważonego
rozwoju, w perspektywie teorii Jürgena Habermasa, [w:] Teoria i praktyka
zrównoważonego rozwoju, red. A. Graczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Białystok-Wrocław 2007, s. 117.
Świat się zmienia, koncepcja zrównoważonego rozwoju ewoluuje. Trwa nieustająca
dyskusja na temat ewentualnych możliwości przeciwdziałania niepożądanym efektom
działalności gospodarczej. Utrzymanie poziomu dobrobytu, z jakim mamy obecnie do czynienia, wymaga bowiem wypracowania odpowiedniego sposobu gospodarowania.
Moda na postępowanie nie szkodzące środowisku zaczyna być coraz bardziej widoczna zarówno wśród obywateli, jak i wśród podmiotów gospodarczych. Przedsiębiorstwa zdają sobie sprawę z ich rosnącego wpływu na środowisko naturalne. Jak zresztą
22
23
B. Wawrzyniak: Odnowienie przedsiębiorstwa na spotkanie XXI wielu, Poltext, Warszawa 1999, s. 125.
A. Kaplon: Pojęcie zrównoważonego rozwoju, w perspektywie teorii Jürgena Habermasa, [w:] Teoria
i praktyka zrównoważonego rozwoju, red. A. Graczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Białystok-Wrocław 2007, s. 112.
24
K. Kuciński: Wprowadzenie…, op. cit., s. 24.
25
A. Kaplon: Pojęcie zrównoważonego rozwoju…, op. cit., s. 117.
83
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
słusznie zauważa B. Rok: „Zmniejsza się społeczne przyzwolenie na taką działalność
przedsiębiorstw, która może stanowić zagrożenie dla pomyślności mieszkańców”26. Zainteresowanie etycznymi konsekwencjami decyzji biznesowych wzrasta. „Doświadczenia
ostatnich lat pokazują, że firmy odpowiedzialne społecznie i środowiskowo dają długofalowo większy zwrot na zainwestowanym kapitale, a wartość ich akcji systematycznie rośnie”27.
Paradygmat wzrostu gospodarczego zdaje się być wszechwładny w dzisiejszych czasach. W tej sytuacji jedno jest pewne - wolność uprawiania działalności gospodarczej musi
iść w parze z odpowiedzialnością za podejmowane działania! Nie wystarczy tylko mówić,
trzeba działać. Idea ta bowiem nie ma prawa zniknąć, ani stracić na znaczeniu.
Podsumowanie
W mojej opinii, zrównoważony rozwój można określić jako pewien świadomy kompromis, który polega na dokonaniu wyboru odpowiedniego dla każdego podmiotu wariantu
działania. Obszar ten skupia wiele interesujących perspektyw badawczych. Odnoszę wrażenie, że jest to temat rzeka. Tyle już powiedziano, tak wiele napisano, wymyślono a nawet zrobiono, a temat nadal nie jest w pełni zbadany, a wręcz przeciwnie - wciąż świeży
i niewyczerpany.
Prezentowane poglądy nie są poglądami odosobnionymi. Przeświadczenie o nadrzędnym, względem kwestii środowiskowych, traktowaniu rozwoju gospodarczego, potwierdzają wypowiedzi zarówno przedstawicieli świata nauki, jak i sfery biznesu.
XXI nie pozostawia złudzeń, bowiem przy obecnym kształcie gospodarki zaspokojenie przyszłych potrzeb ludności będzie po prostu niemożliwe. Niestety, o konieczności nie
tyle samego zwrócenia uwagi, co przede wszystkim zainteresowania się praktyczną stroną
prezentowanej problematyki, wciąż wielu trzeba przekonywać, bowiem jak wynika z badań, strategie polskich przedsiębiorstw tylko w nieznacznym stopniu ukierunkowane są na
realizację celów zrównoważonego rozwoju28.
Ze względu na obszerność podjętej tematyki niniejsze opracowanie prezentuje jedynie jej wybrane aspekty.
Bibliografia
Adamkiewicz J., Nitkiewicz T.: Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
Berdo J.: Zrównoważony rozwój. W stronę życia w harmonii z przyrodą, Earth Conservation.
Dostęp: www.sopockainicjatywa.org.
Blikle A. J.: Doktryna jakości. Rzecz o skutecznym zarządzaniu. www.moznainaczej.com.pl.
Bujak A.: Innowacyjność i innowacyjne rozwiązania w logistyce, „Logistyka”, Nr 2/2011.
Grabowska M., Piasecka-Głuszak A.: Opakowania w logistyce i ich wpływ na środowisko przyrodnicze, [w:] Trendy i wyzwania zrównoważonego rozwoju, red. B. Kryk, Uniwersytet Szczeciński, Katedra Polityki Społeczno-Gospodarczej i Europejskich Studiów
Regionalnych, Szczecin 2011.
26
B. Rok: Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, op. cit., s. 9.
Ibidem, s. 40.
28
27
84
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Kaplon A.: Pojęcie zrównoważonego rozwoju, w perspektywie teorii Jürgena Habermasa,
[w:] Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju, red. A. Graczyk, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Białystok-Wrocław 2007.
Katoła A.: Zrównoważony rozwój a innowacyjność gospodarki, [w:] Trendy i wyzwania zrównoważonego rozwoju, B. Kryk, Katedra Polityki Społeczno-Gospodarczej i Europejskich Studiów Regionalnych – Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011.
Kuciński K.: Wprowadzenie, [w:] Strategie przedsiębiorstw wobec wymogów zrównoważonego
rozwoju, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa
2009.
Matwiejczuk R.: The influence of logistics potentials on business management, “LogForum
2011 - Scientific Journal of Logistics”, Nr 8(3)/2012.
Mesjasz-Lech A.: Efektywność ekonomiczna i sprawność ekologiczna logistyki zwrotnej, Seria
Monografie Nr 224, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2012.
Drucker P. F.: Innowacja i przedsiębiorczość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
1992.
Piontek B.: Rozwój zrównoważony i trwały w miernikach oraz systemach sprawozdawczości,
Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Bytom 2002.
Poskrobko B.: Idea trwałego i zrównoważonego rozwoju, [w:] Zarządzanie środowiskiem,
B. Poskrobko (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
Rok B.: Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii
w Polsce, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004.
Wawrzyniak B.: Odnowienie przedsiębiorstwa na spotkanie XXI wielu, Poltext, Warszawa
1999.
Zegar J. S.: Podstawowe zagadnienia zrównoważonego rozwoju, Wyższa Szkoła Biznesu i Finansów w Bielsko-Białej, Bielsko-Biała 2007.
Sabina Waluś
ZRÓWNOWAŻONA KONSUMPCJA
– PODSTAWA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
W UJĘCIU LOKALNYM I GLOBALNYM
Wstęp
Jako konsumenci wszyscy mamy wpływ na rzeczywistość, która nas otacza. Nasze
decyzje o tym, co i gdzie kupujemy, wpływają na producentów i dystrybutorów. Z kolei
decydując o tym jak konsumujemy, wywieramy ogromny wpływ na to, ile zasobów zostanie ze środowiska pozyskanych oraz w konsekwencji, ile zanieczyszczeń do niego wróci.
Skumulowane decyzje wielu konsumentów, jak również decyzje pojedynczych konsumentów zebrane na przestrzeni całego ich życia, wywierają istotny wpływ na otoczenie,
nawet jeśli każda z tych decyzji rozpatrywana oddzielnie niemal nie miałaby znaczenia.
Jako konsumenci, pod wpływem reklam lub kampanii społecznych, niejednokrotnie kierujemy się emocjami lecz nawet kierując się nimi, możemy postępować odpowiedzialnie1.
Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie pojęcia zrównoważonej konsumpcji. Zatem jak ważną rolę odgrywa ona w działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju? Określona na potrzeby opracowania hipoteza badawcza brzmi: świadome wybory i działania
każdego konsumenta mają znaczący wpływ na zrównoważony rozwój, zarówno
z perspektywy kraju, jak również w ujęciu globalnym. Przy prowadzeniu badań zastosowano metodę badań literaturowych oraz analizy danych zastanych.
Definicja zrównoważonej konsumpcji
Zgodnie z postulatem zawartym w definicji Komisji Brundtland, ,,zrównoważona
konsumpcja jest taką strukturą systemu konsumpcji, w ramach której kształt poszczególnych układów oraz związki i zależności między nimi umożliwiają realizację celów zrównoważonego rozwoju. W efekcie konsumpcja współczesnego pokolenia nie ogranicza
możliwości konsumpcji przyszłych generacji”2. Zrównoważona konsumpcja oznacza
przede wszystkim bardziej wydajne gospodarowanie zasobami naturalnymi oraz ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko. Dlatego dotyczy ona przede wszystkim stylu
życia i zachowań nabywczych konsumentów. Jest to bardzo istotny problem, dla tematyki
zrównoważonego rozwoju, ponieważ domy i mieszkania, sprzęt AGD a nawet żywność
odpowiada za 70-80 proc.3 całego oddziaływania na środowisko naturalne.
Oprócz tego zrównoważoną konsumpcję, należy ujmować w kategoriach systemu
konsumpcji, ponieważ wtedy zostają uwzględnione wszelkie związki i zależności wpływa-
1
J. Kronenberg, Zrównoważona konsumpcja [w:] J. Kronenberg, T. Bergier (red.), Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010, s. 344.
2
D. Kiełczewski, Konsumpcja a perspektywa zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2008, s. 60.
3
Dane z raportu Racjonalniej i ekologiczniej. Zrównoważona konsumpcja i produkcja, Urząd Publikacji
Komisji Europejskiej, Belgia 2010, s. 5.
86
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
jące na kształt procesów konsumpcji. Ujęcie zagadnienia wymaga zatem uwzględnienia
prawidłowości rozwojowych konsumpcji, wśród których wymienia się4:
• prawo popytu Marshalla, które stwierdza, że wzrost cen wpływa na obniżenie popytu, przy czym opisuje się także wyjątki od tego prawa np. efekt rygla, paradoks
Giffena, paradoks Veblena.
• prawo Gossena, czyli prawo malejącej użyteczności krańcowej opisujące zjawisko zmniejszania się intensywności potrzeby w miarę jej zaspokajania oraz prawo
użyteczności konsumenta głoszące, że konsument dąży do wyboru takiego koszyka dóbr, że ostatnia złotówka wydana na ostatnią jednostkę każdego dobra
przyniesie mu jednakowy przyrost zadowolenia,
• prawo Engela głoszące, że wraz ze wzrostem dochodów wzrastają wydatki na potrzeby wyższego rzędu i w rezultacie relatywnie maleją wydatki na zaspokajanie
potrzeb podstawowych,
• efekt snoba polegający na zmniejszeniu zakupów poszczególnych dóbr
w odpowiedzi na wzrost ich popytu globalnego oraz będący jego zaprzeczeniem,
• efekt sceny polegający na wzroście popytu na określone dobra w odpowiedzi na
wzrost rozmiarów rynkowych (na zasadzie mody),
• efekt pokazowy polegający na utrzymywaniu określonego poziomu i form konsumpcji w celu zasygnalizowania przynależności do określonej grupy społecznej,
• efekt Hicksa powstający, gdy spadek cen jest traktowany jako relatywny wzrost
dochodów,
• prawo rosnącego zapotrzebowania na dobra środowiskowe sformułowane przez
B. Prandecką5 stwierdzające, że wraz ze wzrostem poziomu materialnego życia
wzrasta także zainteresowanie walorami środowiska przyrodniczego.
Rozważając układ podmiotowy konsumpcji, ujmuje się w nim procesy konsumpcji
według cech podmiotów, czyli konsumentów. Współtworzą go struktura demograficzna
i społeczna, budżet konsumentów oraz źródła ich dochodów. Od tych cech zależy ukierunkowanie konsumpcji oraz przyszłe kierunki rozwoju procesów spożycia.
Struktura demograficzna konsumentów to m.in. ich zróżnicowanie wiekowe, przeciętna długość życia czy skala i kierunki migracji. Warunkuje ona wielkość spożycia
(w rozumieniu ekologicznym wielkość antropopresji, która jest funkcją wielkości populacji
ludzkiej), formy oraz kierunki przemian w strukturze konsumpcji, bowiem odmienne są
potrzeby konsumpcyjne osób w wieku produkcyjnym, w wieku podeszłym czy też dzieci.
Migracje przyczyniają się do rozpowszechniania wybranych form konsumpcji i zanikania
innych. Przykładowo osoba przebywająca czasowo za granicą, po powrocie do kraju może
powielać poznane tam wzorce6. Ponadto zróżnicowanie społeczno-zawodowe konsumentów wiąże się z różnorodnością ich gustów i preferencji. Badania świadomości ekologicznej wskazują, że jej najwyższy poziom w przekroju społecznym prezentują osoby
wywodzące się z rodzin inteligenckich oraz osoby z wyższym wykształceniem. Natomiast
w przekroju zawodowym najniższy poziom ekoświadomości prezentują rolnicy7. Ma to
istotne znaczenie dla ich preferencji i zachowań jako konsumentów w aspekcie relacji
4
5
6
7
Ibidem, s. 52-53.
Zobacz więcej: B. Prandecka, Nauki ekonomiczne a środowisko przyrodnicze, PWE, Warszawa 1991.
O tym zjawisku: J.S. Duesenberry, Income, Saving and the Theory of Consumer Behaviour, Harvard University Press, Cambridge 1952, s. 48.
Zobacz więcej: T. Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego u progu XXI wieku, Instytut
na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2000.
Sabina Waluś: Zrównoważona konsumpcja – podstawa zrównoważonego rozwoju w ujęciu lokalny... 87
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
,,konsumpcja-środowisko”. Oznacza to, że szeroko rozumiana ekoświadomość konsumentów wpływa na charakter konsumpcji8.
W analizie budżetu konsumentów bada się strukturę i dynamikę dochodów, zmiany
w strukturze wydatków i sile nabywczej ludności czy poziom ubóstwa9. Wielkość budżetu
warunkuje zmiany w strukturze konsumpcji, ponieważ, zgodnie z prawem Engela, wraz ze
wzrostem dochodów kwoty wydawane na żywność relatywnie maleją. Konsument dysponujący bardzo niskimi dochodami jest skupiony na zaspokojeniu elementarnych potrzeb
żywnościowych. Nie interesuje go jakość ani konsekwencje ekologiczne i społeczne konsumpcji. Dopiero po uzyskaniu dochodów przekraczających elementarny poziom konsumpcji, konsument dysponuje funduszem swobodnej decyzji, przeznaczonym na
zaspokojenie potrzeb dalszych rzędów10.
Źródła dochodów konsumentów także współtworzą układ podmiotowy konsumpcji.
Istotne jest powiązanie konsumpcji z pracą ze względu na występowanie prawidłowości
ekonomicznej, którą można określić jako dodatnie sprzężenie zwrotne między pracą
a konsumpcją11. Ponieważ wysokość płacy uzależniona jest także od jakości oferowanej
pracy, sama praca staje się elementem konsumpcji. Pracownik stara się podnosić kwalifikacje oraz spożytkować je w sposób twórczy, co przekłada się na wzrost wynagrodzenia
i konsumpcji12.
Układ przedmiotowy konsumpcji opisuje charakter potrzeb ludzkich powiązany
z cywilizacyjnym poziomem procesów produkcji dóbr i usług. Dlatego wewnątrz jego
struktury można wyróżnić konsumpcję żywności, konsumpcję dóbr przemysłowych, konsumpcję usług materialnych i konsumpcję usług niematerialnych. W ramach danego systemu tworzy się określona struktura przedmiotowa konsumpcji, której charakter jest
uwarunkowany przez kształt jej układu podmiotowego oraz przez rozwój gospodarczy13.
Podmioty oddziałujące na zrównoważoną konsumpcję
Na konsumpcję wpływają m.in. uwarunkowania kulturowe, obyczajowe czy religijne. Dlatego poprzez przynależność do określonych społeczności kształtuje się nasz typ
świadomości konsumenckiej. Podmiotami, które bezpośrednio oddziałują na procesy spożycia są państwo i organizacje ponadpaństwowe, kościoły, organizacje społeczne
i międzynarodowe oraz przedsiębiorstwa. Ukierunkowanie tych działań można podzielić
na dwie kategorie oddziaływań: nakłanianie oraz powstrzymywanie konsumentów od
określonych zachowań14.
Niezwykle istotne z perspektywy celu zrównoważonej konsumpcji są organizacje
międzynarodowe, działające na jej rzecz. Do celów ich polityki zalicza się15:
• zapewnienie spełnienia minimalnych potrzeb konsumpcyjnych dla wszystkich
ludzi,
• rozwijanie efektywnych ekologicznie dóbr i usług,
8
D. Kiełczewski, Konsumpcja a perspektywa zrównoważonego rozwoju..., op. cit., s. 55-56.
J. Kramer, Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa 1997, s. 204-222.
10
D. Kiełczewski, Konsumpcja a perspektywa zrównoważonego rozwoju..., op. cit., s. 57.
11
Por.: H. Jastrzębska-Smolaga, W kierunku trwalej konsumpcji. Dylematy, zagrożenia, szanse, PWN, Warszawa 2000, s. 34-47.
12
13
Ibidem, s. 58.
14
15
J. Kamieniecka (red.), Rola organizacji pozarządowych w kształtowaniu proekologicznych wzorców konsumpcji, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2002, s. 85.
9
88
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
•
ukierunkowanie międzynarodowej polityki ekologicznej w stronę ograniczenia w skali globalnej skutków konsumpcji,
• wzmocnienie roli organizacji społecznych w ochronie konsumentów i tworzenie sojuszy między ruchami konsumenckimi, ruchami walczącymi z ubóstwem oraz ruchami ekologicznymi.
Dlatego też, Międzynarodowy Instytut Środowiska i Rozwoju (IIED) sformułował
dziesięć zasad wyznaczających strategię kształtowania popytu zmierzającą do wykorzystania zasobów środowiska i usług gospodarczych w celu zaspokojenia potrzeb i podniesienia
jakości życia z jednoczesnym odtworzeniem kapitału przyrody dla przyszłych pokoleń,
a więc kształtowania zrównoważonej konsumpcji16.
Do wymienionych wyżej zasad i idei nawiązuje światowa debata na temat zrównoważonej konsumpcji, która po raz pierwszy została zapoczątkowana podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r. Agenda 21 to dokument który podsumował powyższą
konferencję. Znalazł się w nim rozdział zatytułowany ,,Zmiana modeli konsumpcji”, którego treści w dużej mierze są skoncentrowane na odpowiedniej realizacji krajowych strategii konsumpcji zrównoważonej. Stąd też, drogą do modyfikacji modelu konsumpcji jest
nie tylko odpowiedni system edukacji ale również właściwy system opłat i podatków.
W dokumencie tym, zwraca się również uwagę na wzrost efektywności użytkowania zasobów oraz zmniejszenia ilości odpadów. Przez co, należy dążyć do produkcji biodegradowalnych opakowań lub przynajmniej wytwarzać je z surowców wtórnych czy naturalnych.
W dokumencie ,,Johannesburski Plan Wdrożenia” wieńczącym Drugi Szczyt Ziemi
w Johannesburgu w 2002 r. tematyka zrównoważonej konsumpcji również została poruszona, koncentrując się głównie na długofalowych programach jej rozwoju.
Głównymi organizacjami międzynarodowymi zajmującymi się tematyką zrównoważonej konsumpcji są Komisja Narodów Zjednoczonych do spraw Zrównoważonego Rozwoju, UNEP (Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych), OECD oraz Unia
Europejska. Działania na rzecz konsumpcji zrównoważonej wiążą się też z prowadzoną od
wielu lat polityką międzynarodową podejmującą problemy ubóstwa i dostępu do podstawowych dóbr konsumpcyjnych (żywności, mieszkania, edukacji, opieki zdrowotnej
i pomocy socjalnej). Ważnym sukcesem międzynarodowej polityki zrównoważonej konsumpcji jak również humanitarnej, jest porozumienie zawarte przez WTO (Światową Organizację Handlu), które daje krajom rozwijającym się większą swobodę dotyczącą praw
intelektualnych do leków. Gwarantuje to możliwość importu tanich kopii markowych leków i daje szansę na lepszą opiekę medyczną w krajach najuboższych17.
Kolejnym podmiotem mającym wpływ na sferę konsumpcji jest państwo. Jego ingerencja w tą sferę wyraża się m.in. przez18:
• stwarzanie alternatywy wobec konsumpcji indywidualnej przez inwestowanie
w konsumpcję zbiorową,
• koncesjonowanie i certyfikowanie produkcji i dystrybucji wybranych dóbr
konsumpcyjnych,
• politykę ekologiczną.
Takie działania należy ocenić pozytywnie z punktu widzenia wdrażania procesów
zrównoważonej konsumpcji. Przyczynia się ono do wzrostu konsumpcji ze względu na
wzrost dostępności wybranych dóbr i usług oraz do poprawy jakości konsumpcji (głównie
w przypadku dóbr i usług środowiskowych, transportu w mieście) i obniżenia jej kosztów
16
Ibidem, s. 86.
18
Ibidem, s. 182.
17
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ekologicznych19. Jednocześnie jednak budżet państwa i samorządy terytorialne nie dysponują środkami finansowymi zapewniającymi wysoką podaż tych dóbr i usług20.
Inną ważną grupą są organizacje społeczne, które również odgrywają istotną rolę
w kształtowaniu wzorców konsumpcyjnych, ponieważ:
• najskuteczniej wspierają politykę ochrony konsumenta prowadzoną przez
państwo,
• pełnią funkcję edukacyjną, mającą na celu kształtowanie alternatywnych
wzorców konsumpcji.
Istnieje wiele nurtów, które propagują proekologiczne wzorce konsumpcji.
Z perspektywy tego artykułu, ważny wydaje się tzw. konsumeryzm zrównoważony (sustainable consumerism), który wykształcił się w połowie lat dziewięćdziesiątych, a obecnie
stale ewoluuje pod wpływem zmieniających się warunków zewnętrznych.
Zwracał on uwagę na takie zagadnienia, jak analiza cyklu życia produktu czy związki
między stylem życia i stylem konsumpcji. Rozszerzenie zakresu zainteresowań ekologicznych ruchów konsumenckich wynikało z uświadomienia faktu, że sama ekologizacja zakupów jest działaniem bardzo powierzchownym. Odkryto, że nie istnieją produkty w pełni
przyjazne środowisku oraz że zielony konsumeryzm polega nie tylko na tym ,,co się kupuje”, ale na zmianie stylu życia. Obecnie strategia działań tych kierunków obejmuje np.
• zmianę charakteru potrzeb – od podejścia ilościowego ku jakościowemu,
• zmianę nawyków i przyzwyczajeń – od konsumpcji indywidualnej ku zbiorowej,
• ograniczenie dostępności ,,szkodliwych” dóbr materialnych – zaostrzenie
standardów produkcyjnych.
Dlatego też, znaczenie ruchów konsumenckich dla wdrażania zrównoważonej konsumpcji jest bardzo istotne. Rosnąca w ten sposób presja społeczna utrudnia podejmowanie
przez biznes działań, które niosą zagrożenie zarówno dla człowieka jak również dla środowiska naturalnego.
W przypadku ostatniej grupy – przedsiębiorstw, wpływ ten jest relatywnie najmniejszy, jednak warto zwrócić tutaj uwagę na fakt, iż nasilająca się globalizacja wywiera pozytywny wpływ na zachowania proekologiczne przedsiębiorstw. Międzynarodowe
korporacje przyczyniają się do zaszczepienia ekologicznych wzorców, często wypróbowanych w macierzystych krajach koncernu, w państwach gdzie posiadają one swoje filie.
Dlatego należy się spodziewać, że również i w tej grupie nastąpi stopniowa poprawa nastawienia proekologicznego przedsiębiorstw.
Tyrania małych decyzji a zrównoważony rozwój
Jeżeli kupowalibyśmy codziennie gazetę, która kosztuje 2,5 zł, to w ciągu roku wydamy ponad 710 zł, w a ciągu 15 lat ponad 10 650 zł21. Jeśli tę samą gazetę w jednym kraju kupuje codziennie 250 000 osób, to ich roczne wydatki wynoszą prawie 178 mln zł.
Choć taki pojedynczy zakup nie ma dużego znaczenia z perspektywy domowego budżetu,
to skumulowane decyzje w skali całego kraju przekładają się na wysokie przychody wydawcy. Każda decyzja ma więc duże znaczenie, jeśli uwzględni się skalę podejmowanych
19
Ibidem, s. 182.
W 2010 roku deficyt jednostek samorządu terytorialnego wynosił 3,9% PKB.
21
Dla uproszenia wyliczeń pominięta została różna wartość gazety w czasie z punktu widzenia konsumenta.
Pominięty został również fakt, iż osoby, które kupują gazetę codziennie z reguły decydują się na prenumeratę i za każdy egzemplarz płacą mniej.
20
90
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
decyzji jednocześnie i na przestrzeni życia osób, które je podejmują. Dlatego zjawisko to,
nazywa się ,,tyranią małych decyzji”22.
W taki sam sposób kumulują się decyzje konsumentów, których celem jest minimalizacja negatywnego wpływu na otoczenie. Zamiast gazety w wydaniu papierowym mogą
oni przeglądać wydania elektroniczne, które z pewnością są dużo bardziej przyjazne dla
środowiska. Ponieważ w przypadku gazety elektronicznej, głównym elementem wpływu
na środowisko jest zużycie energii, stąd te negatywne oddziaływanie możemy dowolnie
zmniejszać, np. stosując ekrany LCD lub laptopy, które pochłaniają znacznie mniej energii. Wpływ wydania internetowego gazety na środowisko jest tym mniejszy, im precyzyjniej wybieramy interesujące nas informacje, co związane jest z krótszym czasem czytania.
Przewaga mediów elektronicznych może zostać zniwelowana, jeśli materiały pozyskane z Internetu zostaną wydrukowane. Mamy tutaj do czynienia ze zjawiskiem związanym z tyranią małych decyzji, jest to tzw. efekt zwrotny. Klasycznym jego przykładem jest
powszechne wprowadzenie dokumentów elektronicznych, które zgodnie z pierwotnymi
oczekiwaniami miały ograniczyć negatywny wpływ na środowisko związany z dokumentami papierowymi. Stało się jednak odwrotnie. Powszechny dostęp do dokumentów elektronicznych, wynikający z łatwości ich dystrybucji, w powiązaniu z powszechnym
dostępem do sprzętu elektronicznego i drukarek, przyczynił się do zwiększenia ilości wydruków i związanej z tym presji na środowisko23.
Warto zwrócić uwagę, że ,,małe” decyzje konsumentów mogą dotyczyć również
działań znacznie mniej kosztownych niż opisywany wyżej zakup gazety. Jednym z drobniejszych tego typu przykładów jest zużycie energii przez urządzenia pozostawione w trybie czuwania (stand-by). Pobierana w tym trybie moc waha się w granicach od 0,5W do
35W a ponieważ gospodarstwa domowe w Polsce posiadają średnio cztery takie urządzenia, stąd ich łączny pobór wynosi ok. 20W. W skali roku daje to łącznie 280 KWh, co
kosztuje ponad 168 zł (tabela 1). Dlatego połączone decyzje przyczyniłyby się nie tylko do
redukcji kosztów związanych ze zużyciem energii ale również do ograniczenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery24.
Tabela 1 Zużycie energii elektrycznej w trybie czuwania i związane z nim koszty dla
średniego polskiego gospodarstwa domowego oraz całej Polski (według
danych za 2012 r.)
Skala porównawcza
Średnia łączna
moc
Gospodarstwo
domowe
W
20
MW
267
Polska
Średnie dobowe zużycie
energii
KWh
0,77
GWh
10,26
Roczne zużycie
energii
KWh
280
TWh
3,74
Roczny koszt
pobranej energii
zł
168
mln zł
2244
Źródło: Opracowanie własne. Por.: J. Wojtulewicz, A. Osicki, Oszacowanie potencjału zmniejszenia zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych
w Polsce, Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii, Katowice
2006, s. 16.
22
Por.: J. Kronenberg, Zrównoważona konsumpcja..., op. cit., s. 344.
Por.: J. Kronenberg, Zrównoważona konsumpcja..., op. cit., s. 345.
24
Zobacz więcej: J. Wojtulewicz, A. Osicki, Oszacowanie potencjału zmniejszenia zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych w Polsce, Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii, Katowice 2006, s. 16. oraz J. Kronenberg, Zrównoważona konsumpcja..., op. cit., s. 347.
23
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Pokazane wyżej przykłady pokazują, iż konsument podejmując tego rodzaju decyzje,
może sam zadecydować o skali swojego wpływu na środowisko naturalne. Dlatego tak
ważne są kampanie medialne czy rządowe, mające na celu zwrócenie uwagi ludzi na fakt,
iż ograniczenie nadmiernego konsumpcjonizmu sprzyja nie tylko im samym, ale również
środowisku, szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę zagregowany wpływ wywierany przez
wszystkich konsumentów.
Przykłady działań na rzecz zrównoważonej konsumpcji w Polsce i na świecie
Jak zostało pokazane, respektowanie zasad zrównoważonej konsumpcji jest koniecznym warunkiem dla realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. Widać to zarówno na poziomie lokalnym jak i globalnym, poprzez działania państw oraz organizacji
międzynarodowych zmierzających do poprawy świadomości konsumentów. Zrównoważona konsumpcja to również, niemarnowanie żywności. W samej tylko UE co roku marnotrawione jest 90 mln ton żywności tocznie, co daje 180 kg w przeliczeniu na osobę.
Większość tej żywności nadaje się jeszcze do spożycia przez ludzi25.
Widać zatem wyraźnie, iż każdy człowiek z osobna może mieć swój własny, mały
wkład w zrównoważony rozwój. Ważne, by będąc na zakupach dokonywać mądrych
i przemyślanych wyborów. Takim przykładem jest kupowanie ,,odpowiedzialnych” ubrań.
Jest to kampania realizowana w niektórych krajach m.in. w Niemczech i Austrii, zwracająca uwagę konsumentów i społeczeństwa na nadużycia, które występują w przemyśle
odzieżowym. W Polsce kampania jest prowadzona przez Polską Zieloną Sieć i Grupę eFTe
Warszawa. Głównym założeniem kampanii jest przeciwstawianie się łamaniu praw człowieka, praw pracowniczych oraz postępującemu zanieczyszczeniu środowiska. Próbuje się
wywierać wpływ na firmy odzieżowe, aby nakłonić je do stosowania uczciwych i dobrych
praktyk korzystnych dla pracowników oraz odbiorców odzieży26.
Kupując ,,odpowiedzialne” zabawki, mamy również wpływ na poprawę warunków
pracy w przemyśle zabawkarskim. W ramach kampanii, którą realizują niektóre państwa
Unii Europejskiej, upowszechniana jest wiedza o nadużyciach związanych z produkcją
zabawek w krajach rozwijających się oraz sposobach wywierania wpływu na firmy te zabawki produkujące, aby nakłonić je do stosowania uczciwych praktyk korzystnych dla
pracowników i użytkowników zabawek. Europejska kampania „Stop Toying Around”
zwraca uwagę na warunki pracy panujące w chińskich fabrykach zabawek. Jej zadaniem
jest informowanie opinii publicznej, angażowanie w działania polityków oraz prowadzenie
dialogu z producentami zabawek, w celu poprawy warunków pracy chińskich pracowników branży zabawkarskiej. Europa jest drugim po USA rynkiem zbytu zabawek a kampania jest skierowana do europejskich konsumentów, aby rozważnie kupowali zabawki,
zwracali uwagę na bezpieczeństwo i etykę27.
Popularyzowana jest też produkcja lokalna, ekologiczna, rozwijana jest kreatywność
rodziców i dzieci, a także tradycyjne rękodzieło krajowe, oraz produkowanie zgodnie
z zasadami Sprawiedliwego Handlu28. Produkcja zrównoważonej żywności czyli ekologicznej, lokalnej i świeżej jest obecnie priorytetem i najmniej szkodzi środowisku naturalnemu. Jest to żywność nieprzetworzona, pozbawiona konserwantów i sztucznego
25
http://ekoszyk.mos.gov.pl/ekoszyk/o-akcji/ (24.10.2013)
http://zielonasiec.pl/programy/kampania-kupuj-odpowiedzialnie/ (23.10.2013)
27
http://www.ekonsument.pl/materialy/publ_206_femia_1122009.pdf (23.10.2013)
28
Raport Przez zrównoważoną konsumpcję do zrównoważonego rozwoju, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 13.
26
92
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
opakowania. Jej najważniejszą cechą a zarazem zaletą jest najczęściej krótki termin przydatności do spożycia.
Innym przejawem działań na rzecz zrównoważonej konsumpcji, które przyczyniają
się do zrównoważonego rozwoju jest ,,Akademia 3R” („Reduce, Reuse, Recycle”) co
oznacza: Ograniczajmy zużycie odpadów – Używajmy wielokrotnie – Odzyskujmy. Kolejność tych wyrazów nie jest przypadkowa. Największe korzyści dla środowiska przynosi
ograniczenie nadmiernej konsumpcji oraz wielokrotnie użycie opakowań i jak najpóźniej
uznanie je za odpad. Ich odzyskiwanie pomaga ograniczyć obciążenie środowiska związane z pozyskaniem produktu z surowców pierwotnych i akumulacją odpadów29. Jest to pilotażowy projekt edukacyjny na rzecz ograniczenia ilości odpadów opakowaniowych,
którego celem jest zbudowanie i kształtowanie proekologicznych postaw w zakresie zasad
postępowania z odpadami wśród dzieci i młodzieży polskich szkół. W ramach projektu
opracowano pakiet edukacyjny przeznaczony dla nauczycieli zawierający szereg scenariuszy zajęć wraz z przykładowymi ćwiczeniami aktywizującymi uczniów do praktycznego
zastosowania zdobytej wiedzy, m.in. w ramach działań podejmowanych na rzecz swojej
społeczności i środowiska30. Zasada 3R promuje zdrowy styl życia dla środowiska, konsumpcji dóbr i traktowania odpadów.
Natomiast w Polsce, Polska Zielona Sieć (PZS) prowadzi program „Kupuj Odpowiedzialnie”, którego celem jest zwiększenie świadomości polskiego społeczeństwa na temat
dokonywania odpowiedzialnych wyborów konsumenckich, a także zwiększenie wpływu
polskich konsumentów na politykę przedsiębiorstw, w tym globalnych korporacji, w celu
podniesienia standardów ich działania w zakresie ochrony środowiska i przestrzegania
praw człowieka31.
Polska Zielona Sieć wykorzystuje nowoczesne narzędzia komunikacji, w tym media
społecznościowe, aby wzmacniać zaangażowanie obywatelskie w sprawy konsumenckie.
Koordynuje m.in. powstawanie przewodników po miejscach zrównoważonej konsumpcji
w różnych miastach, bojkoty konsumentów czy akcje wysyłki pilnych apeli do międzynarodowych korporacji. Kolejnym krokiem jest publikacja bazy danych zawierającej spis
odpowiedzialnych społecznie firm działających na polskim rynku32. Jednak w tym kierunku można jeszcze zrobić dużo więcej. Ważną rolę mogłoby odegrać przeniesienie idei
zrównoważonej konsumpcji do kultury masowej np. poprzez przedstawianie jej w lubianych przez społeczeństwo serialach. Tematy tam poruszane wywierają duży wpływ na
zachowania konsumentów oraz są często przedmiotem wnikliwych dyskusji i obserwacji.
Dlatego pokazanie postaw i przykładów, zaprezentowanych w tym artykule oraz ogólnych,
odnoszących się do idei zrównoważonego rozwoju, jako reprezentowanych przez bohaterów serialu, prawdopodobnie w większym stopniu przyczyniłoby się do ich rozpowszechnienia. Podobne metody stosowano w wielu krajach z różnych powodów np. by rozwiązać
jakiś problem społeczny. Przykładowo, dzień po tym jak w 2000 r. bohater jednego z najbardziej popularnych seriali w Meksyku zapisał się na kurs pisania i czytania, bo nie chciał
już dłużej być analfabetą, w całym kraju na podobne kursy zapisało się ćwierć miliona
ludzi, a po kilku odcinkach w sumie – 840 tys.33.
29
http://www.ekonsument.pl/s33_akademia_3r.html (23.10.2013)
Raport Przez zrównoważoną konsumpcję do zrównoważonego rozwoju, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 13.
31
Ibidem, s. 12.
32
Ibidem, s. 12.
33
J. Kronenberg, Zrównoważona konsumpcja..., op. cit., s. 357.
30
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
W Polsce również prowadzone są akcje w których popularni aktorzy promują ekologiczne zachowania. Kampania Ekoszyk promuje zrównoważoną konsumpcję a w szczególności zrównoważone zakupy. Ważne jest, by robiąc codziennie zakupy, unikać
zbędnego opakowania czy jednorazowych toreb foliowych, które po powrocie do domu
natychmiast wyrzuca się do kosza. Inicjatorzy kampanii chcą, byśmy potrafili odróżnić
produkty, które naprawdę mniej szkodzą środowisku, od tych, w których słowo EKO jest
tylko marketingową przynętą. Ekoszyk to również proste przykłady innych codziennych
wyborów i zachowań. Wybór każdego człowieka ma znaczenie, kształtuje jego najbliższe
otoczenie oraz wpływa na bezpośrednie sąsiedztwo34. Zwolenniczką postaw ekologicznych
jest m.in. znana aktorka Małgorzata Kożuchowska, która sortuje śmieci, wyłącza światło
w pomieszczeniach w których w danym momencie nie przebywa, nie używa jednorazowych toreb foliowych a także zakrywa garnki pokrywką podczas gotowania co sprzyja
lepszemu wykorzystaniu ciepła podczas gotowania a tym sposobem zużywa się mniej
energii. Trzeba sobie uświadomić, że nawet małe gesty są niezwykle ważne dla ekologii.
Podsumowanie
Działania zaprezentowane w niniejszej pracy, można określić jak podstawowe, zarówno w ujęciu lokalnej, jak i globalnej polityki zrównoważonego rozwoju w sferze konsumpcji. Przyjęta w artykule hipoteza badawcza, stwierdzająca że: świadome wybory
i działania każdego konsumenta mają znaczący wpływ na zrównoważony rozwój, zarówno
z perspektywy kraju, jak również w ujęciu globalnym, została udowodniona. Wiedząc, że
jako konsumenci wywieramy ogromny wpływ na otaczające nas środowisko oraz że każda
nasza decyzja się liczy, mamy możliwość kreowania pozytywnego i negatywnego wpływu.
Bez wątpienia nadal konieczne jest oddziaływanie na procesy konsumpcji przez różne podmioty, jeśli pragnie się przyspieszenia ich zrównoważenia. Szczególnie należy wypracować tutaj szereg narzędzi i rozwiązań prawnych, które pozwalają na przestrzeganie
zasad zrównoważonego rozwoju na każdym etapie od produkcji aż po konsumpcję.
W przypadku Polski, szczególne znaczenie wydaje się mieć stopniowe wdrażanie programów zrównoważonego rozwoju jak również polityka ekologiczna oraz regionalna.
Polityka powinna także promować różne strategie skierowane na poprawę dostępności informacji dotyczącej wpływu produktów na środowisko i najmniej uciążliwego dla
otoczenia korzystania z nich. W tym celu należy przede wszystkim podjąć działania edukacyjne. W przypadku produktów, których konsumpcji nie możemy uniknąć, należy stworzyć odpowiednie systemy gospodarowania nimi po zakończeniu ich cyklu życia.
Warto zwrócić także uwagę, jak ważna rolę z punktu widzenia realizacji celów zrównoważonej konsumpcji odegrała akcesja do Unii Europejskiej, bowiem integracja doprowadziła do większego przenikania się stylów życia i wzrostu oddziaływania efektu
pokazowego35.
Reasumując, w celu zwiększenia świadomości konsumenckiej niezbędne są dalsze
działania edukacyjne promujące zrównoważoną konsumpcję (w tym np. oznakowanie produktów pochodzących z ekologicznych upraw czy działania na rzecz ruchu slow-food).
Niezbędna jest również współpraca międzysektorowa administracji publicznej oraz mediów, realizując m.in. kampanie społeczne, skierowane do wszystkich sektorów i grup społecznych. Powinno się również znacznie bardziej promować konsumeryzm zrównoważony
w różnych programach i serialach telewizyjnych, gdyż taki przekaz znajdzie zapewne najszerszy odbiór.
34
35
http://ekoszyk.mos.gov.pl/ekoszyk/o-akcji/ (24.10.2013)
94
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bibliografia:
Burger T., Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego u progu XXI wieku, Instytut na
rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2000.
Duesenberry J.S., Income, Saving and the Theory of Consumer Behaviour, Harvard University
Press, Cambridge 1952.
Kamieniecka J. (red.), Rola organizacji pozarządowych w kształtowaniu proekologicznych
wzorców konsumpcji, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2002.
Kiełczewski D., Konsumpcja a perspektywa zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2008.
Kramer J., Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa 1997.
Kronenberg J., Zrównoważona konsumpcja [w:] J. Kronenberg, T. Bergier (red.), Wyzwania
zrównoważonego rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010.
Jastrzębska-Smolaga H., W kierunku trwalej konsumpcji. Dylematy, zagrożenia, szanse, PWN,
Warszawa 2000.
Prandecka B., Nauki ekonomiczne a środowisko przyrodnicze, PWE, Warszawa 1991.
Raport Przez zrównoważoną konsumpcję do zrównoważonego rozwoju, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012.
Raport Racjonalniej i ekologicznej. Zrównoważona konsumpcja i produkcja, Urząd Publikacji
Komisji Europejskiej, Belgia 2010.
Wojtulewicz J., Osicki A., Oszacowanie potencjału zmniejszenia zużycia energii elektrycznej
w gospodarstwach domowych w Polsce, Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii, Katowice 2006.
Strony internetowe:
http://ekoszyk.mos.gov.pl/ekoszyk/o-akcji/
http://zielonasiec.pl/programy/kampania-kupuj-odpowiedzialnie/
http://www.ekonsument.pl/.
http://www.ekonsument.pl/s33_akademia_3r.html
Beata Stepaniuk-Kuśmierzak
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W SPOŁECZNIE
ODPOWIEDZIALNYM ŚWIECIE.
WYZWANIA CSR W OBSZARZE WSPÓŁPRACY
Z SAMORZĄDEM LOKALNYM.
1. Uwagi wprowadzające
Problematyka zrównoważonego rozwoju jest fundamentem, na którym powinna
opierać się współczesna polityka społeczno-gospodarcza. Zasadność podejmowania tematu
zrównoważonego rozwoju na płaszczyźnie międzynarodowej nie budzi żadnych wątpliwości. Trudnością, jaka pojawia się na tym gruncie jest jednak podjęcie takich działań, dzięki
którym koncepcja ta zostanie urzeczywistniona. Pożądanym stanem rzeczy byłoby zatem
zaszczepienie idei zrównoważonego rozwoju we wszystkich podmiotach społecznogospodarczej przestrzeni. Odpowiedzią na te postulaty jest niewątpliwie koncepcja CSR.
Podkreślić należy, że idea ta nie jest zbiorem „pobożnych życzeń” skierowanych do ludzi
biznesu, jest zbiorem zasad, które im szybciej zostaną wcielone w życie, tym szybciej
przyniosą korzyści i przedsiębiorcy, i całemu społeczeństwu.
Idea społecznej odpowiedzialności jest wyzwaniem jakie stoi przed przedsiębiorstwami szczególnie w czasach kryzysu. Obecnie już nie wystarcza samo osiąganie dodatnich wyników finansowych. Przedsiębiorstwa w warunkach hiperkonkurencji rywalizują
o klientów, których oczekiwania dynamicznie rosną1. Konsumentom nie wystarcza już
tylko ładnie zapakowany produkt, ważna jest również społeczna odpowiedzialność producenta. Pracownik z kolei zaczyna poszukiwać czegoś więcej niż comiesięczna wypłata na
koncie2. Jednak tylko długookresowe działanie prowadzi do wielu korzyści. Instrumentalne podejście do CSR, traktowanie tej idei jako wyłącznie elementu poprawy wizerunku
firmy może przynieść pozytywne efekty jednakże w większości przypadków będą to korzyści jednorazowe. Mimo faktu, że idea ta jest standardem w krajach Unii Europejskiej,
polskie przedsiębiorstwa dopiero zaczynają wdrażać te rozwiązania3. Jest to o tle trudne,
o ile nadal w społeczeństwie będzie dominował autokratyczny model zarządzania oparty
na całkowitym rozdzieleniu płaszczyzny pracowniczej i kierowniczej. Należy jednak podkreślić, że obecnie coraz częściej dokonujemy analizy funkcjonowania danej firmy nie
tylko akcentując jej podstawowy cel jakim jest maksymalizacja zysku, ale także o inne
aspekty m. in. rozwój firmy, satysfakcję pracowników z wykonywanych zajęć, wzrost ich
1
2
3
K. Gapska, B. Ocicka, Społeczna odpowiedzialność biznesu jako element budowania przewagi konkurencyjnej- najlepsza praktyka biznesowa grupy Maspex Wadowice [w:]Społeczna odpowiedzialność biznesu.
Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław
2009, s. 225
R. Karaszewski, M. Karwacka, Społeczna odpowiedzialność w przywództwie [w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. RojekNowosielska, Wrocław 2009, s. 50
Z roku na rok rośnie zainteresowanie społeczną odpowiedzialnością biznesu. Przedsiębiorcy coraz częściej
angażują się w realizację zasad CSR. Frekwencja na konferencjach i seminariach poświęconych tej tematyce świadczy o tym, że etyka zagościła na polskim rynku.
96
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
umiejętności. Choć o tym aspekcie nie wspomina się często, nie bez znaczenia pozostaje
także wpływ na społeczność lokalną.
Powszechna opinia na temat CSR sprowadza się do uznania, że koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu jest niczym innym jak zwykłym działaniem PR-owym4.
Podejście takie wynika z faktu, że społeczna odpowiedzialność biznesu jest rozwiązaniem,
które przedsiębiorstwa coraz częściej wykorzystują jako element budowania wizerunku
medialnego. Przedsiębiorcy muszą sięgać po coraz to nowocześniejsze metody przekonania do siebie konsumentów - metody, które mają swe źródło w naukach ekonomicznych,
zarządzaniu, a nie tylko w obszarze PR.
Okazuje się jednak, że kierowanie się zasadami odpowiedzialnego biznesu po prostu się opłaca, szczególnie w czasie kryzysu5. Okres osłabienia gospodarczego to z jednej
strony sprawdzian dla przedsiębiorców, na ile mocno i wiarygodnie zaangażowały się
w realizację idei CSR oraz wskazówka dla innych, że odpowiedzialny biznes stał się faktem i im szybciej poznają zasady rządzące tym nowym trendem, tym szybciej staną się
konkurencyjne na rynku.
Wielu przedsiębiorców uważa nadal, że nie można pogodzić prowadzenia działalności gospodarczej w sposób odpowiedzialny, i w dodatku, w dobie kryzysu. Eksperci
podnoszą jednak, że kryzys wydaje się być czasem, w którym dalsze inwestowanie w CSR
jest wręcz konieczne. Społeczna odpowiedzialność biznesu rozumiana jako inwestycja
podnosząca wartość przedsiębiorstwa, prowadzi do wypracowania pozytywnych relacji
z interesariuszami6 i wzmocnienia jej przewagi konkurencyjnej. W konsekwencji podmiot
odbudowuje swe zaufanie społeczne i pozycję rynkową7. Dotychczas dla wielu przedsiębiorców jedynym celem było osiąganie zysku. Niewielu zdawało sobie sprawę z faktu, że
największe korzyści można odnieść nawiązując kontakt z otoczeniem i stawiając znak
równości pomiędzy zyskiem przedsiębiorstwa a zyskiem otoczenia8.
2. Definicja społecznej odpowiedzialności biznesu
Społeczna odpowiedzialność biznesu (ang. Corporate Social Responsibility – CSR)
jest definiowana na gruncie prawa UE9 jako „koncepcja, według której przedsiębiorstwa
4
Źródłem takiego przekonania jest także fakt, że w przedsiębiorstwach, które decydują się na realizację tej
idei osoba odpowiedzialna za ten zakres działalności utożsamiana jest z reguły w strukturze organizacyjnej z osobą odpowiedzialną za tworzenie wizerunku i PR.
5
Już kilka lat temu, według badań firmy Publicis 44% Europejczyków jest w stanie zapłacić więcej za dany
produkt, jeśli wie, że producent jest podmiotem zachowującym się w sposób odpowiedzialny społecznie.
P. Wołczek, Zarządzanie SOP na przykładzie firmy Danone Polska [w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław 2009, s. 196
6
Pojęcie „interesariusz” (stakeholder) wprowadzone zostało przez Stanford Research Institute w 1963 r.,
a oznacza osobę bądź podmiot zainteresowany działalnością firmy i ponoszący różnego typu ryzyko
związane z jej funkcjonowaniem. Najbardziej znana, ale i najogólniejsza definicja interesariusza została
stworzona przez Edwarda Freemana w 1984 roku. Według niej: „interesariuszem jest każda osoba lub
grupa, ktora może wywierać wpływ na daną organizację, lub na którą ta organizacja wywiera wpływ”.
Zob. więce ,http://owww.kk.jgora.pl/TO/pobierz.phpid=2262&kod
=4c3cece1c97765165bcf610e34dbdfc5, lipiec 2013 r.
7
M. Tyszko, J. Jański, O korzyściach CSR i znaczeniu odpowiedzialnych pracowników,
http://www.employerbrandingtoday.com/pl/2009/08/18/25-projektow-realizowanych-w-ramach-programuwolontariatu-stanowia-inicjatywe-samych-pracownikow/, lipiec 2013 r.
8
M. Wojtasik, CSR i jego rola w kryzysie firmy, http://www.egospodarka.pl/90959,CSR-i-jego-rola-wkryzysie-firmy,1,20,2.html, lipiec 2013 r.
9
Green Paper Promoting European framework for Corporate Social Responsibility, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/site/en/com/2001/com2001_0366en01.pdf, lipiec 2013 r.
Beata Stepaniuk-Kuśmierzak: Zrównoważony rozwój w społecznie odpowiedzialnym świecie...
97
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
dobrowolnie uwzględniają aspekty społeczne i ekologiczne w swoich działaniach handlowych oraz w kontaktach z interesariuszami”. Na potrzeby niniejszej publikacji oraz kompleksowego zrozumienia idei CSR konieczne jest przyjęcie założenia, że społeczna
odpowiedzialność biznesu nie powinna być postrzegana w kategoriach public relation czy
reklamy danego przedsiębiorcy. Niezasadne jest jej utożsamianie z działalnością filantropijną10. Konieczne jest spojrzenie na CSR z punktu widzenia szeroko rozumianych nauk
ekonomicznych, prawnych i zarządzania, którego celem jest zbudowanie przewagi konkurencyjnej danego przedsiębiorcy na rynku11.
Społeczna odpowiedzialność biznesu jest oparta na założeniu, że poza udziałowcami istnieje jeszcze wiele podmiotów w toczeniu przedsiębiorcy, na których ów przedsiębiorca oddziałuje12. Zatem powinna być ona rozumiana jako zobowiązanie
przedsiębiorców do przyczyniania się do zrównoważonego rozwoju społecznoekonomicznego, w szczególności poprzez zobowiązania natury społecznej i ekologicznej,
oparte o wartości wynikające z obowiązujących norm prawnych, ale wykraczające poza
minimum zachowania nimi wyznaczone13. Społeczna odpowiedzialność biznesu powinna
mieć swoje źródło w przestrzeganiu prawa i polegać na wdrażaniu dodatkowych, dobrowolnych praktyk, sięgających dalej niż obowiązki ustawowe14. Praktyk o charakterze stałym, strategii o długofalowym charakterze, a nie jednorazowych akcji charytatywnych czy
innych działań filantropijnych.
Istotą koncepcji CSR jest jej dobrowolność. Innymi słowy, przyjmowane przez
danego przedsiębiorcę zobowiązania mają woluntarystyczny charakter. Nie oznacza to
jednak, że społeczna odpowiedzialność biznesu nie opiera się na prawnych zasadach 15.
Dobrowolności nie należy rozumieć jako zwolnienie od przestrzegania zasad uregulowanych obowiązującymi przepisami prawa. Głównym założeniem są dobrowolne inicjatywy
i zaangażowanie przedsiębiorstw w realizację prospołecznych działań skierowanych do
kręgu beneficjentów, poczynając od pracowników aż po całe społeczeństwo16. Dla przedsiębiorców bycie odpowiedzialnym powinno oznaczać nie tylko spełnienie wszystkich
wymogów formalnych i prawnych, ale powinnom wiązać się ze zwiększonymi inwestycjami w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska, relacje z otoczeniem17.
3. Prawne aspekty CSR
Z uwagi na m. in. woluntarystyczny charakter CSR, koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu postrzegana jest głównie z punktu widzenia ekonomii, etyki czy
nawet filozofii. Niejednokrotnie była ona analizowana pod kątem strategii zarządzania, a
10
M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Warszawa
2009, s. 58
11
Tamże.
12
Tamże, s. 42-43
13
Pojawiają się oczywiście głosy krytyczne na temat idei CSR, zob. więcej : W. Kaczocha, Filozoficznoetyczne rozwinięcie idei społecznej odpowiedzialności biznesu [w:]Społeczna odpowiedzialność biznesu.
Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław
2009, s. 26-37
14
M. Bernatt, dz. cyt., s. 30
15
Tamże.
16
Z. Pisz, Odpowiedzialność społeczna w działalności edukacyjnej [w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław
2009, s. 64-65
17
M. Lotko, Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) jako zbiór dobrych praktyk [w:] Etyczne aspekty
zarządzania w warunkach nowej gospodarki, pod red. E. Skrzypek, Lublin 2010, s. 127
98
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nie w ujęciu prawnym. Odwoływano się do etyki biznesu, jako podłoża, na którym tworzyły się zasady CSR. Kluczowym zagadnieniem wydaje się być więc określenie normatywnego źródła koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu i ich prawnego charakteru,
innymi słowy, ukazanie koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu jako zbioru
norm, które określają relacje między przedsiębiorcą a otoczeniem jego działalności gospodarczej18. Nie można jednak zapominać, że głównym celem przedsiębiorcy jest zysk,
a zasady społecznej odpowiedzialności są regułami, którymi powinien kierować się on
dążąc do osiągnięcia swego celu czyli zysku.
Przyjęcie faktu, że źródłem CSR jest etyka biznesu, pozwala zaakcentować normy
dotyczące ochrony praw człowieka, jako tych, najistotniejszych z punktu widzenia prawa.
Innymi słowy, społeczna odpowiedzialność biznesu to nic innego jak wolność zrzeszania
się, prawo do zbiorowych negocjacji interesów pracowniczych, bezwzględny zakaz pracy
dzieci czy nakaz zapewniania odpowiednich warunków bezpieczeństwa pracowników19.
Rozważania na temat normatywnego charakteru zasad CSR opierają się na analizie
głównego aktu prawnego jakim jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Punktem wyjścia jest godność człowieka, określona jako „przyrodzona i niezbywalna, stanowiąca źródło wolności i praw człowieka i obywatela”20. Można śmiało stwierdzić, że istotą
społecznej odpowiedzialności biznesu jest nakaz bezwzględnego poszanowania godności
ludzkiej w działalności gospodarczej21. Innymi słowy, wszelkie działania przedsiębiorcy,
które skutkowałyby naruszeniem godności ludzkiej lub stwarzałyby warunki, w których
taka godność może zostać naruszona stanowiłyby działania sprzeczne z istotą społecznej
odpowiedzialności biznesu22.
Źródłem społecznej odpowiedzialności biznesu na gruncie Konstytucji RP jest niewątpliwie przepis określający współczesny charakter gospodarki państwa. Podstawą ustroju gospodarczego III RP jest zasada społecznej gospodarki rynkowej. Zgodnie z przepisem
Konstytucji23 oparta jest ona na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej
oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych. Oznacza to,
że za prawidłowe funkcjonowanie gospodarki odpowiedzialność ponosi państwo oraz
wszyscy społeczni uczestnicy procesów gospodarczych, którzy powinni przyczyniać się
solidarnie do właściwego ich przebiegu24. Pojęcie „partnerów społecznych” jest pojęciem
szerokim, obejmującym wszelkie organy państwowe, samorządowe, gospodarcze, zawodowe itp. Nie ulega wątpliwości, że do grona tego należą przedsiębiorcy, bez względu na
rozmiar prowadzonej działalności.
Na gruncie Konstytucji RP wskazać można wiele zasad, wyznaczających zakres
zachowań przedsiębiorcy w stosunku do jego kontrahentów. Do najważniejszych z nich
należą : równość i zakaz dyskryminacji25, równouprawnienie kobiety i mężczyzny26, wol18
Tamże, s. 33
20
Art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. Nr 78, poz. 483, z 2001
r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471 oraz z 2009 r. Nr 114, poz. 946), dalej : Konstytucja RP
21
M. Bernatt, dz. cyt, s. 110
22
Tamże.
23
Art. 30 Konstytucji RP
24
25
Art. 32, 33 Konstytucji RP
26
19
99
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ność słowa27, wolność zrzeszania się, prawa pracownicze28, ochronę środowiska. Podkreślenia wymaga fakt, że normy społecznej odpowiedzialności biznesu wynikające z Konstytucji RP mają charakter powszechnie obowiązujący. Koniecznym jest wskazanie, że normy
społecznej odpowiedzialności biznesu zawarte są w wielu regulacjach ustawowych, których omówienie wymaga wnikliwej analizy z uwagi na duże rozproszenie w ustawodawstwie, warto jednak zaakcentować wybrane przykłady.
Niewątpliwie, jednym z najważniejszych źródeł norm CSR jest Kodeks pracy29,
gdzie wszelkie normy konstytucyjne są uszczegółowione i rozszerzane. Rzetelne wywiązywanie się z obowiązków (przede wszystkim pracodawcy względem pracowników) stanowi zarazem czynienie zadość zobowiązaniom płynącym z norm społecznej
odpowiedzialności biznesu30. Relacje przedsiębiorcy z interesariuszami zewnętrznymi czyli m.in. konsumentami i konkurentami regulowane są przez szereg ustaw, przy czym najistotniejszymi są : ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów31, ustawa o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji32, ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym33.
Nie ulega wątpliwości, że wskazane wyżej przykłady źródeł CSR świadczą
o normatywnym charakterze tej koncepcji. Śmiało można stwierdzić, że postrzeganie społecznej odpowiedzialności biznesu w kontekście strategii marketingowych czy zarządzania
nie jest jej obrazem pełnym. Na społeczną odpowiedzialność spojrzeć należy jako na zbiór
norm, które określają sposób działania przedsiębiorcy wobec swoich wewnętrznych
i zewnętrznych kontrahentów. Adresatem tych norm jest przedsiębiorca jako podmiot prowadzący we własnym imieniu działalność gospodarczą. Beneficjentami są zaś jego kontrahenci – podmioty zarówno fizyczne, jak i prawne, które będąc w otoczeniu przedsiębiorcy
wchodzą w nim w kontakty natury prawnej34. Kontrahenci wewnętrzni to pracownicy sensu largo, natomiast kontrahenci zewnętrzni to m.in. konsumenci, inne, konkurencyjne
podmioty, społeczności lokalne, organizacje społeczne.
4. Wyzwania CSR na płaszczyźnie lokalnej
Wzrost znaczenia zasobów niematerialnych w procesie budowania stałej przewagi
konkurencyjnej oraz społeczny charakter ich tworzenia wskazują na nowe miejsce doktryny społecznej odpowiedzialności w procesie zarządzania przedsiębiorstwem35. Przedsiębiorstwa podejmujące wyzwanie realizacji odpowiedzialności w biznesie zdobywają
stałych klientów, cieszą się zaufaniem społecznym, zyskują reputację. W ten sposób osiągają przewagę konkurencyjną, która w dłuższym czasie przekłada się na konkretne wyniki
27
Art. 65, 66 Konstytucji RP
29
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)
30
31
Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. 2007 r. Nr 50, poz. 331 ze
zm.)
32
Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. 2003 r. Nr 153, poz.
1503 ze zm.)
33
Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U 2007, nr
171, poz. 1206)
34
Tamże, s. 180
35
A. Paliwoda-Matiolańska, Odpowiedzialność społeczna jako źródło przewagi konkurencyjnej [w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M.
Rojek-Nowosielska, Wrocław 2009, s. 168 - 169
28
100
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
finansowe36. Jednym z podstawowych założeń CSR jest uwzględnianie przy prowadzonej
działalności gospodarczej interesów różnych kontrahentów, w szczególności społeczności
lokalnych37. Wkraczanie biznesu na obszar społeczny dowodzi, że granice pomiędzy poszczególnymi sektorami zaczynają się zacierać. Rodzi to potrzebę doskonalenia współpracy, komunikacji i wypracowania efektywnego modelu współdziałania38. W dzisiejszym,
globalnym, szybko rozwijającym się świecie, w obliczu pojawiających się coraz to nowszych i bardziej złożonych kwestii społecznych, możliwości państwa są ograniczone zarówno pod względem finansowym jak i organizacyjnym. Stan taki powoduje, że katalog
podmiotów realizujących politykę społeczną konsekwentnie się poszerza39. Niewątpliwie,
przedsiębiorstwa mogą odegrać istotną rolę we współfinansowaniu, wsparciu merytorycznym, logistycznym czy technicznym wielu inicjatyw z szerokiego obszaru działań społecznych40. Wśród najważniejszych problemów, na płaszczyźnie których należy
poszukiwać wspólnych rozwiązań wskazać należy m. in. na : deficyt środków finansowych
na realizację oddolnych programów i projektów na rzecz różnorodnych grup społecznych,
zagrożonych wykluczeniem społecznym, deficyt usług społecznych w wielu obszarach
polityki społecznej, brak infrastruktury społecznej w wielu środowiskach lokalnych, niezadawalające współdziałanie podmiotów działających w różnych sektorach w celu niwelowania lokalnych problemów społecznych czy brak partycypacyjnego modelu kreowania
społecznych strategii lokalnych41
Na zaakcentowanie zasługują z pewnością inicjatywy podejmowane m. in. przez
Danone Polska42, PKN Orlen SA43, GK Grupy Lotos SA44, KGHM Polska Miedź SA45,
36
A. Paliwoda-Matiolańska, dz. cyt., s. 169
38
M. Karwacka, CSR- wspólna przestrzeń dla biznesu i organizacji pozarządowych [w:] Usługi społecznie
odpowiedzialnego biznesu, pod red. M. Bonikowska, M. Grewiński, Warszawa 2011, s. 61
39
A. Cygan, Współpraca biznesu z jednostkami samorządu terytorialnego a realizacja polityki społecznej
[w:] Usługi społecznie odpowiedzialnego biznesu, pod red. M. Bonikowska, M. Grewiński, Warszawa
2011, s. 41
40
M. Grewiński, O związkach polityki społecznej ze społeczną odpowiedzialnością biznesu [w:] Usługi społecznie odpowiedzialnego biznesu, pod red. M. Bonikowska, M. Grewiński, Warszawa 2011, s. 39
41
Tamże, s. 38-39
42
P. Wołczek, Zarządzanie SOP na przykładzie firmy Danone Polska [w:] Społeczna odpowiedzialność
biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska,
Wrocław 2009, s. 192
43
PKN Orlen jest przedsiębiorstwem aktywnym na wielu płaszczyznach życia społecznego. Przejawami tej
aktywności są między innymi : program „Orlen dla Płocka”, współpraca z Powiatowym Urzędem Pracy w
Płocku i realizacja programu „Pierwsza praca” czy Fundusz Grantowy Dobrego Sąsiedztwa dla Ostrowa
Wielkopolskiego. Fundusz przekształcony został 17 listopada 2006 roku w Stowarzyszenie „Fundusz
Grantowy Dobrego Sąsiedztwa dla Ostrowa Wielkopolskiego" przez trzy jednostki samorządu terytorialnego: Gminę Miasto Ostrów Wielkopolski, Gminę i Miasto Odolanów oraz Gminę Ostrów Wielkopolski.
Głównym celem Stowarzyszenia jest współpraca z lokalnymi organizacjami pozarządowymi szczególnie
w zakresie realizacji ciekawych inicjatyw związanych tematycznie z kulturą, sztuką oraz dziedzictwem narodowym, nauką i edukacją, profilaktyką i ochroną zdrowia, opieką społeczną i rozwiązywaniem problemów społecznych, sportem i kultura fizyczną.
44
Grupa LOTOS prowadzi stały dialog z władzami samorządowymi, mieszkańcami sąsiadujących z rafinerią
gmin oraz organizacjami społecznymi działającymi na terenie największej aktywności przedsiębiorstwa.
Efektem tej współpracy jest m.in. program „LOTOS dla Pomorza”, polegający na stałej współpracy z władzami województwa w sferze przedsięwzięć gospodarczych oraz kulturalnych. W 2007 roku na mocy porozumienia pomiędzy Grupą LOTOS a prezydentami Gdańska, Gdyni i Sopotu oraz wojewodą
i marszałkiem województwa powstała platforma porozumienia na rzecz rozwoju Trójmiasta i Pomorza.
Przedsiębiorstwo stworzyło także program „Dobry Sąsiad”, którego celem jest nawiązywanie kontaktów
ze społecznościami lokalnymi, skupionymi wokół zakładów Grupy LOTOS w Gdańsku. Głównym jego
celem jest zaangażowanie w działania na rzecz społeczności lokalnych, w tym wyrównywanie różnic spo37
101
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Tesco Polska46. Przedsiębiorstwa te z powodzeniem łączą osiąganie celów ekonomicznych rozumianych jako pomnażanie zysku oraz współpracy w ramach realizacji zasad
CSR.
Wypracowanie systemu współpracy między przedsiębiorcami a aktywnością państwa czy samorządu jest zadaniem trudnym. Nie oznacza to jednak, że na płaszczyźnie
publicznej temat ten jest pomijany. Na szczeblu państwowym od 2009 roku działa Zespół
ds. Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw, którego jednym z najważniejszych
zadań jest „tworzenie warunków lepszej komunikacji oraz dialogu pomiędzy administracją, biznesem, partnerami społecznymi oraz organizacjami pozarządowymi w sprawach
dotyczących Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw”47. Działalność ta powinna
opierać się także w dużej mierze na tworzeniu tzw. dobrego prawa. Krok ten jest niezwykle istotny z uwagi na fakt, że na gruncie obowiązujących przepisów istnieje wiele regulacji, które stanowią przeszkodę w upowszechnianiu zasad społecznej odpowiedzialności
biznesu48.
łecznych poprzez wspomaganie działań uwzględniających głównie dobro dzieci oraz podwyższanie świadomości istoty ochrony środowiska i działań proekologicznych poprzez wspomaganie edukacji najmłodszych. Zob. więcej :
http://odpowiedzialny.lotos.pl/1069/spoleczenstwo/programy_spoleczne/dobry_sasiad, lipiec 2013 r.,
D. Kowalska, Społeczna odpowiedzialność biznesu w Polsce na przykładzie dziesięciu największych firm
[w:] Społeczne aspekty gospodarki rynkowej. Nowe wyzwania ekonomiczne, społeczne, demograficzne
i prawne, pod red. P. Ucieklak-Jeż, Częstochowa 2011, s. 24.
45
Działalność społeczna KGHM w dużej mierze oparta jest na współpracy ze społecznością lokalną. Płaszczyzna ta jest niezwykle istotna z uwagi na specyfikę działalności przedsiębiorstwa i zagrożeń jakie ze sobą niesie. W celu osiągnięcia harmonii zdecydowano się na współpracę z samorządami lokalnymi.
Wspólne inicjatywy polegają m in. na rozwoju zawodowym kadry pracowniczej, projektach mających na
celu wzrost zatrudnienia, poprawę stanu środowiska naturalnego oraz aktywizację gospodarczą regionu.
Zob. więcej : D. Kowalska, Społeczna odpowiedzialność biznesu w Polsce na przykładzie dziesięciu największych firm [w:] Społeczne aspekty gospodarki rynkowej. Nowe wyzwania ekonomiczne, społeczne, demograficzne i prawne, pod red. P. Ucieklak-Jeż, Częstochowa 2011, s. 26.
46
Jedną z misji przedsiębiorstwa jest budowanie bliskich relacji ze społecznością lokalną. Cel ten realizowany jest przede wszystkim poprzez organizację akcji charytatywnych, projektów edukacyjnych, imprez
sportowych i kulturalnych w miejscowościach położonych w bezpośrednim sąsiedztwie swoich sklepów.
W całej Polsce organizowane są festyny dla lokalnych społeczności, w które angażują się pracownicy poszczególnych sklepów Tesco. Dzięki współpracy biznesu, samorządu i organizacji pozarządowej powstał
Rodzinny Domu Dziecka w Wieruszowie. Zob. więcej : D. Tenta-Skwiercz, Realizacja koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu w wielopowierzchniowych sklepach handlu detalicznego na przykładzie Tesco Polska [w:] Społeczne aspekty gospodarki rynkowej. Nowe wyzwania ekonomiczne, społeczne,
demograficzne i prawne, pod red. P. Ucieklak-Jeż, Częstochowa 2011, s. 80-81.
47
§2 pkt 3 Zarządzenia nr 38 Prezesa Rady Ministrów z dnia 8 maja 2009 r. w sprawie powołania Zespołu
ds. Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw.
48
Jedną z nich jest przepis ustawy o podatku od towarów i usług. Zgodnie z regulacją ustawy opodatkowaniu
podlega odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju (Art. 5 ust. 1 pkt 1
Ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054 ze
zm.).Za odpłatne świadczenie usług uznaje się również nieodpłatne świadczenie usług na cele osobiste
podatnika lub jego pracowników, w tym byłych pracowników, wspólników, udziałowców, akcjonariuszy,
członków spółdzielni i ich domowników, członków organów stanowiących osób prawnych, członków
stowarzyszenia, oraz wszelkie inne nieodpłatne świadczenie usług do celów innych niż działalność gospodarcza podatnika (Art. 8 ust. 2 ustawy o VAT). Pojawia się więc wątpliwość czy udzielana przez
prawników nieodpłatna pomoc prawna jest objęta zakresem ustawy o VAT i czy świadczenie jej wpisuje
się w cel działalności gospodarczej prowadzonej przez świadczącego ją prawnika. W każdej, indywidualnej sytuacji należy określić, czy mamy do czynienia z prowadzeniem działalności gospodarczej i działaniem danego podmiotu w charakterze podatnika VAT. Należy wskazać, że także otrzymanie przez osobę
fizyczną świadczenia w postaci bezpłatnej pomocy prawnej rodzi obowiązek rozliczenia przychodu z tytułu otrzymania nieodpłatnego świadczenia (Art. 10 ust. 1 pkt 9, art. 11 ust. 1 i ust. 2a pkt 1, art. 42a
102
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Wyzwania, z jakim musi zmierzyć się państwo dotyczą podejmowania działań,
prowadzących do stwarzania takich warunków, zwłaszcza prawnych, dzięki którym przedsiębiorca będzie mógł w pełni wywiązywać się z nałożonych na niego obowiązków
z tytułu społecznej odpowiedzialności biznesu, a nałożone na niego z tego tytułu obowiązki nie będą dla niego dodatkowym obciążeniem49. Zobowiązania te powinny mieć zarówno
charakter pozytywny (współpraca z organizacjami pozarządowymi) jak i negatywny (powstrzymanie się od działań, które mogłyby godzić w interesy społeczności lokalnej lub
samych pracowników wywodzących się z tej społeczności.
5. Uwagi końcowe
Społeczeństwo postrzega przedsiębiorstwa jako organizacje nastawione wyłącznie
na maksymalizację zysków. W konsekwencji, stanowisko to powoduje, że nawet działania
tych podmiotów na rzecz społeczności lokalnej odbierane są przez opinię publiczną przez
pryzmat chęci generowania zysku, a nie zaangażowania w sprawy społeczne czy ochronę
środowiska. Społeczeństwo przekonane jest, że w wielu takich działaniach inicjatywą do
ich podjęcia jest własny interes. W świadomości społeczeństwa nadal żywy jest pogląd
traktujący przedsiębiorstwo jako organizm, który nie jest częścią jednego większego systemu, a jedynie jest indywidualną jednostką, która z jednej strony daje zatrudnienie,
a z drugiej dostarcza produkty i usługi.
Niewątpliwie, CSR może przyczynić się do niwelowania różnych mniejszych, ale
jednocześnie bardzo ważnych społecznie kwestii w skali lokalnej. Odpowiedzialne działanie przedsiębiorstw może przyczynić się do tego, aby pracownicy firmy mieli zapewnione
bardzo dobre warunki zatrudnienia, elastyczny czas pracy, pozwalającą na łączenie pracy
z życiem rodzinny m. in. poprzez inwestowanie w powstawanie przyzakładowe punkty
przyszkolne50. Fakt, że firma jest zaangażowana społecznie nie jest jej obowiązkiem. Zobowiązaniem przedsiębiorcy jest działalnie zgodne z obowiązującym prawem. Wszelkie
działania wykraczające poza to minimum i mające na celu troskę o dobro wspólne są dobrowolną decyzją.
Bibliografia
Akty prawne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. Nr 78, poz.
483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471 oraz z 2009 r. Nr
114, poz. 946)
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz.
94 z późn. zm.)
49
50
ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r. nr 51, poz. 307 ze
zm.). Podatnik wykazuje wartość tego świadczenia w zeznaniu podatkowym na podstawie informacji
PIT-8C, otrzymanej przez niego od podmiotu, który udzielił mu nieodpłatnej porady prawnej.
M. Grewiński, O związkach polityki społecznej ze społeczną odpowiedzialnością biznesu [w:] Usługi społecznie odpowiedzialnego biznesu, pod red. M. Bonikowska, M. Grewiński, Warszawa 2011, s. 39
103
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r.
nr 51, poz. 307 ze zm.)
Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. 2003
r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.)
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94,
poz.1037, z późn. zm.)
Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. z 2011 r. Nr 177,
poz. 1054 ze zm.)
Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. 2007 r.
Nr 50, poz. 331 ze zm.)
Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U 2007, nr 171, poz. 1206)
Literatura
Bernatt M., Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Warszawa 2009,
Cygan A. , Współpraca biznesu z jednostkami samorządu terytorialnego a realizacja
polityki społecznej [w:] Usługi społecznie odpowiedzialnego biznesu, pod red.
M. Bonikowska, M. Grewiński, Warszawa 2011,
Gapska K., Ocicka B. , Społeczna odpowiedzialność biznesu jako element budowania
przewagi konkurencyjnej- najlepsza praktyka biznesowa grupy Maspex Wadowice [w:]Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje,
dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław 2009,
Grewiński M., O związkach polityki społecznej ze społeczną odpowiedzialnością biznesu [w:] Usługi społecznie odpowiedzialnego biznesu, pod red. M. Bonikowska,
M. Grewiński, Warszawa 2011,
Kaczocha W. , Filozoficzno-etyczne rozwinięcie idei społecznej odpowiedzialności biznesu [w:]Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje,
dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław 2009,
Karaszewski R. , Karwacka M. , Społeczna odpowiedzialność w przywództwie[w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe
praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław 2009,
Karwacka M. , CSR- wspólna przestrzeń dla biznesu i organizacji pozarządowych [w:]
Usługi społecznie odpowiedzialnego biznesu, pod red. M. Bonikowska, M.
Grewiński, Warszawa 2011,
Kowalska D. , Społeczna odpowiedzialność biznesu w Polsce na przykładzie dziesięciu
największych firm [w:] Społeczne aspekty gospodarki rynkowej. Nowe wyzwania ekonomiczne, społeczne, demograficzne i prawne, pod red. P. Ucieklak-Jeż,
Częstochowa 2011,
Lotko M. , Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) jako zbiór dobrych praktyk [w:]
Etyczne aspekty zarządzania w warunkach nowej gospodarki, pod red. E.
Skrzypek, Lublin 2010,
Paliwoda-Matiolańska A. , Odpowiedzialność społeczna jako źródło przewagi konkurencyjnej [w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontro-
104
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wersje, dobre i złe praktyki, pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław
2009,
Pisz Z. , Odpowiedzialność społeczna w działalności edukacyjnej [w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki, pod
red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław 2009,
Tenta-Skwiercz D. , Realizacja koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu w wielopowierzchniowych sklepach handlu detalicznego na przykładzie Tesco Polska [w:] Społeczne aspekty gospodarki rynkowej. Nowe wyzwania
ekonomiczne, społeczne, demograficzne i prawne, pod red. P. Ucieklak-Jeż,
Częstochowa 2011,
Wołczek P. , Zarządzanie SOP na przykładzie firmy Danone Polska [w:] Społeczna odpowiedzialność biznesu. Uwarunkowania, kontrowersje, dobre i złe praktyki,
pod red. Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska, Wrocław 2009.
Inne materiały
Tyszko M., Jański J., O korzyściach CSR i znaczeniu odpowiedzialnych pracowników,
http://www.employerbrandingtoday.com/pl., lipiec 2013 r.
Wojtasik M., CSR i jego rola w kryzysie firmy,
http://www.egospodarka.pl.
http://www.funduszgrantowy.pl/cat,105, lipiec 2013
http://odpowiedzialny.lotos.pl, lipiec 2013 r.
Green Paper Promoting European framework for Corporate Social Responsibility
http://eur-lex.europa.eu.
Szymon Pytlik
NIE WSZYSTKO ZŁOTO, CO SIĘ ŚWIECI: CSR JAKO
MANIPULACJA IDEĄ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
1. Zrównoważony rozwój
Problematyka zrównoważonego rozwoju jest od wielu lat jednym z najmodniejszych haseł tak wśród wszelkiej maści działaczy ekologicznych czy społecznych, jak też
wśród polityków, którzy coraz częściej się do tego pojęcia odwołują. Pojęcie to ewoluowało z biegiem lat, rozszerzając swoje znaczenie od mocno przywiązanego do idei stricte
ekologiczno-środowiskowych, aż po szeroką definicję jaką znajdujemy choćby dziś w ramach Agendy 21 dla Edukacji w Regionie Morza Bałtyckiego – Bałtyk 21 E. „Zgodnie
z przyjętym dokumentem zrównoważony rozwój regionu oznacza:
• Bezpieczne i zdrowe życie obecnych i przyszłych pokoleń;
• Oparcie współpracy na zasadach demokracji, otwartości i aktywnego uczestnictwa,
zarówno na poziomie lokalnym jak i regionalnym;
• Zachowanie i podtrzymywanie różnorodności krajobrazowej i biologicznej;
• Nie przekraczanie dawek zanieczyszczeń dostających się do atmosfery, gleby i wód
stanowiących zagrożenie dla przyrody;
• Użytkowanie i racjonalne zarządzanie zasobami odnawialnymi, z dostosowaniem
do tempa ich regeneracji;
• Przepływ fizyczny zasobów nieodnawialnych jest bardziej efektywny i cykliczny
(recykling), substytuty odnawialne są tworzone i promowane;
• Świadomość celów i procesów prowadzących do rozwoju zrównoważonego jest
wysoka w całym społeczeństwie”1.
Zmiana ta nie nastąpiła jednak natychmiast. Jeszcze w latach siedemdziesiątych
dwudziestego wieku typowa była modernistyczna wiara w to, że wszystko da się zmienić
restrykcyjnym prawem oraz wynalazkami, które oczyściłyby nasze otoczenie, czy poszukiwaniem niekonwencjonalnych źródeł energii. Innymi słowy – rozwój technologiczny
miał rozwiązać dla nas problem zrównoważonego rozwoju2.
Dopiero lata osiemdziesiąte przyniosły znaczenie bliższe współczesnemu. Zaczęto
wierzyć, że „nie wystarczy już techniczna ochrona środowiska, czy też kształtowanie przyrodniczych warunków jakości życia: niezbędne staje się zintegrowane i całościowe podejście zwane ekorozwojem”3, w ramach którego „prowadzenie wszelkiej działalności
gospodarczej w harmonii z przyrodą i tak, aby nie spowodować w przyrodzie żywej zmian
1
2
3
W gąszczu definicji zrównoważonego rozwoju, oprac. K. Kafel, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2007. Wersja elektroniczna dostępna pod:
http://www.yasni.info/ext.php?url=http%3A%2F%2Fpldocs.docdat.com%2Fdocs%2Findex32659.html&name=Krzysztof+Kafel&showads=1&lc=pl-pl&lg=pl&rg=pl&rip=pl (1 X 2013).
Por. Z. Hull, Wprowadzenie do filozofii zrównoważonego rozwoju, [w:] Zasady kształtowania postaw
sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, W. Tyburski (red.), wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011, s. 48-49.
Założenia polityki regionalnej obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, wyd. Biuro Badań i Wdrożeń Ekologicznych, Białystok-Łomża-Olsztyn-Ostrołęka-Suwałki 1991, s. 19.
106
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nieodwracalnych”4. W latach dziewięćdziesiątych i na przełomie wieków pojęcie poszerzono o prowadzenie takiej polityki rozwojowej, która uwzględniałaby nie tylko unikanie
szkód w przyrodzie, ale też w społecznościach lokalnych, czego wyrazem jest późniejsze
wyraźne podkreślenie „Oparcia współpracy na zasadach demokracji, otwartości i aktywnego uczestnictwa, zarówno na poziomie lokalnym jak i regionalnym”, a tym samym zwrócenie uwagi także na ludzi czy społeczności lokalne w ramach rozwoju zrównoważonego.
Efektem tych zmian i poszerzania znaczenia zrównoważonego rozwoju są takie koncepcje
jak Społeczna odpowiedzialność biznesu (Corporate Social Responsibility, CSR), wraz
z jednym ze sztandarowych działań tej formy prowadzenia biznesu: „sprawiedliwym handlem”, czyli Fair Trade.
2. Społeczna odpowiedzialność biznesu w praktyce
CSR, zyskujące sobie popularność od kilku dekad, definiować można różnorako.
Jedna z popularniejszych definicji mówi nam, że ze zjawiskiem społecznej odpowiedzialności biznesu mamy do czynienia, gdy „przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają
aspekty społeczne i ekologiczne w swoich działaniach handlowych oraz w kontaktach ze
swoimi interesariuszami (…) Bycie społecznie odpowiedzialnym oznacza nie tylko spełnianie oczekiwań prawnych, ale również wychodzenie ponad to, i »większe« inwestowanie
w zasoby ludzie, środowisko, i relacje z interesariuszami”5. Przy czym jako interesariuszy
rozumie się w myśl tej definicji: „grupy żywotnie zainteresowane działalnością firmy: (…)
klienci, pracownicy, właściciele/inwestorzy, dostawcy, konkurenci, wspólnoty lokalne”6.
Tym samym jawi się niemal jako bezpośrednia inkarnacja wielu z postulatów alterglobalistów: odejście od „religii pieniądza”, i pogoni za zyskiem, dbałość o środowisko i społeczności lokalne, etyka i odpowiedzialność firm. Rzeczywistość wygląda jednak zwykle
inaczej.
CSR jest bowiem niemal od samego początku krytykowane. Przede wszystkim
uważane jest przez wielu za działanie czysto fasadowe, mające jedynie „ocieplić” wizerunek firmy, nie mające nic wspólnego z prawdziwą odpowiedzialnością. Zauważają to
zresztą nie tylko podmioty krytycznie nastawione wobec globalizacji. Jak pisze Ewa Hope:
„Organizacje z sektora NGO (Non-Governmental Organization) nie dawały wiary obszernym raportom o działalanich firm społecznie odpowiedzialnych, nazywając je ironicznie
window dressing, greenwash, PR exercise. Podobnie zareagowali dziennikarze, przedstawiając w Davos, w grudniu 2004 roku, raport o CSR”7.
Prasa zresztą podnosiła problem wielokrotnie, tak wcześniej, jak i później. Jako
reprezentatywny możemy tutaj przywołać tekst dla The Independent, gdzie Andrew Pendleton demaskuje przepaść pomiędzy oficjalną retoryką firm chwalących się wysokimi
standardami w zakresie CSR, a ich realnymi działaniami. Wniosek z jego rozważań jest
4
5
6
7
B. Zaufal, Problematyka założenia ekorozwoju, [w:] Ekorozwój szansą przetrwania cywilizacji, B. Zaufal,
M. Białecka (red.), wyd. AGH, Kraków 1986, s. 17. Cyt. Za: Z. Hull, dz. cyt.
Zob. Green Paper. Promoting a European framework for Corporate Social Responsibility, Commission of
the European Communities, Brussels, 18 lipca 2001 (wersja polska zob. Zielona Księga dotycząca CSR
(streszczenie), [w:] Więcej niż zysk, czyli odpowiedzialny biznes. Programy, strategie, standardy, B. Rok
(red.) Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2001, s. 268-291); cyt. za: J. Filek, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Moda czy nowy model prowadzenia działalności gospodarczej?, wyd. UOKiK, Kraków 2006, s. 4.
Tamże.
E. Hope, Odpowiedzialność w działaniach public relations - zasady etyczne [w:] Public Relations. Znaczenie społeczne i kierunki rozwoju, J. Olędzki, D. Tworzydło (red.), wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006,
s. 162.
Szymon Pytlik: Nie wszystko złoto, co się świeci: CSR jako manipulacja ideą zrównoważonego... 107
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
prosty: nie należy mieć złudzeń co do „sugestii, że CSR jest przejawem samoregulacji biznesu i podnoszenia standardów (…) Musimy wyciągnąć z tych naruszeń wnioski i wprowadzić międzynarodowe prawne normy społeczne i środowiskowe, aby powstrzymać
ponadnarodowe korporacje – tych niszczycieli spod znaku globalizacji”8.
Także samo zachowanie korporacji w wielu przypadkach sugeruje daleki od odpowiedzialności społecznej powód odwoływania się do CSR: „Firmy chętnie uczestniczą we
wspólnych przedsięwzięciach z władzami miasta, organizacjami pozarządowymi czy same
inicjują różne działania na rzecz obywateli – niestety często pod warunkiem, że wydarzenie będzie się rozgrywało w świetle jupiterów, przy dużej reprezentacji dziennikarzy.
Działania takie stają się wręcz patologiczne – zdarza się, że PR-owcy realizujący takie
projekty są przekonani, że programy społecznej odpowiedzialności firm to nic innego jak
nowe, znakomite narzędzie PR”9. Taki kierunek badawczy sugerują zresztą także inni badacze10.
Warto przyjrzeć się takim akcjom z szerszej perspektywy. Działania wielu firmy
podejmowane są bowiem w sposób, na pierwszy rzut oka, dyktowany przede wszystkim
odpowiedzialnością za środowisko czy lokalne wspólnoty mieszkańców, przy głębszym
jednak spojrzeniu sprawa przestaje być tak oczywista. Świetnie obrazuje to przykład niedawnej kampanii producenta wody mineralnej „Kropla Beskidu”, firmy Coca-Cola. Kampania pt. „ekozakręceni” połączona była z wprowadzeniem nowych, cieńszych butelek
plastikowych, które – jak zapewniała etykieta – ograniczały zużycie plastiku do ich produkcji o 20%, przez co miały być znacznie bardziej przyjazne środowisku. Jak ujmują to
materiały promocyjne u samego źródła, czyli na stronach internetowych Coca-Cola Company: „Dzięki zmniejszeniu do 20% ilości plastiku w butelkach Kropli Beskidu w procesie
produkcji wykorzystuje się mniejszą ilość surowca przy takiej samej sumie produktów
finalnych, ale również o 2/3 redukuje się miejsce w transporcie co w konsekwencji automatycznie zmniejsza ilość zużytego paliwa. Udało się ograniczyć o ok. 14 % emisję CO2
do atmosfery. Takie właśnie przesłanie towarzyszy najnowszej kampanii edukacyjnej
»Ekozakręceni«”11. Prawda, którą pomija się w tym opisie, jest jednak bardziej skomplikowana – butelki zużywające mniej plastiku są po prostu tańsze w produkcji, tak samo jak
mniejsze zużycie paliwa na ich transport pozwala ciąć koszty. Tym samym obie zmiany
przyczyniają się w pierwszej kolejności do zwiększenia zysków korporacji, nie wspominając już o sporym (pozytywnym oczywiście) efekcie wizerunkowym, czego zresztą sama
firma jest doskonale świadoma: „Problemy ekologiczne powoli przykuwają uwagę coraz
szerszej grupy Polaków. Jako konsumenci znacznie częściej przy zakupie produktów
zwracamy uwagę nie tylko na ich cenę, ale również na pochodzenie, skład czy opakowanie. Z tego też powodu marka naturalnej wody mineralnej Kropla Beskidu wprowadziła
nowe butelki zawierające aż do 20% mniej plastiku”12. Wszystko to zgodne jest zresztą ze
strategią marketingową producenta wody, który nie od dziś stara się utożsamić w wyobraźni masowej wodę butelkowaną z produktem zdrowym, czystym, bliskim naturze,
a więc w jakimś sensie ekologicznym.
8
A. Pendleton, How to restrain the juggernauts of globalisation, „The Independent”, artykuł dostępny
w wersji
internetowej
czasopisma:
http://www.independent.co.uk/opinion/commentators/andrewpendleton-how-to-restrain-the-juggernauts-of-globalisation-6168014.html (dostęp 7 IX 2013).
9
E. Hope, Odpowiedzialność..., s.
10
Por. P. Frankental, Corporate Social Responsibility a PR invention?, „Cosporate Communications. An
International Journal, nr 1/2001, tom 6. Odsyłacz za: E. Hope, Odpowiedzialność....
11
Strony internetowe Coca-Cola Polska, http://www.cocacola.com.pl/nowa-butelka.html (4 IX 2013).
12
Tamże.
108
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Tymczasem zmiana zawartości plastiku o kilka(naście) procent13 zasadniczo nie
rozwiązuje problemu – ilość plastiku w środowisku jest już i tak przytłaczająca, fakt zaś
wolniejszego niż dotychczas zwiększania się jego ilości (bo należy tutaj wziąć pod uwagę
fakt, jak niski procent plastiku jest w Polsce poddawany recyklingowi, czego nie zmieniają
deklaracje Coca-Coli o rosnącym udziale recyklingowanego plastiku w produkcji ich butelek14) jest zmianą iluzoryczną.
Prawdziwe działania mające na celu ochronę środowiska powinny szukać rozwiązań bardziej radykalnych – a jest w tej kwestii wiele rozwiązań, które jednak jakimś sposobem nie zyskują poklasku „odpowiedzialnych” firm: przejście na butelki szklane
(zwrotne) bądź – wzorem świetnych rozwiązań niemieckich – na grube, plastikowe butelki
wielokrotnego użytku, które realnie zmieniają system produkcji i ilość zużytego materiału,
niemalże zamykając jego obieg oraz zatrzymując strumień odpadów plastikowych (niemieckie rozwiązanie zakłada wysokie kaucje za takie butelki, nikomu więc nie opłaca się
wyrzucać ich – dzięki temu odbiór takich butelek, co można zrobić w automatach zlokalizowanych niemal przy każdym większym sklepie, błyskawicznie sięgnął kilkudziesięciu
procent15). Rozwiązania połączyć można ze zmianą etykiet na butelkach na papierowe zamiast foliowych (także stosowane coraz częściej w systemie niemieckim) oraz mniej kolorowe, ograniczając zużycie często szkodliwych farb.
Nie do końca można jednak winić za taki stan wybór takich a nie innych rozwiązań
konkretne firmy, a raczej system w jakim funkcjonują – uniemożliwia on bądź skrajnie
utrudnia takie działania. Każde z nich bowiem wymaga albo zaangażowania środków
w zmianę technologiczną (np. z plastiku na szkło), albo w krótkiej perspektywie czasowej
może zmniejszać zyski firmy (mniej kolorowe etykiety na tle konkurencji mogą oznaczać
niższą sprzedaż; butelki z grubego plastiku są droższe, do tego dochodzą koszty takich
czynności jak dezynfekcja ich czy odbiór już zużytych). Z tego powodu trudno oczekiwać,
że w aktualnym systemie społeczno-gospodarczym CSR będzie czymś więcej, niż detalem,
który wprawdzie poprawia nieco wskaźniki (także te środowiskowe), nie zmieniając jednak obrazu całości – a przy tym będąc głównie dodatkiem PR-owym do działania firm.
Widać to po doświadczeniach spółek, które już stosują jakieś elementy CSR –
i „dziwnym trafem” niemal zawsze zmiany te zmierzają w kierunku zwiększenia zysków
bądź szukania oszczędności, a nie systemowej zmiany (płatne reklamówki, cieńsze butelki,
prośby o zwracanie wieszaków do pralni, et cetera). Oczywiście, hipokryzją byłoby twierdzić, że lepiej nie prowadzić działań związanych z CSR, gdyż są one jedynie połowiczne –
warto jednak uświadomić sobie, że odpowiedzialny społecznie biznes nie zapewni nam
nigdy naprawdę zrównoważonego rozwoju.
13
Należy to bowiem wyraźnie podkreślić to, co na stronach internetowych firma wyraźnie dodaje: zawartość
plastiku w butelkach zmniejszona została nie o 20%, ale „w 2010 od 4% do 19% w zależności od typu
opakowania”, a proces ten był – już bez określenia skali „kontynuowany w roku 2012”. Firma nie dodawała tego jednak w materiałach promocyjnych obecnych w przestrzeni publicznej czy na samych butelkach,
gdzie informacja ograniczała się zwykle do kampanijnego sloganu „20% mniej plastiku”.
14
Por. chociażby opracowanie A. Mrozińskiego, Recyrkulacja tworzyw sztucznych w Polsce i Europie, dostępne na stronie:
http://www.topgran.utp.edu.pl/pdfy/Recyrkulacja%20tworzyw%20sztucznych%20w%20Polsce.pdf (22 IX
2013).
15
Por. B. Dana, Wciąż nie sortujemy odpadów jak Niemcy. Wielka szkoda, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12
listopada 2012, strony lokalne. Dostępny także pod:
http://lodz.gazeta.pl/lodz/1,35153,12844225,Wciaz_nie_sortujemy_odpadow_jak_Niemcy__Wielka_szko
da.html (11 IX 2013).
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
3. CSR jako PR
Zaskakująca i niezwykle znacząca jest także zbieżność programów odpowiedzialności społecznej firm z obszarami, gdzie są one najbardziej krytykowane – by podać tylko
najbardziej jaskrawe przykłady: McDonald's, od lat oskarżany przez przeciwników
o powodowanie wśród dzieci epidemii otyłości i idących za tym kłopotów zdrowotnych,
prowadzi od lat „Fundację Ronalda McDonalda”, która zajmuje się profilaktyką zdrowotną
wśród dzieci. Jak Fundacja pisze sama o sobie: „Gdy dzieci chorują, dorośli są bardzo często bezradni. Wtedy pojawiają się pytania, o to, co można było zrobić, aby zapobiec chorobie. Dlatego to takie ważne, aby dzieci mogły korzystać z badań profilaktycznych.
Fundacja promuje profilaktykę zapraszając dzieci na bezpłatne, bezpieczne i całkowicie
bezbolesne badania ultrasonograficzne”16.
Inny przykład to BP, jedna z największych na świecie spółek paliwowych, działająca więc obszarze uważanym za jedną z najbrudniejszych branż przemysłowych świata. Co
więcej, BP od lat uważana była za jedną z najbardziej szkodzących środowisku w branży17,
i to nawet przed gigantyczną katastrofą ekologiczną w Zatoce Meksykańskiej, która tylko
utwierdziła ten wizerunek. Ta sama firma jednak w ramach swojej „odpowiedzialności
społecznej” najbardziej eksponuje ochronę środowiska, a na swojej oficjalnej stronie internetowej dumnie prezentuje hasła: „Proekologiczną filozofię firmy BP symbolizuje logo
firmy – Helios”, „zdrowie, bezpieczeństwo, ochrona środowiska są priorytetowymi zagadnieniami dla BP. Stale doskonaląc działania w zakresie bezpieczeństwa, wprowadzamy
procedury efektywnie zapobiegające wypadkom”, „uważamy, by działalność biznesowa
odbywała się w poszanowaniu praw człowieka i bez szkody dla środowiska naturalnego”18,
a także takie akcje jak: Zielone biuro („Inicjatywa ma na celu ograniczenie negatywnego
wpływu funkcjonowania biur BP na środowisko”) czy Zielone Stacje BP („Stacje BP są
projektowane zgodnie z wymogami ochrony środowiska”)19.
Odwołując się do przykładu nieco bardziej lokalnego – trudno uznać za przypadek,
że jednymi z priorytetowych działań prowadzonych przez fundację „Aktywni w regionie”20 - finansowaną przez Grupę Górażdże (Górażdże Cement SA) są: ochrona środowiska i ochrona biologicznej różnorodności oraz ochrona i promocja zdrowia – ma to
bowiem związek z „brudnym” wizerunkiem firmy produkującej cement. Mamy jednak
w założeniach fundacji jeszcze jeden, dość ciekawy „smaczek” - jednym z priorytetów jest
też „działalność wspomagająca rozwój społeczności lokalnych” - co można wiązać z faktem przejęcia Górażdża przez międzynarodową grupę HeidelbergCement – podkreślenie
wsparcia „lokalności” pomaga bowiem firmie pozbyć się łatki bezdusznej, międzynarodowej korporacji. Znaczący jest tutaj także fakt, że fundacja „Aktywni w regionie” powołana
została do życia w roku 2011 – dokładnie tym samym, kiedy znacząco podniesiono możliwości produkcyjne cementowni, zwiększając jej wpływ na środowisko.
Zbieżność tych akcji z najbardziej krytykowanymi obszarami działalności firm nasuwa podejrzenie, że główną przyczyną podejmowania tego typu działań jest chęć popra16
Zob. oficjalna strona Fundacji: http://www.frm.org.pl/ (dostęp: 1 VIII 2013).
Zob. A. Weisman, Świat bez nas, wyd. Centrum Kształcenia Akademickiego CKA, Gliwice 2007, s. 149165.
18
Por. Ibidem. Wiesman przytacza wiele przykładów na to, że BP jest jedną z najgorzej zabezpieczających
swoje instalacje, i najbardziej lekceważąco traktującą bezpieczeństwo spółką z branży naftowej.
19
Wszystkie cytaty za oficjalną stroną BP Polska:
http://www.bp.com/managedlistingsection.do?categoryId=4003461&contentId=51102 (dostęp: 12 IX
2013).
20
Informacje dotyczące fundacji za jej stroną internetową: www.heidelbergcement.com/pl/pl/gg_foundation/
(1 IX 2013).
17
110
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wienia wizerunku, a więc zabieg czysto PR-owy, nie związany z żadnym poczuciem misji
czy odpowiedzialności społecznej. Podobny argument, choć w nieco usprawiedliwiającym
tonie, formułuje jeden z najzagorzalszych krytyków neoliberalizmu, Noam Chomsky:
„Korporacje zostały skazane na hipokryzję. Mogą robić coś dobrego dla innych tylko wtedy, kiedy to służy tworzeniu ich wizerunku”21. Zamieniając „wizerunek” na „zysk” można
ten cytat doskonale odnieść także i do poprzedniej części tej pracy.
Wydaje się także, że biznes rozpoznał łatwą możliwość dodatkowego zysku
z wizerunku zaangażowania społecznego. W tym celu zaczął inkorporować nawet projekty
będące wcześniej radykalnie antykapitalistyczne, tak, aby móc osiągnąć z nich zyski. Mechanizm ten zauważa i trafnie opisuje Slavoj Žižek, pisząc o „»nowym duchu« kapitalizmu”. „Od lat 70. zaczęła pojawiać się nowa postać kapitalizmu (…) Zamiast
hierarchicznego, scentralizowanego łańcucha podejmowania decyzji mamy teraz sieci
składające się z wielu uczestników, praca organizowana jest przez zespoły lub projekty
(…) akcentuje się zwrotną interakcję i spontaniczną samoorganizację. [Kapitalizm] uzurpuje sobie nawet prawa do retoryki skrajnej lewicy o samozarządzaniu pracowników,
przemieniając to antykapitalistyczne hasło w całkiem kapitalistyczne”22.
Žižek idzie nawet dalej, zauważając pełną wyrachowania motywację biznesu, który
będąc świadomym społecznych oczekiwań i potrzeb, tak dostosowuje swój przekaz, aby
zasymilować i skanalizować te potrzeby dla własnej korzyści: „Czy nie dlatego kupujemy
ekologiczną żywność? Kto naprawdę wierzy, że półzgniłe i zbyt drogie jabłka z uprawy
»organicznej« są naprawdę zdrowsze niż odmiany nieorganiczne? Chodzi o to, że kupując
je, nie tylko kupujemy i konsumujemy, ale jednocześnie robimy coś znaczącego, demonstrujemy naszą zdolność do troski i globalną świadomość, bierzemy udział w jakimś zbiorowym projekcie”23. A nawet bardziej dosadnie: „korporacje takie jak Whole Foods
i Starbucks nadal cieszą się przychylnością amerykańskich liberałów, nawet jeśli obie
uczestniczą w działaniach antyzwiązkowych. Trik polega na tym, że sprzedają swoje produkty z postępowym wezwaniem”24. A wszystko to z korzyścią dla kieszeni biznesmenów
– aby w pełni zrozumieć logikę takiego kanalizowania potrzeb społecznych, należy bowiem przyjrzeć się dokładnie także stronie finansowej tego układu.
4. Case study: Fair trade jako jako przykład finansowej manipulacji
Jedną ze sztandarowych idei związanych ze zrównoważonym rozwojem, kiedy
mówimy o społecznej odpowiedzialności biznesu jest idea Fair Trade, sprawiedliwego
handlu. W skrócie, inicjatywa ta zakłada gwarancje cen minimalnych dla plantatorów, certyfikat Fair Trade poświadcza też, że towar pochodzi z upraw prowadzonych przez indywidualnych lub rodzinnych wytwórców, pracujących w spółdzielniach. Istotne jest także
zachowanie norm środowiskowych. Cel: poprawa sytuacji najuboższych rolników
i plantatorów w krajach rozwijającego się południa, wsparcie lokalnych społeczności,
uniknięcie dyktatu ponadnarodowych korporacji i masowego przetwórstwa, ochrona środowiska i wspieranie prawdziwie sprawiedliwego handlu, nie opartego na jednostronnym
21
J. Żakowski, Anty-Tina: Rozmowy o lepszym świecie, myśleniu i życiu, wyd. Sic!, Warszawa 2005, s. 50.
S. Žižek, Od tragedii do farsy, czyli jak historia się powtarza, wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2011,
s. 90-91.
23
Ibidem, s. 95.
24
Ibidem, s. 167-168. Jeśli chodzi o obszerniejszą analizę samego zjawiska, zob. Ibidem, 167-170, Ibidem,
s. 216-219.
22
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
dyktacie cen25. Mamy tu więc szeroki przekrój argumentów związanych z ruchem alterglobalistycznym, trudnych zresztą do zanegowania z etycznego punktu widzenia.
Praktyka jednak, jak pokazuje głębsza analiza, daleka jest od wcielania w życie
ideałów ruchu. W książce „Sprawiedliwy” handel? Victor V. Claar, profesor ekonomii
Henderson State University, w syntetyczny sposób ukazuje nam mechanizm pozwalający
korporacjom osiągać z tego typu działalności dodatkowe zyski26. Powołuje się on na badania Tima Harforda, opisującego przypadek „kawy Sprawiedliwego Handlu” dostępnej
w sieci Costa Coffee. Podczas, gdy z powodu zakupu kawy Fair Trade, koszty surowcowe
kawiarni wzrastały o mniej niż 1 cent (przy niezmiennych kosztach pozasurowcowych), to
cena kawy Fair Trade w menu była wyższa aż o 18 centów od „zwyczajnej”. Tym samym,
17 centów z podwyższonej ceny najprawdopodobniej trafiało do kieszeni właściciela kawiarni27. Po zwróceniu sieci uwagi na owe zadziwiające wyliczenia, „Costa zorientowała
się, że cały biznes zrobił złe wrażenie i (…) zaczęła oferować kawę Sprawiedliwego Handlu na życzenie, bez premii cenowej. Costa zrezygnowała z premii (…) ponieważ szkodziło
to jej wizerunkowi, a nie ze względu na nieopłacalność [podkreślenie autora – S.P.]”28.
Niemal identyczne wnioski wysnuwa zresztą Slavoj Žižek29, pisząc o kupowaniu „etyki
kawy” w zamian za wyższą niż gdziekolwiek indziej cenę30. W całej sprawie kluczowy był
więc wizerunek, a firma chętnie czerpała z całego procederu niemałe zyski. Również Instytut Globalizacji w swoim raporcie31 podkreśla istotną rolę zysku dla korporacji: wedle raportu, lwia część zysków z takiego handlu wędruje do rąk pośredników w krajach
wysokorozwiniętych, sytuacja rolników z Południa zaangażowanych w projekt pozostaje
zaś w zasadzie niezmienna. Także wcześniejszy raport Instytutu Adama Smitha konkluduje, że idea Fair Trade stała się niczym innym jak tylko marketingową sztuczką32. Nie są to
zresztą jedyne zarzuty kierowane pod adresem tej idei33.
25
Por. oficjalna strona Fair Trade Foundation, organizująca, promująca i koordynująca działania metkowane
logo Fair Trade: http://www.fairtrade.org.uk/ (dostęp 4 X 2013).
26
V. V. Claar, „Sprawiedliwy” handel – czy fair trade rzeczywiście zwalcza problem ubóstwa?, wyd. Prohibit, Warszawa 2011. Książka wydana w ramach programu stypendialnego Polsko-Amerykańskiej Fundacji
Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego PAFERE.
27
Ibidem, s. 54-55. Opis całego mechanizmu w szerszej skali, a także studium nad psychologią konsumentów, skłaniających się do kupna takiego droższego produktu, str. 53-58.
28
T. Harford, The Undercover Economist, wyd. Oxford University Press, Oxford 2006, s. 33. Cyt za:
V. V. Claar, „Sprawiedliwy”..., s. 55.
29
Warte zauważenia jest tutaj, że ludzie o zupełnie odmiennych orientacjach politycznych (Claar jest chrześcijańskim demokratą, podczas gdy Žižkek marksistą) wysnuwają tak podobne wnioski, trudno więc zarzucić argumentacji jednostronność czy zaangażowanie ideologiczne.
30
S. Žižek, Od tragedii..., s. 93. Warty uwagi jest zresztą cały wywód Žižka na ten temat, zwłaszcza jego
analiza reklam Starbucksa i innych korporacji w tym właśnie kontekście. Por. tamże, s. 90-112.
31
J. Spendel, Unfair Fair Trade, raport Instytutu Globalizacji, Luty 2010. Pełny raport (dost. wyłącznie w
języku angielskim) wraz z abstraktem w języku polskim znajduje się na stronach Instytutu:
http://globalizacja.org/node/311 (dost. 6 IX 2013). Raport także w posiadaniu autora.
32
M. Sidwell, Unfair Trade, wyd. Adam Smith Institute, London 2008. W całości dostępny też do pobrania
ze strony internetowej Instytutu: www.adamsmith.org/images/pdf/unfair_trade.pdf (dostęp 15 IX 2013).
Skrótowe omówienie głównych tez raportu dostępne także w „Guardianie”: R. Smithers, Fair Trade branded 'unfair', „The Guardian” z dn. 25 lutego 2008, dostępny również na stronie internetowej:
http://www.guardian.co.uk/environment/2008/feb/25/fairtrade.report (dostęp 10 IX 2013).
33
Zarówno Claar jak i Spendel podkreślają nieefektywność tego przedsięwzięcia, dodatkowo Claar zarzuca
projektowi przeciwną skuteczność, uważając, że przyczynia się od wręcz do pogorszenia sytuacji rolników
(poprzez „zachęcanie” sztywną ceną rolników do produkcji kawy Fair Trade, na rynek trafiają jeszcze
większe ilości tejże – obniżając tym samym ceny dla wszystkich tych plantatorów, którzy nie są zrzeszeni
w spółdzielniach certyfikowanych znakiem Fair Trade). Spendel dodatkowo dodaje do tych zarzutów ni-
112
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
5. Wnioski
Wszystkie te zarzuty sprawiają, że naiwnie brzmi teza o poczuciu społecznej odpowiedzialności firm, działania takie są zaś raczej motywowane zwyczajnym ekonomicznym interesem. Mamy tutaj do czynienia z ewidentnym ukrywaniem prawdziwych celów
swojego działania, instrumentalnym posłużeniem się potrzebami i wartościami społecznymi czy osiąganiem z tego tytułu wymiernych, partykularnych korzyści. Wydaje się więc,
że CSR należy traktować w podobny sposób, w jaki traktowano wiele idei go poprzedzających, a zapowiadających „zbawienie świata” - jako miraż, mający wodzić za nos konsumentów, w dokładnie takim samym celu jak cała działalność marketingowa biznesu: dla
zwiększenia własnych zysków, tam, gdzie to tylko możliwe.
Bibliografia:
Źródła:
Założenia polityki regionalnej obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, wyd. Biuro Badań i Wdrożeń Ekologicznych, Białystok-Łomża-Olsztyn-Ostrołęka-Suwałki 1991.
Filek J., Społeczna odpowiedzialność biznesu. Moda czy nowy model prowadzenia działalności
gospodarczej?, wyd. UOKiK, Kraków 2006.
W gąszczu definicji zrównoważonego rozwoju, oprac. K. Kafel, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2007
Sidwell M., Unfair Trade, wyd. Adam Smith Institute, Londyn 2008. Dostępny także pod:
www.adamsmith.org/images/pdf/unfair_trade.pdf.
Spendel, J., Unfair Fair Trade, Globalisation Institute Report, http://globalizacja.org/node/311.
Opracowania:
Claar V. V., „Sprawiedliwy” handel – czy fair trade rzeczywiście zwalcza problem ubóstwa?,
Warszawa: Prohibit 2011.
Hope E., Odpowiedzialność w działaniach public relations - zasady etyczne [w:] Public Relations. Znaczenie społeczne i kierunki rozwoju, Olędzki J., Tworzydło, D. (red.), wyd.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Hull Z., Wprowadzenie do filozofii zrównoważonego rozwoju, [w:] Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, W. Tyburski (red.), wyd.
Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011.
Weisman A., Świat bez nas, wyd. Centrum Kształcenia Akademickiego CKA, Gliwice 2007.
Żakowski J., Anty.TINA: Rozmowy o lepszym świecie, myśleniu i życiu, wyd. Sic!, Warszawa
2005.
Žižek S., Od tragedii do farsy, czyli jak historia się powtarza, wyd. Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011.
Artykuły prasowe:
Dana B, Wciąż nie sortujemy odpadów jak Niemcy. Wielka szkoda, „Gazeta Wyborcza” z dn.
12.11.2012.
Smithers R., Fair Trade branded 'unfair', „The Guardian” z dn. 25.02.2008.
Strony internetowe:
Oficjalna strona BP Polska, http://www.bp.com,.(22 IX 2013).
ską jakość produktów. Szczegółowe omówienia tych kwestii, zob. : V. V. Claar, „Sprawiedliwy”..., oraz
J. Spendel, Unfair... .
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Oficjalna strona Coca-Cola Polska, http://www.cocacola.com.pl, (4 IX 2013).
Oficjalna strona Fair Trade Foundation, http://www.fairtrade.org.uk (11 IX 2013).
Oficjalna strona Fundacji „Aktywni w regionie” www.heidelbergcement.com/pl, (22 IX 2013).
Oficjalna strona Fundacji Ronalda McDonalda, http://www.frm.org.pl.
Pendelton A., How to restrain the juggernauts of globalisation, http://www.independent.co.uk.
2. PRAWO I POLITYKA INSTRUMENTAMI
PROCESÓW ZMIAN
Agata Pyrzyńska
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W KONSTYTUCJACH
WYBRANYCH PAŃSTW EUROPEJSKICH
“Sustainable development is not only a necessity,
but also an exceptional opportunity to place
our economies and societies on more durable footing.”
Kofi A. Annan1
1. Wprowadzenie
Koncepcja zrównoważonego rozwoju była kształtowana przez szereg lat. Z jednej
strony wypracowania uniwersalnej koncepcji podejmowały się podmioty funkcjonujące na
szczeblu międzynarodowym, z drugiej zaś zrównoważony rozwój nie mógł pozostawać
poza sferą kompetencji ustawodawstw krajowych. W efekcie wykształciło się wiele definicji tej, bez wątpienia, ponadnarodowej koncepcji. Choć poszczególne, z uwagi na różną
specjalizację podmiotów je konstruujących, różnią się pomiędzy sobą w szczegółach, to
główny człon definicyjny zawsze pozostaje taki sam. Każda z tych formuł bowiem odwołuje się w swej istocie do koncepcji wypracowanej już w 1987 przez Komisję Brundtland,
a opierającej się na założeniu, iż zrównoważony rozwój to rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie przekreślając możliwości zaspokojenia potrzeb pokoleń następnych2. Co więcej, za uzasadnioną i umożliwiającą szersze spojrzenie na
omawiany temat uznać należy definicję wypracowaną w „Agendzie 21 dla Edukacji
w Regionie Morza Bałtyckiego”, w której wyraźnie wyróżniono trzy człony definicyjne,
takie jak: bezpieczne i zdrowe życie obecnych i przyszłych pokoleń; oparcie współpracy
na zasadach demokracji, otwartości i aktywnego uczestnictwa (w tym zarówno na poziomie lokalnym jak i regionalnym); zachowanie i podtrzymywanie różnorodności krajobrazowej i biologicznej3.
W niniejszym opracowaniu poruszony zostanie kontekst wszystkich trzech wskazanych powyżej członów definicyjnych zawartych w „Agendzie 21”, w odniesieniu do ustaw
zasadniczych poszczególnych państw europejskich, a zatem aktów prawnych, zajmujących
najwyższe miejsce w hierarchii źródeł prawa. Jak się bowiem okazuje, ustrojodawcy europejscy w zdecydowanej większości wpisali, bezpośrednio lub pośrednio, koncepcję zrównoważonego rozwoju do swoich konstytucji. Ów zabieg legislacyjny interpretować należy
jako wyraz szczególnego zainteresowania zagadnieniem zapewnienia ciągłości pokoleń
i koniecznością właściwego kształtowania rzeczywistości, opartej na ograniczoności zasobów i potrzebie zacieśnienia współpracy pomiędzy grupami społecznymi dla harmonijnego
funkcjonowania społeczeństw. Warto zatem przeanalizować, w jaki sposób poszczególni
1
Cyt. przemówienie Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych, październik 2001 r. [w:] World
Summit on sustainable development 26 august – 4 september 2002,
http://www.un.org/jsummit/html/basic_info/basicinfo.html, (dostęp: 10.10.13 r.).
2
W oryginale: “Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs”, Our Common Future. Report of the
World Commission on Environment and Development (The Brundtland Report), 1987, http://www.undocuments.net/wced-ocf.htm (dostęp: 10.10.13 r.)
3
Agenda 21 dla Edukacji w Regionie Morza Bałtyckiego, przyjęta w Sztokholmie w 2002 r.
Agata Pyrzyńska: Zrównoważony rozwój w konstytucjach wybranych państw europejskich
117
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ustrojodawcy zagwarantowali realizację zrównoważanego rozwoju na poziomie konstytucyjnym. Dodać przy tym należy, iż nieprzypadkowo przedmiotem analizy uczyniono
w niniejszym tekście ustawy o owej szczególnej randze. Bowiem to właśnie w konstytucjach zawarte są przepisy stanowiące fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu, które z jednej strony określają granice działalności organów państwowych,
z drugiej zaś zapewniają prawa i wolności jednostek4. Na aprobatę zasługuje więc przyjęcie, w mniej lub bardziej bezpośredniej formie, zasady zrównoważonego rozwoju w akcie
o najwyższej mocy prawnej, którego postanowienia winy być przez pozostałe ustawy
i akty podstawowe realizowane i, co ważne, rozwijane5.
2. Zrównoważony rozwój w preambułach konstytucji europejskich
Analizę przykładów wkomponowania elementów koncepcji zrównoważonego rozwoju do ustaw zasadniczych rozpocząć należy od zbadania pod tym względem kształtu
części wprowadzających do konstytucji, określanych mianem preambuł6. Co do zasady,
ten właśnie rozpoczynający ustawę zasadniczą człon, charakteryzuje się wyjątkowo solennym charakterem i niejako wytycza kierunki wykładni pozostałych norm zawartych w akcie7. Kwestią sporną natomiast pozostaje, czy treść preambuł ma charakter normatywny,
a zatem, czy postanowienia w nich zawarte wiążą na równi z pozostałymi przepisami
umiejscowionymi w głównym tekście konstytucji. Problem ten, pomimo wieloletniej dyskusji nadal wydaje się być nierozwiązany, choć w literaturze coraz częściej konstytucjonaliści skłaniają się ku odpowiedzi twierdzącej8.
W kontekście omawianego zagadnienia kwestia ta nabiera wyjątkowego znaczenia.
Okazuje się bowiem, iż idea zrównoważonego rozwoju w zdecydowanej większości europejskich ustaw zasadniczych, znajduje umocowanie już w samej uroczystej preambule,
rozwinięcie i gwarancje zaś w dalszych częściach konstytucji. Dla przykładu warto wskazać, iż w Konstytucji Republiki Estońskiej9 związek z omawianą koncepcją jest niepodważalny. Ustrojodawca expressis verbis wskazał, iż Naród Estonii przyjmuje Konstytucję
państwa, będącego ostoją wewnętrznego i zewnętrznego pokoju, a także – co szczególnie
ważne – rękojmią postępu i ogólnej korzyści dla obecnych i przyszłych pokoleń. Nadto
preambuła stanowi o obowiązku ciążącym na państwie estońskim, polegającym na zapewnieniu „po wsze czasy” przetrwania narodu estońskiego i poszanowania jego tradycji, języka i kultury, co w świetle „Agendy 21” stanowi jedno z kluczowych założeń omawianej
idei. O konieczności poszanowania odziedziczonego kulturowego bogactwa (w tym zarówno materialnego, jak i duchowego) głosi także preambuła Konstytucji Republiki Czeskiej10. Podobnie zauważalne nawiązania do koncepcji zrównoważonego rozwoju
4
W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2008, s. 23.
Ibidem, s. 24.
6
Zauważyć jednak należy, iż preambuła nie jest częścią obligatoryjną ustawy zasadniczej.
7
B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne poszczególnych państw współczesnych państw demokratycznych, Warszawa 2007, s. 111-112.
8
Ibidem, s. 112.
9
Konstytucja Republiki Estońskiej przyjęta przez obywateli Republiki Estońskiej w referendum przeprowadzonym w dniu 28 czerwca 1992 r., ogłoszona w urzędowym organie publikacyjnym Estonii „Riigi Teataja” (RT) nr 26 z 6 lipca 1992 r., poz. 349 ze zm.; tłum. Aarne Puu [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje
państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011, s. 229-247.
10
Konstytucja Republiki Czeskiej z dnia 16 grudnia 1992 r., ogłoszona w urzędowym organie publikacyjnym
Republiki Czeskiej „Sbírka zákonů České republiky”, nr 1/1993 ze zm.; tłum. M. Kruk – Jarosz
[w:] W Staśkiewicz, op. cit., s. 193-211.
5
118
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
pojawiają się we wstępie Konstytucji Hiszpanii11. Jej preambuła bowiem proklamuje, iż
Naród hiszpański, kierując się pragnieniem pomnożenia dobra tych, którzy go stanowią,
oznajmia wolę zapewnienia demokratycznego współżycia społeczeństwa, przy jednoczesnym poszanowaniu ładu ekonomicznego i społecznego. Co więcej, hiszpańska preambuła
traktuje zrównoważony rozwój zdecydowanie szerzej niż w przypadkach omówionych
powyżej. Nie ogranicza się bowiem jedynie do poziomu krajowego, lecz stanowi także
o woli Narodu hiszpańskiego do współpracy w zakresie umacniania pokojowych stosunków i efektywnej współpracy między wszystkimi „ludami Ziemi”. Zbliżoną konstrukcję
przyjęto także w preambule irlandzkiej Konstytucji12, w której mowa jest o dążeniu irlandzkiego ludu Éire do przywrócenia pełnej jedności kraju, a także wypracowania porozumienia z innymi narodami.
W ciekawy sposób ustrojodawca wkomponował ideę zrównoważonego rozwoju do
wstępu nowej Konstytucji Węgier13. W tym przypadku bowiem nawiązań do omawianej
koncepcji jest wiele i dotyczą one jej różnych członów definicyjnych. Węgierska preambuła w sposób wyjątkowy akcentuje międzypokoleniowy wymiar funkcjonowania państwa
węgierskiego. Z jednej strony expressis verbis głosi o poczuciu dumy za dokonania przodków oraz konieczności poszanowania i kultywowania wykształconych dotychczas tradycji
i kultury, z drugiej zaś stanowi o moralnym obowiązku ponoszenia odpowiedzialności za
potomnych. Co więcej, ustrojodawca doniośle określił, iż węgierska ustawa zasadnicza to
swego rodzaju łącznik tradycji, stanowiący „przymierze pomiędzy Węgrami z przeszłości,
teraźniejszymi i przyszłymi”. Ponadto, w imię idei zrównoważonego rozwoju preambuła
głosi, iż lud węgierski roztropnie korzystać będzie z zasobów naturalnych, duchowych
i materialnych, tak, by chronić warunki życia przyszłych pokoleń. Ustrojodawca w niebywale solennej preambule akcentuje przy tym, iż Naród węgierski usilnie wierzy w niebagatelną misję przyszłych pokoleń, na których ciążyć będzie moralny obowiązek wspólnego
kształtowania przyszłości kraju. Wreszcie wstęp Konstytucji nawiązuje do potrzeby zapewnienia współpracy na arenie międzynarodowej, a także konieczności poszanowania
interesów innych narodowości zamieszkujących wspólnie terytorium Węgier.
3. Bezpieczne i zdrowe życie obecnych i przyszłych pokoleń w konstytucjach
europejskich
Jak wspomniano wcześniej, w przypadku wielu konstytucji europejskich koncepcja
zrównoważonego rozwoju jest wyraźnie zadeklarowana, a w znacznej ich części, w przeciwieństwie do treści samych tylko preambuł, także – gwarantowana za pośrednictwem
konkretnych instytucji. Odnosząc się do przytoczonej we wstępie trójczłonowej definicji
zrównoważonego rozwoju warto przeanalizować, w jaki sposób poszczególne jej elementy
realizowane są na poziomie konstytucyjnym.
Pierwsza z płaszczyzn, na jakiej rozpatrywać należy zrównoważony rozwój to postulat bezpiecznego i zdrowego życia obecnych oraz przyszłych pokoleń. Lektura ustaw
zasadniczych wskazuje, iż w zasadzie w każdej z nich, zarówno należących do zachodniej
11
Konstytucja Hiszpanii z dnia 27 grudnia 1978 r., opublikowana w dzienniku urzędowym „Boletín Oficial
del Estado”, nr 311 z 29 grudnia 1978 r. ze zm.; tłum. T. Mołdawa [w:] W. Staśkiewicz, op. cit.
12
Konstytucja Irlandii uchwalona przez Naród dnia 1 lipca 1937 r., weszła w życie dnia 29 grudnia 1937 r..
Tłum. S. Grabowska [w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s. 343-374.
13
Ustawa Zasadnicza Węgier z dnia 25 kwietnia 2011 r., uchwalona przez Zgromadzenie Krajowe w dniu 18
IV 2011 r. i podpisana przez Prezydenta Republiki w dniu 25 IV 2011 r. Opublikowana w urzędowym organie publikacyjnym „Magyar Közlöny”, nr 43/2011, weszła w życie z dniem 1 stycznia 2012 r.; tłum.
J. Snopek [w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s. 819-843.
119
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
kultury prawnej, jak i tych ze wschodniej części Europy, odnaleźć można stanowcze nawiązania do tego członu definicyjnego. W Konstytucji Węgier, w części poświęconej
„Fundamentom”, a zatem zasadom podstawowym dla funkcjonowania państwa, ustrojodawca wysłowił formułę, iż Węgry dążą do współpracy ze wszystkimi narodami i krajami
świata, mając przy tym na uwadze budowanie i zachowanie pokoju oraz bezpieczeństwa,
a także działania na rzecz stabilnego rozwoju ludzkości14. Co więcej, zauważyć należy, iż
pojęcie bezpieczeństwa rozumieć należy w tym przypadku szeroko. W Konstytucji mowa
jest bowiem zarówno o bezpieczeństwie, pojmowanym w kategoriach obronności kraju
i bezpieczeństwa osobistego obywateli, na straży których stoi rząd węgierski, kierujący
działalnością policji oraz węgierskich służb bezpieczeństwa. Nadto, bezpieczeństwo w tym
kontekście pojmować należy również w kategoriach równowagi i zabezpieczenia socjalnego oraz zdrowotnego mieszkańców Węgier. Konstytucja gwarantuje w tym zakresie
wsparcie w przypadku macierzyństwa, choroby, inwalidztwa a nawet wdowieństwa czy
niezawinionego bezrobocia. Specjalną ochroną objęte zostały na mocy ustawy zasadniczej
także osoby starsze, nad którymi rozciągnięto oparty na solidarności społecznej, państwowy systemem emerytalny, i którym zapewniono dostęp do instytucji opieki socjalnej15.
W dość odważny sposób ustrojodawca wysłowił gwarancję poszanowania zdrowia i bezpieczeństwa integralności ciała ludzkiego. W art. III ust. 3 uregulowano bowiem zakaz
praktyk ukierunkowanych na uszlachetnianie gatunku ludzkiego, a także wykorzystywania
ciała ludzkiego w celach handlowych, czy na potrzeby klonowania gatunku ludzkiego.
Wreszcie Konstytucja stanowi o zapewnieniu obywatelom dostępu do gospodarki rolnej,
wolnej od organizmów genetycznie modyfikowanych w celu realizacji zapewnionego prawa każdego człowieka do zdrowia fizycznego i psychicznego.
Idea zrównoważonego rozwoju w pierwszym aspekcie bardzo silnie uwidacznia się
też w treści Konstytucji Republiki Portugalii16. Akt ten posiada bowiem wyjątkowo rozbudowaną część, stanowiącą normy programowe17, odnoszące się w znacznej mierze do praw
i obowiązków społecznych. Za ich pośrednictwem państwo realizować winno politykę
zapewnienia bezpieczeństwa i zdrowego życia obywateli (zarówno obecnych, jak i z myślą
o pokoleniach przyszłych). W art. 64 Konstytucji ustrojodawca określił specjalny18 bezpłatny system ochrony zdrowia, uwzględniający warunki społeczne i gospodarcze obywateli. Państwo, mające stworzyć ogólnokrajowy i powszechny system opieki zdrowotnej
oraz ukształtować warunki, zapewniające w szczególności ochronę dzieci, młodzieży oraz
osób w podeszłym wieku, obowiązane jest zagwarantować opiekę zdrowotną, zarówno
w jej podstawowym wymiarze, a zatem leczniczą i rehabilitacyjną, jak również – co ważne
– prewencyjną. Ciekawą regulacją, wyartykułowaną już na poziomie konstytucyjnym, jest
także utworzenie swego rodzaju pomostu pomiędzy państwowym a prywatnym systemem
opieki zdrowotnej. Konstytucja bowiem expressis verbis stanowi, iż to na państwie spoczywa powinność regulowania i kontrolowania lecznictwa prywatnego oraz przedsiębiorstw świadczących usługi medyczne. Za szczególnie istotną uznano przy tym
współpracę pomiędzy oboma filarami. Takie rozwiązanie finalnie ma na celu zagwarantowanie odpowiedniej jakości i skuteczności nie tylko państwowej, ale i prywatnej służby
zdrowia. Gwarancją dla skutecznej i transparentnej ochrony zdrowia obywateli, ma być
14
Por. art. Q Ustawy Zasadniczej Węgier.
Por. art. XIX Ustawy Zasadniczej Węgier.
16
Konstytucja Republiki Portugalskiej z dnia 2 kwietnia 1976 r.; tłum, A. Wojtyczek- Bonnand,
[w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s.603-663.
17
A. Łabno, System konstytucyjny Portugalii, Warszawa 2002, s. 37.
18
Ibidem, s. 39.
15
120
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
dodatkowo nałożony na organy państwowe obowiązek przeprowadzania kontroli produkcji, dystrybucji i użycia środków chemicznych, biologicznych a także farmaceutycznych.
W sposób szczególny ustrojodawca portugalski potraktował także zagadnienie
ochrony praw osób niepełnosprawnych, nad którymi, jak wspomniano powyżej, rozciągnięto szczególny wachlarz ochronny. Ponadto, zgodnie z ustawą zasadniczą, także osoby
w podeszłym wieku mają prawo do bezpieczeństwa materialnego oraz do warunków
mieszkaniowych i warunków życia rodzinnego, które zapewniają im poszanowanie ich
autonomii osobistej oraz umożliwiają zapobieganie i przezwyciężanie izolacji lub marginalizacji społecznej. Polityka ta powinna być realizowana za pomocą wszelkich dostępnych
środków, w szczególności zaś instrumentów prawnych o charakterze gospodarczym, społecznym i kulturalnym19. Chodzi bowiem o to, by zapewnić osobom starszym możliwość
samorealizacji na wszelkich możliwych płaszczyznach poprzez aktywny udział w życiu
społeczności i wykluczyć ewentualne przejawy dyskryminacji w tym zakresie.
4. Oparcie współpracy na zasadach demokracji, otwartości i aktywnego
uczestnictwa (w tym zarówno na poziomie lokalnym jak i regionalnym)
w konstytucjach europejskich
Drugi z członów definicji zrównoważonego rozwoju, przyjętej w „Agendzie 21”,
odnosi się przede wszystkim do umacniania postaw demokratycznych oraz aktywizowania
grup społecznych. W tym kontekście omawiana koncepcja najsilniej przemawia przez ratio legis przyjęte przez ustrojodawcę belgijskiego. Konstytucja Królestwa Belgii20 niemal
w całości silnie koresponduje z niedającym się zażegnać od wielu lat konfliktem flamandzko – walońskim, wyznaczającym kierunki polityki państwa belgijskiego. Ów brak
porozumienia pomiędzy Flamandami, zamieszkującymi północną część kraju, a Walonami, skupionymi w południowych prowincjach, wymusił na prawodawcy konieczność takiego ukształtowania rozwiązań ustrojowych, by uwzględniały one w maksymalnym
stopniu interesy obu grup etnicznych. Toteż najsilniejszym dowodem na poszanowanie, już
na poziomie konstytucyjnym, różnorodności etnicznej kraju, jest wprowadzony nowelizacją z 1993 r. podział kraju na wspólnoty (Flamandzka, Walońska i Niemieckojęzyczna)
oraz regiony (Waloński, Flamandzki, dwujęzyczny Region Stołeczny Brukseli), a tym samym ustanowienie federacyjnej struktury państwa21. Co więcej, ustrojodawca w ustawie
zasadniczej wprost nawiązał do koncepcji zrównoważonego rozwoju. Art. 7 bis22 stanowi
bowiem, iż zarówno federacja, jak i wspólnoty i regiony dążą do zapewnienia zrównoważonego rozwoju w wymiarze społecznym, ekonomicznym a także ekologicznym, biorąc
pod uwagę solidarność pokoleń. Podkreślić należy, iż taki kształt przepisu statuującego
ideę zrównoważonego rozwoju, dodać należy – niezawarty w preambule, stanowi wyraz
szczególnego przywiązania ustrojodawcy do podstawowych wartości demokratycznego
państwa, uwzględniającego potrzeby społeczne. Wysłowiona expressis verbis koncepcja
będąca przedmiotem niniejszego opracowania, znajduje odzwierciedlenie i gwarancje
w szeregu instytucji opisanych w Konstytucji.
Dla udowodnienia postawionej powyżej tezy warto odnieść się chociażby do kompetencji przyznanych na mocy ustawy zasadniczej poszczególnym wspólnotom i regio19
Por. art. 72 Konstytucji Republiki Portugalii.
Konstytucja Królestwa Belgii z dnia 7 lutego 1831 r.; tekst jednolity ogłoszony został 14 lutego 1994 r.
w Moniteur Belge – Belgisch Staatsblad z 17 lutego 1994 r., nr 35; tłum. W. Skrzydło [w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s.87- 112.
21
A. Głowacki, System konstytucyjny Belgii, Warszawa 1997, s.14.
22
Przepis wprowadzony został ustawą z dnia 25.04.2007r.
20
121
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nom, określanym w literaturze mianem kompetencji implicite23. Specyfika tej instytucji
polega na tym, iż o ile w przypadku władzy ustawodawczej na poziomie federalnym zakres
uprawnień jest szczegółowo określony w Konstytucji, bądź doprecyzowany na mocy aktów wydanych z jej delegacji, to zupełnie inaczej kształtuje się sytuacja władz ustawodawczych działających na poziomie wspólnot i regionów. Te bowiem uprawnione zostały do
uchwalania aktów, określanych mianem dekretów, w nieograniczonym niemal zakresie.
Ciała ustawodawcze poszczególnych części składowych państwa mogą bowiem przyjmować wspomniane akty wtedy, gdy „są one konieczne dla wykonania ich uprawnień”24. Ów
przejaw autonomii i decentralizacji w zakresie stanowienia prawa podkreśla szczególną
rolę wspólnot i regionów, tym samym stanowi wyraz poszanowania odmienności etniczno
– językowej społeczności je zamieszkujących. Ponadto, szczególnie istotną instytucją
przewidzianą w przepisach Konstytucji, będącą gwarancją zasady zrównoważonego rozwoju w kontekście poszanowania demokracji i aktywizacji grup językowo – etnicznych
Belgii, jest sine dubio tzw. „procedura alarmowa”. Dla jej zrozumienia niezbędne jednak
wydaje się wyjaśnienie specyficznego składu izb przedstawicielskich, a zatem niższej izby
belgijskiego parlamentu, czyli Izby Reprezentantów oraz izby wyższej – Senatu. Mianowicie izby przedstawicielskie składają się z dwóch grup językowych, mających odzwierciedlać strukturę etniczną państwa: francuskiej oraz niderlandzkiej. O przynależności do
konkretnej parlamentarnej grupy językowej decyduje język przysięgi złożonej przez deputowanego przed objęciem urzędu, przy czym złożenie jej w języku niemieckim ispo iure
determinuje przynależność do grupy francuskojęzycznej. Podział na parlamentarne grupy
językowe ma na celu urzeczywistnianie potrzeb grup językowo – etnicznych na szczeblu
centralnym. O ile w przypadku szczebli lokalnych poszanowanie ich interesów jest zadaniem nadrzędnym i z natury rzeczy oczywistym, to na poziomie federacji wymaga dodatkowego zabezpieczenia. Z działalnością i celem parlamentarnych grup językowych
związana jest właśnie „procedura alarmowa”. Jej istota polega na tym, iż w sytuacji, gdy
projekt ustawy, nad którym ma zostać przeprowadzone głosowanie, budzi obawy zagrożenia dla stosunków pomiędzy Wspólnotami, procedura jego przyjęcia może zostać zawieszona. Następuje to w drodze złożenia wniosku popartego głosami ¾ członków jednej
z grup językowych. Przy zastosowaniu owej procedury, proces legislacyjny ulega zawieszeniu, a na rządzie spoczywa obowiązek przedstawienia stanowiska w sprawie25. Procedura alarmowa służy zatem zapewnieniu harmonijnej współpracy pomiędzy wspólnotami
i regionami belgijskimi.
Warto także zauważyć, iż w przypadku belgijskim aspekty zrównoważonego rozwoju znajdują odzwierciedlenie również na poziomie władzy wykonawczej i sądowniczej.
Dla przykładu wskazać należy, iż skład rządu belgijskiego, mającego odzwierciedlać strukturę narodowościowo – etniczną i aktywizować obie, skłócone społeczności, na mocy
ustawy zasadniczej, oparty jest o parytet lingwistyczny26. Połowę jego członków bowiem
ipso iure stanowią ministrowie ze Wspólnoty Flamandzkiej, drugą zaś ministrowie ze
Wspólnoty Francuskiej. Podobnie w przypadku belgijskiej Najwyższej Rady Sprawiedliwości, która funkcjonuje w oparciu o dwa kolegia językowe: francuskie i niderlandzkie.
Innym przykładem regulacji konstytucyjnej, w której w znacznym stopniu uwidacznia się drugi z członów definicji zrównoważonego rozwoju, wypracowanej w „Agen23
A. Głowacki, op. cit., s. 12.
Ibidem, s. 27.
25
Por. art. 54 Konstytucji Królestwa Belgii; A. Głowacki, op. cit., s. 45.
26
E. Zieliński, Rząd Królestwa Belgii [w:] E. Zieliński (red.), Rządy w państwach Europy, tom I, Warszawa
2003, s. 28.
24
122
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
dzie 21”, jest Konstytucja Hiszpanii. Państwo to bowiem, choć nadal zaliczane do krajów
unitarnych, nie charakteryzuje się pełną jednolitością. Przeciwnie, składa się z 16 wspólnot
autonomicznych, którym ustawa zasadnicza przyznaje pewien – dodać należy niemały –
zakres autonomii. Już w „Tytule wstępnym” Konstytucji ustrojodawca wysłowił zasadę
poszanowania autonomii narodowości i regionów hiszpańskich oraz solidarności pomiędzy
nimi27. Tym samym wyraźnie wyodrębnił tylko dwa typy podmiotów, którym przysługuje
uprawnienie do ubiegania się o niezależność. Ustrojodawca nie ustanowił przy tym regionalizacji państwa w sposób bezpośredni, a jedynie dopuścił taką możliwość na skutek odpowiednich starań, które władne są podjąć wspomniane wyżej podmioty (narodowości
i regiony hiszpańskie) przy dopełniającej tylko roli państwa28.
Zgodnie z Konstytucją Hiszpanii, wspólnota autonomiczna może powstać na skutek
utworzenia samorządu przez prowincje graniczące ze sobą, a jednocześnie połączone
wspólnymi cechami historycznymi, kulturowymi i gospodarczymi, a także przez terytoria
wyspiarskie i prowincje, stanowiące regionalną jedność historyczną. Każda z powstałych
wspólnot autonomicznych winna posiadać statut, który zaliczany jest do podstawowych
aktów ustrojowych, a tym samym mieści się w ramach państwowego porządku prawnego29. Wspólnoty autonomiczne mogą w drodze odpowiednich regulacji zawartych w treści
statutów przejąć kompetencje państwa m.in. w zakresie: organizacji instytucji samorządowych, planowania przestrzennego, robót publicznych, transportu drogowego i kolejowego,
gospodarki rolnej i leśnej, ochrony środowiska naturalnego, kultury, zdrowia i pomocy
społecznej. Wspólnoty autonomiczne mogą ponadto uzyskać uprawnienie do stanowienia
obowiązujących na ich terytorium aktów ustawodawczych, dotyczących sfer należących do
kompetencji państwa. Odbywa się to każdorazowo z wyraźnej delegacji Kortezów Generalnych, według wytycznych określonych w ustawie państwowej i pod ich kontrolą. Możliwe jest także przekazanie na rzecz wspólnot autonomicznych określonych tylko
uprawnień z zakresu kompetencji państwa, których charakter pozwala na taką delegację.
Odbywa się to zawsze w drodze ustawy organicznej, która ustala jednocześnie przekazanie
odpowiednich środków finansowych z budżetu państwa na ten cel. Kompetencje wszystkich wspólnot autonomicznych nie muszą być tożsame, zakres ich samodzielności bowiem
w znacznej mierze jest wynikiem treści przyjętego statutu.
Realizująca założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju samorządność hiszpańskich wspólnot autonomicznych przejawia się przede wszystkim poprzez funkcjonowanie
ich organów. Zgodnie z Konstytucją wymienić wśród nich należy: zgromadzenie ustawodawcze pochodzące z wyborów powszechnych (asamblea legislativa), radę rządową (consjeo de gobierno) pełniącą funkcje wykonawcze oraz reprezentującego daną wspólnotę
przewodniczącego (presidente), wybieranego przez zgromadzenie, powoływanego zaś
przez króla30. Władza sądownicza na poziomie każdej wspólnoty autonomicznej należy
natomiast do niezależnego Wyższego Trybunału Sprawiedliwości (Tribunal Superior de
Justicia).
Dodać należy, iż wszystkie hiszpańskie wspólnoty autonomiczne dla właściwego
wykonywania swoich zadań wyposażone zostały przez ustrojodawcę w znaczną samodzielność finansową, przy poszanowaniu przebrzmiewającej w treści całej Konstytucji
zasady solidarności między wszystkimi mieszkańcami Hiszpanii. Każda ze wspólnot po-
27
Por. art. 2 Konstytucji Hiszpanii.
T. Mołdawa, System konstytucyjny Hiszpanii, Warszawa 2012, s. 141.
29
Por. art. 147 Konstytucji Hiszpanii.
30
T. Mołdawa, op. cit., s. 142.
28
123
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
siada także autonomię w zakresie wyboru języka urzędowego, bez względu na fakt przyjęcia języka kastylijskiego jako języka urzędowego (ogólnohiszpańskiego).
Warto także zwrócić uwagę, iż fundamentalny element zrównoważonego rozwoju
w postaci umacniania otwartości i aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym w sposób
wyjątkowy jest gwarantowany w czterech konstytucjach europejskich. Mowa tu o bezpośrednim podkreśleniu wagi języka migowego w tekście ustaw zasadniczych, jako wyraz
szczególnej dbałości o zapewnienie równości szans osób niesłyszących, w pewnym zakresie więc wykluczonych. W Konstytucji Węgier ustrojodawca wskazał, iż Węgry chronią
węgierski język migowy jako część kultury węgierskiej31. Konstytucja Austrii stanowi zaś
o uznaniu austriackiego języka migowego za język w pełni samodzielny32. Wreszcie Konstytucja Portugalii głosi, iż portugalski język migowy stanowi przejaw kultury, a jednocześnie środek zapewniający dostęp do nauki oraz równości szans, toteż na państwie ciąży
obowiązek jego ochrony33. Podobnie Konstytucja Republiki Finlandii potwierdza wyjątkową rolę języka migowego i zobowiązuje do jego zachowania i poszanowania na równi
z innymi językami34. Takie regulacje konstytucyjne wydają się stanowić swoiste novum,
niezwykle ważne jednak z punktu widzenia obywatelskiego i dążenia do zapewnienia równości wszystkich grup i społeczności poszczególnych państw, w tym szczególnie grup
w sposób niezawiniony wykluczonych.
5. Zachowanie i podtrzymywanie różnorodności krajobrazowej i biologicznej w konstytucjach europejskich
Trzeci ze sposobów definiowania pojęcia zrównoważonego rozwoju wydaje się być
najbardziej intuicyjny. Co do zasady bowiem, mówiąc o zrównoważonym rozwoju, na
myśl przychodzą skojarzenia odwołujące się do kwestii ochrony środowiska naturalnego
oraz zagadnień, mniej lub bardziej z nią powiązanych, w tym podtrzymywania różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Choć rozumienie takie nie jest błędne, gdyż swym szerokim zakresem znaczeniowym pojęcie to obejmuje także wskazane w niniejszej części
problemy, to jest to sine dubio ujęcie, które określić można mianem wąskiego, które dopiero po uzupełnieniu o kwestie poruszone w poprzednich punktach, odnoszących się chociażby do umacniania postaw demokratycznych, stanowią pełen obraz idei, określanej
mianem zrównoważonego rozwoju w znaczeniu szerokim.
Wydaje się, iż zachowanie i podtrzymywanie różnorodności krajobrazowej i biologicznej w ustawach zasadniczych państw europejskich znalazło już swoje stałe miejsce.
Niektóre z Konstytucji kwestie te traktują raczej skrótowo, dość lakonicznie, statuując jedynie pewną zasadę działania państwa, czy obowiązek ciążący na państwie czy obywatelach. Inne zaś rozbudowały tę problematykę, wyznaczając na tymże najwyższym szczeblu
prawotwórstwa, konkretne gwarancje dla poszanowania wysłowionej idei. W drugim
przypadku ma to o tyle istotne znaczenie, iż gwarancje koncepcji zrównoważonego rozwoju w aspekcie proekologicznym uzyskują w ten sposób zdecydowanie silniejsze zabezpie-
31
Por. art. H ust. 3 Ustawy Zasadniczej Węgier.
Por. art. 8 Federalnej Ustawy Konstytucyjnej Republiki Austrii z dnia 1 października 1920 r. według tekstu
jednolitego Federalnej Ustawy Konstytucyjnej z 1 stycznia 1930 r. (w wersji z 7 grudnia 1929 r.); tłum.
P. Czarny, B. Naleziński [w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s. 23-83.
33
Por. 74 ust. 2 Konstytucji Republiki Portugalskiej.
34
§17 Konstytucji Republiki Finlandii z dnia 11 czerwca 1999 r., ogłoszonej w urzędowym organie publikacyjnym Finlandii „Finlands Författningssamling” z 17 czerwca 1999 r., nr 731, s. 1633–1654; tłum.
J. Osiński [w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s.251-270.
32
124
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
czenie. Bowiem, jak wiadomo, konstytucje co do zasady cechuje duży formalizm w zakresie wprowadzania chociażby drobnych zmian.
Przykładem konstytucji, która kwestie odnoszące się do zapewnienia i ochrony
różnorodności biologicznej i krajobrazowej traktuje bardzo wąsko, jest ustawa zasadnicza
Malty35. Stanowi ona bowiem jedynie, iż państwo stoi na straży krajobrazu, nie doprecyzowując żadnych dodatkowych wytycznych względem obywateli, czy konkretnych obowiązków spoczywających po stronie państwa. Dość lakoniczne ujęcie omawianego
aspektu, choć nie tak lapidarne, jak w przypadku Malty, odnaleźć można także w Konstytucji Republiki Bułgarii36. Prawo do zdrowego i korzystnego środowiska naturalnego, stanowiące jedno z praw trzeciej generacji37, wysłowione zostało w art. 55. Jednocześnie
w tym samym przepisie ustrojodawca nałożył na obywateli obowiązek dbałości o środowisko naturalne. Ponadto, Konstytucja głosi, iż Republika Bułgarii gwarantuje reprodukcję
środowiska naturalnego, poszanowanie różnorodności przyrody ożywionej oraz wspiera
racjonalne wykorzystanie bogactw naturalnych i zasobów kraju.
Natomiast kwestie te zdecydowanie szerzej potraktowane zostały w Konstytucji
Grecji38. Co ciekawe, ustawa ta stanowi, iż ochrona środowiska naturalnego i kulturalnego
jest z jednej strony obowiązkiem państwa, z drugiej zaś prawem obywatela. Jest to zatem
regulacja w pełni zgodna z zasadą państwa prawa. Państwo może przy tym stosować
szczególne środki prewencyjne, a w koniecznych przypadkach także narzędzia represyjne,
mające na celu ochronę zrównoważonego rozwoju środowiska. Co ciekawe i raczej rzadko
spotykane w regulacjach konstytucyjnych państw europejskich, szczególną uwagę ustawa
zasadnicza poświęca kwestii ochrony lasów i terenów leśnych. Mowa jest w niej bowiem
chociażby o konieczności sporządzenia spisu lasów oraz zakazie zmiany sposobu użytkowania lasów i terenów leśnych, co jak się wydaje, zapewnić ma harmonijne i stabilne
funkcjonowanie ekosystemu. Ustrojodawca, dla właściwej realizacji regulacji konstytucyjnej w tym zakresie, wprowadził nadto definicję legalną obu pojęć.
Interesującą regulację odnaleźć można także w Konstytucji Republiki Słowenii39.
Gwarantuje ona bowiem każdemu prawo do zdrowego środowiska naturalnego. Dodatkowo akt ten na każdego nakłada także obowiązek szczególnej ochrony osobliwych i rzadkich tworów przyrody. Konstytucja odsyła ponadto do ustawy zwyczajnej, normującej
zasady ochrony zwierząt przed znęcaniem się nad nimi.
Wyjątkowo proekologiczny wydźwięk płynie także z treści art. 66 Konstytucji Portugalii, który stanowi, iż w celu zapewnienia prawa do zdrowego środowiska, państwo ma
obowiązek tworzyć i powiększać rezerwaty i parki naturalne, a także inwentaryzować
i chronić krajobrazy i miejsca o szczególnej wartości, wykorzystując przy tym swoje instytucje oraz zaangażowanie i udział obywateli. Konstytucja ta expressis verbis wspomina
także o solidarności międzypokoleniowej, której idea przyświecać winna racjonalnemu
wykorzystywaniu zasobów. W sposób dość oryginalny i bezpośredni o ochronie środowi-
35
Konstytucja Malty z dnia 21 września 1964 r.; tłum. J. Winczorek [w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s. 473-518.
Konstytucja Republiki Bułgarii uchwalona przez Wielkie Zgromadzenie Bułgarii w dniu 12 lipca 1991 r.,
ogłoszona w urzędowym organie publikacyjnym Bułgarii „D”ržaven Vestnik” (DV), nr 56 z 13 lipca 1991
r.; tłum. H. Karpińska [w:] J. Karp (wstęp), Konstytucja Republiki Bułgarii, Warszawa 2012, s. 115-136.
37
J. Karp, op.cit., s. 17.
38
Konstytucja Grecji z dnia 9 czerwca 1975 r.; tłum. G. W. Uliccy, B. Zdaniuk, N. Ciesielczyk [w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s. 299-340.
39
Konstytucja Republiki Słowenii z dnia 23 grudnia 1991 r.; tłum. P. Winczorek [w:] W. Staśkiewicz, op.
cit., s.727-747.
36
125
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ska statuuje także Konstytucja Luksemburga40 w dodanym w 2007 r. art. 11 bis stanowiąc,
iż: „Państwo promuje ochronę i dobrobyt zwierząt”.
6. Konkluzje
Koncepcja zrównoważonego rozwoju może być analizowana na różnych płaszczyznach. Za ujęcie właściwe, w pełni oddające szeroki wachlarz zagadnień, do których odnosi się zrównoważony rozwój, uznać należy szeroką definicję przyjętą w „Agendzie 21”.
Egzemplifikacja poszczególnych członów definicyjnych tej koncepcji w konstytucjach
europejskich robi wrażenie. Okazuje się bowiem, iż obecnie zrównoważony rozwój stał się
zasadą konstytucyjną. Bez najmniejszych wątpliwości można rzec, iż nie ma dziś w Europie ustawy zasadniczej, która do tego właśnie zagadnienia nie odnosiłaby się chociażby
w krótkiej formule. Sposób wpisania idei zrównoważonego rozwoju do konstytucji europejskich jest zróżnicowany, tak, jak zróżnicowane są same ustawy zasadnicze i realia panujące w poszczególnych krajach. Trudnym i raczej nieosiągalnym byłoby wysunięcie
postulatu ujednolicenia zastosowanych formuł. Byłoby to rozwiązaniem sztucznym i niecelowym. Dzięki istniejącej rozbieżności w formułowaniu zasady zrównoważonego rozwoju na poziomie konstytucyjnym, istnieje okazja, aby przekonać się, które człony
definicyjne tego pojęcia maja większe znaczenie dla poszczególnych ustrojodawców,
a tym samym, na jakich wartościach skupią oni swoją uwagę.
Bibliografia:
Akty prawne:
Agenda 21 dla Edukacji w Regionie Morza Bałtyckiego, przyjęta w Sztokholmie w 2002 r.
Konstytucja Grecji z dnia 9 czerwca 1975 r., tłum. G. W. Uliccy, B. Zdaniuk, N. Ciesielczyk
[w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Hiszpanii, tłum. T. Mołdawa [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Irlandii, tłum. S. Grabowska [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Królestwa Belgii, tłum. W. Skrzydło [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii
Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Malty z dnia 21 września 1964 r., tłum. J. Winczorek [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Republiki Bułgarii, tłum. H. Karpińska [w:] J. Karp (wstęp), Konstytucja Republiki
Bułgarii, Warszawa 2012.
Konstytucja Republiki Czeskiej, tłum. M. Kruk – Jarosz [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje
państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Republiki Estońskiej, tłum. Aarne Puu [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw
Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Republiki Finlandii, tłum. J. Osiński [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii
Europejskiej, Warszawa 2011.
40
Konstytucja Wielkiego Księstwa Luksemburga z dnia 17 października 1868 r.; tłum. A. Wojtyczek – Bonnand, K. Wojtyczek [w:] W. Staśkiewicz, op. cit., s.445-457.
126
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Konstytucja Republiki Portugalskiej, tłum, A. Wojtyczek- Bonnand, [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Republiki Słowenii z dnia 23 grudnia 1991 r., tłum. P. Winczorek [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Konstytucja Wielkiego Księstwa Luksemburga z dnia 17 października 1868 r., tłum. A. Wojtyczek – Bonnand, K. Wojtyczek [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Ustawa Konstytucyjna Republiki Austrii, tłum. P. Czarny, B. Naleziński [w:] W. Staśkiewicz,
Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Ustawa Zasadnicza Węgier, tłum. J. Snopek [w:] W. Staśkiewicz, Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Literatura:
Banaszak B., Porównawcze prawo konstytucyjne poszczególnych państw współczesnych państw
demokratycznych, Warszawa 2007.
Głowacki A., System konstytucyjny Belgii, Warszawa 1997.
Łabno A., System konstytucyjny Portugalii, Warszawa 2002.
Mołdawa T., System konstytucyjny Hiszpanii, Warszawa 2012.
Skrzydło W., Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2008.
Zieliński E., Rząd Królestwa Belgii [w:] E. Zieliński (red.), Rządy w państwach Europy, tom I,
Warszawa 2003.
Adam Grzegorz Citko
POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE WOBEC ZASADY
Wstęp
Zasada zrównoważonego rozwoju definiowana jest w niezwykle szeroki sposób.
Elementy tego pojęcia możemy znaleźć także w wielu aktach prawnych, w tym także
w Konstytucji RP1 w art. 5, który wyraźnie stanowi, że Rzeczpospolita Polska w swoich
działaniach kieruje się właśnie tą zasadą. W jaki jednak sposób możemy to pojęcie definiować praktycznie? Jakie działania będą zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju?
Na powyższe pytania odpowiedzi należy szukać w licznych publikacjach. Pojęcie
zrównoważonego rozwoju ewoluowało na przestrzeni lat. Nadawano mu coraz to szersze
znaczenie, jednak jego trzon najlepiej przedstawia raport Brundtlanda, który za zrównoważony rozwój uznał taki rozwój, który zaspokaja potrzeby obecne, nie zagrażając możliwościom zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń.2 Znaczenie tego pojęcia zostało znacznie
rozszerzone dzięki tzw. Agendzie 213. W skład polityki zrównoważonego rozwoju weszły
dzięki temu zagadnienia promowania demokracji oraz aktywnego udziału społeczeństwa
w sprawowaniu władzy oraz ochrony środowiska.
W jaki jednak sposób można powiązać zagadnienia zrównoważonego rozwoju
z postępowaniem administracyjnym?4
Nie ulega wątpliwościom, że zasadę zrównoważonego rozwoju należy interpretować szeroko. Duże znaczenie mają nie tylko wyznaczane przez nią cele, ale także instrumenty, które mają prowadzić do ich osiągnięcia. Działania zgodne z zasadą
zrównoważonego rozwoju muszą więc być podejmowane przez wszystkie organy państwowe. Organy administracji publicznej powinny działać zgodnie z tą zasadą, zaś postępowanie administracyjne powinno zapewnić nie tylko sposób organizacji pracy oraz
wykorzystania zasobów administracji zgodny z zasadami racjonalnego gospodarowania,
ale także jak najszerszy udział społeczeństwa oraz jak najszerszą dostępność do prowadzonych postępowań administracyjnych. W tym zakresie ogromne znaczenie będą miały instytucje związane z ochroną interesu społecznego w postępowaniu administracyjnym, a więc
przede wszystkim udział organizacji społecznych oraz obowiązek uwzględniania z urzędu
interesu społecznego oraz słusznego interesu obywateli. Ułatwieniu udziału w postępowaniu administracyjnym służyć zaś mają elementy komunikacji elektronicznej, które zostały
wprowadzone do Kodeksu postępowania administracyjnego.
1
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
Pełna wersja tzw. raportu Brundtland dostępna jest pod adresem:
http://conspect.nl/pdf/Our_Common_Future-Brundtland_Report_1987.pdf.
3
Agenda 21 jest dokumentem programowym przedstawiającym sposoby opracowania i wdrażania programów zrównoważonego rozwoju w życie lokalne przyjętym na konferencji "Środowisko i Rozwój" z inicjatywy ONZ w 1992 roku na II Konferencji w Rio de Janeiro. Pełna wersja Agendy 21 dostępna jest pod
adresem: http://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/Agenda21.pdf.
4
Trzon zagadnień odnoszących się do postępowania administracyjnego uregulowany został w ustawie z dnia
14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 267), dalej jako:
KPA.
2
128
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Ochrona interesu społecznego w ramach postępowania administracyjnego
Definicja pojęcia „interesu” nastręcza doktrynie prawa wielu problemów. Część
doktryny uważa, że w ogóle pojęcie to nie powinno być definiowane w ramach prowadzenia rozważań prawnych, część zaś stoi na stanowisku, że należy poszukiwać znaczenia
tego pojęcia w definicjach formułowanych przez inne dziedziny naukowe5. Obie koncepcje
zgadzają się jednak, że pojęcie to nie występuje w prawie samotnie. W każdym przypadku
podlega odpowiedniemu dookreśleniu. W ten sposób w postępowaniu administracyjnym
wyróżnia się m.in. interes publiczny, interes indywidualny, interes prawny, czy interes
społeczny.
Wskazuje się, iż „samo słowo „interes” w języku prawniczym z założenia nie jest
ściśle definiowane ani w sensie podmiotowym, ani też przedmiotowym”6. Zgodnie z teorią
prawa należałoby zaliczyć je do grupy tzw. pojęć nieokreślonych (niedookreślonych, nieostrych). Na grupę tą składają się takie sformułowania, których jednoznaczna definicja nie
jest możliwa. Ustawodawca wykorzystuje je w sytuacjach, w których nie jest możliwe kazuistyczne uregulowanie pewnych kwestii, konieczne jest zaś pozostawienie pewnych ram
interpretacyjnych. Jak podkreśla M. Wyrzykowski: „nie potrafimy konstruować języka,
którego wyrazy byłyby absolutnie ostre. Ale też nie zawsze jest to potrzebne. Granice precyzji wyrażania się są zależne przede wszystkim od celu, jaki stawiamy przed poznaniem.
Innymi słowy, granice potrzebnej ostrości są funkcją celu praktycznego czy teoretycznego,
który stawiamy przed sobą”7. Pojęcie interesu, wraz z jego dookreśleniami, ze swojej natury musi więc stanowić pojęcie niedookreślone.
Dokonując klasyfikacji interesów pod względem podmiotowym należałoby wyróżnić interes indywidualny, publiczny oraz społeczny. To właśnie ten ostatni rodzaj interesu,
stanowiący chęć uzyskania jakiejś korzyści przez pewną określoną grupę osób, ma największe znaczenie dla zachowania zasady zrównoważonego rozwoju w postępowaniu administracyjnym. Należy zwrócić uwagę na konieczność odróżnienia interesu społecznego
od interesu publicznego, czy też państwowego.8 W wielu sytuacjach interes pewnej grupy
społecznej nie jest zbieżny z interesem całości społeczeństwa. Działanie zgodne z zasadą
zrównoważonego rozwoju powinno być jednak definiowane jako zgodne zarówno z interesem społecznym, jak i interesem publicznym. Niestety, w wielu przypadkach interes publicznym utożsamiany jest z interesem państwowym, który nie zawsze ma na uwadze
realizację tej zasady.
O potrzebie ochrony interesu społecznego stanowi art. 7 Kodeksu postępowania
administracyjnego, z którego wyprowadzona została norma prawna stanowiąca zasadę
postępowania administracyjnego nazywana zasadą ogólną uwzględniania interesu społecznego i słusznego interesu obywateli.9 Doktryna wskazuje na duże praktyczne znaczenie tej
zasady, która wykracza poza ramy procedury i wskazuje na dyrektywy interpretacyjne mające znaczenie dla prawa materialnego.10
5
zob. J. Lang, Z rozważań nad pojęciem interesu w prawie administracyjnym, Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd prawa i administracji, No 2018, Wrocław 1997, s. 127 i n..
6
A. S. Duda, Interes prawny w polskim prawie administracyjnym, Warszawa 2008, s. 15.
7
M. Wyrzykowski, Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1986 r., s. 13.
8
Inaczej: A. Matan [w:] Łaszczyca G, Martysz Cz., Matan A., Kodeks postępowania administracyjnego.
Komentarz Tom I Komentarz do art. 1-103, 2005, s.134.
9
B. Adamiak [w:] B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 61.
10
B. Adamiak [w:] Kodeks op. cit., s. 61, A. Matan [w:] Kodeks op. cit., s.130-131.
Adam Grzegorz Citko: Postępowanie administracyjne wobec zasady zrównoważonego rozwoju 129
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Zasada ogólna uwzględniania interesu społecznego i słusznego interesu obywateli
ma ogromne znaczenie dla realizacji zasady zrównoważonego rozwoju przez organy administracji publicznej. Oznacza, iż organy te powinny z urzędu sprawdzić, czy poprzez podjęcie danego rozstrzygnięcia nie zostanie naruszona zasada zrównoważonego rozwoju.
Jako przykład takiego działania można wskazać na wydawane przez wójtów decyzje
o warunkach zabudowy lub wydawane przez odpowiedni organ decyzje o usytuowaniu
inwestycji celu publicznego. Inwestycje takie często mogą stać w sprzeczności z ochroną
środowiska naturalnego. Należy jednak podkreślić, że nie można mówić o wyższości interesu społecznego nad interesem indywidualnym. Organy administracji publicznej powinny
każdorazowo wyważyć sprzeczne interesy w danej sprawie.11
Celem uniknięcia sytuacji, w których dojdzie do naruszenia w postępowaniu administracyjnym interesu społecznego, ustawodawca nałożył na organy administracji publicznej obowiązek powiadamiania organizacji społecznych o wszczęciu postępowania
w sprawach, którymi mogą one być zainteresowane ze względu na swoje cele statutowe.
Zawiadomienie takie ma miejsce, jeżeli przemawia za tym interes społeczny.12 Organizacja
społeczna może skorzystać z przyznanych jej przez ustawodawcę uprawnień i wstąpić do
toczącego się postępowania w każdym jego stadium. O dopuszczeniu do udziału w postępowaniu rozstrzyga w formie postanowienia organ administracji publicznej, przed którym
sprawa się toczy. Na postanowienie o odmowie dopuszczenia do udziału w postępowaniu
organizacji społecznej przysługuje zażalenie. Organizacja społeczna ma także możliwość
wystąpienia do organu administracji publicznej z żądaniem wszczęcia postępowania administracyjnego. Także w tym przypadku organ rozstrzyga o wszczęciu bądź odmowie
wszczęcia postępowania. Na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania organizacji społecznej przysługuje zażalenie.13 Jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny
z siedzibą w Poznaniu w wyroku z dnia 13 września 2012 r.14 art. 31 KPA wprowadza
„proceduralną formę kontroli społecznej nad postępowaniem administracyjnym w indywidualnej sprawie i działaniem organów administracji w tym postępowaniu, będąc jedną
z procesowych gwarancji realizowania w konkretnej sprawie zasady ogólnej postępowania
administracyjnego: uwzględniania interesu społecznego i słusznego interesu strony (art. 7
KPA)”.
Należy zauważyć, iż przepisy szczególne mogą wyłączyć możliwość udziału organizacji społecznej w danych rodzajach postępowań w charakterze podmiotu działającego
na prawach strony. Wyłączenia takie należy jednak interpretować w sposób ścisły. Art. 53
ust. 2 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym15
wskazuje, że w sprawach dotyczących ustalenia lokalizacji inwestycji celu publicznego nie
znajduje zastosowania art. 31 § 4 KPA. Część doktryny stanęła na stanowisku, że wyklucza to w ogóle udział organizacji społecznych w tym postępowaniu. Taki pogląd należy
jednak uznać za całkowicie nieuzasadniony. Organizacje społeczne mogą występować
w tym postępowaniu, a wyłączenie zawarte w art. 53 ust. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym należy interpretować ściśle, a więc jedynie co do wyłączenia
obowiązku zawiadamiania organizacji społecznych o wszczęciu takiego postępowania.16
11
Z. Niewiadomski, K. Jaroszyński [w:] Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz dla praktyków,
red. L. Klat-Wertelecka, A. Mudrecki, Gdańsk 2012, s. 36.
12
Por. art. 31 ust. 5 KPA.
13
Na temat uprawnień organizacji społecznej: J. Borkowski [w:] B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 211 i n.
14
IV SA/Po 474/12.
15
T.j. Dz. U. z 2012 r., poz. 647 z późn. zm.
16
P. Przybysz, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2013, s. 148.
130
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Elementy komunikacji elektronicznej w Kodeksie postępowania administracyjnego
Drugą płaszczyznę na której rozważać należy wpływ zasady zrównoważonego
rozwoju na postępowanie administracyjne stanowią elementy komunikacji elektronicznej,
które zostały wprowadzone do Kodeksu postępowania administracyjnego głównie na mocy
ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o informatyzacji działalności podmiotów
realizujących zadania publiczne oraz niektórych innych ustaw17. Zmianie uległy tak
podstawowe przepisy postępowania, jak art. 14 wyrażający zasadę ogólną pisemności
postępowania administracyjnego, czy też przepisy dotyczące doręczeń i wnoszenia podań.
Na skutek wprowadzonych zmian doktryna stanęła przed koniecznością zmierzenia
się z problemem: czy forma dokumentu elektronicznego stanowi nową formę załatwienia
sprawy, czy też jest pewnym podtypem formy pisemnej? Pismo może być utrwalone przy
wykorzystaniu różnych nośników informacji, w tym również na nośnikach
elektronicznych. W praktyce więc utrwalenie „na piśmie” obejmuje swoim zakresem
również formę dokumentu elektronicznego.18 Ustawodawca w treści poszczególnych
przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego odróżnia jednak formę pisemną od
formy dokumentu elektronicznego. W art. 61 KPA w odmienny sposób zdefiniowano datę
wszczęcia postępowania, w zależności od tego, czy żądanie wszczęcia postępowania
zostało wniesione drogą elektroniczną, czy też nie. W art. 63 KPA wyraźnie odróżnia się
wymogi właściwe dla podania wnoszonego „pisemnie lub ustnie do protokołu” (art. 63 § 3
KPA) od wnoszonego „w formie dokumentu elektronicznego” (art. 63 § 3a KPA).
W postępowaniu administracyjnym czasami wskazuje się więc na istnienie dwóch
równorzędnych i niezależnych od siebie form załatwienia sprawy.19 Większość doktryny
wskazuje, iż przepisy odnoszące się do formy pisemnej obejmują swoim zakresem również
formę dokumentu elektronicznego, chyba że co innego wynika z „treści regulacji”.20
Wprowadzenie
formy
dokumentu
elektronicznego
do
postępowania
administracyjnego służyć miało ułatwieniu obywatelom kontaktu z organami administracji
publicznej. Kontakt ten realizowany może być w dwóch kierunkach: pomiędzy
obywatelem a organem administracji publicznej oraz pomiędzy organem administracji
publicznej a obywatelem. Te dwie płaszczyzny kontaktu odróżnia nie tylko podmiot
inicjujący, ale także sposób wykorzystania elementów komunikacji elektronicznej.
Z doręczeniami mamy do czynienia, jeżeli organ administracji publicznej dostarcza
stronie lub uczestnikowi postępowania jakieś dokumenty. Przepisem regulującym sposób
dokonywania doręczeń dokumentów elektronicznych jest art. 391 KPA, który określa ścisłe
ramy korzystania przez organ administracji publicznej z tego typu doręczeń. Określone
zostały dwa przypadki, w których skorzystanie z nich jest możliwe – żądanie strony lub jej
17
Dz. U. Nr 40, poz. 230; głównie, ponieważ już we wcześniejszym okresie w Kodeksie postępowania administracyjnego dało się zaobserwować elementy komunikacji elektronicznej wprowadzone zgodnie
z pierwotnym tekstem ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (t.j. Dz. U. z 2013 r., Nr 235) oraz ustawy z dnia 18 września 2001 roku o podpisie elektronicznym (t.j. Dz. U. z 2013 r., Nr 262).
18
Por. G. Szpor, Administracyjnoprawne problemy informatyzacji [w:] J. Supernat (red.), Między tradycją
a przyszłością w nauce prawa administracyjnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi
Bociowi, Wrocław 2009, s. 721.
19
Por. A. G. Citko, Rewolucja czy ewolucja? Zmiany w postępowaniu administracyjnym i postępowaniu
sądowo administracyjnym, Edukacja Prawnicza 12 (120)/ 2010, s. 3.
20
P. Przybysz, Kodeks op. cit., s. 74, M. Jachowicz, M. Kotulski, Forma dokumentu elektronicznego w działalności administracji publicznej, Warszawa 2012, s. 41..
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
zgoda w odpowiedzi na propozycję złożoną przez organ. Oznacza to, że nie ma
możliwości korzystania z doręczeń elektronicznych w przypadku, gdy adres internetowy
strony znany jest organowi, lecz strona nie wyraziła zgody na takie doręczenie.21 Nie
można również domniemywać takiej zgody z faktu wniesienia podania w formie
elektronicznej.22 Nie można także uzależniać możliwości wniesienia podania w formie
elektronicznej od wyrażenia wcześniej zgody na stosowanie doręczeń elektronicznych.23
Wprowadzenie możliwości dokonywania doręczeń w formie dokumentu
elektronicznego powinno ułatwić komunikację na linii organ administracji publicznej –
petent. Na gruncie stosowania art. 391 KPA pojawia się jednak wiele problemów
praktycznych, które sprawiają, że organy niechętnie korzystają z tej możliwości.
Jak podkreślono powyżej, organ administracji publicznej może zwrócić się do strony
o wyrażenie zgody na dokonywanie doręczeń w formie dokumentu elektronicznego. Organ
nie może jednak wykorzystać do tego celów środków komunikacji elektronicznej.
Zwrócenie się o wyrażenie zgody musi więc nastąpić w formie zwykłego pisma.24
W doktrynie pojawiło się co prawda stanowisko odmienne, w którym propaguje się
odejście od wykładni literalnej na rzecz dopuszczenia przesłania środkami komunikacji
elektronicznej pytania o zgodę na dokonywanie doręczeń w formie elektronicznej25, uznać
je jednak należy za niezgodne z wyraźną dyspozycją zawartą w przepisie. Dodatkowo, art.
391 KPA nie daje podstaw do wyrażenia przez stronę zgody blankietowej, uniemożliwia
więc wskazanie, że zgadza się ona na dokonywanie doręczeń przy wykorzystaniu
dokumentu elektronicznego w przyszłych postępowaniach.26 Zgoda na doręczenia
elektroniczne musi być jednoznaczna.27 Może też ona być w każdym momencie cofnięta.
Nie zostało to wprawdzie uregulowane bezpośrednio w Kodeksie postępowania
administracyjnego, jednak organ, w razie nieotrzymania potwierdzenia doręczenia
elektronicznego, zobowiązany jest do doręczenia pisma w sposób tradycyjny. Cofnięcie
zgody na doręczenia elektroniczne przez stronę pozwala organowi na zastosowanie od razu
doręczenia tradycyjnego.28
Należy również wskazać, że to na organie administracji publicznej spoczywa
obowiązek ustalenia adresu elektronicznego, na który dokonywane mają być stronie
doręczenia elektroniczne. Problem pojawi się w sytuacji, w której strona adresu nie poda
pomimo wezwania organu. W art. 46 § 3 KPA ustawodawca przewidział kolejność
dokonywania doręczeń. Jeżeli strona wyraziła zgodę lub wniosła o dokonywanie doręczeń
w formie elektronicznej, nie ma możliwości doręczenia jej pism w formie tradycyjnej.
Jeżeli organ administracji publicznej nie będzie mógł uzyskać adresu elektronicznego
strony, nie będzie mógł dokonywać skutecznych doręczeń. Przepisy prawa nie przewidują
żadnej sankcji za niepodanie adresu elektronicznego, w związku z czym organ
administracji publicznej nie będzie dysponował możliwością zmuszenia strony do jego
21
J. Borkowski [w:] Kodeks op. cit., s. 302
D. Szostek, e-Administracja – prawne zagadnienia informatyzacji administracji, Wrocław 2009 s. 77,
G. Sibiga, Komunikacja elektroniczna w Kodeksie postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2011, s. 65
23
D. Szostek, e-Administracja – prawne zagadnienia informatyzacji administracji, Wrocław 2009, s. 77
24
G. Sibiga, Komunikacja elektroniczna w Kodeksie postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2011, s. 66
25
R. Biskup, M. Ganczar, Komunikacja elektroniczna w postępowaniu administracyjnym, Państwo i Prawo
nr 1/2008, s. 67-68
26
G. Sibiga, Komunikacja elektroniczna op. cit., s. 67
27
D. Szostek, e-Administracja op. cit s. 78
28
Ibidem s. 78
22
132
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wskazania. W takim przypadku jedyne wyjście może stanowić zakwalifikowanie braku
adresu elektronicznego jako braku nieusuwalnego podania.
Komunikację, której inicjatorem jest strona, nazywa się w postępowaniu
administracyjnym wniesieniem podania. Podania w formie dokumentu elektronicznego
muszą być wniesione za pośrednictwem skrzynki podawczej organu administracji
publicznej utworzonej na podstawie ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji
działalności podmiotów realizujących zadania publiczne. Pismo wniesione na inny adres
elektroniczny niż adres elektronicznej skrzynki podawczej w ogóle nie będzie mogło być
zakwalifikowane jako podanie. Co więcej, organ nie będzie mógł wezwać wnoszącego do
uzupełnienia braków formalnych. „Wymóg korzystania z ESP [elektroniczna skrzynka
podawcza – przyp. A. C.] znajduje się bowiem w przepisie dotyczącym sposobów
składania podania, a nie warunków formalnych podania.”29 Wydaje się, iż w takiej sytuacji
organ administracji publicznej powinien poinformować wnoszącego o nieskutecznym
wniesieniu podania, jednak taki obowiązek nie został na niego nałożony przez przepisy
prawa. Jako przykład nieskutecznego wniesienia podania można wskazać skierowanie jego
zeskanowanej wersji na adres e-mail danego urzędu w formie załącznika do wiadomości.
Należy podkreślić, żądanie wszczęcia postępowania wniesione w taki sposób w ogóle nie
zaowocowałoby wszczęciem postępowania administracyjnego. Na organie administracji
publicznej nie spoczywałby więc obowiązek wezwania wnoszącego do uzupełniania
braków formalnych.30
Podanie wnoszone w formie elektronicznej powinno wskazywać osobę, od której
pochodzi, jej adres oraz żądanie, a także czynić zadość wymaganiom ustalonym
w przepisach szczególnych. Zgodnie z wymogiem art. 63 § 3a pkt 2 KPA podanie
wniesione w formie dokumentu elektronicznego musi zawierać dane w ustalonym
formacie, zawarte we wzorze podania określonym przez odrębne przepisy, jeżeli nakazują
one wnoszenie podań według wzoru. Jeżeli taki wzór nie jest wymagany, wystarczy, gdy
podanie spełnia warunki określone w art.63 § 2 KPA oraz przepisach odrębnych.31
Wady podania można podzielić na usuwalne i nieusuwalne. Wada zostanie
zakwalifikowana jako usuwalna, jeżeli z wnoszącym podanie można się w jakikolwiek
sposób skomunikować.32 Jedynym brakiem formalnym uzasadniającym pozostawienie
podania bez rozpoznania jest brak adresu wnoszącego, co skutkuje brakiem możliwości
indywidualizacji strony, bez czego nie może być prowadzone postępowanie.33
Należy zauważyć, że wniesienie podania w formie tradycyjnej ze wskazaniem
jedynie adresu elektronicznego skutkuje zaistnieniem braku nieusuwalnego. Ustawodawca
rozumie adres w sposób umożliwiający kontakt przy pomocy formy pisemnej, nie zaś
formy dokumentu elektronicznego. Pewnej furtki umożliwiającej obejście takiego
rozumowania można doszukiwać się w art. 64 § 1 KPA, w którym ustawodawca
wspomina, iż z brakiem nieusuwalnym podania mamy do czynienia gdy nie ma
możliwości ustalenia adresu wnoszącego na podstawie posiadanych danych. Adres poczty
elektronicznej można zakwalifikować jako środek umożliwiający ustalenie właściwego
29
G. Sibiga, Komunikacja elektroniczna op. cit., s. 105
Zob. również: M. Jachowicz, M. Kotulski, Forma op. cit., s. 122
31
M. Ganczar, Informatyzacja administracji publicznej. Nowa jakość usług publicznych dla obywateli
i przedsiębiorców, Warszawa 2009, s. 83
32
W. Chróścielewski, J. P. Tarno, Postępowanie administracyjne i postępowanie przed sądami administracyjnymi, 2009, s. 116
33
B. Adamiak [w:] Kodeks op. cit. s. 374
30
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
adresu. Problem stanowi jednak uregulowanie dotyczące dokonywania doręczeń przy
wykorzystaniu dokumentu elektronicznego. Doręczenie takiego dokumentu możliwe jest
jedynie za zgodą lub na wniosek strony, a co za tym idzie skierowanie przez organ
administracji publicznej wezwania do uzupełnienia braków formalnych na adres poczty
elektronicznej byłoby niezgodne z tym uregulowaniem.
Wniesienia podania w formie elektronicznej bez podania adresu elektronicznego
przy jednoczesnym wskazaniu adresu dla doręczeń w formie skutkowałoby obowiązkiem
dokonywania doręczeń właśnie w tej formie. Organ administracji publicznej mógłby
wystąpić do wnoszącego z prośbą o wskazanie adresu elektronicznego oraz wyrażenie
zgody na dokonywanie doręczeń w formie dokumentu elektronicznego. Także
w przypadku gdyby wnoszący wskazał adres poczty elektronicznej, jednak nie zawarłby
w swoim podaniu żądania dokonywania doręczeń przy wykorzystaniu formy dokumentu
elektronicznego, organ administracji publicznej powinien zwrócić się do niego z prośbą
o wyrażenie takiej zgody. Organ administracji publicznej co prawda dysponuje adresem
poczty elektronicznej strony, nie ma jednak pewności, czy na ten właśnie adres powinien
dokonywać doręczeń.
Podsumowanie
Niniejszy artykuł stanowi jedynie wstęp do dyskusji na temat zastosowania zasady
zrównoważonego rozwoju w ramach postępowania administracyjnego. Wydaje się, że
zasada zrównoważonego rozwoju znajdzie zastosowanie w ramach interpretacji licznych
instytucji tej procedury. Czy zasadę tę można odnieść do zasady ogólnej pogłębiania
zaufania uczestników postępowania do organów władzy państwowej wyrażonej w art. 8
KPA? Czy zasada zrównoważonego rozwoju powinna mieć wpływ na instytucję
natychmiastowej wykonalności decyzji administracyjnych? Czy może stanowić przesłankę
nadania rygoru natychmiastowej wykonalności? Na te wszystkie pytania odpowiedzi musi
udzielić doktryna prawa, która skupić się powinna także na interpretacji pojęcia interesu
społecznego oraz formy dokumentu elektronicznego.
Wydaje się, że zasada zrównoważonego rozwoju ma ogromne znaczenie praktyczne.
Jest zagadnieniem naukowym, które powinno wskazywać organom administracji
publicznej kierunek interpretacji wielu pojęć nieostrych. Istota zrównoważonego rozwoju
nie ogranicza się tylko i wyłącznie do obowiązków władz państwowych. Jej realizacja
wymaga zaangażowania wszystkich obywateli, którym powinny zostać przyznane środki
umożliwiające dbanie o to, aby zasada zrównoważonego rozwoju była realizowana
w praktyce. Takimi środkami niewątpliwie są uprawnienia przyznane organizacjom
społecznym, należy także do nich zaliczyć elementy ułatwiające komunikację obywateli
z organami administracji publicznej dzięki zastosowaniu formy dokumentu
elektronicznego. Nie oznacza to jednak, że administracja publiczna pozostawać powinna
obojętna na zasady wynikające z istoty zrównoważonego rozwoju. Zgodnie
z przedstawioną powyżej zasadą ogólną uwzględniania interesu społecznego i słusznego
interesu obywateli powinna ona dbać, aby w ramach wydawanych rozstrzygnięć kierować
się dobrem ogólnym nie tylko obecnych, ale również i przyszłych pokoleń.
134
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bibliografia:
Źródła:
Agenda 21: http://sustainabledevelopment.un.org.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn.
zm.).
Raport Brundtland: http://conspect.nl.
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tj. Dz. U. z 2013
r. poz. 267).
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j. Dz. U. z
2012 r., poz. 647 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 18 września 2001 roku o podpisie elektronicznym (t.j. Dz. U. z 2013 r.,
Nr 262).
Ustawa z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 40, poz. 230).
Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania
publiczne (t.j. Dz. U. z 2013 r., Nr 235).
Orzeczenia:
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z siedzibą w Poznaniu z dnia 13 września 2012 r., sygn. akt IV SA/Po 474/12.
Opracowania:
Adamiak B., Borkowski J., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2012.
Biskup R., Ganczar M., Komunikacja elektroniczna w postępowaniu administracyjnym,
Państwo i Prawo nr 1/2008.
Chróścielewski W., Tarno J. P., Postępowanie administracyjne i postępowanie przed
sądami administracyjnymi, 2009.
Citko A. G., Rewolucja czy ewolucja? Zmiany w postępowaniu administracyjnym i postępowaniu sądowo administracyjnym, Edukacja Prawnicza 12 (120)/ 2010.
Duda A. S., Interes prawny w polskim prawie administracyjnym, Warszawa 2008.
Ganczar M., Informatyzacja administracji publicznej. Nowa jakość usług publicznych
dla obywateli i przedsiębiorców, Warszawa 2009.
Jachowicz M., Kotulski M., Forma dokumentu elektronicznego w działalności administracji publicznej, Warszawa 2012.
Klat-Wertelecka L., Mudrecki A. (red.), Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz dla praktyków, Gdańsk 2012.
Lang J., Z rozważań nad pojęciem interesu w prawie administracyjnym, Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd prawa i administracji, No 2018, Wrocław 1997
Łaszczyca G, Martysz Cz., Matan A., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz Tom I Komentarz do art. 1-103, 2005 r.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Przybysz P., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2013
Sibiga G., Komunikacja elektroniczna w Kodeksie postępowania administracyjnego.
Komentarz, Warszawa 2011.
Supernat J. (red.), Między tradycją a przyszłością w nauce prawa administracyjnego.
Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Bociowi, Wrocław
2009.
Szostek D., e-Administracja – prawne zagadnienia informatyzacji administracji, Wrocław 2009.
Wyrzykowski M., Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjny, Warszawa
1986 r.
Jakub Zabłocki
OBYWATELSKIE PRAWO DO KONSULTACJI
W GMINIE W ŚWIETLE KONCEPCJI
Zagadnienia wprowadzające
Już od czasów starożytnych pojęcie obywatelstwa, obywatelskości zakładało, że
najważniejszą płaszczyzną odniesienia dla każdego człowieka było dobro wspólne wspólnoty ludzkiej. Elementem integrującym była aktywna partycypacja, której źródłem jest
wolność każdego człowieka stanowiąca formę jego samorealizacji i rozwoju.
Współczesne demokracje oparte na suwerenności swoich obywateli, umożliwiając
swobodne podejmowanie decyzji stymulują zaangażowanie w przestrzeni publicznej1,
wspierają i promują ideę obywatelstwa2. Powolna, lecz efektywna odbudowa systemu demokratycznego w środkowo – wschodniej części kontynentu europejskiego spowodowała
istotną zmianę, a mianowicie przejście roli obywatela od politycznie zaangażowanego do
zorientowanego na rozwój społeczności (wspólnoty) lokalnej. Zdaniem B. Skargi, „demokracja jako taka, i może w tym tkwi jej wielka wartość, podkreślając wolność i autonomię
jednostki, umożliwia snucie różnych koncepcji organizacji wspólnoty ludzkiej, a w konsekwencji prowadzi do dyferencjacji w poglądach, a wraz z nimi we wzorach etycznych,
czyli w pojmowaniu politycznego etosu. Ale właśnie dlatego kładzie tak wielki nacisk na
rozmowę, na dialog, debatę, gdyż tylko na tej drodze powstaje porozumienie. Obywatelstwo (…) uczy bowiem bycia z innymi, uczy bycia razem, nie w tłumie, który się zaraz
rozejdzie, lecz w społeczności powiązanej wspólnym działaniem i wzajemnymi zobowiązaniami. Obywatelstwo zrodzone z ideału równości i wolności jest źródłem współpracy,
stabilności, bezpieczeństwa osób i dóbr, bezpieczeństwa nieodzownego dla funkcjonowania każdego państwa”3.
Mnogość istniejących definicji obywatelstwa kojarzona jest w dużej mierze z pojęciem „społeczeństwa obywatelskiego”, rozumianego jako społeczeństwo wolne, uczestniczące, dynamicznie rozwijające się poprzez stabilny proces uczenia, w tym czerpania
z dobrych praktyk poprzednich pokoleń. Warunkiem zachowania zakorzenionych i utrwalonych wartości obywatelskich jest, jak słusznie zauważa B.R. Barber, „ukierunkowanie
myślenia jednostek na dobro publiczne (…). Wolność obywatelska to zdolność do podej1
Por.: J. Zabłocki, Wspólnota jako obywatelska sfera publiczna, [w:] 20 lat samorządu terytorialnego w II
i III Rzeczypospolitej. I Wydziałowa Konferencja Kół Naukowych Wydziału Prawa, Administracjii Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, J. Korczak (red.), Wydawnictwo Kolonia Limited, Wrocław 2010.
2
W aspekcie niniejszych rozważań, nie sposób pominąć, iż decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady
nr 1093/2012/UE z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie Europejskiego Roku Obywateli (Dz. Urz. UE L
325/1), rok 2013 ogłoszono „Europejskim Rokiem Obywateli”. W uzasadnieniu decyzji podano, że
„Czynna rola obywateli Unii i reprezentujących ich stowarzyszeń ma podstawowe znaczenie dla funkcjonowania Unii.W art. 10 i 11 TUE podkreślono znaczenie demokracji uczestniczącej we wszystkich jej
aspektach oraz rolę, jaką odgrywają obywatele i reprezentujące ich stowarzyszenia w wyrażaniu i wymianie poglądów oraz publicznej debacie we wszystkich dziedzinach działania Unii. Instytucje Unii powinny
wspierać demokratyczny udział w procesach podejmowania decyzji w drodze otwartego, przejrzystego
i stałego dialogu ze społeczeństwem obywatelskim (…).
3
B. Skarga, O obywatelstwie, Gazeta Świąteczna 22.10.2005 r.
Jakub Zabłocki: Obywatelskie prawo do konsultacji w gminie w świetle koncepcji...
137
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
mowania wyborów o charakterze publicznym, to myślenie w kategoriach – czego potrzebuje wspólnota, do której przynależę, co będzie służyło jej dobru – ten rodzaj wolności jest
umiejętnością, którą się nabywa poprzez społeczne uczestnictwo4. W tym kontekście istotnie brzmią słowa J. Buzka wypowiedziane 8 marca 2010 r. podczas Kongresu 20. – lecia
Samorządu Terytorialnego w Poznaniu, który stwierdził, że „w samorządności, ale także
w kulturze politycznej i administracyjnej wyraża się (…) możliwość budowania wolności.
Wolność, której sens czujemy najlepiej wtedy, gdy możemy za nią współodpowiadać.
W okresie niepodległości oznacza to możliwość osobistego zaangażowania w rozwiązywanie – na zasadach pro publico bono – spraw publicznych. Spraw dotyczących życia naszej rodziny, wspólnoty lokalnej i regionu, a czasami nawet – całego kraju”5. Bezspornym
jest, że istnienie wspólnoty implikuje konieczność określania i rozstrzygania celów eksplikowanych przez samych mieszkańców. Cele te należy ogólnie sklasyfikować jako różnego
typu priorytety rozwojowe. O ich skutecznej realizacji można mówić wówczas, gdy
mieszkańcy będą mieli możliwość aktywnego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji, które będą zgodne z ich rzeczywistymi potrzebami. Nie mniej jednak, podkreślić należy, że
nawet istniejące dobre prawo w tym zakresie nie będzie funkcjonowało sprawnie, o ile nie
będzie wyraźnego zainteresowania ze strony samych mieszkańców.
Prawo do konsultacji w gminie a koncepcja zrównoważonego rozwoju
U podstaw restytucji samorządu terytorialnego w Polsce legło założenie upodmiotowienia społeczności lokalnych, przez co należy rozumieć umożliwienie udziału w sprawowaniu władzy. Zgodnie z dyspozycją art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r.
o samorządzie gminnym6, „mieszkańcy gminy podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu
powszechnym (poprzez wybory i referendum) lub za pośrednictwem organów gminy”.
Konstrukcja powyższego przepisu w pierwszej kolejności wskazuje na metodę bezpośrednią, tymczasem demokracja przedstawicielska odsunięta została niejako na plan drugi.
Przywołana ustawa za formy demokracji bezpośredniej uznaje: referendum, zebrania wiejskie oraz konsultacje z mieszkańcami. Z uwagi na zakreśloną tematykę niniejszego opracowania, dalsze rozważania skupione zostaną wokół instytucji konsultacji, która jawi się
jako forma obywatelskiego rozwoju i zaangażowania. Refleksje wynikające z postawionej
tezy odnoszę jednak wyłącznie do stanu aktualnego, co więcej stan postulowany stanowi
tło odniesienia i weryfikacji badanej problematyki.
W ciągle i dynamicznie zmieniających się warunkach wewnętrznych i zewnętrznych, determinujących pozycję gminy, jako podstawowej jednostki samorządu terytorialnego, możemy mówić raczej o przechodzeniu od jednego stanu nierównowagi do
drugiego. Zrównoważony rozwój powinien natomiast uwzględniać trzy podstawowe obszary, a mianowicie gospodarczy, społeczny i środowisko naturalne (w tym zasoby) oraz
powinien być trwały i uwzględniać potrzeby przyszłych pokoleń7. Sama koncepcja zrównoważonego rozwoju stanowi zdecydowanie obszerne pole badawcze, znajdujące przełożenie w różnych dziedzinach nauki. Za najbardziej korespondującą z omawianą tematyką
przyjmuję definicję wypracowaną podczas obrad powołanej w roku 1987 Światowej Ko4
B.R. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, przeł.
H. Jankowska, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2008, [za:] G. Osika, Rola intelektualistów w społeczeństwie skonsumowanym, [w:] Inteligent i Obywatel, P. Weryński, K. Rąb, A. Musiał (red.), Wydawnictwo
Homini, Kraków 2009, s. 162 – 163.
5
Pełny tekst wystąpienia opublikowano w periodyku Samorząd Terytorialny, 2010, nr 5, s. 9 – 11.
6
Tekst jednolity Dz. U. z 2013 r. poz. 594. Zwana dalej: ustawą gminną.
7
Por. E. Sobczak, Ranking samorządów zrównoważonego rozwoju, Infrastruktura – Środowisko – Energia,
Rzeczpospolita nr 272 (9088) – dodatek lobbingowy, 23.11.2011 r.
138
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
misji ds. Środowiska i Rozwoju (World Commission on Environment and Development –
WCED), zwanej także Komisją Brundtland. Na podstawie wniosków z obrad Komisji jej
przewodnicząca Gro Harlem Brundtland przedstawiła raport „Our Common Future” („Nasza wspólna przyszłość”), zwany Raportem Brundtland, w którym to wskazano na istotę
współzależności narodów w poszukiwaniu ścieżki zrównoważonego rozwoju jako procesu
mającego na celu zaspokojenie aspiracji współczesnego pokolenia w sposób umożliwiający godne życie następnych pokoleń. Raport ten stał się również inspiracją do zorganizowania największego na świecie spotkania promującego ideę zrównoważonego rozwoju
tzw. Szczytu Ziemi, który miał miejsce w roku 1992 w Rio de Janeiro gdzie przyjęto dokument programowy Agenda 21 (Action Programme – Agenda 21). Polska wersja Agendy
ukazała się w roku 1993 w opracowaniu „Dokumenty końcowe Konferencji Narodów
Zjednoczonych Środowisko i Rozwój”. Agenda 21 zawiera następujące postulaty: walkę
z ubóstwem, zmiany w modelu konsumpcji, promowanie trwałego i zrównoważonego
rozwoju osiedli ludzkich, umocnienie roli biznesu i przemysłu, a także nauki w osiąganiu
celu zrównoważonego rozwoju. Podkreślana jest ponadto znacząca rola tworzenia planów,
programów i strategii rozwoju miast, które dla swojego powodzenia wymagają współpracy
i koordynacji wielu różnych zainteresowanych stron. Aby stworzyć wspólną wizję rozwoju, a potem przekształcić ją w strategię zrównoważonego miasta, gminy czy dzielnicy, powinni ze sobą współpracować przede wszystkim przedstawiciele samorządu terytorialnego,
administracji, biznesu, nauki, organizacji społecznych, i wreszcie sami lokalni mieszkańcy.
Agenda 21 zawiera bezprecedensowy zapis, że każdy obywatel świata może znaleźć dla
siebie pole do działania na rzecz zrównoważonego rozwoju8.
Aby stworzyć warunki do trwałego rozwoju władze gminy powinny podejmować
wszelkie niezbędne i możliwe środki do stworzenia warunków dla merytorycznej rozmowy, debaty, konsultacji. Artykuł 5a ustawy gminnej stanowi, że „w przypadkach przewidzianych ustawą oraz w innych sprawach ważnych dla gminy mogą być przeprowadzone
na jej terytorium konsultacje z mieszkańcami gminy. Zasady i tryb przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami gminy określa uchwała rady gminy”. Termin „konsultacja” wywodzi się z języka łacińskiego (consulere – radzić się) i oznacza radę, poradę, zasięganie
opinii u konsultantów9. W takim ujęciu konsultacje oznaczają uzgadnianie, wyrażanie opinii w drodze głosowania przez zbiorowy podmiot suwerenności (samych mieszkańców).
Redakcja cytowanego przepisu nie budzi wątpliwości co do tego, że powinność
przeprowadzenia konsultacji społecznych z mieszkańcami gminy musi mieć źródło normatywne przewidziane w ustawie, albo musi wynikać z uchwały rady gminy w innych niż
przewidziane ustawami sprawach ważnych dla gminy. Pierwszy rodzaj konsultacji należy
do konsultacji obligatoryjnych, drugi zaś do fakultatywnych. Tylko w odniesieniu do konsultacji obligatoryjnych, członek społeczności lokalnej ma prawo oczekiwać aby zasięgnięto od niego opinii przed podjęciem pewnego rodzaju decyzji. Prawo to ma charakter
publicznego prawa podmiotowego. W odniesieniu natomiast do konsultacji fakultatywnych – członkowi społeczności lokalnej nie przysługuje zagwarantowane prawnie roszczenie o przeprowadzenie konsultacji. Stosownie do art. 3 ust. 1 Europejskiej Karty
8
Szerzej zob. M. Jarzemska, A. Węglarz, M. Wielomska, Zrównoważone miasto – zrównoważona energia
z perspektywy energetyki przyjaznej środowisku, Wydawnictwo Fundacja Instytut na rzecz Ekorozwoju,
Warszawa 2011, [w:] http://www.kape.gov.pl/new/docs/ine/11_zrownowazone_miasto.pdf, (12.10.2013
r.).
9
Por.: W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1983, s. 228, [za:]
E. Olejniczak – Szałowska, Konsultacje we wspólnocie samorządowej, Samorząd Terytorialny, 1997, nr 12, s. 104 i n.
139
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Samorządu Terytorialnego10 – samorząd lokalny oznacza prawo i zdolność społeczności
lokalnych, w granicach określonych prawem, do kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich własną odpowiedzialność i w interesie ich mieszkańców.
W myśl art. 4 ust. 6 EKST – społeczności lokalne powinny być konsultowane o tyle, o ile
jest to możliwe, we właściwym czasie i w odpowiednim trybie, w trakcie opracowywania
planów oraz podejmowania decyzji we wszystkich sprawach bezpośrednio ich dotyczących11.
„Zrównoważony” rozwój gminy
Rozwój współczesnej gminy nie jest możliwy bez uwzględnienia wizji i celów samych zainteresowanych. W dużym stopniu zależny jest od jej zdolności konkurencyjnych,
wizerunku oraz atrakcyjności oferowanych usług. Dlatego prawo do konsultacji, zapewniając udział obywateli w organizacji życia zbiorowego uczy odpowiedzialności za sprawy
publiczne. Zrównoważony rozwój społeczeństwa może mieć miejsce jedynie z udziałem
tegoż społeczeństwa, bez niego koncepcja ta staje się iluzoryczna. W orzecznictwie administracyjnym (nadzorczym) podkreślono konieczność rzeczywistego, a nie tylko formalnego charakteru konsultacji, stwierdzając, że „wymóg podejmowania uchwał po konsultacji
z mieszkańcami” powinien być rozumiany jako rzeczywiste omówienie z mieszkańcami
proponowanych zmian i wyrażenie przez nich opinii, a nie tylko zorganizowanie pewnej
liczby spotkań i uznanie, bez względu na liczbę uczestników tych spotkań, spełnienia wymogu konsultacji12. Brzmienie art. 5a ust. 2 ustawy gminnej nakłada zatem na radę gminy
konieczność podjęcia stosownej uchwały ustalającej ogólną formułę przeprowadzania konsultacji. Poza podjęciem takiej uchwały pozostaje jeszcze etap najważniejszy, czyli działania promujące atrakcyjność tej formy uczestnictwa oraz ewidentne korzyści z niej
wynikające. Tylko w ten sposób prawo do konsultacji w sposób realny może przyczynić
się do rozwoju wspólnoty lokalnej, w przeciwnym razie pozostanie tylko ustawowym
„martwym” zapisem.
Analiza badań przeprowadzonych przez ASM – Centrum Badań i Analiz Rynku Sp.
z o.o. na zlecenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji13 w roku 2009 wskazuje, że konsultacje społeczne w sprawach ważnych dla lokalnego samorządu przeprowadza ponad połowa tj. 59,80 % analizowanych jednostek administracji samorządowej14.
Interesujące pozostaje to, że nie daje się zaobserwować większych różnic pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Zastosowanie instytucji konsultacji typowe jest zarówno dla
gmin wiejskich, miejsko – wiejskich, jak i większych jednostek. Dane pochodzące z badań
pozwalają także poznać główne powody konsultacji społecznych: sprawy związane z zagospodarowaniem przestrzennym (24,10 %), współpraca z organizacjami pozarządowymi
10
Dz. U. z 1994 r., Nr 124, poz. 607. Zwana dalej: EKST.
Zob.: Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z 28.09.2010 r., sygn. akt III SA/Lu
260/10; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 17.12.2008 r., sygn. akt II SA/Po
538/08. Więcej orzeczeń w bazie LEX lub w bazie orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego.
12
Zob.: Rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody łódzkiego z 5.05.2000 r., sygn. akt PR 01374/15/00, LEX nr
44123; rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody opolskiego z 03.03.2010 r., sygn. NK.III-LM-0911- 10/2010,
LEX nr 599364; A. Szewc, Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, Wydawnictwo Wolters Kluwer,
13
Raport końcowy – „Badanie ewaluacyjne wsparcia udzielonego administracji samorządowej w ramach
Działania 5.2. Wzmocnienie potencjału administracji samorządowej z Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki 2007 – 2013”. Pełna treść raportu opublikowana na stronie internetowej: www.ip.mac.gov.pl.
(12.10.2013 r.).
14
Próba wynosiła 562, a więc stosunkowo reprezentatywna, biorąc pod uwagę, że w Polsce według stanu na
dzień 01.01.2011 r. było: 1571 gmin wiejskich, 602 gminy wiejsko – miejskie praz 306 gmin miejskich.
11
140
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
(16,10 %), inwestycje (14,90 %), zmiany nazw ulic oraz granic administracyjnych (12,20
%), rewitalizacja (11,60 %), tworzenie dokumentów strategicznych w tym planów i założeń rozwojowych (9,20 %), ochrona środowiska (6,80 %), budżet15 (6,00 %), przeznaczenie funduszy strukturalnych (3 %), kanalizacja (2,70 %), polityka społeczna (2,40 %),
edukacja (2,40 %).
Przedstawiony zarys analizowanych wyników badań nie budzi optymizmu. Przyczyna ta nie została również wskazana w treści raportu, jednakże z dużą dozą prawdopodobieństwa można pokusić się o stwierdzenie, że przyczyn tak niskiego stopnia
zastosowania instytucji konsultacji, nie wyłączając nawet kwestii budżetów obywatelskich,
albowiem wciąż pozostają w fazie próby zainteresowania, upatrywać należy w braku tradycji partycypacyjnych w polskim społeczeństwie. Tak naprawdę większość Polaków interesuje się w dużej mierze swoimi najbliższymi sprawami, z otoczenia rodziny i przyjaciół.
Sprawy wspólnoty samorządowej, miasta, osiedla, sołectwa w dalszym ciągu pozostają
poza kręgiem zainteresowań.
Doświadczenia, działania na rzecz społeczności i umiejętności obywatelskie potrzebne są zarówno społeczeństwu demokratycznemu, jak i obywatelom w takim społeczeństwie. Demokracja potrzebuje obywateli, którzy chcą i potrafią obsługiwać jej
mechanizmy, zaś obywatele pozbawieni umiejętności społecznych nie skorzystają z oferowanych im przez demokrację możliwości wyrażania swych preferencji i realizacji interesów. Rozwój demokracji i przyrost umiejętności obywatelskich w społeczeństwie
wzmacniają się nawzajem16. Kapitał społeczny stanowi istotę społeczeństwa obywatelskiego, z pewnością zaś społeczeństwa efektywnego rozwojowo. Przez kapitał społeczny
należy rozumieć sieć związków istniejących w społeczeństwie. Powstaje zatem zasadnicze
pytanie, dlaczego ów kapitał społeczny miałby wpływać na zrównoważony rozwój wspól15
Sytuacja przeprowadzania konsultacji w zakresie budżetu wydaje się zmieniać na lepsze, a to na skutek
wdrażania idei tzw. „budżetów obywatelskich” lub też „budżetów partycypacyjnych”, w ramach których
mieszkańcy zgłaszają propozycje i głosują, na co powinna zostać wydana określona pula pieniędzy z kasy
miasta. Na podstawie szacunków organizacji pozarządowych realizowanych jest ok. 40 tego typu inicjatyw. Budżety partycypacyjne największą popularność zyskują jednak w dużych miastach, i tak według aktualnych danych: Wrocław w 2013 r. przeznaczył na ten cel kwotę 3 mln zł, a na 2014 r. będzie to kwota
rzędu 20 mln zł; Łódź w 2013 r. – 20 mln zł, a w 2014 r. będzie to kwota 30 mln zł; Warszawa – budżet
obywatelski od 2015 r., głosowanie nad projektami do realizacji w czerwcu 2014 r. dotyczyć ma 2015 r.,
planowana kwota od 20 do 42 mln zł; Szczecin – budżet obywatelski od 2013 r. z kwotą 5 mln zł; Białystok – budżet obywatelski od 2013 r. z kwotą 10 mln zł; Kielce – budżet obywatelski od 2014 r. z kwotą
ponad 5 mln zł; Gorzów Wielkopolski – budżet obywatelski od 2013 r. z kwotą 2 mln zł; Bydgoszcz – budżet obywatelski od 2013 r. z kwotą 10 mln zł; Katowice – budżet obywatelski od 2013 r. z kwotą w trakcie konsultacji; Opole – budżet obywatelski od 2015 r. z kwotą 2 mln zł – T. Żółciak, Publiczne pieniądze
idą w ręce ludzi, Dziennik Gazeta Prawna, nr 207 (3597), 24.10.2013 r. Tymczasem L. Róg, stwierdza, że
„najprostsza definicja miasta zrównoważonego to taka, która określa je jako miasto w którym ludziom żyje
się dobrze. W Polsce przed 11 laty została wprawdzie zawiązana się miast, gmin i powiatów zrównoważonego rozwoju wzorowana na podobnej sieci europejskiej, ale dziś niewiele słychać o jej działaniach”.
Z kolei jak słusznie zauważa uczestniczka Kongresu Regionów w Świdnicy w 2011 A. WiktorskaŚwięcka, ekspert od polityki zrównoważonego rozwoju, „idea zrównoważonego rozwoju jest realizowana,
ale w odmienny sposób niż zakłada Unia Europejska. Mamy zapisane w strategiach kierunkowych priorytety w obszarze rozwoju przestrzennego, gospodarczego i społecznego. Problem polega na tym, że trzy obszary rozwoju miast nie są integrowane i koordynowane. Nie są spięte na poziomie wspólnej wizji i celów.
Brakuje też dialogu i partycypacji, które są potrzebne, by zmienić sposób zarządzania miastami. Szerzej
zob.: L. Róg, Nasze niezrównoważone miasta, Gazeta Wyborcza – Tygodnik z Dolnego Śląska, nr 111,
19.05.2011 r.
16
Szerzej zob.: A. Sułek, Stan społeczeństwa obywatelskiego. Doświadczenie, działania dla społeczności
i kompetencje obywatelskie. Diagnoza Społeczna 2013 Warunki i Jakość Życia Polaków – Raport [Special
issue]. Contemporary Economics, 7, 286-295 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.109, s. 286 – 295 oraz cytowaną
tam literaturę.
141
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
noty? Odpowiedź na powyższe pytanie jest złożona i niejednoznaczna, a poniższe odpowiedzi nie wyczerpują całości tematyki:
- po pierwsze zorganizowane i uczestniczące społeczeństwo zapewnia sobie stały i stopniowy wzrost poczucia, że „mój głos jest ważny i zauważalny”,
- po drugie zorganizowane i uczestniczące społeczeństwo artykułując swoje potrzeby
zmniejsza ryzyko podejmowana przez władze inwestycji, w istocie mało użytecznych, lub
co gorsze niepotrzebnych,
- po trzecie zorganizowanie i uczestniczące społeczeństwo, kontroluje władze, zapobiegając wszelkim przejawom nadużyć,
- po czwarte zorganizowane i uczestniczące społeczeństwo ułatwia negocjacje i przyspiesza proces decyzyjny,
- po piąte zorganizowane i uczestniczące społeczeństwo umacnia ideę obywatelstwa, której
deficyt wciąż jest widoczny.
Zalety kapitału społecznego nie ograniczają się jedynie do efektów ekonomicznych.
Rozciągają się na szeroko rozumianą jakość życia społeczeństwa. Wnioski przeprowadzonej w roku 2013 Diagnozy Społecznej potwierdzają, że żyjemy w kraju coraz bardziej
efektywnych jednostek i niezmiennie nieefektywnej wspólnoty. Z udziałem w życiu społeczeństwa obywatelskiego, uzyskiwaniem i wykorzystywaniem umiejętności obywatelskich
wyraźniej wiąże się zaufanie do ludzi17, którego brak jest zauważalny.
Brak solidaryzmu, obojętność, niechęć do angażowania się w sprawy publiczne – to
na chwilę obecną wyznaczniki współczesnego społeczeństwa. To zdecydowanie wyznaczniki antyrozwojowe. Koncepcja zrównoważonego rozwoju zakłada aktywny udział
wszystkich zainteresowanych obywateli w szeroko pojętym zarządzaniu sprawami publicznymi, i nie dotyczy to wyłącznie zagadnień środowiskowych. Samorząd terytorialny,
u którego podstaw znajduje się gmina daje najlepsze rozeznanie w warunkach i potrzebach
lokalnych. Tego rozeznania brakuje w organom wyższych stopni, dlatego też korzystając
z możliwości jakie daje nam reforma samorządowa, społeczeństwo powinno w najpełniejszy sposób wykorzystać przysługujące mu instrumenty prawne do egzekwowania swoich
interesów. Prawo do konsultacji zasługuje na szczególną uwagę i uznanie. Atrakcyjność tej
formuły mieści się w opisowym i normatywnym charakterze samego pojęcia społeczeństwo obywatelskie. W takim układzie niezmiernie istotna wydaje się konieczność zmiany
spojrzenia na pojęcie zrównoważonego rozwoju, a nawet jego właściwe przedefiniowanie.
Przegląd wybranych uchwał rad gmin, potwierdza brak jakiegokolwiek odniesienia do idei
zrównoważonego rozwoju, co więcej znaczna część zawiera bardzo zbliżone treści18.
Z dużym optymizmem wyczekiwano na finalizację prac nad prezydenckim projektem ustawy o wzmocnieniu udziału mieszkańców w działaniach samorządu terytorialnego,
o współdziałaniu gmin, powiatów i województw oraz o zmianie niektórych ustaw, której
istota zawierała się w trzech pryncypialnych obszarach: zwiększenie udziału mieszkańców
w działaniach samorządu terytorialnego, wsparcie współpracy pomiędzy gminami, powiatami i województwami, usunięcie barier w rozwoju i funkcjonowaniu jednostek samorządu
terytorialnego, w szczególności wyraźne podkreślenie samodzielności jednostek samorządu terytorialnego w realizacji zadań publicznych19. Niestety prace te doczekały pomyślnego zakończenia.
17
Szerzej zob.: J. Czapiński, Stan społeczeństwa obywatelskiego. Kapitał społeczny. Diagnoza Społeczna
2013, Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 296-308
DOI: 10.5709/ce.1897-9254.110, s. 296 – 308 oraz cytowaną tam literaturę.
18
Kilkaset przykładowych uchwał znaleźć można w bazie LEX.
19
www.infor.pl (09.11.2011 r.)
142
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Podsumowanie
Koncepcja zrównoważonego rozwoju w sposób trwały wpisała się w strukturę polskiego samorządu terytorialnego. Zakorzenienie to ma bardzo płytkie podstawy. Ustawowe
obywatelskie prawo do konsultacji, stanowiące wyraz poszanowania wartości demokratycznej partycypacji i przejrzystości działań, w stopniu niewielkim współgra z tematyczną
koncepcją rozwoju zrównoważonego. Nie zwalnia to jednak obecnych i przyszłych pokoleń do podjęcia bardziej wytężonych działań na rzecz internalizacji tych norm.
Bibliografia
Barber B.R., Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli,
przeł. H. Jankowska, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2008, [za:] G. Osika, Rola intelektualistów w społeczeństwie skonsumowanym, [w:] Inteligent i Obywatel, Weryński
P., Rąb K., Musiał A. (red.), Wydawnictwo Homini, Kraków 2009.
Czapiński J., Stan społeczeństwa obywatelskiego. Kapitał społeczny. Diagnoza Społeczna 2013
Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport [Special issue]. Contemporary Economics,7, 296-308 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.110.
Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1093/2012/UE z dnia 21 listopada 2012 r.
w sprawie Europejskiego Roku Obywateli (Dz. Urz. UE L 325/1).
Jarzemska M., Węglarz A., Wielomska M., Zrównoważone miasto – zrównoważona energia
z perspektywy energetyki przyjaznej środowisku, Wydawnictwo Fundacja Instytut na
rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2011, [w:] http://www.kape.gov.pl, (12.10.2013 r.).
Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1983,
[za:] Olejniczak – Szałowska E., Konsultacje we wspólnocie samorządowej, Samorząd
Terytorialny, 1997.
Raport końcowy – „Badanie ewaluacyjne wsparcia udzielonego administracji samorządowej w
ramach Działania 5.2. Wzmocnienie potencjału administracji samorządowej z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 – 2013”. Pełna treść raportu opublikowana
na stronie internetowej: www.ip.mac.gov.pl. (12.10.2013 r.).
Rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody łódzkiego z 5.05.2000 r., sygn. akt PR 01374/15/00, LEX
nr 44123.
Rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody opolskiego z 03.03.2010 r., sygn. NK.III-LM-091110/2010, LEX nr 599364.
Róg L., Nasze niezrównoważone miasta, Gazeta Wyborcza – Tygodnik z Dolnego Śląska,
nr 111, 19.05.2011 r.
Skarga B., O obywatelstwie, Gazeta Świąteczna 22.10.2005 r.
Sobczak E., Ranking samorządów zrównoważonego rozwoju, Infrastruktura – Środowisko –
Energia, Rzeczpospolita nr 272 (9088) – dodatek lobbingowy, 23.11.2011 r.
Sułek A., Stan społeczeństwa obywatelskiego. Doświadczenie, działania dla społeczności
i kompetencje obywatelskie. Diagnoza Społeczna 2013 Warunki i Jakość Życia Polaków – Raport [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 286-295 DOI:
10.5709/ce.1897-9254.109.
Szewc A., Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 112.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z 28.09.2010 r., sygn. akt III
SA/Lu 260/10.
143
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 17.12.2008 r., sygn. akt II
SA/Po 538/08.
Zabłocki J., Wspólnota jako obywatelska sfera publiczna, [w:] 20 lat samorządu terytorialnego
w II i III Rzeczypospolitej. I Wydziałowa Konferencja Kół Naukowych Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Korczak J. (red.), Wydawnictwo Kolonia Limited, Wrocław 2010.
Żółciak T., Publiczne pieniądze idą w ręce ludzi, „Dziennik Gazeta Prawna”, nr 207 (3597),
24.10.2013 r.
Magdalena Randall-Schab
DEMOKRACJA – ROZUMIENIE I ZRÓWNOWAŻONY
ROZWÓJ W QUASI PIŚMIENNYCH SPOŁECZEŃSTWACH
Jest wiele powodów, dla których zachodnie państwa oraz powołane przez nie organizacje decydują się na pokojowe zaangażowanie w państwach „tradycyjnych” czy „neopatrymonialnych”, w których sposób sprawowania władzy państwowej różni się od
modelu znanego w Weberowskich państwach „nowoczesnych”. Owym interwencjom
przyświeca dążenie do promowania idei wolności, demokracji, szacunku dla praw człowieka oraz rządów prawa, których upowszechnienie, w założeniu, ma prowadzić do stabilizacji, poprawy dobrobyt oraz rozwoju społeczno-polityczno-ekonomicznego podmiotów,
w których przeprowadzane są interwencje.
W naukach społecznych można wskazać wiele trendów analizy demokratyzacji
państw, które nie mają charakteru „nowoczesnego”, zgodnie z rozumieniem M. Webera.
Spośród wielu można wskazać na rolę elity (zob. M. Burton, R. Gunther, J. Higley czy
D. C. North, J. J. Wallis, B. R. Weingast) w procesie demokratyzacji, wpływ kultury politycznej (G. Almond i C. Verba), konsolidację społeczeństwa obywatelskiego czy zewnętrzne oddziaływanie społeczności międzynarodowej. Stosunkowo mało rozważań jest
natomiast poświęconych związkowi pomiędzy stylem poznawczym społeczeństw niepiśmiennych a rozumieniem i upowszechnianiem demokracji.
Dociekania taki mają szczególne znaczenie w kontekście społeczeństw quasi piśmiennych (oral residue society), czyli takich, w których zgodnie z operacjonalizacją dokonaną przez Waltera Onga nie zakończył się proces transformacji kultury,
a społeczeństwo nadal posiada wiele cech charakterystycznych dla kultur oralnych.1
W społeczeństwach tych, w przeciwieństwie do społeczeństw pierwotnie piśmiennych
(primary oral), obywatele (choć niekoniecznie wszyscy) mają kontakt z pismem, jednak
większość z nich nadal formułuje myśli w oparciu o tradycję oralną, a nie piśmienną.
W. Ong trafnie zauważa, że wzięcie „pióra do ręki”2 nie oznacza natychmiastowej transformacji stylu poznawczego. Podkreśla, że pismo, aby zaczęło wywierać wpływ na procesy myślowe musi najpierw zostać zinternalizowane przez jednostki.3
Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi zachodnich czytelników na
wpływ poziomu czytelnictwa i piśmiennictwa na sposób definiowania idei upowszechnianych przez państwa zachodnie w ramach przeprowadzanych przez nie pokojowych interwencji. Rozważania zostaną przeprowadzone w trzech etapach. W pierwszeym zostanie
dokonana syntetyczna charakterystyka stylu poznawczego społeczeństw quasi piśmiennych. Następnie rozważania zostaną zilustrowane przykładami zaobserwowanymi
w afgańskim społeczeństwie. W ostatnim zaś, zamiast konkluzji zostanie ukazany związek
przeprowadzonych rozważań z ideą zrównoważonego rozwoju.
1
Ong, W., Orality and Literacy, Routledge, London and New York, 2002, s. 35.
Ibidem, s. 26.
3
Ibidem, s. 55.
2
Magdalena Randall-Schab: Demokracja – rozumienie i zrównoważony rozwój w quasi piśmiennych... 145
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Style poznawcze społeczeństw quasi piśmiennych
Od połowy lat 60-tych XX wieku, 8 września świętowany jest zarówno Międzynarodowy Dzień Piśmiennictwa, jak i Międzynarodowy Dzień Walki z Analfabetyzmem.
Takie dwutorowe świętowanie, którego motywem przewodnim jest umiejętność pisania
i czytania, uświadamia iż w tym kontekście inne wyzwania stoją przed społeczeństwami
piśmiennymi a inne przed quasi i niepiśmiennymi. Zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią
dalsze rozważania zostaną poświęcone społeczeństwom wchodzącym do drugiej grupy.
UNESCO, które ustanowiło powyższe święta, słusznie zauważa, że „umiejętność
pisania i czytania nie jest tylko zwykłą umiejętnością czytania i pisania”.4 Umiejętność ta
daje bowiem nie tylko doraźną biegłość w posługiwaniu się piórem, lecz przynosi także
dalekosiężne skutki w postaci transformacji procesów poznawczych. Kompetencje kognitywne rozwinięte pod wpływem rozwoju piśmiennictwa przyczyniają się do zmiany świadomości i sposobu postrzegania rzeczywistości. Pismo zaczyna wpływać na kształt
wytwarzanych myśli.
J. Ong zauważa, że przedstawiciele kultur oralnych w swoich wypowiedziach nawiązują
do konkretnych obiektów a nie ogólnych kategorii. Ich myśli charakteryzują się minimalnie abstrakcyjnymi przedstawieniami i są związane z konkretnymi sytuacjami życiowymi.5 Zgromadzona wiedza nie jest analityczna, ale zagregowana i tworzona
kontekstowo.6
Mirosława Marody, odwołując się, m.in. do Jacka Goody’ego, również opowiada
się za istnieniem związku pomiędzy językiem, myśleniem i działaniem. Źródeł odmienności stylu poznawczego właściwego społeczeństwom nowoczesnym upatruje w „dłuższym procesie społeczno-historycznym, zapoczątkowanym między innymi
wynalezieniem pisma”.7 Dowodzi, że przejście od „przedpiśmiennego” do „piśmiennego” stylu poznawczego polega „nie tyle na pojawieniu się tych cech w ludzkim umyśle,
ile na „>>ustanowieniu kumulatywnej tradycji<< myślenia sceptycznego, krytycznego,
racjonalnego”.8
W celu scharakteryzowania przedpiśmiennego stylu poznawczego badaczka opisuje trzy
właściwości konkretności, jednego z wymiarów ludzkiego myślenia znajdującego się
w opozycji do abstrakcyjności, cechy charakterystycznej dla społeczeństw piśmiennych.9 Warto poświęcić im nieco uwagi, gdyż odpowiadają im trzy wytwory procesów
myślenia - pojęcia, relacje i wiedza. Pierwsza właściwość to bezpośredniość, która polega na osobistym zbieraniu danych, „na podstawie których konstruuje się systemy klasyfikacji, znaczenia słów oraz systemy wnioskowania”. W jej zakres wchodzi zmysłowe
gromadzenie danych z życia codziennego, jak i praktyczne doświadczenia jednostek,
które dominują nad systemami związków słowno-logicznych. Badaczka ilustruje tę cechę przykładem pojęcia boga, które dla przedstawicieli społeczeństw niepiśmiennych
oznacza osobą pojawiającą się jako zdarzenie lub obiekt, podczas gdy w społeczeństwach nowoczesnym uosabia ono zasadę boga. Innym przykładem, przywołanym za
Richardem Pipesem, jest przypadek rosyjskiego chłopa z początku XX wieku, który
z jednej strony ma problemy ze zrozumieniem pojęcia „odległość”, umie natomiast po4
UNESCO, Literacy and Peace, 2012, s. 2,www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/ED/pdf,
/NotesLiteracy-Peace.pdf, [dostęp: 23.09.213].
5
Ong, W., op. cit., s. 49.
6
Ibidem, s. 56.
7
Marody, M., Technologie intelektu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1987, s. 5.
8
Ibidem, s. 58.
9
Paragraf przygotowany w oparciu o Ibidem, s. 57-68.
146
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
dać w wiorstach odległość z wioski do wioski. Druga cecha odnosi się do „specyficznego typu relacji postrzeganych w świecie zewnętrznym, określanych często mianem relacji kontekstowych”. Mają one swoją podstawę w asocjacji, a nie logicznej analizie
zjawisk. Wynika ona z „bezpośredniego doświadczenia” - „a więc styczności w czasie
i przestrzeni oraz zależności instrumentalnych”. Ostatnią cechą jest nieumiejętność
uogólniania danych bezpośrednich. M. Marody wysnuwa wniosek, że wiedza przedpiśmienna operuje na poziomie szczegółowych wskaźników różnych zmiennych, podczas
gdy wiedza w społeczeństwach piśmiennych to „wiedza zsyntezowana”, „posługująca
się ogólnymi zmiennymi”.
Kompetencje poznawcze są jednym ze wskaźników różnicujących społeczeństwa (quasi) oralne od piśmiennych. W tych dwu diametralnie innych typach społeczeństw obowiązują inne przedstawienia świata, interpretacja rzeczywistości i znaczenia słów.
W społeczeństwach pierwszego typu znaczenie jest ukryte w kontekście, zaś w drugich
w tekście. Za Sapirem Worthem, M. Marody podkreśla, że wyraz nie jest tak bardzo
istotny jak sens zdania, który jest „funkcją ogólniejszego kontekstu wyobrażeń o świecie”.10 Język w społeczeństwach piśmiennych powie W. Ong jest sposobem działania,
a nie odpowiednikiem myśli.11
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że kultury piśmienne są zanurzone w oralności,
„oralne wyrażenie mogą istnieć i najczęściej istniały bez żadnego pisma, podczas gdy pismo nigdy nie mogłoby istnieć bez oralności.12 W. Ong oraz A. R. Luria ponadto dowodzą,
że społeczeństwa oralne potrafią wytłumaczyć bardzo skomplikowane procesy oraz zjawiska. Głównym źródłem wiedzy o świecie jest wspólnota, informacje są zaś zdobywane
poprzez przez doświadczenie, zapamiętywanie oraz powtarzanie. Brak uwewnętrznionej
umiejętności pisania powoduje jednak, że wnioski formułowane są w oparciu o konkretne,
a nie abstrakcyjne kategorie.
Studium przypadku Afganistan
Problem definiowania zjawisk w kategoriach konkretnych zostanie zobrazowany przykładami zaobserwownymi w Afganistanie.13 Wybór ten wynika z doświadczenia pobytu
i pracy w tym kraju, podczas którego po raz zwróciłam uwagę na odmienności w stylach poznawczych przedstawicieli kultur piśmiennych i quasi piśmiennych.
Tytułem wprowadzenia warto przytoczyć dwa przykłady z życia codziennego, które
wskazują na „konkretny” sposób myślenia Afgańczyków. Pierwsza sytuacja zdarzyła się
podczas pokazu multimedialnego poświęconego Polsce zorganizowanego w szkołach,
na zakończenie realizacji projektów edukacyjnych. Przed projekcją zostało zapowiedziane, że wszystkie zgromadzone osoby zostaną zabrane na krótką wycieczkę do Polski. Po pokazie podszedł do mnie jeden z pracowników prowincjonalnego Departamentu
Edukacji i z rozczarowaniem stwierdził, że gdy mówiłam o „wycieczce do Polski to był
to tylko taki żart”.
Druga sytuacja miała miejsce podczas warsztatów poświęconych „Porozumiewaniu się
bez przemocy” (Non-violent Communication), podczas których trenerzy ze Szwajcarii
odegrali krótką scenkę – sprzeczkę rodzinną, którą chcieli wykorzystać jako punkt wyj10
Marody, M., op. cit., s. 77.
12
Ibidem, s. 8.
13
W latach 2008-2009 pracowałam na misji PAH w Afganistanie i koordynowałam projekty edukacyjne
w Prowincji Pandższir.
11
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ścia do omówienia prezentowanej metody. Praca z tak przygotowanym materiałem nie
była jednak możliwa, gdyż Afgańczycy skrytykowali ją. Nie spodobało im się, że szkoleniowcy nie zagrali tak, jak w „prawdziwym życiu”. Zarzuty dotyczyły m.in. sposobu
witania się, braku obecności najstarszego członka rodu podczas rozwiązywania sporu
oraz poruszenia problemu (prawa do edukacji), które nie jest prawdziwym problemem.
Afgańscy uczestnicy sami odegrali scenkę imitując prawdziwą rodzinną kłótnię. Nawet
wybór mężczyzny, który odgrywał rolę nestora rodu nie był przypadkowy. Został nim
wybrany mężczyzna, który nauczał w madrasie (szkole religijnej).
W obu przytoczonych powyżej przykładach, zgodnie z ustaleniami W. Ongi i J.
Goddy’ego, widać, iż Afgańczycy definiowali rzeczywistość w kategoriach konkretnych
a nie abstrakcyjnych. Użyta metafora została potraktowana jako zapowiedź faktycznej
wycieczki, zaś odegrana scenka rodzajowa została odrzucona, gdyż nie ściśle nie naśladowała afgańskich realiów.
Należy zgodzić się z opinią Louisa Dupree, że Afgańczycy posiadają kulturę piśmienną, jednak są niepiśmiennym społeczeństwem.14 Nie ma wątpliwości, że choć pismo jest używane w tym kraju od wieków, do dziś w Afganistanie nie dokonała się
jeszcze rewolucja piśmienna, która wpłynęłaby na głęboką transformację afgańskiego
społeczeństwa.15 Poziom piśmiennictwa w 2011 roku był szacowany na 39% (liczony
wśród osób powyżej 15 roku życia).16 Czytać i pisać nie potrafi ponad połowa afgańskiego społeczeństwa.
Wracając do właściwego przedmiotu rozważań, należy zauważyć, że realizowany od
2001 roku projekt odbudowy afgańskiego państwa zakład odbudowę formalnych instytucji państwowych oraz upowszechnienie demokratycznych wartości. Towarzyszyło temu przekonanie, że wraz z ich restauracją oraz wdrożeniem mechanizmów sprawowania
władzy opartych na legalno-racjonalnej prawomocności Afgańczycy porzucą tradycyjne
praktyki sprawowania władzy. Analiza efektów procesów państwowotwórczych
w Afganistanie pozwala na stwierdzenie, że intensywna instytucjonalizacja państwa oraz
rozbudowa administracji nie zmieniły natury sprawowania władzy w Afganistanie. Doszło natomiast do akomodacji tradycyjnej logiki w ramach formalnych instytucji.
Nie ma wątpliwości, że wiele jest przyczyn takiego rozwoju sytuacji, na omówienie
których niestety nie ma miejsca w tej pracy. Należy jednak zauważyć, że zgodnie z przyjętym założeniem, iż mowa jest nierozdzielna od świadomości, należy się spodziewać, że
style poznawcze dominujące w afgańskim społeczeństwie również opóźniają proces transformacji.
Thomas Barfield oraz Neamatollah Nojumi zauważają, że u źródeł niskiej efektywności funkcjonowania afgańskiego państwa leży traktowanie jako synonimów pojęcia rządzenia (governance) i system rządów (government).17 Badacze nie wyjaśniają jednak
przyczyn zdiagnozowanego przez siebie zjawiska. Można zaryzykować stwierdzenie, że
należy ich szukać właśnie w kompetencjach i stylach poznawczych Afgańczyków.
14
Dupree, L., Afghanistan, Princeton University Press, New Jersey 1973, s. 74.
Marody, M., Giza-Poleszczuk, A., Przemiany więzi społecznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 280.
16
UNICEF, Education in Afghanistan. Factsheet, 2011, s. 1, www.Unicef.Org/Infobycountry/Files/Aco,
Education_Factsheet_November_2011_.Pdf, [dostęp: 20.11.2013].
17
Barfield, T., Nojumi, N., Bringing More Effective Governance to Afghanistan: 10 Pathways to Stability,
MEPC, 2010, http://www.mepc.org/journal/middle-east-policy-archives/bringing-more-effectivegovernance-fghanistan-10-pathways-stability, [dostęp: 28.10.2013].
15
148
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Społeczeństwo afgańskie charakteryzuje myślenie w kategoriach konkretnych, a nie
abstrakcyjnych.18 W konsekwencji, państwo jest postrzegane w kategoriach konkretu,
a instytucje państwowe są utożsamiane z jednostkami sprawującymi formalne urzędy, nie
więc bezosobowymi instytucjami. Brak jest rozdzielenia tożsamości organizacji państwowej od tożsamości indywidualnych osób wchodzących w skład rządu, co jest charakterystyczne dla podmiotów, w których nie doszło do instytucjonalizacji państwa.19
Sytuacja taka nasuwa pytanie o perspektywę rozwoju afgańskiego państwa i demokratycznych mechanizmów w najbliższych dekadach. Wydaje się, że postrzeganie organizacji państwowej w kategoriach osobowych hamuje wprowadzanie długotrwałych reform,
gdyż realizacja programów odbudowy opiera się na zaangażowaniu konkretnych jednostek, a nie bezosobowych instytucji.20 Państwo jest postrzegane jako zbiór jednostek
wchodzących w skład rządu, od których zależy trwanie instytucji państwowych. Taka natura sprawowania władzy zaś niejako legitymizuje wykorzystywanie zasobów publicznych
i sprawowanych urzędów w celu realizacji partykularnych interesów. Rządzący są bowiem
niejako „właścicielami” powołanych przez siebie instytucji państwowych.
W. Ong zwraca uwagę, że rozwój piśmiennictwa znosi ograniczenie, jakim jest
przywiązanie słów do dźwięków, co następnie zmienia nie tylko sposób ekspresji, ale również procesy myślowe. Równocześnie proces upowszechniania pisma prowadzi do transformacji stosunków społecznych.21 Pismo oddziela autora od wypowiedzi, doprowadza do
powstania języka „uwolnionego” od kontekstu.22 Zaś komunikacja oparta na piśmie powoduje,
że interakcje społeczne są rozciągnięte w czasie i miejscu, co w konsekwencji prowadzi do
mniej personalnych i bardziej abstrakcyjnych relacji.23 Rozwój piśmiennictwa „wzmacnia
jednostki, poszerza ich krytyczne myślenie i daje im możliwość do działania”24, co nieuchronnie wpływa na sposób działania tradycyjnych wspólnot.
W tym kontekście interesująco prezentują się badania poświęcone podejściu
Afgańczyków do demokracji. Nie ma w tej pracy miejsca nawet na syntetyczną analizę
najważniejszych ustaleń 25, warto jednak przytoczyć spostrzeżenie A. Larson, iż Afgańczycy mówiąc o potencjalnych zagrożeniach związanych z umacnianiem demokracji w ich
kraju najczęściej wskazują na ryzyko naruszenia tradycyjnych wartości lub praktyk społecznych oraz rodzinnych.26 Sami Afgańczycy rozmowy dotyczące demokracji wiążą
z kulturą i tradycyjnymi wartościami. W dostępnych analizach charakterystyczne jest, iż
dyskusje na temat demokracji prowadzone są przez pryzmat osobistych doświadczeń
Afgańczyków, a nie z perspektywy głębokiej transformacji politycznej. Rozmowy są pro18
Marody, M., op. cit., roz. 2.
North, D. C., Wallis, J. J., Weingast, B. R., Violence and Social Orders, Cambridge University Press,
Cambridge 2013, s. 46.
20
Ibidem, s. 35.
21
22
Ibidem, s. 49.
23
Venturini, T., Secondary Orality (or second orality), [w:] International Collaborative Dictionary of Communications, (red.) R. K. Nielsen i in., http://mediaresearchhub.ssrc.org/icdc-content-folder/second-orality,
dostęp: 28.10.2013.
24
UNESCO, Literacy and Peace, s. 2.
25
Zob.np. Larson, A., Towards an Afghan Democracy? Exploring Perceptions of Democratisation in Afghanistan, AREU, 2009,
www.areu.org.af/Uploads/EditionPdfs/936EToward%20an%20Afghan%20Demoracy%20%20Exploring
%20Perceptions%20of%20Democratisation%20in%20Afghanistan%20DP%202009.pdf,[dostęp:
26.10.2013.
26
Ibidem, s. 23.
19
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wadzone nie na poziomie idei a przede wszystkim konkretu, jakim jest ich życie codzienne, często ograniczone do życia wspólnoty. O demokracji w zasadzie w ogóle nie dyskutuje się jako idei sprawowania władzy.
Choć ostatnie trzy dekady wojny domowej nadszarpnęły tradycyjne afgańskie normy i wartości, nadal znakomita większość relacji społecznych w Afganistanie opiera się na
kontaktach typu face to face. Wciąż wspólnota, która tradycyjnie zapewniała jednostkom
ochronę i dawała szansę na przeżycie, jest punktem odniesienia dla działań jednostek, bez
względu na ich status społeczny. Nadal podstawową jednostką społeczną jest rodzina, klan
lub wspólnota terytorialna. W obliczu powyższego można stwierdzić, że w Afganistanie
nie zaszła jeszcze rewolucja społeczno-kulturowa, którą wywołuje rozwój piśmiennictwa.
Zamiast konkluzji
Na koniec prowadzonych rozważań warto zastanowić się, dlaczego analizowanie
związku pomiędzy niskim poziomem czytelnictwa i piśmiennictwa, a sposobem rozumienia terminów takich jak demokracja czy rząd upowszechnianych przez państwa zachodnie
w państwach „tradycyjnych” lub „neopatrymonialnych” jest potrzebne oraz jaki ma ono
związek ze zrównoważonym rozwojem.
Ustosunkowując się do pierwszej kwestii warto zauważyć, że zgodnie ze statystykami UNESCO blisko co piąta osoba na świecie jest analfabetą.27 W. Ong wskazuje, że
z około 3000 języków dzisiaj mówionych tylko 78 ma literaturę.28 Tym samym wiele społeczeństw na świecie konstruuje rzeczywistość w oparciu o style poznawcze charakterystyczne dla społeczeństw niepiśmiennych.
Jednocześnie należy się spodziewać, że podobnie jak w przypadku relacji państw
stabilnych do państw kruchych i słabych, w której przewagą mają te drugie29, analogicznie
więcej może być społeczeństw charakteryzujących się tradycyjnymi stylami poznawczymi,
aniżeli „nowoczesnymi”. W tym świetle, zachodnie przedstawienia rzeczywistości i wyobrażenie o świecie staje się tylko jednym z wielu możliwych.
Obecnie państwa i organizacje zachodnie promują demokrację w różnych zakątkach świata, często w kontekstach odmiennych kulturowych. Programy pomocowe powszechnie oparte są na proceduralnej koncepcji demokracji, która zakłada organizowanie
wolnych i otwartych wyborów, autentyczną rywalizację polityczną oraz ochronę swobód
obywatelskich.30
Obserwacja sposobu realizacji projektów pomocowych wskazuje jednak, iż niejako
domniema się, że idea demokracji, ujęta we frazie „rządy ludzi, przez ludzi, dla ludzi” będzie intuicyjnie odczytywana w podobny sposób przez przedstawicieli różnych społeczeństwa. Ta swoista nonszalancja wywodzi się z założenia, iż posługiwanie się tymi samymi
terminami oznacza ich podobne rozumienie. Dotychczasowe rozważania ukazują, że jest to
błędne założenie. Te same słowa nabierają innych znaczeń w różnych kulturach.
Niewątpliwie ambitnym zadaniem jest upowszechnianie idei demokracji, jaki
i każdej innej abstrakcyjnej idei. Jedną z przyczyn jest sama właściwość pojęć abstrakcyj27
UNESCO, Message from Ms Irina Bokova, Director-General of UNESCO, on the occasion of the International Literacy Day, 8 September 2013, http://www.unesco.org/new/en/tashkent/about-this-office/singleview/news/message_from_ms_irina_bokova_director_general_of_unesco_on_the_occasion_of_the_intern
ational_literacy_day_8_september_2013-1/#.UnIzESfl6JQ, [dostęp: 26.10.2013].
28
Ibidem, s. 7.
29
Messner J. J. i in., The Failed States Index 2012: The Book, 2012, Fund for Peace,
http://www.fundforpeace.org/global/library/cfsir1210-failedstatesindex2012-06p.pdf,[dostęp: 07.01.2013].
30
Burton, M., Gunther, R., Higley, J., Elity a rozwój demokracji [w:] Elity, demokracja, wybory, (red.)
J. Szczupaczyński, Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 15.
150
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nych, które cechuje niesłychana pojemność znaczeniowa. Wydaje się jednak, że właśnie
w przypadku społeczeństw quasi piśmiennych należy być szczególnie uważnym. Błędna
strategia może doprowadzić do szybkiego zagubienia lub spłaszczenia sedna idei demokracji i doprowadzić do jej trwałego, czasem trwajacego przez kilka pokoleń zniekształcenia.
W. Onga zauważa, iż dla społeczeństw piśmiennych jest trudny do wyobrażenia
sposób myślenia osób niepiśmiennych, tak samo jak dla osób niepiśmiennych wiedzenie
świata po przejściu rewolucji piśmiennej.31 Wydaje się jednak, że już sama świadomość
istnienia zasadniczych różnic w stylach poznawczych w obu typach społeczeństwach może
pozytywnie wpłynąć na trwałe i pozytywne upowszechnienie demokracji. Ich istnienie nie
może być ignorowane, jeśli celem zachodnich społeczeństw jest zrównoważony rozwój
demokracji na świecie, idei, która ma zaspakajać potrzeb obecnych jak i następnych pokoleń.
Bibliografia
Barfield, T., Nojumi, N., Bringing More Effective Governance to Afghanistan: 10 Pathways to
Stability, MEPC, 2010, http://www.mepc.org.
Burton, M., Gunther, R., Higley, J., Elity a rozwój demorkacji, [w:] Elity, demokracja, wybory,
(red.) J. Szczupaczyński, Agencja Scholar, Warszawa 1993.
Dupree, L., Afghanistan, Princeton University Press, New Jersey 1973.
Larson, A., Towards an Afghan Democracy? Exploring Perceptions of Democratisation in Afghanistan, AREU, 2009, http://www.areu.org.af.
Marody, M., Technologie intelektu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1987.
Marody, M., Giza-Poleszczuk, A., Przemiany więzi społecznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2005.
Messner J. J. i in., The Failed States Index 2012: The Book, 2012, FfP, www.fundforpeace.org/.
North, D. C., Wallis J. J., Weingast, B. R., Violence and Social Orders, Cambridge University
Press, Cambridge 2013.
Ong, W. Orality and Literacy, Routledge, London and New York, 2002.
UNESCO, Literacy and Peace, 2012, http://www.unesco.org.
UNESCO, Literacy and Peace, 2012, http://www.unesco.org/.
UNESCO, Message from Ms Irina Bokova, Director-General of UNESCO, on the occasion of the
International Literacy Day, 8 September 2013, http://www.unesco.org.
UNICEF, Education in Afghanistan, Factsheet, 2011, Http://Www.Unicef.Org/Infobycountry.
Venturini, T., Secondary Orality (or second orality) [w:] International Collaborative Dictionary of
Communications, (red.) R. K. Nielsen i in., http://mediaresearchhub.ssrc.org/.
31
Ong. W., op. cit., s. 31.
Joanna Żak
ART. 37 KARTY PRAW PODSTAWOWYCH UNII
EUROPEJSKIEJ NA TLE „PRAWA DO ŚRODOWISKA”
JAKO ELEMENT MECHANIZMU URZECZYWISTNIANIA
ZASADY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
„Istoty ludzkie są w centrum zainteresowania w procesie zrównoważonego rozwoju. Mają prawo
do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą.”1
Wprowadzenie
Rewolucyjność2 stosunkowo nowej idei zrównoważonego rozwoju (sustainable
development)3 wynika z globalnej kompilacji celów podyktowanych przede wszystkim
troską o przyszłe pokolenia. Stąd szereg deklaracji i raportów4 oraz regulacji o charakterze
programowym (której przykładem może być długookresowa strategia rozwoju „Europa
2020 – strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego wyłączeniu społecznemu” zatwierdzona przez Radę Europejską 17 czerwca 2010 r.). Zrównoważony rozwój koncentruje się, w zależności od sposobu ujmowania, na składnikach
rzeczywistości, które można przyporządkować trzem genetycznie od siebie zależnym
i nierozdzielnym obszarom5: środowisku, społeczeństwu i gospodarce6. Trudno jednakże
wskazać strategię humanistycznego rozwoju, który zachowałby przymiot uniwersalności
przy jednoczesnym terytorialnym, temporalnym albo gospodarczym ograniczeniu. Kondycje współczesnych gospodarek i zróżnicowanie składników HDI7 wskazują przede wszyst1
Zasada 1 przyjęta w Deklaracji z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju.
Koncepcja rewolucji zrównoważonego rozwoju poruszona została między innymi w: A. Pawłowski, Rewolucja rozwoju zrównoważonego, Problemy ekorozwoju, 2009, vol. 4, nr 1, s. 65-76.
3
Nie jest przedmiotem mych rozważań sposób pojmowania zrównoważonego rozwoju, należy jednak wskazać najczęściej cytowaną definicję tej koncepcji, dookreśloną w tzw. Raporcie Brurdtland: „rozwój, który
zaspokaja potrzeby obecne, nie zagrażając możliwościom zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń”. Więcej: T. Borys, Spory wokół pojęcia zrównoważonego rozwoju, w: Zrównoważony rozwój – doświadczenia
polskie i europejskie, pod red S. Czai, Nowa Ruda 2005, s. 44-52.
4
Mowa tu o wszelkich deklaracjach o wymiarze globalnym katalizujących niejako urzeczywistnianie zrównoważonego rozwoju, do których zaliczyć należy: raport sekretarza generalnego ONZ U Thanta „Człowiek i jego środowisko” z 1969 r., raporty Klubu Rzymskiego, Raport Burdtland z 1987 r., Deklaracja
z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju i Agenda 21 z 1992 r., Deklaracja Parlamentarna z okazji
Światowego Szczytu w sprawie Zrównoważonego Rozwoju „W stronę zrównoważenia: implementacja
Agendy 21” z 2002 r.
5
E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalnych zagrożeń i integracji europejskiej, w: Zrównoważony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie, pod red. S. Czai, Nowa Ruda, 2005, s. 227-248.
6
R. Rosicki, Międzynarodowe i europejskie koncepcje zrównoważonego rozwoju, Przegląd Naukowo – Metodyczny, nr 4, 2010, s. 45.
7
Human Development Index określa się na podstawie trzech kryteriów: długości życia, wiedzy i dochodu.
Wskaźnik ten ma wysoką moc wyjaśniania stanu rozwoju danej grupy społecznej i umożliwia efektywne
porównanie postępu w przezwyciężaniu ubóstwa w poszczególnych państwach w danym przedziale czasowym. Zob: E. Haliżak, Przewartościowanie koncepcji rozwoju przez ONZ, w: Organizacja Narodów
2
152
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
kim właśnie na niemożność traktowania elementów, z których konstruuje się „zrównoważony rozwój” w ten sam sposób niezależnie od miejsca i podmiotów, których dotyczą.
Zrównoważony rozwój stanowi w zasadzie fundament europejskiej polityki ochrony środowiska8 i wyznacza kierunki działań Unii zmierzające do szeroko pojmowanej
ochrony środowiska. Mowa tu o szeregu aktów prawnych, które w mniej lub bardziej restrykcyjny sposób regulują przede wszystkim sferę „oddziaływania na środowisko”. Nie
zdumiewa zatem bardzo bogate orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii w Europejskiej (dalej jako TSUE) w przedmiocie ochrony poszczególnych składników środowiska9,
dostępu do informacji dotyczących środowiska10, bioróżnorodności11 czy realizacji celów
ochrony środowiska w politykach Unii Europejskiej12. Uderzające rozdrobnienie potrzeb,
a zatem i problemów, dotykających poszczególnych jednostek i społeczeństw wymusza
racjonalne sięganie po wyspecjalizowane „narzędzia” prawne, które w praktyce stanowią
jedynie małe kroki w kierunku urzeczywistniania zrównoważonego rozwoju, bez których
jednak nie można o urzeczywistnianiu mówić w ogóle. Choć wypracowano już stałe miejsce tej zasady w systemie prawnym Unii Europejskiej, efektywność przyjmowanych na
poziomie unijnym rozwiązań oraz stopień ich przystawalności do międzynarodowych
standardów, warunkujących wyjściowe składniki kolejnych etapów urzeczywistniania
rozwoju zrównoważonego zależą przede wszystkim od sposobu realizacji norm programowych oraz zaangażowania państw członkowskich.
W obliczu wyzwań, jakie stawia przed prawodawcami krajowymi niebywale doniosła idea, uzasadnione wydaje się zwrócenie uwagi na znaczenie umieszczonego w rozdziale IV KPP „Solidarność” sankcjonującego przede wszystkim prawa socjalne, art. 37 KPP,
zatytułowanego „ochrona środowiska”, zgodnie z którym: „Wysoki poziom ochrony środowiska i poprawa jego jakości muszą być zintegrowane z politykami Unii i zapewnione
zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju”. Przedmiotem mych rozważań będzie interpretacja i znaczenie tej regulacji dla skutecznej realizacji idei zrównoważonego rozwoju w
przestrzeni gospodarczo – prawnej Unii Europejskiej oraz jej ocena w świetle stosunku
prawodawcy UE do „prawa do środowiska”.
Zrównoważony rozwój a prawo do środowiska
Związek zrównoważonego rozwoju i praw człowieka ma charakter fundamentalny.
Trafnie oddaje jego naturę nieco patetyczne stwierdzenie M. Robinson : „Likwidacja ubóstwa bez odpowiedniego umocowania jest niezrównoważona. Integracja społeczna bez
[urzeczywistniania13] praw mniejszości jest niewyobrażalna. Równość płci bez [urzeczywistniania] praw kobiet jest iluzoryczna. Pełne zatrudnienie bez [urzeczywistniania] praw
pracowników nie może być niczym więcej niż obietnicą sweatshop, wyzysku i niewoli.
Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, pod red. J. Symonidesa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 270-272.
8
L. A. Avilés, Sustainable Development and the Legal Protection of the Environment in Europe, w: Sustainable Development Law&Policy, z. 12, art. 7, s. 29-57.
9
Np. orzeczenia w sprawach Dimos Agiou Nikolau, sygn. C-82/09, Komisja UE v. Słowenia, sygn. C-365/10,
Komisja v. Malta, sygn. C-376/09, Komisja UE v. Szwecja, sygn. C-479/10.
10
Np. orzeczenia w sprawach Glawisching, sygn. C-316/01, Komisja UE v. Niemcy, sygn. C-217/97, Komisja UE v. Austria, sygn. C-340/06.
11
Np. orzeczenie w sprawach: Komisja UE v. Hiszpania, sygn. C-560/08.
12
Np. orzeczenia w sprawach Bic Benelux, sygn. C-13.96, Austria v. Rada UE, sygn. C-445/00, Komisja UE
v. Austria, sygn. C-28/09, Landkreis Bad Dürkheim, sygn. C-61/09, Komisja UE v. Austria, sygn. C320/03.
13
Przyp. J. Ż.
Joanna Żak: Art. 37 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej na tle „prawa do środowiska”... 153
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Uwzględnianie praw człowieka w rozwoju jest nieuniknione”14. Chociaż prawa człowieka
są w zasadzie warunkiem sine qua non realizacji jakichkolwiek idei o humanitarnych fundamentach i mają stałe miejsce w wielowymiarowej przestrzeni równoważenia rozwoju,
sposób ich pojmowania zależy w praktyce przede wszystkim od ustroju, władz, a nade
wszystko etapu rozwoju ekonomicznego15. Jak wskazuje M. N. Shaw, w państwach zachodnie, socjalistycznych i państwach Trzeciego Świata przyjmuje się różne koncepcje
ideologiczne dotyczące praw człowieka w prawie międzynarodowym16. Szczególne miejsce zajmują one także w systemie prawnym Unii Europejskiej, który coraz silniej wrasta
w systemy prawa krajowego, a którego dość intensywnie rozwijający się ostatnio obszar
praw człowieka sprzyja trendom prorozwojowym i proekologicznym.
Debata nad istnieniem prawa do środowiska oraz jego ewentualnym miejscem
wśród „praw człowieka” nie ustaje17. Wedle dość powszechnej klasyfikacji K. Vasaka
można zaliczyć je do praw trzeciej generacji. Znaczenie praktyczne tego podziału, zwłaszcza w kontekście wciąż niezidentyfikowanej w pełni treści tego „prawa”, jest jednak niewielkie.
Jak dotąd, w prawie UE nie zostało wyraźnie dookreślone prawo do środowiska
o charakterze materialnoprawnym18, choć w toku prac legislacyjnych pojawiła propozycja
włączenia takiego prawa do traktatu z Maastricht, ostatecznie nie zostało ono ani w nim,
ani w żadnym następnym traktacie dookreślone. Jak podkreśla się jednak w literaturze:
„zamiast prawa do środowiska o charakterze materialnoprawnym w prawie UE powstał
natomiast aktów prawnych regulujących proceduralnoprawne uprawnienia dotyczące
ochrony środowiska”19. Na gruncie koncepcji zrównoważonego rozwoju, udział społeczny
w ochronie środowiska20, a zatem i stworzenie potencjalnej możliwości oddziaływania na
europejski system ochrony środowiska, wydaje się szczególnie istotny dla urzeczywistniania idei przyświecających doniosłym celom sprecyzowanym m. in. w strategii Europa
2020.
Od 25 lutego 2005 r. Unia Europejska jest stroną Konwencji o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości
w sprawach dotyczących środowiska sporządzonej 25 czerwca 1998 w Aarhaus. W związku z tym Parlament Europejski i Rada przyjęły trzy akty prawne mające na celu urzeczywistnianie postanowień tej konwencji. Były to: dyrektywa 2003/4/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z 28 stycznia 2003 r. w sprawie publicznego dostępu do informacji
dotyczących środowiska, dyrektywa 2003/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26
maja 2003 r. przewidująca udział społeczeństwa w odniesieniu do sporządzania niektórych
planów i programów w zakresie środowiska oraz zmieniająca w odniesieniu do udziału
14
M. Robinson, A Voice for Human Rights, University of Pennsylvania Press, 2006, s. 128.
M. N. Shaw M. N. Shaw, Prawo mmiędzynarodowe, Książka i Wiedza, Warszawa 2011, s. 186 .
16
M. N. Shaw wskazuje przede wszystkim na różny profil praw szczególnie eksponowanych przez poszczególne grupy krajów: w przypadku państw zachodnich są to prawa obywatelskie i polityczne jednostek,
w państwach socjalistycznych to państwo jest źródłem tych praw, zaś w państwach Trzeciego Świata o
problemach ekonomicznych szczególną uwagę poświęcają kwestiom rozwoju, przez co „tradycyjne prawa
obywatelskie i polityczne” w ich polityce „straciły priorytetowe miejsce”. Zob. Ibidem, s. 186 – 189.
17
Jednakże roszczenia dotyczące ochrony środowiska podnoszone są zwykle w związku z prawem do życia,
wymiarem sprawiedliwości, prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, wolności wyrażania
opinii, zgromadzania się i stowarzyszania się. Więcej: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, pod red. A. Wróbla, C. H. Beck, Warszawa 2013, s. 1057.
18
Karta Praw Podstawowych…, s.1051.
19
Ibidem, s. 1051.
20
Uczestnictwo społeczne w ochronie środowiska, pod red. D. Szweda, Zielone Brygady, Kraków 1999,
s. 20-45.
15
154
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
społeczeństwa i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy Rady 85/337/EWG
i 96/61/WE oraz rozporządzenie nr 1367/2006 z dnia 6 września 2006 r. Pierwsza z dyrektyw wpłynęła na zwiększenie dostępu do informacji, który wcześniej zagwarantowany był
przez dyrektywę 90/313/EWG. Na uwagę zasługuje fakt, że w treści dyrektywy
nr 2003/35/WE prawodawca Unii podkreśla uwzględnienie tego, że „wśród celów Konwencji z Aarhaus znajduje się pragnienie zagwarantowania praw udziału społeczeństwa
w podejmowaniu decyzji w sprawach środowiskowych w celu przyczynienia się do ochrony prawa do życia w środowisku, które jest odpowiednie dla zdrowia i ogólnego dobra”21.
To moim zdaniem, zwłaszcza w ujęciu praktycznym, pośrednie odwołanie się do prawa do
środowiska, którego koncepcja wciąż budzi wiele wątpliwości doktryny.
Na tle interpretacji wskazanych wyżej dyrektyw pojawia się w problematyka22
konwencyjnej gwarancja dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla podmiotów występujących z roszczeniami przeciwko podmiotom niestosujących się do krajowych przepisów
ochrony środowiska. Jak wynika z orzeczenia prejudycjalnego w sprawie C-240/09, sąd
krajowy ma obowiązek dokonania wykładni przepisów proceduralnych związanych ze
spełnianiem przesłanek wszczęcia postępowania administracyjnego lub sądowego zgodnie
z celami konwencji i celem skutecznej ochrony sądowej uprawnień, które wynikają z prawa unijnego tak, aby umożliwić zaskarżenie decyzji wydanej w postępowaniu, które mogło być sprzeczne z prawem ochrony środowiska UE organizacji zajmującej się ochroną
środowiska23. Uważam, że wykształcony na bazie konwencji mechanizm społecznego kontrolowania sprzyja urzeczywistnianiu zasady zrównoważonego rozwoju, a gdyby prawo do
środowiska na gruncie unijnym zostało wyodrębnione, procedury te spełniałyby standardy
jego środków ochrony.
Ochrona środowiska w art. 37 KPP
Jak wynika z powyższych rozważań, brak w prawie Unii Europejskiej, a zatem
i w KPP, którą należy obecnie uznawać za najbardziej kompleksowy katalog praw i wolności człowieka w systemie prawnym UE, bezpośredniego wyodrębnienia prawa człowieka do środowiska. Nie implikuje jednakże niższej jakości systemu ochrony środowiska
i nie deprecjonuje znaczenia środowiska dla prawidłowego rozwoju społeczeństw i gospodarek państw członkowskich.
Zagadnienie samej ochrony środowiska w prawie wspólnotowym jest bardzo rozległe, a zasady ochrony środowiska zostały dookreślone już podczas prac nad Jednolitym
Aktem Europejskim24. Obecnie ochrona środowiska stanowi ważny punkt odniesienia dla
konstruowania polityk UE, a unijny system prawny współtworzą liczne dyrektywy i inne
akty prawa wtórnego dotyczące szeroko pojmowanej problematyki ochrony środowiska,
która stosunkowo często stanowi także przedmiot orzeczeń TSUE25. Wydaje się, że rozbudowany, choć niekoniecznie jasny, mechanizm ochrony środowiska, jest dla realizacji po21
Dyrektywa 2003/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26 maja 2003 r. przewidująca udział społeczeństwa w odniesieniu do sporządzania niektórych planów i programów w zakresie środowiska oraz
zmieniająca w odniesieniu do udziału społeczeństwa i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy
Rady 85/337/EWG i 96/61/WE.
22
Karta Praw Podstawowych…, s. 1054.
23
Za: Karta Praw Podstawowych…, s. 1055, dotyczy wyroku prejudycjalnego wydanego 8 marca 2011 r.
w sprawie Lesoochranárske zoskupenie VLK v Ministerstvo životného prostredia Slovenskej republiky,
sygn. C-240/09.
24
Regulacja z JAE, dookreślająca zasady wspólnotowego prawa ochrony środowiska, była kilkakrotnie
zmieniana kolejnymi traktatami reformacyjnymi.
25
Zob. Karta Praw Podstawowych…, s.1028.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
szczególnych praw człowieka, wyodrębnionych w KPP, szczególnie istotny. Związek ten
pozostaje wciąż jednak pośredni, choć dostrzegalny i bardzo silny (tak jak dostrzegalna
i w zasadzie oczywista okazuje się relacja pomiędzy prawem do życia a czystym środowiskiem na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 26).
Interpretując art. 37 KPP należy mieć na uwadze obszerny system aktów prawnych
i odniesień do ochrony środowiska, który jest dorobkiem przeszło czterdziestu lat27 pracy
nad programami dotyczącymi szeroko pojmowanych strategii ochrony. Analiza aspektu
prawnego tego zagadnienia wymaga zwrócenia się ku współczesnej regulacji na poziomie
traktatowej. Zwłaszcza z uwagi na to, że jak wynika z Wyjaśnień28 dotyczących interpretacji artykułu 37 KPP, dokonując odkodowania treści tegoż artykułu należy odnieść się
przede wszystkim do art. 3 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej ( dalej jako TUE) oraz art.
11 i 191 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej jako TFUE) oraz „postanowień niektórych konstytucji krajowych”29. Zatem, choć pojęcia „środowiska”, „ochrony
środowiska” i „wysokiego poziomu ochrony” nie są bezpośrednio sprecyzowane, ich treść
można wyinterpretować z funkcjonujących już w unijnym systemie prawnym licznych
regulacji oraz orzecznictwa30.
„Środowisko” zostało wymienione w art. 4 TFUE jako dziedzina kompetencji dzielonych między UE i państwa członkowskie. Mowa o nim także w art. 11 TFUE, zgodnie
z którym „przy ustalaniu i realizacji polityk i działań Unii, w szczególności w celu wspierania zrównoważonego rozwoju, muszą być brane pod uwagę wymogi ochrony środowiska”. Co więcej, tytuł XX traktatu „Środowisko” dotyczy sposobu prowadzenia polityki
Unii w dziedzinie środowiska oraz przyjmowanych środków ochronnych. Prawodawca
precyzuje w art. 191 ust. 1 TFUE następujące cele: „zachowanie, ochrona i poprawa jakości środowiska; ochrona zdrowia ludzkiego; ostrożne i racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych; promowanie na płaszczyźnie międzynarodowej środków zmierzających
do rozwiązywania regionalnych lub światowych problemów w dziedzinie środowiska,
w szczególności zwalczania zmian klimatu”. Do „wysokim poziomie ochrony i poprawy
jakości środowiska” odnosi się także prawodawca Unii w art. 3 ust. 3 TUE, w którym
mowa o podstawach trwałego rozwoju Europy. Nie sposób pominąć też odniesień do środowiska i zrównoważonego rozwoju, znajdujących się w Preambule tego traktatu.
Art. 37 KPP współtworzy kategorię zasad (postanowienia te nie statuują więc prawa ani wolności)31 i ustala obowiązki władz publicznych związane z integracją problema26
Warto tutaj posłużyć się, jako przykładem, związkiem pomiędzy prawem do życia i czystym środowiskiem
oraz prawem do prywatności, na który wskazywał Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Giacomelli v. Włochy, skarga nr 59909/00.
27
Pierwszy Program Działania w Ochronie Środowiska został wyznaczony na lata 1973-1982, kolejne programy obejmowały okresy 1976-1981, 1982-1986, 1987-1992, `1993-1997 („Ku zrównoważeniu” (Towards Sustainability)), 2001-2010 („Środowisko 2010: Nasza przyszłość zależy od naszego wyboru”
(Environment 2010: Our Future, Our Choice)). Zob. C. Hey, EU Environmental Policies: A short history
of the Policy strategies, EU Environmental Policy Handbook, dostępny na stronie internetowej:
http://www.eeb.org/publication/chapter-3.pdf , s. 18 – 27,
28
Wyjaśnienia dotyczące Karty Praw Podstawowych, 2007/C 303/02, Dz. Urz. UE z dnia 14 grudnia 2007r.,
C 303/17.
29
Należałoby w tym miejscu zaznaczyć, że konstytucje niektórych państw członkowskich zawierają bezpośrednie odniesienia do ochrony środowiska nie tylko jako obowiązku, ale także jako indywidualnego prawa. Zob. G. Marín Durán, E. Morgera, Commentary on Article 37 of the EU Charter of Fundamental
Rights – Environmental Protection, Research Paper Series nr 2013/20, Europa Working Paper nr 2013/2,
s. 8.
30
Karta Praw Podstawowych…, s. 1030-1032.
31
Zob. J. Barcik, Al. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej po traktacie z Lizbony, C. H. Beck, Warszawa
2011, s. 289-292.
156
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
tyki środowiska w procesie tworzenia i implementacji prawa32. Jak już wspomniałam, nie
sankcjonuje on prawa do ochrony środowiska ani do środowiska szczególnej jakości. Jak
podkreślają G. Marín Durán i E. Morgera, pominięcie jakiegokolwiek nawiązania do praw
dotyczących środowiska implikuje nieustosunkowanie się prawodawcy unijnego do wciąż
kontrowersyjnego uznania prawa do czystego środowiska. Co więcej, artykuł nie odnosi
się w ogóle do obowiązujących w systemie praw międzynarodowego praw o charakterze
proceduralnym33, co przez niektórych przedstawicieli doktryny uznawane jest za „lukę”34.
W literaturze pojawia się nawet pogląd, że „Art. 37 KPP jest jasną manifestacją braku konsensusu w przedmiocie materialnego prawa człowieka do środowiska pomiędzy państwami
członkowskimi”35.
Dla określenia roli treści art. 37 KPP w urzeczywistniania koncepcji zrównoważonego rozwoju istotne znaczenie mają zasady, jakie można wyinterpretować z treści tego
artykułu (odkodowanie ich wymaga jednak odniesienia do przepisów traktatowych i innych aktów prawnych, w węższym lub szerszym zakresie regulującym tą problematykę).
Są to:
1) Zasada działania na rzecz wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego; samo „działanie” pojawia się właściwie w niejednym przepisie
traktatowym, ale postrzegane jest obecnie dwojako: jako zasada ochrony środowiska oraz jako cel działania UE. W kontekście systematyki całej Karty oraz jej postanowień należy jednak przyjąć, że ma ono charakter zasady36. Jak wynika
z orzecznictwa TSUE, odnoszącego się wprawdzie niekiedy tylko do samego
„obowiązku zapewnienia wysokiej ochrony”, termin ten nie oznacza poziomu
ochrony najwyższej zapewnionej przez jakieś państwo członkowskie ani ochrony
możliwie technicznie najwyższej. Ważne w tym kontekście jest rozumienie ochrony środowiska w sposób kompleksowy, tj. uwzględniający w urzeczywistnianiu
mechanizmów ochrony jednego elementu środowiska, konieczność ochrony pozostałych jego składników37.
2) Zasada integracji ochrony środowiska z politykami sektorowymi UE; została wyrażona w art. 37 KPP oraz art. 11 TFUE i zajmuje stałe miejsce wśród elementów,
determinujących kształt polityk Unii. Nie implikuje ona priorytetu ochrony środowiska wobec pozostałych polityk, ale musi być uwzględniana w procesie podejmowania jakichkolwiek decyzji w zakresie kompetencji UE. W literaturze
podkreśla się, że zakresem zasady integracji zostały objęte wszystkie działania, które należą do wyłącznych, dzielonych oraz koordynujących i wspierających kompetencji UE38.
W świetle powyższych rozważań należy przyjąć, że urzeczywistnianie zasady
zrównoważonego rozwoju, uwzględnionej w konstrukcji art. 37 KPP, wydaje się naturalnym elementem realizacji zasad, których dotyczy. Sama treść artykułu nie modyfikuje dotychczas wykształconego wokół zasady zrównoważonego rozwoju dorobku UE. Należy w
tym miejscu wskazać jednak na zarzuty, formułowane w związku z problematyką ujęcia
aspektu ekonomiczno – społecznego tej koncepcji w samych traktatach, tj.: 1) niskie zna32
G. Marín Durán, E. Morgera, Commentary…, s. 3.
Ich istota oraz rola zostały poruszone w niniejszym artykule.
34
G. Marín Durán, E. Morgera, Commentary…, s. 2-4.
35
Ibidem, s. 10.
36
37
Wyrok TSUE z dnia 14 lipca 1998 r. w sprawie Safety Hi-Tech Srl v. S. & T. Srl., sygn. C-284/95, Zob.
38
Ibidem, s. 1039.
33
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
czenie praktyczne zasady; 2) nadużywanie pojęcia „zrównoważony rozwój” w dokumentach prawno-politycznych UE; 3) nadmierne podkreślanie aspektów ekonomicznospołecznych zasady może przyczyniać się do obniżenia znaczenia i rangi samej ochrony
środowiska39. Jestem jednak zdania, że w przypadku regulacji z art. 37 KPP mowa jest
o zrównoważonym rozwoju raczej w aspekcie środowiskowym i czyni on tutaj swoisty
punkt odniesienia dla realizacji poszczególnych zasad, wpływających w istocie na sposób
realizacji celów UE.
Wnioski
W moim przekonaniu, ujęcie zasady zrównoważonego rozwoju w art. 37 KPP ma
znaczenie instrumentalne dla realizacji zasad programowych polityk UE i taka rola tej
koncepcji na tle regulacji przyjętych w Karcie wydaje się wystarczająca. Trudno jednakże
ocenić, czy brak bezpośredniego odniesienia do „prawa do środowiska” wpłynie w jakikolwiek sposób na poziom urzeczywistniania zasady zrównoważonego rozwoju w ogóle.
Wydaje się ze, w kontekście bardzo wysokiego zainteresowania prawodawcy UE problematyką ochrony środowiska, wprowadzania swoistej „równowagi ekonomicznej” oraz
przyjęcia regulacji o charakterze proceduralnym, które stanowią skuteczny mechanizm
kontroli ochrony środowiska, wyodrębnienie takiego prawa nie jest konieczne. Co więcej,
samo uwzględnienie „zrównoważonego rozwoju” w KPP, z uwagę na specyfikę tego aktu,
stanowi wyraz rzeczywistej woli40 realizowania założeń tej koncepcji przez prawodawcę
UE, która wymaga jednakże wielu kompromisów.
Zasada działania na rzecz wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego jako zasada ochrony środowiska oraz zasada integracji ochrony środowiska z politykami sektorowymi UE, które można wyinterpretować z treści art. 37 KPP są
z jednej strony elementami wspólnotowego mechanizmu urzeczywistniania zrównoważonej rozwoju, z drugiej zaś, zasadami, których fundamentalnym elementem musi być zrównoważony rozwój. Jestem zdania, że taki kształt regulacji w KPP, choć nie jest
rozwiązaniem rewolucyjnym, z całą pewnością wspiera realizację przyjętej koncepcji rozwoju w przestrzeni gospodarczo – prawnej UE i uzupełnia treść wyrażonych w przedmiotowym artykule zasad.
Bibliografia
Avilés L. A., Sustainable Development and the Legal Protection of the Environment in Europe,
[w:] Sustainable Development Law&Policy, z. 12, art. 7.
Barcik J., Wentkowska A., Prawo Unii Europejskiej po traktacie z Lizbony, C. H. Beck, Warszawa 2011.
Borys T., Spory wokół pojęcia zrównoważonego rozwoju, [w:] Zrównoważony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie, pod red S. Czai, Nowa Ruda 2005.
39
40
Ibidem, s. 1046.
Uwagi dotyczące czynników, wpływających na urzeczywistnienie zasady zrównoważonego rozwoju są
przedmiotem rozważań Z. Piątek; Zob: Z. Piątek, Człowiek jako podmiot zrównoważonego rozwoju: konsekwencje filozoficzno – społeczne, w: Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, pod. red. A.
Papuzińskiego, Bydgoszcz, 2005, s.14-29.
158
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Haliżak E., Przewartościowanie koncepcji rozwoju przez ONZ, [w:] Organizacja Narodów
Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, pod red. J. Symonidesa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006.
Hey C., EU Environmental Policies: A short history of the Policy strategies, EU Environmental
Policy Handbook, dostępny na stronie internetowej: http://www.eeb.org.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, pod red. A. Wróbla, C. H. Beck,
Warszawa 2013.
Kośmicki E., Zrównoważony rozwój w warunkach globalnych zagrożeń i integracji europejskiej, [w:] Zrównoważony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie, pod red. S.
Czai, Nowa Ruda, 2005.
Marín Durán G., Morgera E., Commentary on Article 37 of the EU Charter of Fundamental
Rights – Environmental Protection, Research Paper Series nr 2013/20, Europa Working Paper nr 2013/2.
Pawłowski A., Rewolucja rozwoju zrównoważonego, „Problemy ekorozwoju”, 2009, vol. 4,
nr 1.
Piątek Z., Człowiek jako podmiot zrównoważonego rozwoju: konsekwencje filozoficzno – społeczne, [w:] Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, pod. red. A. Papuzińskiego, Bydgoszcz, 2005.
Robinson M., A Voice for Human Rights, University of Pennsylvania Press, 2006.
Rosicki R., Międzynarodowe i europejskie koncepcje zrównoważonego rozwoju, Przegląd Naukowo – Metodyczny, nr 4, 2010.
Shaw M. N., Prawo międzynarodowe, Książka i Wiedza, Warszawa 2011.
Uczestnictwo społeczne w ochronie środowiska, pod red. D. Szweda, Zielone Brygady, Kraków
1999.
Mariusz Hassa
POLITYKA ROZWOJU JAKO GWARANCJA
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU POLSKI
„Dylemat zaś życia polskiego jest taki: albo organizm państwowy wydobędzie z siebie niezbędną energię
i wolę do przełamania i pokonywania wszelkich oporów, a wówczas będzie postępował, w swej organizacji
i swym rozwoju zdecydowanie i coraz wyraźniej naprzód albo przeciwnie, paraliżując ustawicznie swe
własne albo rozbieżne wysiłki, zostanie sam złamany, pokonany, rozbity i rozkruszony, podobnie jak pod
koniec 18 stulecia”
( E. Kwiatkowski – 1931 rok).
Słownik języka polskiego definiuje termin „polityka” w dwóch znaczeniach,
w pierwszym jako „program działalności państwa lub określonego polityka”, w drugim
natomiast określając ją jako „sztukę kierowania sprawami publicznymi, zwłaszcza
umiejętność działania w granicach istniejących możliwości”.1 Idąc tym tokiem myślenia
należy uznać, iż w istocie polityka rozwoju lokalnego, regionu czy też całego kraju to
pewien określony program opierający się na szczególnej działalności państwa lub
jednostek samorządu terytorialnego, będący sztuką kierowania sprawami publicznymi
w granicach istniejących możliwości prawnych i ekonomicznych. Działania te z jednej
strony muszą zmierzać do rozwoju danego terytorium oraz zamieszkującej go
społeczności, z drugiej strony natomiast muszą tak postępować, by zachować walory
środowiska naturalnego dla kolejnych pokoleń. Jednocześnie konieczne jest, by
prowadzona polityka uwzględniała zarówno interesy kraju, regionu jak również
społeczności lokalnej, w tym pracodawców oraz zainteresowanych nią organizacji
pozarządowych. Prowadzona polityka powinna więc uwzględniać podstawowe założenia
zrównoważonego rozwoju.
Należy jednak zastanowić się jak ów zrównoważony rozwój osiągnąć, jak
uwzględnić interesy społeczności lokalnych i regionalnych w kontekście polityki
narodowej? Jak projektując rozwój gospodarczy dbać o walory środowiska naturalnego?
I w końcu w jaki sposób godzić powyższe z oczekiwaniami społecznymi? Wydaje się, iż
odpowiedź na to pytanie znane jest nauce od dawna. Odpowiedź upodobana przez
przedstawicieli teorii organizacji i zarządzania, stanowiąca przedmiot badań ekonomistów
i coraz częściej przedstawicieli prawa administracyjnego, to planowanie. Termin ten
w nauce prawa jest często przywoływany, a sam proces planowania wielokrotnie
opisywany. Przedmiotem zainteresowania jednak powyższej publikacji będzie szczególny
rodzaj tego procesu, a mianowicie planowanie strategiczne, nazywane również
planowaniem przyszłości. Proces którego rola we współczesnej administracji wciąż rośnie.
Przedstawiony tu pogląd o rosnącej roli planowania w działaniach administracji publicznej
znajduję również swoje poparcie w publikacji prof. M. Górskiego „Strategie , programy,
plany” . Jak pisze jej autor „Planowanie jest niezbędne do osiągnięcia złożonego celu.
Doktryna prawa administracyjnego podkreśla, iż planowanie odgrywa istotną rolę
w działalności organów administracji publicznej z uwagi na to, że obecnie administracja
zmierza do świadomego kształtowania stosunków społecznych i przeobrażeń
1
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN tom 4 M-P Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996 r.
160
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
w zamierzonym z góry celu. Efektem procesu planowania jest powstanie dokumentu, który
jest wizją osiągania pewnych celów, w dziedzinie dla której jest opracowany. Jak
wykazano, głównymi dokumentami tego typu są: strategie, plany i programy, stanowiące
efekt planotwórczej działalności administracji publicznej. Trzeba jednak zauważyć, że
w szczególnych przypadkach przepisy przewidują, iż określony akt planowania (zwłaszcza
o charakterze strategii) adresowany do aparatu administracji publicznej, powinien mieć
postać aktu organu ustawodawczego”2 Należy w tym miejscu podkreślić, iż rola
planowania w działalności współczesnej administracji będzie wykazywać tendencję
wzrostową. Wniosek taki jednoznacznie nasuwa się po analizie regulacji prawnych Unii
Europejskiej dotyczącej polityki regionalnej.
Planowanie strategiczne nie jest pojęciem i zjawiskiem nowym. Termin ten nabiera
jednak szczególnego znaczenia zwłaszcza w kontekście dokonań polskich w okresie
II Rzeczypospolitej. W okresie tym, w którym po 126 latach odradzało się państwo
polskie, kraj nasz stanął przed niezwykle ciężkim zadaniem realnego scalenia trzech części
składowych kraju, które przez ponad sto lat funkcjonowały oddzielnie w zupełnie innych
realiach politycznych, gospodarczych i administracyjnych. Dzieło scalenia tych trzech
części było o tyle trudne, iż dokonywane krótko po I wojnie światowej, która zniszczyła
sporą część ich ziem, a gospodarka światowa objęta była kryzysem. W tych trudnych
czasach polski rząd nie tylko spajał dawne ziemie trzech zaborów w jedną całość, ale
również podejmował odważne decyzji o rozpoczęciu kluczowych dla państwa inwestycji.
Na pierwszy plan wysuwa się otwarcie nieposiadającej wówczas portu morskiego Polski
na świat przez stworzenie go od podstaw i uniezależnienie polskiej gospodarki od portu w
Wolnym Mieście Gdańsku. Kierując się tymi przesłankami, Sejm RP chcąc zapewnić
Polsce swobodny rozwój żeglugi morskiej a co za tym idzie wymianę towarową oraz
rozwój gospodarczy, uchwalił w dniu 23 września 1922 roku ustawę o budowie portu
w Gdyni.3 Ustawa ta w art. 1 „Upoważnia Rząd do poczynienia wszelkich niezbędnych
zarządzeń celem, wykonania budowy portu przy Gdyni na Pomorzu jako portu
użyteczności publicznej”4. Według art.2 tej ustawy port w Gdyni miał powstawać etapami,
w taki sposób aby stworzyć „port mniejszych rozmiarów”, który zostanie oddany do
użytku i dalej rozbudowywany. Ponadto ustawa zapewniała wykup i wywłaszczenie
gruntów pod tą budowę oraz w art. 4 środki finansowe niezbędne dla tej budowy. Ustawa
ta stała się więc fundamentem dla rozwoju portu morskiego w Gdyni Należy jednak
zaznaczyć, iż już w dniu 1 czerwca 1927 roku Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej wydał
rozporządzenie „O popieraniu rozbudowy i rozwoju gospodarczego miasta i portu
w Gdyni”5. Należy przy tym podkreślić, że przytoczone akty prawne były de facto
narzędziami prawnymi zmieniającymi faktycznie obraz całego ówczesnego polskiego
wybrzeża. Szeroko zakrojone działania polskiego rządu nie ograniczały się jednak
wyłącznie do budowy portu i miasta Gdynia, w niedługim bowiem czasie port ten zyskał
połączenie kolejowe z sercem gospodarczym ówczesnej Polski tj. Śląskiem. Polski Sejm
przyjął ustawę o budowie kolei Gdynia - Bydgoszcz6. Trasa ta dziś popularnie nazywana
2
M. Górski „ Rozdział III Strategie, plany i programy ”s.183 [w:] R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel „
System Prawa Administracyjnego” Tom 7 Prawo administracyjne materialne, C.H.BECK Instytut Nauk
Prawnych PAN, Warszawa 2012.
3
Ustawa z dnia 23 września 1922 roku o budowie portu w Gdyni ( Dz. U. RP z 1922 Nr 90 poz. 824).
4
Art.1 Ustawa z dnia 23 września 1922 roku o budowie portu w Gdyni ( Dz. U. RP z 1922 Nr 90 poz. 824).
5
Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 1 czerwca 1927 roku o popieraniu rozbudowy i rozwoju gospodarczego miasta i portu w Gdyni ( Dz. U. RP. z 1927 Nr 51 poz. 452).
6
Ustawa z dnia 23 czerwca 1925 roku o budowie kolei Bydgoszcz – Gdynia ( Dz. U. RP z 1925, Nr 74 poz.
513).
Mariusz Hassa: Polityka rozwoju jako gwarancja zrównoważonego rozwoju Polski
161
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
„węglówką”, stanowiła północny odcinek tzw. magistrali węglowej. Magistrala ta była
największą inwestycją kolejową zrealizowaną w okresie międzywojennym i do dziś jest
jedną z najważniejszy tras kolejowych w Polsce.
Kolejną znaną inwestycją tamtego okresu było stworzenie Centralnego Okręgu
Przemysłowego. Obszar ten ulokowany w tzw. trójkącie bezpieczeństwa miał stanowić
serce gospodarcze Polski. Ulokowane na obszarze czterech ówczesnych województw
zakłady przemysłowe miały z jednej strony przyczynić się do ożywienia gospodarczego
regionu (przeludnienie wsi, możliwe konflikty na tle etnicznym), z drugiej strony stanowić
zaplecze przemysłowe dla polskiej armii. Dzięki dobrze zaplanowanej i skutecznie
realizowanej polityce rządu, realizowanej przez szerokie ulgi i zwolnienia podatkowe,
w obszarze tym powstały do wybuchu drugiej wojny światowej nie tylko zakłady
przemysłowe, ale również nowe drogi, elektrownie wodne oraz rozwinął się przemysł
wydobywczy. Należy przy tym podkreślić, iż jeszcze w grudniu 1938 roku Eugeniusz
Kwiatkowski przedstawił w Sejmie projekt wieloletniego programu gospodarczego, który
dzielił się na pięć trzyletnich etapów, a którego wdrażanie w życie przerwał wybuch wojny.
Po drugiej wojnie światowej już w Polsce Ludowej, powrócono do planowania
strategicznego. W okresie tym przedstawiciele polskiej nauki m.in. L. Bar i L. Stępniak
podkreślali konieczność stworzenia regulacji prawnych w zakresie planowania
gospodarczego przywołując doświadczenia bułgarskie i węgierskie. „W krajach tych
podejmowano kompleksowe rozwiązania ekonomiczne oraz jednocześnie uchwalono
i wprowadzono w życie zespoły aktów normatywnych, regulujących w sposób
kompleksowy zagadnienia prawne. Ze wszech miar byłoby pożyteczne, aby również u nas
dopracowano się kompleksowej regulacji w zakresie doskonalenia form prawnych
planowania i zarządzania gospodarką”7 Owa kompleksowość rozwiązań prawnych
dotyczących powiązania planowania gospodarczego i przestrzennego znalazła zresztą
swoje urealnienie w latach 80-tych, kiedy to Sejm 12 lipca 1984 roku uchwalił nową
ustawę o planowaniu przestrzennym8. Zgodnie z art. 1 tej ustawy „Celem planowania
przestrzennego jest kompleksowe kształtowanie zagospodarowania przestrzennego kraju,
regionu, miasta i wsi w sposób zapewniający warunki do poprawy jakości życia,
społeczeństwa, zachowania, równowagi przyrodniczej, ochrony dóbr kultury, zwiększenia
efektywności procesów gospodarczych i podnoszenie zdolności obronnej państwa” 9 Na
szczególne podkreślenie zasługuje fakt, iż nowa ustawa w sposób szczególny wiązała
planowanie przestrzenne z planowaniem społeczno– gospodarczym, o czym stanowi
art. 4 ustawy, zgodnie z którym „planowanie przestrzenne i planowanie społecznogospodarcze są współzależne”10.
Na czym więc tak naprawdę polega ów fenomen nowego podejścia do planowania
strategicznego skoro proces planowania gospodarczego, przestrzennego a także
strategicznego istniał w Polsce już od początku XX – wiek? Odpowiedź na to pytanie
znajdujemy w definicji polityki rozwoju. Definicja ta zawarta w art. 2 ustawy o polityce
rozwoju stanowi bowiem, iż „Przez politykę rozwoju rozumie się zespół wzajemnie
powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapewnienia trwałego
i zrównoważonego rozwoju kraju oraz spójności społeczno-gospodarczej, regionalnej
i przestrzennej, podnoszenia konkurencyjności oraz tworzenia nowych miejsc pracy,
7
Bar L, Stępniak L. „Zagadnienia prawne doskonalenia planowania i zarządzania gospodarką narodową”
Państwo i Prawo 1977 r. nr 1 , Polska Akademia Nauk , Instytut Państwa i Prawa , Warszawa 1977 s 22
8
Ustawa z dnia 12 lipca 1984 r. o planowaniu przestrzennym ( Dz. U. z 1984 Nr 35 Poz. 185)
9
Art. 1 ustawy z dnia 12 lipca 1984 r. o planowaniu przestrzennym ( Dz. U. z 1984 Nr 35 Poz. 185)
10
Art. 4 ust. z dnia 12 lipca 1984 r. o planowaniu przestrzennym ( Dz. U. z 1984 Nr 35 Poz. 185)
162
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
w skali krajowej, regionalnej lub lokalnej.”11. Definicja ta zmienia radykalnie podejście do
problematyki planowania strategicznego w Polsce. Uzupełnia bowiem ono dotychczasowe
podejście do kwestii rozwoju. Termin ten, stanowiący fundament polityki rozwoju oraz
wszystkich planów strategicznych i gospodarczych definiowany przez Słownik języka
polskiego jako „Proces przeobrażeń, zmian, przechodzenia od stanów lub form bardziej
złożonych lub pod pewnym względem doskonalszych; także stadium tego procesu,
rozkwit, rozrost.”12 Tymczasem na gruncie cytowanej ustawy oraz nowego podejścia do
omawianej problematyki, termin ten jest zbyt wąski i wydaje się nieprzystosowany do
nowych regulacji prawnych Unii Europejskiej. Regulacje te oparte zostały w głównej
mierze o zasadę bezpośredniości, a więc maksymalnego zaangażowania podmiotów
lokalnych (samorządów terytorialnych i organizacji społecznych) w tę politykę, a także
stanowiąc wyraz troski europejskiego prawodawcy o środowisko i zasoby naturalne.
Dlatego też przytoczona definicja wskazuje, iż rozwój w nowym ujęciu, oczekiwanym
przez ustawodawcę to rozwój zrównoważony i trwały. Tym samym przyjęte rozwiązania
prawne mają zagwarantować trwałość przyjętych rozwiązań, prowadzących do owych
pozytywnych zmian. Nie mogą one jednak spowodować utraty z pola widzenia podmiotów
wykonujących ową politykę rozwoju tj. Rady Ministrów, samorządów wojewódzkich,
powiatowych i gminnych, jednoczesnej troski o zachowanie zasobów środowiska
naturalnego dla przyszłych pokoleń. Tylko bowiem tak pojmowany rozwój da gwarancję
prawdzie trwałego rozwoju gospodarczego i społecznego, nie zamykającego się jedynie
w teraźniejszości, ale śmiało patrzącego w przyszłość. Nie sposób bowiem
usprawiedliwiając się kryterium szeroko pojmowanego „rozwoju” eksploatować dostępne
zasoby naturalne, stosując przy tym tańszą, ale przez to mniej wydajną technologię. W ten
sposób obecne społeczeństwo dąży do pozostawienia przyszłym pokoleniom w spadku
„nowego świata”, świat wyjałowionej ziemi,
wyeksploatowanych kopalni,
zanieczyszczonego powietrza i zatrutych wód. Tak rozumiany rozwój przyczyni się
bowiem wyłącznie na krótką metę do ożywienia sytuacji gospodarczej i poprawy
warunków życia społeczeństwa. W dłuższej perspektywie czasowej, a na tej wszak
ustawodawcy zależy, przyniesie wyłącznie koszty związane z rekultywacją terenów po
kopalnianych, radykalnym, a więc przez to i drogim przestawieniem gospodarki na nowe
źródła energii, czy w końcu kosztami społecznymi – chorobami wynikającymi zatrucia
wód i powietrza.
Nowe podejście do kwestii rozwoju, o którym mowa w ustawie o polityce rozwoju,
zapewnia również zaangażowanie w tą politykę nie tylko władz centralnych (Rada
Ministrów), ale również realizujących ją jednostek samorządu terytorialnego
tj. samorządów wojewódzkich, powiatowych i gminnych (art. 3). Ta ustawowa konstrukcja
urzeczywistnia w praktyce postulat jak najszerszego zaangażowania w planowanie
rozwoju społeczności regionalnych i lokalnych. Jest odpowiedzią na ich potrzeby, a także
sygnałem racjonalnego prawodawcy, iż interesy i oczekiwania samorządów terytorialnych
są bardzo ważne z punktu widzenia państwa, jak i władzy centralnej. Jest to oczywiście
bezpośrednie wcielenie w życie idei polityki regionalnej prowadzonej w Unii Europejskiej,
w której podkreśla się, że bez wyrównywania poziomów rozwoju poszczególnych
regionów, nie da się mówić o rozwoju nie tylko kraju ale również całej Unii Europejskiej.
By jednak pomóc regionom i społecznościom lokalnym borykającym się z problemami
gospodarczymi i społecznymi, należy wsłuchać się w ich głos, a planując rozwój
11
12
Art. 2 Ustawy z 6 grudnia 2006 roku o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.
Uniwersalny Słownik Języka Polskiego pod red. Prof. S. Dubisza tom 4 R- V, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2003 s.210
Mariusz Hassa: Polityka rozwoju jako gwarancja zrównoważonego rozwoju Polski
163
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
uwzględnić ich potrzeby. Dlatego tak istotnym z punktu widzenia niniejszej ustawy jest art.
6 stanowiący, iż projekty strategii rozwoju (a więc narzędzi prawnych
urzeczywistniających politykę rozwoju), podlegają konsultacjom z jednostkami samorządu
terytorialnego, partnerami społecznymi i gospodarczymi oraz z Komisją Wspólną Rządu
i Samorządu Terytorialnego. Tym samym zaangażowane w proces planowania zostaję
władze lokalne, jak również obywatele.
Tak rozumiany trwały, ale co najważniejsze, zrównoważony rozwój, możliwy jest
do urzeczywistniania nie tylko dzięki zapisom ustawy o polityce rozwoju, ale przede
wszystkim dzięki uchwaleniu w 1997 roku nowej Konstytucji RP wprowadzającej
decentralizację władzy publicznej, a przede wszystkim dzięki reformie administracyjnej
przeprowadzonej przez rząd prof. J. Buzka. Reforma ta doprowadziła nie tylko do
powstania samorządu wojewódzkiego i powiatowego, ale przede wszystkim dała podstawy
prawne do tworzenia przez samorząd wojewódzki własnej strategii rozwoju. Strategii
której założenia są wyrazem troski o region i zamieszkujące go wspólnoty.
Reasumując należy podkreślić, iż planowanie strategiczne, gospodarcze oraz
społeczne znane było w Polsce od dawna. Jednak dopiero ustawa o polityce rozwoju
stanowi narzędzie prawne urzeczywistniające nowe podejście do kwestii rozwoju. Jak
podkreślono to w niniejszej publikacji, tylko rozwój zrównoważony stanowi podstawę
trwałości podejmowanych w procesie jego planowania działań. Nie da się bowiem
planować przyszłości w demokratycznym i nowoczesnym kraju bez uwzględnienia
zarówno interesu jednostek samorządu terytorialnego, bez wsłuchania się głos
społeczności lokalnych a przy tym zapominać o tym co najważniejsze i nie odnawialne tj.
środowisku naturalnym. Należy tylko pokładać nadzieję, iż problemy prawne pojawiające
się na gruncie przedmiotowej ustawy, zostaną w niedługim czasie rozwiązane a zapisy
samej ustawy staną się fundamentem stabilnego i zrównoważonego rozwoju zarówno
kraju, jak również wspólnot regionalnych i lokalnych.
Podsumowanie
Powyższa praca odnosi się do polityki rozwoju oraz jej roli w zrównoważonym rozwoju
Polski. Autor przedstawia najważniejsze założenia polityki rozwoju, w tym planowania
strategicznego z odwołaniem się do historycznych uregulowań w tym zakresie, które
stanowiły podstawy do współczesnej ustawy o polityce rozwoju. Ponadto, autor
zdecydowany nacisk kładzie na zastosowanie w procesach planistycznych założeń
zrównoważonego rozwoju, gdyż tylko zrównoważony rozwój stanowić może podstawę
trwałości podejmowanych działań.
Bibliografia
Bar L, Stępniak L. „Zagadnienia prawne doskonalenia planowania i zarządzania gospodarką
narodową” „Państwo i Prawo” 1977 r. nr 1 , Polska Akademia Nauk , Instytut Państwa i Prawa , Warszawa 1977.
Górski M., Strategie, plany i programy [w:] R. Hauser, Z. Niewiadomoski, A. Wróbel System
Prawa Administracyjnego, Tom 7 Prawo administracyjne materialne, C.H.Beck Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2012.
Uniwersalny Słownik Języka Polskiego pod red. Prof. S. Dubisza tom 4 R- V, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2003.
164
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN tom 4 M-P Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1996.
Stan prawny
Ustawa z 6 grudnia 2006 roku o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.
Ustawa z dnia 12 lipca 1984 r. o planowaniu przestrzennym ( Dz. U. z 1984 Nr 35 Poz. 185).
Ustawa z dnia 23 czerwca 1925 roku o budowie kolei Bydgoszcz – Gdynia ( Dz. U. RP z 1925,
Nr 74 poz. 513).
Ustawa z dnia 23 września 1922 roku o budowie portu w Gdyni ( Dz.U.RP z 1922 Nr 90 poz.
824)..
Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 1 czerwca 1927 roku o popieraniu rozbudowy i rozwoju
gospodarczego miasta i portu w Gdyni ( Dz. U. RP. z 1927 Nr 51 poz. 452).
3. DEMOGRAFIA, SOCJOLOGIA CZYLI
ASPEKT SPOŁECZNY W PROCESACH
TRANSFORMACJI
Katarzyna Kwolek
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W KONTEKŚCIE
FUNKCJONOWANIA FUNDACJI I STOWARZYSZEŃ
W POLSCE - NA PRZYKŁADZIE „DOMU ANIOŁÓW
STRÓŻÓW”
Wprowadzenie
Pojęcie „zrównoważonego rozwoju” obecne jest w literaturze przedmiotu od niedawna i odnosi się do wielu dziedzin ludzkiego życia: ekonomii, ekologii, życia społecznogospodarczego, zdrowia publicznego, transportu i wielu innych. Czym on zatem jest i czego dotyczy? Jakie sfery ludzkiego życia obejmuje?
Według Światowej Strategii Ochrony Przyrody, sporządzonej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów podano, że „zrównoważony rozwój” to przekształcenie biosfery i wykorzystanie zasobów ludzkich, ekonomicznych oraz zasobów
przyrody nieożywionej i ożywionej dla zaspokojenia potrzeb ludzi i poprawy jakości ich
życia, które uwzględnia czynniki społeczne, ekologiczne i ekonomiczne, wielkość zasobów
przyrody oraz, w przypadku możliwości wyboru jednej z opcji rozwoju, korzyści i straty
wynikające z tego wyboru w bliższej i odległej przyszłości1.
W Polsce zasada zrównoważonego rozwoju zapisana została w art. 5 Konstytucji
RP, natomiast jego definicja znalazła się w ustawie Prawa Ochrony Środowiska: jest to
rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości
zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno
współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń2.
Moglibyśmy doszukiwać się wielu wyjaśnień tego pojęcia na płaszczyźnie różnych
nauk i każde brzmiałoby inaczej, jednakże wszystkie akcentują korelację pomiędzy elementami życia społecznego, warunkami środowiskowymi oraz czynnikami ekonomicznymi.
Zbigniew Hull podaje, że słowa „ekorozwój”, „rozwój samopodtrzymujący”
i „rozwój trwały” są synonimami „zrównoważonego rozwoju”; pojęcia te używane są zamiennie3.
Podstawowym dokumentem opisującym „zrównoważony rozwój” jest Deklaracja z
Rio de Janeiro i przyjęta tam Agenda 21, która została zatwierdzona na Konferencji ONZ
„Środowisko i Rozwój” w dniach 3-14 czerwca 1992 roku. Miała ona na celu ustanowienie
nowego i sprawiedliwego światowego partnerstwa poprzez stworzenie nowych form
współpracy między państwami, podstawowymi grupami społecznymi i narodami, pracując
w celu osiągnięcia międzynarodowych porozumień, korzystnych dla wszystkich i chronią1
Światowa Strategia Ochrony Przyrody, LOP, Warszawa 1985.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska: Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627
3
Papuziński A., Zrównoważony rozwój a współczesny problem ekologiczny: ontologia polityki ochrony środowiska [w:] Zrównoważony rozwój. Dd utopii do praw człowieka, pod red. A. Papuzińskiego, Bydgoszcz
2005, s. 68.
2
Katarzyna Kwolek: Zrównoważony rozwój w kontekście funkcjonowania fundacji i stowarzyszeń... 167
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
cych integralność światowego systemu środowiska i rozwoju, uznając niepodzielną i powiązaną współzależnościami istotę Ziemi, naszego domu (…)4.
Zrównoważony rozwój jest podstawowym i nadrzędnym celem Unii Europejskiej,
która poprzez łączenie rozwoju gospodarczego, ochrony środowiska i sprawiedliwości
społecznej dąży do ciągłej poprawy jakości życia oraz dobrobytu współczesnych i przyszłych pokoleń.
Strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej z 2006 roku podaje, w jaki
sposób Unia Europejska skuteczniej sprosta wyzwaniom związanym z tym zjawiskiem.
Zakłada się ustawiczną poprawę jakości życia obywateli poszczególnych państw dzięki
społecznościom zorganizowanym z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju,
które zarządzają zasobami i używają ich w sposób efektywny, a także wykorzystują potencjał gospodarki związany z innowacjami społecznymi i ekologicznymi, zapewniając dobrobyt, spójność społeczną oraz ochronę środowiska5.
Zauważamy zatem, że pojęcie to jest różnie interpretowane, niejednoznaczne i wielowymiarowe.
Od kogo bądź od czego zależy idea zrównoważonego rozwoju? Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Na pewno duży wpływ mają odpowiednie rozwiązania teoretyczne w sferze ekonomicznej, socjalnej i ochrony środowiska poszczególnych
państw świata, realizowane przez instytucje międzynarodowe, rządowe, organizacje pożytku publicznego oraz inicjatywy obywatelskie.
Zdzisława Piątek pisze, że efektywne zmiany powinny dokonać się na trzech poziomach: wiedzy, przekonań i działań. Autorka podkreśla również, że w ciągu ostatnich 50
lat dokonały się znaczące przemiany na wszystkich trzech poziomach i znaczący udział
w tych przemianach ma ekofilozofia oraz liczne pozarządowe organizacje(…)6.
Pomimo tego, iż jest wiele definicji „zrównoważonego rozwoju”, to w swoim referacie postaram się je odnieść do jednej sfery życia człowieka, a mianowicie do sfery życia
społecznego. „Zrównoważony rozwój” przeniosę na grunt pedagogiki, który jest mi bliski
i z którym się utożsamiam. Odniosę się do funkcjonowania i działalności Stowarzyszenia
Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów”, jako placówki, która holistycznie podchodzi do człowieka.
Fundacje i stowarzyszenia
Wobec narastającej krytyki instytucjonalnych form opieki oraz wsparcia osób niedostosowanych społecznie i zagrożonych wykluczeniem społecznym poszukuje się innowacyjnych rozwiązań. Reakcją na współczesne zmiany społeczne, ekonomiczne
i kulturowe jest pojawienie się sektora obywatelskiego, do którego zaliczamy organizacje
non-profit.
W czasach obecnych istnieje wiele organizacji pozarządowych, fundacji i stowarzyszeń pomagających osobom zdemoralizowanym i zagrożonym wykluczeniem społecznym. Są to organizacje zajmujące się pomocą konkretnej kategorii osób, jak też udzielające
pomocy i wsparcia szerszemu gronowi osób: udzielają jej każdemu, kto się do nich zgłosi.
4
Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, Rio de Janeiro, 3-14
czerwca 1992 – „Szczyt Ziemi”, Warszawa 1998.
5
Eurostat, Zrównoważony rozwój w Unii Europejskiej: Raport monitorujący z 2009 r. w sprawie strategii
zrównoważonego rozwoju UE, Luksemburg, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2009 r.
6
Piątek Z., Człowiek jako podmiot zrównoważonego rozwoju: konsekwencje filozoficzno-spoleczne
[w:] Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, pod red. A. Papuzińskiego, Bydgoszcz 2005,
s. 28.
168
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Należy dodać, że większość z nich skupia się na rozwiązywaniu problemów określonej
społeczności lokalnej, aktywizuje to środowisko, zachęca członków danej społeczności do
uczestniczenia w inicjatywach o charakterze prospołecznym, a więc działalność tego typu
organizacji opiera się na edukacji społecznej, wspólnym działaniu oraz uczeniu współdziałania ludzi na rzecz ludzi, także tych z grup marginalizowanych i zagrożonych wykluczeniem społecznym7.
Stowarzyszenia i fundacje pełnią różnorodne role i funkcje. Irena Lepalczyk przedstawia następujące funkcje owych organizacji:
- wspomaganie rozwoju biologicznego, kulturalnego i społecznego jednostki,
- wdrażanie ludzi do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, kulturalnym i do pełnienia ról zawodowych,
- wzbogacenie sfer życia i aktywności człowieka poprzez zrozumienie i opanowywanie
rzeczywistości oraz poszukiwania ekspresji i odnajdywania się we wspólnocie,
- upowszechnianie wiedzy i kształtowanie społecznie pożądanych postaw,
- rozwijanie i urzeczywistnianie idei demokracji w życiu wspólnoty (np. państwa, dzielnicy, grupy społecznej)8.
Mikołaj Winiarski natomiast zwraca uwagę na dwie – jego zdaniem – najważniejsze
funkcje:
a) Funkcja opiekuńczo – wychowawcza odnosząca się do pojęć „wychowania”
i „opieki”, przejawia się w celowej i planowej działalności fundacji bądź stowarzyszenia i ukierunkowana jest na kształtowanie cech instrumentalno-kierunkowych
dzieci i młodzieży, a także wyrównywania ich braków w sferze fizycznej i psychicznej. To także pomoc w poprawie warunków ich życia w danym środowisku;
b) Funkcja integracyjna polegająca na kształtowaniu środowiska w danym rejonie zamieszkania; niezwykle ważną rolę w tym zakresie pełnią sposoby i metody wykorzystywane w integracji mieszkańców – mam tu na myśli sieć współpracy
pomiędzy szkołami, placówkami wychowania pozaszkolnego, instytucjami publicznymi, itp.9
Każdego roku obserwujemy wzrost liczby fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji
pożytku publicznego w sferze funkcjonowania społecznego. Ich pola działania są różne:
jedne z nich zajmują się pomocą materialną, organizowaniem czasu wolnego podopiecznych, inne obejmują obszar pomocy psychologicznej, aktywizację zawodową bądź organizowanie praktyk, staży i szkoleń dla studentów, absolwentów kierunków społecznych,
organizacji
i instytucji chcących poszerzać swoje kompetencje w pracy z pewną kategorią osób. Są
również takie organizacje, które łączą w sobie wszystkie te aktywności. Jednym z takich
stowarzyszeń jest Dom Aniołów Stróżów w Katowicach, mieszące się w dzielnicy Załęże
i działające od 19 lat.
7
Bielecka E., Systemowe rozwiązania w programach profilaktycznych i resocjalizacyjnych skierowanych do
dzieci, młodzieży i ich rodzin [w:] Profilaktyka i readaptacja społeczna – od teorii do doświadczeń praktyków, pod red. E. Bieleckiej, Białystok 2007, s. 152-153.
8
Lepalczyk I., Funkcje wychowawcze stowarzyszeń społecznych, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”
1981, nr 3.
9
Winiarski M., Funkcje organizacji i stowarzyszeń społecznych w środowisku lokalnym [w:] Pedagogika
społeczna pod red. T. Pilcha i I. Lepalczyk, Warszawa 1995, s. 197-212.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Historia „Domu Aniołów Stróżów”
Początki działalności Domu Aniołów Stróżów sięgają 1991 roku, kiedy to Adrian
Kowalski, który wówczas był klerykiem seminarium duchownego, uczestniczył w Wigilii
organizowanej dla bezdomnych na dworcu kolejowym. Pomagając w przygotowaniach do
Wigilii zorientował się, że na dworcu przebywa sporo dzieci, które nie powinny się tam
znajdować.
Zaczął z nimi rozmawiać. Z biegiem czasu dzieci zaczęły przychodzić do niego do
seminarium, nawiązywać z nim kontakt, a on odpowiedział na ich potrzeby.
Wtedy też zaczęła się misja uliczna – bez struktury, bez domu, na ulicach, klatkach
schodowych i dworcu. Pierwotnym celem działalności Adriana Kowalskiego, który wraz
z grupą wolontariuszy wyszedł na ulicę, była pomoc dzieciom opuszczonym i zaniedbanym, prostytutkom, kieszonkowcom, wąchaczom kleju.
W 1994 roku znaleziono zrujnowaną hurtownię papierosów, do której Adrian Kowalski wraz z dziećmi i wolontariuszami weszli, zapalili świeczkę i odmówili modlitwę do
Aniołów Stróżów, którzy do dnia dzisiejszego są patronem tego Domu.
W 1994 roku Katolicka Fundacja Dzieciom, która działała przy kościele św. Piotra
i Pawła w Katowicach, nadała osobowość prawną temu domowi. Ówczesny proboszcz tej
parafii i jednocześnie prezes Fundacji zaangażował się osobiście we wsparcie tego dzieła.
W tym samym roku nastąpiło oficjalne otwarcie Domu Aniołów Stróżów w Katowicach,
pojawili się pierwsi pracownicy – wychowawcy.
W latach 1995-1999 „Dom Aniołów Stróżów” realizował program resocjalizacyjno-wychowawczy „BYĆ”, którego celem była pomoc dzieciom i młodzieży odrzuconym,
zdemoralizowanym, osobom zaburzonym emocjonalnie, uzależnionym, młodocianym prostytutkom10.
W latach 1999-2002 realizowany był program ULICA, w ramach którego działał
Punkt Pracowników Ulicznych, adresowany do młodzieży pochodzącej z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych11.
Do 2001 Dom Aniołów Stróżów funkcjonował w strukturach Katolickiej Fundacji
Dzieciom, ale pracujący tam zespól wzmacniał się coraz bardziej, ich działania obejmowały szersze grono osób i były bardziej profesjonalne, dlatego postanowili wyodrębnić się i w
tym samym roku zostało założone Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom
Aniołów Stróżów”, którego celem jest pomoc młodzieży i dzieciom ze środowisk patologicznych oraz osobom niedostosowanym społecznie a także ich rodzinom12.
Zatem kto trafia do Stowarzyszenia? Są to:
a) Dzieci i rodziny z Załęża – dzieci mieszkające na terenie Katowic, a rodziny
z terenu Śląska, ale z założenia przebywające na Załężu (70 dzieci w placówkach wsparcia dziennego),
b) Dzieci i młodzież, które ulica wychowuje, tzn. są to głównie dzieci, które mają
swoje domy, śpią w tych domach, ale ulica jest w ich życiu głównym punktem
odniesienia, grupą wychowania (rocznie 400-500 dzieci),
c) Dzieci przedszkolne to te, które mają trudne rodziny. Pierwszy kontakt Stowarzyszenie nawiązuje z rodzinami, z pomocą społeczną bądź poprzez sąsiadów.
10
Bernasiewicz M., Kowalski A., Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów”
w Katowicach [w:] Towarzystwa społeczne i ich działalność oświatowa. Konteksty historyczne i teraźniejszość, pod red. E. Sapii-Drewniak, Dąbrowa Górnicza 2009, s. 195-200.
11
Ibidem.
12
Statut Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów” w Katowicach
170
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Asystenci rodziny docierają do rodzin, w których są dzieci, co do których można przewidzieć z dużym prawdopodobieństwem, ze ich historia nie potoczy się
zbyt dobrze, gdy zostaną w tych rodzinach bez wsparcia,
d) Rodzice. Stowarzyszenie opiekuje się dorosłymi tak jakby „dwojakiej maści”;
po pierwsze są to rodzice dzieci, które są w Środowiskowym Programie Psychoprofilaktycznym dla Dzieci i Młodzieży oraz ich Rodzin Zagrożonych Marginalizacją Społeczną i z tymi rodzicami pracują wychowawcy świetlic: mają
z nimi kontakt, układają z nimi plany pracy z dzieckiem, dają im podstawowe
wsparcie socjalne. Duża część tych rodziców korzysta również ze wsparcia Poradni Rodzinnej, w której to oni są głównymi beneficjentami.
Po drugie to dorośli, którzy trafiają tylko do Poradni. Nie są rodzicami dzieci
uczestniczących w Środowiskowym Programie Psychoprofilaktycznym dla
Dzieci i Młodzieży oraz ich Rodzin Zagrożonych Marginalizacją Społeczną; są
to osoby, które spełniają kryteria projektu finansowania z funduszu „Niewykorzystane Kwalifikacje – szansa dla Załęża”: to osoby bezrobotne bądź nieaktywne zawodowo od 16 do 64 roku życia, będące w trudnej sytuacji życiowej,
socjalnej, materialnej, a jednocześnie maja bazowy poziom motywacji do podjęcia pracy nad swoim życiem, sytuacją zawodową, socjalną i rodzinną i wtedy
udzielana jest im pomoc z zakresu indywidualnej asysty (pomoc psychologiczna, socjalna). Do tego możemy dodać aktywizację zawodową (doradca zawodowy, kursy zawodowe, zajęcia komputerowe) i aktywizacja społeczna (około
80 rodzin jest pod opieką Stowarzyszenia).
Dokonania Stowarzyszenia
Chociaż trudno uszeregować dokonania Domu Aniołów Stróżów, to z pewnością
do największych osiągnieć należy zorganizowanie na terenie katowickiej dzielnicy Załęże
systemowej pomocy środowiskowej (lokalnej), która ma charakter komplementarny, dostosowany do różnych grup wiekowych i potrzeb odbiorców. Stowarzyszenie realizuje
pracę stacjonarną (na terenie placówki), jak i uliczną, gdzie istnieje możliwość rekrutacji
dzieci i młodzieży z ich naturalnego środowiska, zatem jest to praca w różnych miejscach
i z różnymi ludźmi13.
System oparty jest na diagnozie i pomocy zarówno dzieciom, młodzieży i dorosłym
uwzględniając sferę psychologiczną, socjalną, edukację i relacje z otoczeniem. W przypadku grup młodzieżowych i dorosłych dochodzi jeszcze aspekt aktywizacji zawodowej,
czyli przygotowanie do wejścia w dorosłe życie lub znalezienia się na rynku pracy.
Na podkreślenie zasługuje fakt, iż Dom Aniołów Stróżów, jako inicjatywa pozarządowa, która jest też organizacją pożytku publicznego, ma 12% wsparcia budżetu z Urzędu
Miasta, buduje tak duży system w oparciu o środki pozyskiwane głównie z zewnątrz, dzięki akcjom promocyjnym, spotkaniom ze sponsorami itp.
Widocznym wyrazem sukcesu jest nagroda „Pro Publico Bono” pod patronatem Jerzego Buzka za najlepszą inicjatywę obywatelską w kategorii: ochrona zdrowia, pomoc
społeczna i charytatywna14.
13
Biuletyn Informacyjny „Dom Aniołów Stróżów” Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom i Młodzieży, Katowice
14
http://www.anioly24.pl/ , 11.10.2013
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Realizowane Projekty
Stowarzyszenie realizuje Środowiskowy Program Psychoprofilaktyczny dla Dzieci
i Młodzieży oraz ich Rodzin Zagrożonych Marginalizacją Społeczną. Program ten zawiera
takie oto formy wsparcia: Ognisko Wychowawcze dla dzieci w wieku przedszkolnym (3-5
rok życia), Świetlica Terapeutyczna dla dzieci w młodszym wieku szkolnym (6-10 rok
życia),Świetlica Terapeutyczna dla dzieci w starszym wieku szkolnym (11-14 lat), Socjoterapeutyczny Klub Młodzieżowy (14-20 lat), Praca uliczna, Poradnia Rodzinna15.
Perspektywy
Główny nacisk działalności Stowarzyszenia położony jest na pracę z dziećmi
i młodzieżą – wzmacnianie ich talentów i potencjałów, włączenie ich w rzeczywistość społeczną i zawodową, która jest dostępna, ale jednak przekracza realne możliwości ich środowiska. Chodzi o przygotowanie młodych ludzi do tego, aby mogli wejść w dorosłe życie
i pracować w miejscach, które są atrakcyjne.
Należy nadmienić, iż w ramach tego systemu prowadzone są działania na rzecz integracji środowiska lokalnego (organizowanie festynów, imprez integracyjnych, gier i zabaw ulicznych), współpraca ze służbami społecznymi (sieć współpracy z przedszkolami,
szkołami, sądami, kuratorami, pracownikami socjalnymi), organizowanie praktyk, staży
i szkoleń dla pracowników i osób chętnych zaangażowanych w pomóc osobom niedostosowanym społecznie i zagrożonych wykluczeniem16.
W ramach Środowiskowego Programu Psychoprofilaktycznego dla Dzieci i Młodzieży oraz ich Rodzin Zagrożonych Marginalizacją Społeczną realizowane są projekty:
1. „Lepsze Jutro”, obejmujące ognisko wychowawcze, dwie świetlice terapeutyczne oraz pracę uliczną;
2. „Niewykorzystane Kwalifikacje – szansa dla Załęża” (obejmujące Socjoterapeutyczny Klub Młodzieżowy i Poradnię Rodzinną).
Uzupełniają je projekty: „Anioły poznają smak Europy”, „Zagraj na Bukowej”,
„Małe Euro – z ulicy na stadion’ oraz, eventy: „Załęże Street Art. Festival”i „Anielski
Bus”17.
Podsumowanie
Będąc wolontariuszem w Stowarzyszeniu „Dom Aniołów Stróżów” miałam okazję
obserwować codzienną pracę w placówce i stwierdzam, że powyższe założenia mają odzwierciedlenie w rzeczywistości. Zrównoważony rozwój przejawia się tym, iż podopieczni
Stowarzyszenia mają możliwość zaspokojenia swoich potrzeb podstawowych, których nie
zaspokoiliby w swoim środowisku rodzinnym. Stowarzyszenie daje im namiastkę normalnego świata, pokazuje, że nie trzeba żyć na marginesie społeczeństwa, w ubóstwie i biedzie, środowisku przestępczy. Stowarzyszenie daje zatem szansę na „lepsze jutro”, na
zasmakowanie normalności. Jest dla nich oknem na świat… Daje tym dzieciom nową perspektywę. Można powiedzieć, że urealnia marzenia, których w rodzinnym domu nie mogliby zaspokoić. Ważne jest również to, że uczestnicząc w zajęciach i warsztatach
(plastycznych, literackich, sportowych, majsterkowania i wielu innych) mają możliwość
szeroko pojętego rozwoju: otrzymują pomoc w nadrabianiu braków szkolnych, rozwoju
zainteresowań i pasji, a dzięki rozmowom z wychowawcami i innymi wychowankami
15
Bernasiewicz M., Kowalski A., Stowarzyszenie…, op.cit., s. 197-200.
Bernasiewicz M., Kowalski A., Stowarzyszenie…, op.cit., s. 197-200.
17
http://www.anioly24.pl/index.php , 8.10.2013
16
172
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
rozwiązują sprawy dla nich trudne, często obejmujące ich codziennie funkcjonowanie
w rodzinach, szkole i w towarzystwie rówieśniczym. Wreszcie jest to bycie „tu i teraz”.
Z Nimi. I dla Nich.
BIBLIOGRAFIA
Bernasiewicz M., Kowalski A., Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów
Stróżów” w Katowicach [w:] Towarzystwa społeczne i ich działalność oświatowa.
Konteksty historyczne i teraźniejszość, pod red. E. Sapii-Drewniak, Dąbrowa Górnicza
2009
Bielecka E., Systemowe rozwiązania w programach profilaktycznych i resocjalizacyjnych skierowanych do dzieci, młodzieży i ich rodzin [w:] Profilaktyka i readaptacja społeczna –
od teorii do doświadczeń praktyków, pod red. E. Bieleckiej, Białystok 2007
Eurostat, Zrównoważony rozwój w Unii Europejskiej: Raport monitorujący z 2009 r. w sprawie
strategii zrównoważonego rozwoju UE, Luksemburg, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2009 r.
Lepalczyk I., Funkcje wychowawcze stowarzyszeń społecznych, „Problemy OpiekuńczoWychowawcze” 1981, nr 3
Papuziński A., Zrównoważony rozwój a współczesny problem ekologiczny: ontologia polityki
ochrony środowiska [w:] Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, pod
red. A. Papuzińskiego, Bydgoszcz 2005
Piątek Z., Człowiek jako podmiot zrównoważonego rozwoju: konsekwencje filozoficznospołeczne [w:] Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, pod red. A. Papuzińskiego, Bydgoszcz 2005
Światowa Strategia Ochrony Przyrody, LOP, Warszawa 1985.
Winiarski M., Funkcje organizacji i stowarzyszeń społecznych w środowisku lokalnym [w:] Pedagogika społeczna pod red. T. Pilcha i I. Lepalczyk, Warszawa 1995
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska: Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627
Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, Rio de Janeiro, 3-14 czerwca 1992 – „Szczyt Ziemi”, Warszawa 1998.
Statut Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów” w Katowicach
Biuletyn Informacyjny „Dom Aniołów Stróżów” Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom i Młodzieży, Katowice
http://www.anioly24.pl/
Celina Chełkowska
SPÓŁDZIELNIE SOCJALNE ROZWIĄZANIEM
JEDNOSTKOWYM I SYSTEMOWYM DLA
ZLIKWIDOWANYCH USTAWOWO GOSPODARSTW
POMOCNICZYCH PRZY ZAKŁADACH POPRAWCZYCH –
NA PRZYKŁADZIE SPÓŁDZIELNI SOCJALNEJ
„HERAKLES”1
Wprowadzenie
Artykuł ukazuje działalność pierwszej w Polsce działającej przy Zakładzie Poprawczym spółdzielni socjalnej „Herakles”, założonej przez dwa podmioty prawne. Do 2010
roku finanse na naukę zawodu będącą jedną ze skuteczniejszych form readaptacji społecznej i zawodowej prowadzonej w zakładach uzyskiwane były w większości z działalności
gospodarstw pomocniczych przy warsztatach szkolnych tych placówek. Zmiana ustawy
finansowej w 2009 roku, która weszła w życie w roku 2010 spowodowała likwidację tej
formy działalności, co wpłynęło, na jakość kształcenia zawodowego nieletnich zagrożonych wykluczeniem, obniżając tym samym możliwość zdobycia konkurencyjnego zawodu
potrzebnego do rozpoczęcia życia po opuszczeniu placówki. Spółdzielnie socjalne, jako
twór ekonomii społecznej stały się jedną z form samozatrudnienia. Są również, ·co raz to
bardziej rozpowszechnianym rozwiązaniem problemów społecznych (głównie bezrobocia
i ubóstwa). Propagowanie takiej formy samozatrudnienia, jaką jest spółdzielnia socjalna,
stało się możliwe również dla instytucji i organów rządowych, samorządowych i państwowych. Wszystko dzięki możliwości założenia spółdzielni składającej się z dwóch podmiotów prawnych, co w przypadku Spółdzielni Socjalnej „Herakles” zwiększa szansę
na legalne zatrudnienie i pozyskanie funduszy na naukę zawodu podopiecznym zakładów.
Zakłady Poprawcze w Polsce
Ministerstwo Sprawiedliwości sprawuje nadzór nad funkcjonującymi 32 zakładami
poprawczymi i schroniskami dla nieletnich w Polsce, które wykonują jedyny środek poprawczy stosowany wobec nieletnich w wieku 13-21 lat. Osoby umieszczane w tych placówkach dopuściły się czynów zabronionych przed 17 rokiem życia, a stosowane wobec
nich wcześniej środki wychowawcze nie odniosły zamierzonych efektów, co spowodowało
skierowanie ich do zakładów2. Dla łatwiejszego zobrazowania schroniska dla nieletnich
przyrównać można do aresztów śledczych dla dorosłych. Przebywają w nich nieletni, wobec których sędzia może zdecydować (w zależności od toku sprawy i zachowania) czy
zostaną zwolnieni z placówki czy zastosuje wobec nich środek poprawczy. Zakłady poprawcze zaś to w wyobrażeniu wielu ludzi takie „zakłady karne” dla nieletnich z tą ogrom1
Poniższy artykuł był fragmentarycznie prezentowany w roku 2013 na konferencji Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu pt.: „V Środowiskowa Konferencja Doktorantów. Gospodarka. Technologia. Społeczeństwo.” Otrzymał
wyróżnienie oraz częściowo został opublikowany w specjalnym wydaniu
czasopisma Studia Oeconomica Posnaniensia.
2
www.ms.gov.pl:: Zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich, [dostęp: 10.12.2012];
174
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ną różnicą, że zakłady poprawcze mają być sposobem wychowania i zmiany młodego
człowieka a nie karą, jak jest to w zakładach karnych. Stosowane w nich metody są, więc
jak najbardziej nastawione na edukację i kształcenie młodych ludzi zarówno w zakresie
wiedzy ogólnej, specjalistycznej jak i zawodowej. Zakłady dla nieletnich w Polsce można
podzielić na 4 typy oraz 4 rodzaje: typ resocjalizacyjny (dzielimy na rodzaje: otwarty, półotwarty, zamknięty i o wzmożonym nadzorze wychowawczym), typ resocjalizacyjnorewalidacyjny, typ resocjalizacyjno – terapeutyczny oraz, typ readaptacyjny (ostatni występuje w formie oddziałów a nie osobnej placówki)3. Wśród instytucji typu resocjalizacyjnego stanowiących największy procent wszystkich zakładów są również
4 z przeznaczeniem dla dziewcząt. Nie są one jednak podzielone na rodzaje tak jak ma to
miejsce w przypadku instytucji dla chłopców. Wynikać to może ze zdecydowanie mniejszego zapotrzebowania na instytucje stricte żeńskie. W poniższym artykule ukazana zostanie placówka dla chłopców w Poznaniu, typu resocjalizacyjnego. Jest to jeden z bardziej
typowych zakładów ze względu na półotwarty charakter, oraz ilość przyjmowanych wychowanków. W Polsce istnieje 16 podobnych placówek. Od reszty odróżnia ją jednak
wdrażanie innowacyjnych rozwiązań edukacyjnych wspomagających pracę wychowawców i rozwijających wychowanków. Celem działania zakładów poprawczych jest szeroko
rozumiana praca resocjalizacyjna (korekcyjna, korygująca), mająca na celu przywrócenie
nieletniego do społeczeństwa. Zgodnie z art. 66 § 2. Ustawy o Postępowaniu w Sprawach
Nieletnich: placówki, zakłady i schroniska dla nieletnich, o których mowa w § 1, zapewniają w szczególności nauczanie ogólnokształcące i zawodowe, działalność kulturalnooświatową i sportową, jak również mają na celu rozwijanie aktywności społecznej nieletnich w tym wdrożenie do pracy społecznie-użytecznej4.Pedagodzy, wychowawcy, nauczyciele w tych instytucji skupiają się szczególnie na przygotowaniu podopiecznych do życia
zgodnego z normami społecznymi i nauczeniu ich samodzielności życiowej poprzez zintegrowaną działalność wychowawczą, korekcyjną, dydaktyczną oraz opiekuńczą. Ważny
element stanowi również przygotowanie do pracy zawodowej, organizowanie udziału w
życiu społecznym, gospodarczym i kulturalnym środowiska wychowanków, współudział w
procesie wychowawczym z wychowankami i ich rodzinami, organizacjami społecznymi,
ośrodkami pomocy społecznej właściwymi organami administracji rządowej i samorządu
terytorialnego i innymi osobami5. Ważną rolę w utrzymywaniu placówki, jako „niezależnej” (kompleksowo działającej, opiekuńczej, samowystarczalnej) instytucji odgrywają jej
główne działy w postaci szkoły (gimnazjum i szkoła zawodowa), warsztatów szkolnych
oraz internatu.
Resocjalizacja przez naukę i pracę w warsztatach szkolnych
Nauczanie zawodowe odbywa się w formie teoretycznej w szkole oraz formie praktycznej na warsztatach szkolnych działających przy zakładach poprawczych. Pod względem formalnym i programowym jest to takie samo działanie jak podejmując kształcenie
w tzw. szkołach otwartych. Organizacja owej formy edukacji stanowi w opinii osób pracujących w tych instytucjach jedną ze skutecznych metod resocjalizacji nieletnich w Polsce.
Wywodzi się pierwotnie z chociażby takich poglądów na temat pracy jak ergoterapia,
o której wspominał A. Makowski w książce Ergoterapia dzieci i młodzieży z zaburzeniami
w socjalizacji na podstawie badań i pracy ortopedagogicznej z dziećmi i młodzieżą trudną
3
Rozdział 2 § 3 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla
nieletnich (dz. U. 2001 nr 124 poz. 1359);
4
art. 66 § 27 Ustawa o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich (Dz.. U.. z 2010 nr 33 poz. 178);
5
Borowski R., Wysocki D.: Placówki opiekuńczo- wychowawcze, Płock 2001, s. 82-83;
Celina Chełkowska: Spółdzielnie socjalne rozwiązaniem jednostkowym i systemowym...
175
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
czy z rodzaju kulturotechniki, jaką opisywali Cz. Czapow i S. Jedlewski w Pedagogice
Resocjalizacyjnej. Zdobycie kwalifikacji w toku przygotowania zawodowego nawet
w zakładzie poprawczym przez nieletnich zwiększa znacznie ich szanse na znalezienie
legalnej pracy po opuszczeniu placówki. Zwiększa tym samym szanse również na pełną
reintegrację społeczną i zawodową. Jak mówił w wywiadzie dla portalu
www.ekonomiaspołeczna.pl Andrzej Zakrzewski – Dyrektor Zakładu Poprawczego w Studzieńcu: „Praca gra w resocjalizacji rolę wiodącą”. Pod jednym wszakże warunkiem: że
otrzymuje się za nią wynagrodzenie. „Oni muszą poczuć smak tego pieniądza!”6. Kształcenie zawodowe wychowanków zakładów poprawczych odbywa się w formie przysposobienia do zawodu odbywające się na poziomie gimnazjum oraz w szkole zawodowej
poprzez naukę w jednym z wybranych zawodów: elektryk, ślusarz, monter instalacji
i urządzeń sanitarnych, stolarz, kucharz, itp. Działalność edukacyjna w tym zakresie realizowana jest przez nauczycieli zawodu zatrudnionych przez Zakład w warsztatach szkolnych oraz działających przy nich gospodarstwach pomocniczych, – choć w praktyce
granice obu tworów zacierały się funkcjonując, jako jedno. W latach 80-tych XX wieku
gospodarstwa takie funkcjonowały niemal przy wszystkich zakładach poprawczych dając
zatrudnienie wielu wychowankom. Do 2010 roku przy jednostkach budżetowych resortu
sprawiedliwości funkcjonowały 44 takie twory w tym 7: 21 przy zakładach poprawczych
i schroniskach dla nieletnich oraz 23 gospodarstwa pomocnicze przy jednostkach organizacyjnych więziennictwa. Działalność gospodarstw stanowiły prace wykonywane przez
podopiecznych w ramach praktycznej nauki zawodu. Usługi, jakie świadczyli oni na rynku
zewnętrznym oparte były głownie o sprzedaż wykonanych wyrobów. W świetle Ustawy
o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich wychowanek umieszczony w placówce miał prawo do zatrudnienia w gospodarstwie będącym warsztatami szkolnymi o ile ukończył lat
16, a w innym przypadku mógł zostać objęty przez nie przygotowaniem zawodowym.
Możliwość zatrudnienia podopiecznego zakładu regulowały jednak odrębne przepisy –
m.in. kodeks pracy, rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 grudnia
2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, niemających 16 lat, którzy ukończyli gimnazjum i osób niemających 16 lat,
które nie ukończyły gimnazjum8. Praca w rozumieniu ustawodawcy nie była traktowana,
jako „kara”, ale jak szansa mająca dobry wpływ na nieletniego. Tak przygotowany i prowadzony program stwarzał możliwość doskonalenia zdobytej wiedzy teoretycznej w praktyce pod opieką wykwalifikowanej kadry. Potencjał placówki, w szczególności
infrastruktura, wysoko kwalifikowana kadra przy obecnych rozwiązaniach organizacyjnych – braku gospodarstw pomocniczych – (kształcenie zawodowe jedynie w warsztatach
szkolnych) nie była w pełni wykorzystana. Do roku 2010 przy warsztatach szkolnych lub
w ich ramach mogły działać gospodarstwa pomocnicze typu 03. Gospodarstwa pomocnicze, zgodnie z przepisami były wyodrębnione z jednostki budżetowej, pod względem organizacyjnym i finansowym, częścią jej podstawowej działalności lub działalnością uboczną.
Gospodarstwo takie pokrywało koszty swojej działalności z uzyskiwanych przychodów
własnych i było tworzone przede wszystkim w tych przypadkach, gdy w ramach jednostki
budżetowej istniały komórki organizacyjne – prowadzące oprócz wypełniania zadań na
rzecz swej jednostki macierzystej – również uboczną działalność9. Sprzedaży usług na
6
www.ekonomiaspoleczna.pl: Praca u podstaw - Beata Szczucińska [dostęp 20.12.2012]
7
Rada Ministrów: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r.
– omówienie, Warszawa 2011, s. 220;
8
Górecki P., S. Stachowiak: Ustawa o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich – komentarz, Warszawa 2007, s. 240;
9
www.wspolnota.org.pl: Z. Jerzmanowski - Przekształcanie jednostek organizacyjnych - nie tylko obowiązek [ dostep 20.12.2012]; Jerzmanowski Z. 2010, Likwidacja i przekształcenia jednostek organizacyj-
176
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
rzecz jednostki budżetowej - matki - gospodarstwo dokonywało według kosztów własnych. Miało dzięki temu możliwość otrzymania z budżetu państwa dotacji przedmiotowych, a gospodarstwo nowo utworzone – dotacji na wyposażenie w środki obrotowe.
Przychody tych gospodarstw pochodziły z dochodów własnych oraz dotacji budżetowej
określonej Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 23 czerwca 2006 r. w sprawie stawek oraz szczegółowego sposobu i trybu udzielania i rozliczania dotacji przedmiotowych
dla państwowych zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych, (Dz. U. Nr 112 poz. 762 z dnia 29 czerwca 2006 r. ze zm.). Stosownie do postanowień § 1 pkt. 2 Rozporządzenia dla warsztatów szkolnych prowadzonych
w formie gospodarstw pomocniczych w zakładach dla nieletnich na rok 2010 została ustalona dotacja do wysokości 400 zł rocznie na jednego nieletniego wdrażanego do pracy
społecznie użytecznej i przygotowanego do zawodu. Dotacja dla gospodarstw pomocniczych przy zakładach poprawczych w 2010 r. wyniosła 588 tys. zł i została wykorzystana
w pełnej wysokości10. Zmiany, jakie nastąpiły pod koniec 2010 roku realizując postanowień ustawy z 2009 roku wymusiły na pracownikach warsztatów szkolnych zmniejszenie
produkcji różnorodnych przedmiotów w ramach praktycznej nauki zawodu, ponieważ pieniądze na ten cel brane były ze ściśle określonego budżetu zakładu. Obecnie część tych
środków pozyskiwana jest z tej samej puli, co finanse na remonty konkretnej placówki.
Nie jak to bywało w latach poprzednich z dochodów gospodarstwa pomocniczego. Przypuszczalnie zamknięcie tego typu tworów wzięło się z idei, iż w większości gospodarstwa
pomocnicze nie przynosiły dochodów, więc nie warto było łożyć na ich utrzymanie. Nie
przynosiły jednak w większości strat, a pozyskiwane fundusze dawały możliwość systematycznej pracy z nieletnimi. Przyjęta w 2009 roku nowelizacja Ustawy o Finansach Publicznych mimo to zlikwidowała takie formy działalności. Należy zwrócić również uwagę, że
ograniczyła czy wręcz wykluczyła możliwość przyuczenia i kształcenia zawodowego
w warunkach zbliżonych do naturalnych. Gospodarstwa pomocnicze dzięki realizowanym
zamówieniom, przez które miały wyznaczane terminy, wydatki, koszty itp. narzucały na
wychowanków dyscyplinę, jaka będzie panowała w ich przyszłych miejscach pracy. Uczyły ich odpowiedzialności za wykonaną pracę i jej, jakość oraz dawały pierwszy kontakt
z klientem. Zamykając gospodarstwa zamknięto również możliwość praktyki w warunkach
zbliżonych do rzeczywistych. Można oczywiście podkreślać, iż w nauce zawodu pomocne
są kursy dofinansowywane ze środków Unii Europejskiej i innych funduszy pomocowych,
zwłaszcza w sferze budżetowej, która nie nakłada na placówkę żadnych zobowiązań finansowych. Jednakże prezentowana w nich ilość miejsc w skali roku jak również nieczęsta
możliwość ich realizacji, czy jakość przy dużej rotacji wychowanków, ich specyfice bycia
i możliwościach osobowych nie jest wprost proporcjonalna do efektów, jakich można się
spodziewać z takich działań.
Zakład Poprawczy w Poznaniu
Zakład Poprawczy w Poznaniu jest placówką resocjalizacyjną typu półotwartego
utworzoną w 1964 roku. Jako jeden z nielicznych budynek zakładu został zaprojektowany
i wybudowany, jako instytucja korekcyjna dla nieletnich z przeznaczeniem stricte na ten
nych gminy, monografia,: Nie tylko obowiązek, Nowe formy organizacyjno-prawne, Zasady spółki prawa
handlowego, Procedury likwidacji i przekształceń, Skutki prawne likwidacji zakładu budżetowego, Wpływ
przekształceń na stosunki pracownicze, Sprawy podatkowe, Wzory dokumentów , [w:] Wspólnota , nr 22
s. 6-21
10
Rada Ministrów: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r.
– omówienie, Warszawa 2011, s. 219;
177
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
cel. Obecnie w zakładzie może przebywać 72 wychowanków11. Ma to jednak ulec zmianie
w najbliższym czasie w związku z wprowadzeniem przez Ministerstwo Sprawiedliwości
nowych przepisów. Wówczas to, zamiast działających w placówce 6 grup będzie 5 grup
wychowawczych o zróżnicowanym zintensyfikowaniu oddziaływań resocjalizacyjnych
przyjmujących 60 nieletnich. Dodatkowo w placówce działa Gimnazjum nr 69 oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 40. Szkoły te wraz z warsztatami przeznaczone są tylko dla
wychowanków placówki. Zarówno Gimnazjum jak i Szkoła Zawodowa zapewniają podopiecznym edukację zgodną z podstawą programową dla danego typu szkoły oraz spełniają wymogi nauczania jak w szkołach typu otwartego. W odróżnieniu od nich jednak nauka
odbywa się w poznańskiej placówce 6 dni w tygodniu, od poniedziałku do soboty w godzinach 8.00 do 14.00 oraz w ramach kół zainteresowań po godzinie 14.00. Uczniowie na
poziomie szkoły gimnazjalnej mają łącznie 12 godzin tygodniowo przyuczenia do zawodu,
a na poziomie szkoły zawodowej 18 godzin praktycznej nauki zawodu. W Zakładzie
w Poznaniu na obu szczeblach edukacji postawiono na takie zawody, które można wykonywać nie posiadając własnego zaplecza infrastrukturalnego o charakterze stricte usługowym jak: monter instalacji i urządzeń sanitarnych, elektryk, stolarz. W ramach kursów
zawodowych współfinansowanych przez Unię Europejską wychowankowie zdobyli kwalifikacje m.in.: glazurników, kucharzy małej gastronomii, spawaczy, ogrodników, brukarzy.
Likwidacja gospodarstw pomocniczych znacznie wpłynęła na stan i działalność pozostających przy zakładzie warsztatów szkolnych. Ich budżet został, bowiem wliczony w i tak
obciążony plan finansowy placówki, co zdecydowanie zmniejszyło możliwości zakupu
materiałów do nauki. Chcąc zwiększyć możliwości kształcenia wychowanków oraz zakres
działań dla pracowników zaczęto poszukiwać nowych rozwiązań możliwych do zaimplementowania w placówce.
Spółdzielnie socjalne
Obecnie spółdzielnie socjalne stają się najbardziej pożądaną formą samozatrudnienia i wychodzenia z bezrobocia oraz ubóstwa. By zrozumieć ich istotę w procesie resocjalizacji, reintegracji zawodowej i społecznej, oraz walki z zagrożeniem społecznym w tym
i wykluczeniem należy zdobyć wiedzę dotyczącą obszaru ekonomi społecznej. Można powiedzieć, że to jeden ze sposobów działalności gospodarczej, który łączy w sobie zarówno
cele społeczne jak i ekonomiczne. Bywa określana, jako gospodarka społeczna, a także
przedsiębiorczość społeczna12. Jej głównymi podmiotami są spółdzielnie socjalne zwane
również przedsiębiorstwami społecznymi. Spółdzielnie tego typu zrzeszają osoby w znaczniej mierze zagrożone wykluczeniem społecznym, które wspólnie, w oparciu o osobistą
pracę, prowadzą przedsiębiorstwo i realizują cele społeczne oraz reintegrację zawodową13. Spółdzielnie są, więc oparte na celach społecznych, a ich zyski są reinwestowane
w te cele lub we wspólnotę, a nie w cele maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu
udziałowców, właścicieli14.Tym samym świetnie wpasowuje się, jako twór dla różnego
rodzaju instytucji działających na rzecz innych osób jak np.: zakłady poprawcze. W pracy
spółdzielni nie chodzi, bowiem o bogacenie się jej założycieli jak staje się to w przypadku
firm komercyjnych i prywatnych, ale o maksymalny zysk dla jej pracowników oraz po11
12
13
14
www.poznan.zp.gov.pl : historia [dostęp: 01.01.13];
www.ekonomiaspoleczna.pl: Czym jest ekonomia społeczna [dostep: 20.01.2013];
Wojewódzki Urząd Pracy - wydział regionalnej polityki rynku pracy: Spółdzielnia socjalna jako forma
działalności gospodarczej, Warszawa 2009, s. 5;
www.emes.net, Definicja Europejskiej Sieci Badawczej EMES - European Research Network [dostep:
01.02.2013];
178
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nowną inwestycję zdobytych środków na rozwój spółdzielni i jej członków oraz zapewnienie jej pracownikom ciągłości pracy w warunkach zgodnych z przepisami prawa.
Spółdzielnia według art. 2 ust. 2 Ustawy o Spółdzielniach Socjalnych ma pełnić
funkcję „odbudowywania i podtrzymywania umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu oraz
odbudowywania i podtrzymywania zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy”, co może kojarzyć się z celami również resocjalizacji i readaptacji społecznozawodowej. W myśl tej idei w marcu 2010 roku podjęto rozmowy ze Stowarzyszeniem na
Rzecz Spółdzielni Socjalnych z siedzibą w Poznaniu, o możliwości stworzenia spółdzielni
przy zakładzie poprawczym. Pomysł na założenie spółdzielni zrodził się dzięki wychowawcy placówki Celinie Chełkowskiej, która wiedzę o podobnych ideach zaczerpnęła
z działalności akademickiej i zaproponowała jej adaptację dyrektorowi placówki. Bez
przychylności kierownictwa instytucji oraz pomocy i chęci reszty pracowników spółdzielnia nie miałaby jednak racji bytu. Głównym napędem rozwojowym spółdzielni jest, bowiem czynnik ludzki. W przypadku placówek dla nieletnich istotnym początkowym
problemem przy zakładaniu spółdzielni był fakt, że wychowankowie nie znajdują się na
liście osób zagrożonych wykluczeniem społecznym z Ustawy o Zatrudnieniu Socjalnym.
Jednakże owa lista podaje najważniejszych odbiorców dopuszczając interpretacje i poszerzenie tej grupy, z czego skorzystaliśmy w przypadku naszej spółdzielni. Początkowo
trudno by jednak było gdyby sami chłopcy mieli ją założyć. Tym bardziej, iż spółdzielnia
osób fizycznych powinna składać się z 5 członków, z czego co najmniej 50% musiałoby
być zagrożone wykluczeniem zgodnie z rozumieniem ustawy o zatrudnieniu socjalnym
a nie każdy spełniałby te wymogi. Problemem była również forma, pod jaką miała powstać
spółdzielnia. Dzięki nowelizacji Ustawy o Spółdzielniach Socjalnych z 7 maja 2009 roku,
która umożliwia zakładanie spółdzielni socjalnych nie tylko przez osoby fizyczne,
ale również przez osoby prawne taka możliwość powstała15. Stowarzyszenie na rzecz
Spółdzielni Socjalnych będąc bardzo doświadczone w promowaniu i wcielaniu w życie
zapisów, w myśl, których również samorządy, organizacje pozarządowe lub kościelne
osoby prawne mogą wykorzystać potencjał ekonomii społecznej do realizacji celów społecznych i ekonomicznych pomogło nam tak się przygotować by stworzyć warunki potrzebne do jej stworzenia16. Istotną różnicą odróżniającą te dwie formy zakładania
spółdzielni (osób prawnych i osób fizycznych) był fakt, iż spółdzielnię socjalną osób fizycznych (jak wspomniano powyżej) zakłada minimum 5 osób - założycieli podmiotu,
z czego co najmniej 50% spośród nich muszą stanowić osoby zagrożone wykluczeniem
społecznym. W przypadku spółdzielni socjalnych osób prawnych mamy do czynienia, z co
najmniej dwoma podmiotami posiadającymi osobowość prawną. Chcąc założyć spółdzielnię w zakładzie należy pamiętać, iż wychowankowie pochodzą często z miejsc odległych
o kilkadziesiąt do kilkuset kilometrów od danego zakładu. Ponadto zdarzają im się niepowroty z przepustek, oddalenia z wyjść, ucieczki czy zwolnienia lub zawieszenia czy odroczenia pobytu w placówce. To powodowałoby ciągłą rotację założycieli spółdzielni
a w efekcie jej rozpad. W przypadku spółdzielni osób prawnych zarząd jest stały a osoby
wymagające pomocy stają się w jej początkowej fazie odbiorcami. Co ważne wytworzony
przez nie wspólnie podmiot (spółdzielnia socjalna w ramach warsztatów szkolnych) staje
się samodzielny. W przypadku zakładów poprawczych wszelkie zdobyte lub niewykorzy15
16
Godlewska-Bujok B., Miżejewski C.: Ustawa o spółdzielniach socjalnych - komentarz, Warszawa 2012,
s. 3;
www.ekonomiaspoleczna.pl : M. Pokrywka: Spółdzielnie socjalne osób prawnych - dobre rozwiązanie na
trudne czasy, [dostęp: 02.02.2013];
179
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
stane środki należy zwracać do skarbu państwa, stworzenie formy niebędącej osobnym
tworem a częścią zakładu mijałaby się z planowanym celem. Posiadając spółdzielnię pieniądze można reinwestować kupując sprzęt oraz materiały potrzebne do nauki zawodu.
Ponadto od czasu powstania nowa spółdzielnia dysponuje półrocznym okresem na zatrudnienie, co najmniej 5 osób wskazanych w ustawie o zatrudnieniu socjalnym. Pozwala to na
większą elastyczność, umożliwia stopniowe zatrudnienie i dobieranie kadry.
Po przeanalizowaniu wszystkich możliwości stwierdzono, iż forma ta będzie najkorzystniejsza dla placówki. Zwłaszcza, że spółdzielnia socjalna osób prawnych uznawana jest
często za najbardziej odpowiedni sposób rozwiązania danego problemu społecznego, ekonomicznego czy organizacyjnego.
Spółdzielnia Socjalna „Herakles”
W kwietniu 2011 roku Wielkopolskie Stowarzyszenie Resocjalizacji Horyzont
działające przy Zakładzie w Poznaniu – stworzone przez pracowników placówki w celu
aktywizacji społecznej, kulturowej i zawodowej wychowanków - wraz ze Stowarzyszeniem na Rzecz Spółdzielni Socjalnych spotkały na spotkaniu założycielskim spółdzielni
socjalnej Herakles. Tym samym tworząc pierwszą taką inicjatywą w Polsce. Od kwietnia
2011 r. do chwili obecnej spółdzielnia zatrudniła na umowę zlecenie oraz umowę o dzieło
ok. 50 wychowanków oraz 10 pracowników, pośredniczyła również w pracy wychowanków. Zrealizowała prace remontowo-budowlane w Domu Opieki Społecznej w Poznaniu,
Ośrodku Hipoterapii Lajkonik w Poznaniu, oraz pomocnicze przy pracach irygacyjnych
i ziemnych pod instalacje elektryczne na terenie powiatu poznańskiego, rozbiórkach altan
na ROD, brukowaniu oraz remontowaniu pomieszczeń prywatnym zleceniodawcom. Zrealizowała również projekt „Dom dla przyjaciela” z Funduszy Inicjatyw Obywatelskich
pozyskując środki w wysokości 22 tys. zł na budowę 50 bud dla psów ze schroniska, wywiązując się z zadania w terminie. Obecnie włączyła się w akcję „Pomaluj swój przystanek” Stowarzyszenia „Przystanek Folwarczna”, dzięki, której ma nadzieje pozyskać
kolejne zlecenia na renowację starych przystanków autobusowych w Poznaniu. Niestety
doświadczyła również wielu negatywnych sytuacji. Brak zleceń przez dłuższy okres związany z trudami nawiązania współpracy z organami administracji, niewykorzystywanie
przez instytucje w przetargach „klauzuli społecznej”, brak zaufania do podopiecznych placówki a także niemożność przyjęcia wielu zleceń spowodowana specyfiką pracy wychowawczej spowodowały, iż działalność „Heraklesa” nie jest tak płynna jak chcieliby jej
twórcy. Ponadto brak środków na start wymuszający wykorzystywanie transportu bądź
sprzętu z placówki, nakładającą dość dużą amortyzację na wykorzystywane zasoby powodował zmniejszenie efektywności finansowej i możliwości rozwoju spółdzielni. Nie mniej
jednak wykonywanie pojedynczych zleceń nakierowanych głównie na pracę
na warsztatach, praca wolontariacka, udział w większych przedsięwzięciach społecznych
pozwolił na większą rozpoznawalność spółdzielni w środowisku lokalnym oraz otwartość
przedsiębiorców na przyjmowanie nieletnich z zakładu do pracy poza instytucja, co jest
sporym osiągnięciem dla zakładu. Należy zaznaczyć, iż specyfika pracy w zakładzie poprawczym każe uznać za produkt spółdzielni niewytworzone przez nią dobra, ale wdrożonego do pracy nieletniego, który po opuszczeniu placówki podejmie się legalnej pracy
zarobkowej. Za swoją pracę zarówno w kwestiach rozwoju zawodowego wychowanków,
społeczną jak i wolontariacką "Herakles" został wyróżniony w 2012 r. nagrodą
w konkursie „Kreowanie Jutra” Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Stał się tym
samym rozwiązaniem wartym upowszechnienia. Jak przekonuje w jednym z wywiadów
Jarosław Wypyszyński specjalista ds. ekonomi społecznej: proces resocjalizacji nie może
180
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
być skuteczny w sytuacji, kiedy wychowankowie Zakładu opuszczając go pozbawieni
środków finansowych na nowy start, obarczeni trudnymi do przełamania stereotypami, nie
posiadają kapitału społecznego pozwalającego na zdobycie legalnej pracy przynoszące
dochód17. Wynagrodzenie, które wypracowują dla siebie w „Heraklesie” podopieczni placówki powinno trafiać w 25% do nich na bieżące potrzeby, w 75% na specjalne osobiste
konta lub do depozytu, do którego dostęp mają po opuszczeniu na stałe Zakładu. Choć
w praktyce trudno to wyegzekwować, gdyż nikt nie ma prawa przetrzymywać np.: karty
bankowej nieletniego np.: podczas przepustek. Wielu nieletnich jednak rzeczywiście stara
się trzymać swoje oszczędności na czas, „po wyjściu” z zakładu (gromadzonych w czasie
pobytu). Dzięki pracy w „Heraklesie” nieletni nie tylko pozyskują tak potrzebne doświadczenie zawodowe, nabywają postawy pracownicze i przedsiębiorcze, ale również zdobywają środki na nowy start w dorosłe życie. Po trzech latach pracy i nabierania
doświadczeń, jako twórca i prezes Heraklesa autor zdają sobie sprawę z ograniczeń, barier,
przeszkód, jakie utrudniają rozwój spółdzielni, ale mimo wszystko chciałby tą wiedzą
dzielić się z innymi, by ułatwić powstawanie kolejnych zakładowych spółdzielni. Dlatego
w miarę możliwości pracownicy zakładu powiązani ze spółdzielnia a także pracujący
w niej wychowankowie biorą udział w konferencjach oraz warsztatach promując dobrą
praktykę zarówno w swoim rejonie jak i w kraju. To spora innowacja dla resocjalizacji
w Polsce18. Należy ponadto pamiętać, iż działalność każdej spółdzielni socjalnej łączy w
sobie dwa wymiary - gospodarczy oraz społeczny. Do zakładów w danych miastach trafiają wychowankowie z innych obszarów Polski. Mechanizm przeciwdziałania wykluczeniu
społecznemu poprzez zorganizowanie miejsc pracy jest w tym kontekście aktywną formą,
która ma długofalowy potencjał skuteczności pozwalającej uniknąć kosztów społecznych
i finansowych w przyszłości19.Dodatkowo dzięki spółdzielni socjalnej pracownicy zakładów wraz z wychowankami stają się współodpowiedzialni za gospodarowanie nią, co
w dalszej perspektywie stwarza możliwości zostania jej współwłaścicielem. W ślad za Zakładem Poprawczym w Poznaniu w roku 2012 i 2013 podążyły inne zakłady poprawcze
w tym wspomniany zakład w Studzieńcu ze spółdzielnią o nazwie „Perspektywa”. Przykłady te ukazują, że istnieje możliwość zaimplementowania spółdzielni socjalnych przy
zakładach poprawczych zamiast ustawowo zlikwidowanych gospodarstw pomocniczych.
BIBLIOGRAFIA
Akty prawne
Ustawa o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich (Dz. U. z 2010 nr 33 poz. 178);
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla
nieletnich (dz. U. 2001 nr 124 poz. 1359);
Rada Ministrów: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do
31 grudnia 2010 r. – omówienie, Warszawa 2011.
17
trudne czasy [dostęp: 02.02.2013];
18
19
181
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Komisja Europejska: Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem Społecznym - europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej,
Luksemburg 2011.
Wojewódzki Urząd Pracy - wydział regionalnej polityki rynku pracy: Spółdzielnia socjalna, jako forma działalności gospodarczej, Warszawa 2009.
Pozycje zwarte
Borowski R., Wysocki D.: Placówki opiekuńczo- wychowawcze, Płock 2001, s. 82-83;
Górecki P., S. Stachowiak: Ustawa o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich – komentarz, Warszawa 2007.
Godlewska-Bujok B., Miżejewski C.: Ustawa o spółdzielniach socjalnych - komentarz, Warszawa 2012 .
Jerzmanowski Z. 2010, Likwidacja i przekształcenia jednostek organizacyjnych gminy, monografia,: Nie tylko obowiązek, Nowe formy organizacyjno-prawne [w:] Wspólnota,nr22/2010.
Żródła internetowe
www.ekonomiaspoleczna.pl: Praca u podstaw - Beata Szczucińska .
www.ekonomiaspoleczna.pl: Czym jest ekonomia społeczna .
www.ekonomiaspoleczna.pl: M. Pokrywka: Spółdzielnie socjalne osób prawnych - dobre rozwiązanie na trudne czasy .
www.emes.net, Definicja Europejskiej Sieci Badawczej EMES - European Research Network
www.ms.gov.pl:: Zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich.
www.poznan.zp.gov.pl : historia .
Łukasz Żabski
ZNACZENIE PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH
W REALIZACJI KONCEPCJI ZRÓWNOWAŻONEGO
ROZWOJU
Wstęp
Ostatni kryzys ujawnił szereg strukturalnych słabości gospodarki rynkowej,
a w szczególności doprowadził do zachwiania relacji pomiędzy wszystkimi uczestnikami
rynku. Jego intensywność oraz głębokość wyraźnie podkreśliła problemy związane z regulacjami rynków finansowych oraz niedostatki obowiązujących dotychczas modeli polityki
gospodarczej i społecznej przejawiające się postępującymi zjawiskami bezrobocia, ubóstwa, wykluczenia społecznego, a także wzrostem liczby konfliktów społecznych i ekonomicznych na poziome lokalnym i globalnym.
Szansą na rozwiązanie szerzących się problemów staje się zrównoważony rozwój
będący swoistego rodzaju długookresową strategią integrowania aspektów środowiskowych, społecznych i gospodarczych w celu poprawy jakości życia obecnego społeczeństwa, bez zagrożenia realizacji potrzeb przyszłych pokoleń.
Jako jeden z instrumentów realizacji celów zrównoważonego rozwoju dotyczących
sfery społecznej należy postrzegać ekonomię społeczną i tworzące je podmioty. Koncentruje się ona przede wszystkim na społeczeństwie, jego warunkach rozwoju, sposobach
zaspokajania potrzeb, świadczonych usługach społecznych oraz poziomie dobrobytu. Realizując przedsięwzięcia dedykowane dla grup obywateli dotkniętych lub zagrożonymi
wszelkimi problemami społecznymi przyczynia się ona do utrzymania ładu społecznego
oraz budowania spójności wspólnot opartych na solidarności.
W ramach sektora ekonomii społecznej kluczową rolę odgrywają przedsiębiorstwa
społeczne będące obecnie przedmiotem wielu dyskusji i badań naukowych. Wynika to
przede wszystkim z ich specyficznego charakteru działalności, a także znaczącego wpływu
nie tylko na rozwój społeczny, ale i ekonomiczny. Ponadto w niektórych dziedzinach
przejmują one zadania instytucji publicznych, które tradycyjnymi metodami działania nie
były w stanie przezwyciężyć piętrzących się barier w rozwoju społeczno-gospodarczym.
Celem artykułu naukowego jest ukazanie roli jaką pełnią przedsiębiorstwa społeczne w wypełnianiu idei zrównoważonego rozwoju. W realizacji powyższego celu pracy
posłużono się metodą krytyki i analizy piśmiennictwa oraz logicznego wnioskowania.
Założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju
Idea zrównoważonego rozwoju ukształtowała się na bazie filozofii ekorozwoju
(eco-development) głoszącej konieczność uwzględniania w rozwoju społecznogospodarczym wymogów stawianych przez środowisko naturalne. Samo pojęcie ekorozwoju po raz pierwszy pojawiło się w deklaracji Konferencji Sztokholmskiej „Człowiek
i Środowisko” zorganizowanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1972 roku1.
Wówczas wyrażało się ono w zasadzie, że człowiek ponosi odpowiedzialność za ochronę
1
W. Tyburski, Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011, s. 7.
Łukasz Żabski: Znaczenie przedsiębiorstw społecznych w realizacji koncepcji zrównoważonego... 183
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
i poprawę środowiska zarówno dla obecnych jak i przyszłych pokoleń. Dobry stan tego
środowiska umożliwia społeczeństwu godne życie2.
Obecnie mimo szerokiej dyskusji nie ustalono jednej uniwersalnej definicji pojęcia
ekorozwoju. Najczęściej przyjmuje się, że jest to idea społeczno-filozoficzna podkreślająca
konieczność dążenia do równowagi pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a działalnością gospodarczą społeczeństwa3. Takie rozumowanie pozwala na wyodrębnienie trzech
podstawowych wymiarów ekorozwoju. A mianowicie4:
• wymiar ekologiczny - nadrzędność zachowania środowiska i naturalnych zasobów
przyrody w stosunku do działalności społeczno-gospodarczej,
• wymiar społeczny - dążenie do poprawy jakości życia i bezpieczeństwa obecnych
jak i przyszłych pokoleń,
• wymiar ekonomiczny - potrzeba optymalnego wykorzystywania zasobów i walorów środowiska naturalnego w działalności gospodarczej poprzez postęp technologiczny i poprawę produktywności ekosystemów.
Jako kontynuację ekorozwoju uważa się powstanie koncepcji zrównoważonego
rozwoju, która znacznym stopniu dopasowana została do obecnych i przyszłych potrzeb
cywilizacji. Po raz pierwszy określenie to pojawiło się w raporcie „Nasza Wspólna Przyszłość” (Our Common Future) opracowanym przez ONZ w 1987 roku. Za zrównoważony
rozwój rozumiano taki rozwój gospodarczy i społeczny, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bez ryzyka pozbawiania możliwości przyszłych pokoleń do zaspokajania
swoich potrzeb5. W dokumencie tym sformułowano zbiór celów obejmujący przede
wszystkim zaspokajanie podstawowych potrzeb społecznych, przezwyciężenie ubóstwa
oraz rozwój cywilizacyjny zapewniający odpowiednie warunki życia przyszłym pokoleniom poprzez respektowanie praw ochrony środowiska naturalnego. Następne rozszerzenie
zakresu zrównoważonego rozwoju przedstawiono w dokumencie programowym „Agenda
21”, który został przyjęty podczas Światowego Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro zainicjowanego również przez ONZ w 1992 roku. W globalnym programie działań zrównoważony
rozwój określony został jako „strategia przekształceń ekologicznych, społecznych, techniczno-technologicznych i organizacyjnych, których celem jest osiągnięcie racjonalnego
i trwałego poziomu dobrobytu społecznego, umożliwiającego przekazanie go następnym
pokoleniom bez obawy zagrożenia destrukcją zasobów przyrody i ekosystemów”6. Wobec
tego za zrównoważony rozwój należy uznać taki rozwój gospodarczy, który jest dopuszczalny ekologicznie, uzasadniony ekonomicznie i społecznie akceptowany i pożądany.
Jak uważają D. W. Pearce i R. K. Turner rozwój zrównoważony polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jednocześnie oraz zapewniając odtwarzanie się użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długim okresie czasu.
Rozwój gospodarczy oznacza nie tylko wzrost dochodów per capita, ale również poprawę
pozostałych sfer dobrobytu społecznego i musi uwzględniać strukturalne zmiany zachodzące w gospodarce i w całym społeczeństwie7.
2
S. Kozłowski, Droga do ekorozwoju, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1994, s. 55.
M. Leśniewski, Ekorozwojowe źródła konkurencyjności gmin w Polsce, Wydawnictwo CeDeWu.pl, Warszawa 2013, s. 41.
4
B. Poskrobko, Teoretyczne aspekty ekorozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1997,
s. 11.
5
S. Szewrański, Polska 2030 a zrównoważony rozwój. Uwagi dyskusyjne, [w:] Jaka Polska 2030?,
(red.) M. Syska, Ośrodek Myśli Społecznej im. F. Lassale’a, Warszawa 2010, s. 83.
6
Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i rozwój”, Szczyt Ziemi, Rio de
Janeiro 3-14 czerwca 1992, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1993.
7
T. Borys, Wskaźniki ekorozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999, s. 70.
3
184
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Na podstawie przytoczonych interpretacji zrównoważonego rozwoju można wskazać na jego trzy podstawowe zasady: integralności ładów, subsydiarności i zrównoważonej
partycypacji8.
Pierwsza zasada głosi konieczność integrowania ładów (etycznego, społecznego,
ekonomicznego i ekologicznego) poprzez eliminowanie sprzeczności celów rozwoju określonych ładów oraz sformułowanie głównego celu integrującego, którego osiągnięcie scali
poszczególne łady w taki sposób, by zagwarantować trwały dobrobyt społeczny.
Druga zasada zrównoważonego rozwoju sugeruje decentralizację decyzji dotyczących ochrony środowiska naturalnego, które powinny być podejmowane na najniższych
szczeblach społeczeństwa (mieszkańcy, wspólnoty lokalne itp.).
Trzecia zasada postuluje o aktywnym udziale społeczności w procesie planowania,
podejmowania decyzji i realizacji zrównoważonego rozwoju. Oczekuje się stworzenie takich warunków instytucjonalno-prawnych, które umożliwią utrzymanie trwałości społeczeństwa (rozwijanie więzi społecznych, jedność i integracja społeczna), a także
propagowanie postawy poszanowania zasobów zapewniających prawa i korzyści społeczne.
Podsumowując należy przyjąć, że istotą zrównoważonego rozwoju jest określenie
długookresowego planu, którego nadrzędnym celem będzie zrównoważenie powiązań na
płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej i środowiskowej w imię zapewnienia odpowiednich warunków do życia obecnego i przyszłego społeczeństwa. Jakość życia obecnego
pokolenia warunkuje poziom dobrobytu kolejnego pokolenia. Zatem wymogiem koniecznym staje się racjonalne i odpowiedzialne wykorzystywanie dóbr naturalnych i społecznych.
Istota ekonomii społecznej
Współcześnie ekonomia społeczna stanowi ważny przedmiot zainteresowań i badań, w szczególności dla przedstawicieli administracji publicznej i liderów społeczeństwa
obywatelskiego. Wynika to przede wszystkim ze znaczącej roli podmiotów pozarządowych, które wypracowane zyski inwestują w rozwój społeczności poprzez upowszechnianie narzędzi pozwalających na tworzenie trwałych więzi społecznych i niwelowanie
skutków związanych z kryzysem ekonomicznym.
W literaturze przedmiotu występuje wiele ujęć i cech ekonomii społecznej. Najczęściej traktowana jest jako sektor gospodarki obejmujący podmioty służące realizacji celów
społecznych. Ich działalność kontrolowana jest przez społeczność i organizacje obywatelskie, a nie jak w przypadku instytucji publicznych przez odpowiednie organy administracji
publicznej9. Jak podkreśla W. Kwaśnicki ekonomia społeczna, to termin, którego anglosaskie korzenie pochodzą z XIX wieku i odnosi się ono do wytwarzania dóbr i usług nie tylko przez podmioty należące do sektora non-profit, ale także przez przedsiębiorstwa
prywatne, w których właściciele zgodnie przyjmują nadrzędność celi społecznych nad celami gospodarczymi10.
Również ekonomię społeczną można rozumieć jako tzw. trzeci sektor, w którym
funkcjonują organizacje pozarządowe. Stanowi on w pewnym sensie uzupełnienie pozostałych dwóch sektorów gospodarki (publicznego i prywatnego). W obrębie sektora ekonomii
8
M. Leśniewski, Ekorozwojowe źródła konkurencyjności gmin w Polsce, Wydawnictwo CeDeWu.pl, Warszawa 2013, s.
48.
9
J. Hausner, Ekonomia społeczna a rozwój, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie, Kraków 2008, s. 14.
10
W. Kwaśnicki, Gospodarka Społeczna z perspektywy ekonomii liberalnej, „Trzeci sektor” nr 2, Warszawa 2005, s. 12.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
społecznej zachodzi zjawisko połączenia aspektu gospodarczego z celami społecznymi
zmierzającymi do ograniczenia zjawiska marginalizacji i wykluczenia społecznego oraz
aktywizacji i integracji społecznej i zawodowej11.
Natomiast według Komisji Unii Europejskiej pojęcie ekonomii społecznej odnosi
się do pięciu form organizacyjno-prawnych, tj. spółdzielni, stowarzyszeń, fundacji, przedsiębiorstw społecznych i towarzystw opartych na zasadzie wzajemności. Ich wspólnymi
cechami są12:
• osiąganie celów służących społeczeństwu,
• przeznaczanie zysku na realizację przyjętych celów,
• demokratyczne decydowanie,
• zdolność do elastycznego i innowacyjnego podejścia do dynamicznie zachodzących
zmian społecznych i ekonomicznych,
• dobrowolne uczestnictwo, członkostwo i zobowiązanie,
• niezależne zarządzanie.
Ponadto ekonomia społeczna pełni szereg dodatkowych funkcji13:
- pobudza rozwój lokalny,
- wzmacnia spójność społeczną,
- pobudza aktywność obywatelską opartą na solidarności i osobistym zaangażowaniu
w życie społeczne,
- buduje i rozwija kapitał społeczny,
- tworzy materialne podstawy dla funkcjonowania podmiotów obywatelskich,
- reformuje sektor usług publicznych,
- tworzy miejsca pracy o wysokiej jakości, poprawia poziom życia społeczności i formuje
korzystne warunki do rozwoju nowych form przedsiębiorczości.
Ukazana charakterystyka ekonomii społecznej pozwala wysunąć wniosek, że swoim zakresem wpisuje się ona w filozofię zrównoważonego rozwoju. Jej rola przejawia się
nie tylko w integracji społeczeństwa, ale także w kreowaniu nowej wizji ładu społecznego
opartego na wzajemnie połączonym systemie norm i zachowań budowanych na wartościach bądź funkcjach istotnych dla prawidłowego funkcjonowania i rozwoju obecnego jak
i przyszłego społeczeństwa.
Przedsiębiorstwo społeczne jako fundament ekonomii społecznej
Podejmując próbę zdefiniowania pojęcia „przedsiębiorstwo społeczne” należy zauważyć, że łączy ono w sobie dwa określenia: przedsiębiorczość i społeczność. Na wstępie
takie połączenie może rodzić podejrzenie sprzeczności, ponieważ w jaki sposób działalność gospodarcza będąca główną domeną przedsiębiorczości może być jednocześnie zorientowana na osiąganie celów społecznych?
Otóż przedsiębiorstwa społeczne traktowane jako rdzeń ekonomii społecznej dążą
do maksymalizacji korzyści społecznych, w przeciwieństwie do podmiotów rynkowych
ukierunkowanych na pomnażanie zainwestowanego kapitału. Ogół wypracowanego zysku
przeznaczają na realizację podstawowych celów społecznych, między innymi dostarczanie
11
12
13
S. Urbaniak, Osiągnięcia Krakowa w zakresie gospodarki socjalnej i rozwoju przedsiębiorczości, [w:] Ekonomia społeczna a bezradność społeczna, red. P. Sałustowicz, H. Guzowska, Warszawa 2006, s. 43.
P. Sałustowicz, Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, [w:] Ekonomia społeczna: perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, red. J. Staręga-Piasek, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2007, s. 23.
M. Gagacka. K. Głąbicka, Zarządzanie przedsiębiorstwem społecznym, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2011, s. 8-9.
186
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
usług użyteczności publicznej, działanie na rzecz rozwoju i integracji wspólnoty lokalnej,
pomoc osobom wykluczonym społecznym, tworzenie nowych miejsc pracy itp.
W publikacjach z zakresu ekonomii społecznej odnaleźć można bardzo wiele, spójnych definicji przedsiębiorstwa społecznego. Na przykład zdaniem J. Pearce’a jest to ogólne określenie wszystkich podmiotów gospodarczych, które mają społeczny cel, nie są
nastawione na tworzenie i dystrybucję zysku oraz cechują się demokratyczną i wymierną
strukturą opartą na wspólnym zarządzaniu14. Z kolei D. Góźdź postrzega przedsiębiorstwo
społeczne jako część wspólną wszystkich trzech sektorów (prywatnego, publicznego i społecznego) ze względu na to, że funkcjonuje ono na rzecz dobra publicznego, często w sferze usług publicznych, z dużym poczuciem misji społecznej, przy jednoczesnym
zachowaniu zasad myślenia biznesowego15. Oznacza to, że przedsiębiorstwo społeczne
będące segmentem sektora ekonomii społecznej jest instytucjonalną formą scalającą gospodarkę rynkową z gospodarką obywatelską.
Tabela 1. Kryteria wyodrębniania przedsiębiorstw społecznych
Kryteria społeczne
• wyraźnie określony cel, przynoszący korzyści społeczne.
Celem działalności przedsiębiorstw społecznych jest
wspieranie i rozwój społeczności lokalnej i szerzenie
wśród niej poczucia odpowiedzialności,
• inicjatywa zapoczątkowana
przez grupę obywateli
i organizacje obywatelskie,
• ograniczony podział zysków.
W niektórych przypadkach
podział zysku jest zabroniony, jednak najczęściej zdarzają się ograniczenia w
dokonywaniu dystrybucji kapitału w celu uniknięcia działań mających za cel tylko
maksymalizację korzyści finansowych.
Kryteria gospodarcze
i przedsiębiorcze
Kryteria partycypacyjnego
zarządzania
• ciągła działalność w zakresie
produkcji dóbr i usług.
W przeciwieństwie do tradycyjnych organizacji nonprofit redystrybucja zysku
czy ochrona interesów właścicieli nie stanowi podstawowej działalności,
• ponoszenie istotnego poziomu ryzyka ekonomicznego
w prowadzeniu działalności,
• minimalny poziom zatrudnienia za wynagrodzeniem.
Funkcjonowanie przedsiębiorstwa społecznego wymaga spełniania wymogu
minimalnego zatrudnienia
z wynagrodzenie, chociaż
podobnie jak organizacje
non-profit mogą bazować
także na zasobach materialnych i niematerialnych.
• wysoki stopień autonomii.
Przejawia się on
w dobrowolnym przyłączaniu się do organizacji społecznej, zarządzania nią,
zachowania prawa głosu
i wyjścia z przedsiębiorstwa,
• decyzyjność oparta na demokracji. Prawa w zakresie
podejmowania decyzji przypisane są wszystkim udziałowcom przedsiębiorstwa
społecznego, a nie tylko
udziałowcom angażującym
największy kapitał,
• charakter partycypacyjny.
Interesariusze przedsiębiorstwa społecznego aktywnie
uczestniczą w jego funkcjonowaniu. W efekcie działalność ekonomiczna istotnie
wzmacnia demokrację na
poziomie lokalnym.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Gagacka, K. Głąbicka, Zarządzanie
przedsiębiorstwem społecznym, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2011, s. 17 i EMES European Research Network [www.emes.net/aboutus/focus-areas/social-enterprise] (dostęp w dniu 21.09.2013r.).
Podmioty te cechują się uczestnictwem wielu różnych podmiotów (partnerów), takich jak: przedsiębiorcy społeczni, pracownicy, beneficjenci, wolontariusze, organizacje
14
15
J. Pearce, Social Enterprise in Anytown, Calouste Gulbenkian Foundation, London 2003, s. 190.
D. Góźdź, Wyjaśnienie podstawowych pojęć z dziedziny ekonomii społeczne i przedsiębiorczości społecznej, [w:] Budowanie kompetencji dla przedsiębiorczości społecznej: sylabusy do szkoleń, red. D. Kwiecińska, A. Pacut, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008, s. 205.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
obywatelskie i lokalne instytucje publiczne. Ważną kwestię stanowią relacje funkcjonalne
wynikające z pełnionych funkcji społecznych między partnerami, niż relacje wynikające
z praw własnościowych. W praktyce oznacza to, że podmioty ekonomii społecznej są organizacjami zainteresowanych interesariuszy, a nie właścicieli czy udziałowców skupionych na maksymalizację zysku. Jednocześnie podział ról pomiędzy interesariuszami
kształtuje się elastycznie i bardziej ma charakter partnerski i partycypacyjny.
Zgodnie z definicją Europejskiej Sieci Badań nad Gospodarką Społeczną (EMES)
za przedsiębiorstwo społeczne można uznać, prywatną, autonomiczną organizacją, której
założycielem bądź zarządzającym jest grupa obywateli, dostarczająca szerszej społeczności produkty i usługi i w której zakres korzyści materialnych jest ograniczony. Podmiot
taki jest niezależny i gotowy do podejmowania ekonomicznego ryzyka wiążącego się
z prowadzoną w sposób ciągły działalnością społeczno-gospodarczą16. W ramach projektu
zleconego przez Komisję Europejską pt.: „The Emergence of Social Enterprises in Europe” opracowano zbiór kryteriów wyodrębniających przedsiębiorstwa społeczne i pozwalających na dokonanie oceny ich funkcjonowania. (tab. 1).
Dokonując pełnej charakterystyki przedsiębiorstwa społecznego należy zwrócić
uwagę na zjawisko przedsiębiorczości społecznej, która w istotny sposób determinuje
wszelki rozwój form organizacyjno-prawnych podmiotów gospodarczych ukierunkowanych na osiąganie celów społecznych, a także na rolę przedsiębiorców społecznych.
W najprostszej postaci przedsiębiorczość społeczna bazuje przede wszystkim na
kapitale społecznym, mocno wpasowanym w gospodarkę obywatelską i ulokowany w kontekście lokalnym i wspólnotowym17. Stanowi ona ponadto uniwersalny element nowego
systemu polityki społecznej, w której główny nacisk kładzie się na walkę z marginalizacją
społeczną poprzez pracę i aktywizację zawodową osób zagrożonych18. Z kolei za przedsiębiorców społecznych należy postrzegać ludzi, którzy dostrzegają wybrane potrzeby i problemy społeczeństwa, nie będące dostatecznie zaspokajanie i rozwiązywane przez sektor
prywatny i publiczny. Potrafią oni zorganizować i właściwe wykorzystać zasoby (materialne i niematerialne) by współuczestniczyć w osiąganiu celu społecznego19. W związku
z tym odgrywają oni rolę inicjatorów zmian w sektorze społecznym, dlatego że20:
• podejmują misję tworzenia i utrwalania wartości społecznych,
• wyszukują i stale dążą do wykorzystywania nadarzających się sytuacji, które pozwalają na realizację tej misji,
• biorą aktywny udział w procesie innowacyjności, uczenia się i adaptacji do nowych
warunków społeczno-gospodarczych,
• podejmują odważne działania bez względu na dostępność środków,
• wykazują wysoką odpowiedzialność wobec wspólnoty społecznej i wobec uzyskiwanych rezultatów swoich decyzji.
16
EMES European Research Network [www.emes.net/about-us/focus-areas/social-enterprise] (dostęp w dniu
21.09.2013r.).
J. Haunser, N. Laurisz, Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwo społeczne. Konceptualizacja, [w:] Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, red. J. Haunser, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008, s. 10-11.
18
M. Rymsza, Stara i nowa ekonomia społeczna. Polska na tle doświadczeń europejskich, „Trzeci sektor”, nr 2, 2005,
s. 3.
19
A. Hyunbae Cho, Polityka, wartości i przedsiębiorczość społeczna - analiza krytyczna, [w:] Współczesna polityka
społeczna. Przedsiębiorczość społeczna, red. J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Warszawie, Warszawa 2010, s. 48.
20
J. G. Dees, The Meaning of “Social Enterpreneurship” , Durham 1998, s. 4.
[www.redalmarza.cl/ing/pdf/TheMeaningofsocialEntrepreneurship.pdf] (dostęp w dniu 21.09.2013r.).
17
188
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Formy przedsiębiorstw społecznych
Na podstawie badań prowadzonych w ramach projektu EMES wyróżniono dwa
główne modele przedsiębiorstw społecznych: przedsiębiorstwa społeczne wytwarzające
produkty i usługi komunalne (social enterprises) oraz przedsiębiorstwa o orientacji społecznej (social-purpose enterprises).
Pierwszy model obejmuje przedsiębiorstwa prywatne typu non profit, które świadczą usługi socjalne i inne usługi na rzecz szerszej wspólnoty, a także odpowiadają na potrzeby przez nie zgłaszane (np.: organizowanie szkoleń zawodowych, kształcenie
i dokształcanie osób bezrobotnych do nowych zawodów). Z kolei drugi model stanowią
instytucje non profit, których głównym celem jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Są one narzędziem służącym spójności społecznej i integracji społeczno-zawodowej
grup dotkniętych problemami ekonomiczno-społecznymi oraz miejscem ich socjalizacji
w celu rozwoju regionów peryferyjnych.
W polskim prawie regulującym kwestie dotyczące ekonomii społecznej i wzorowanym na ustawodawstwie Unii Europejskiej (np.: Dokument Konsultacyjny Komisji Europejskiej „Cooperatives in Enterprise Europe”) czy Rady Europy (np.: Europejska Karta
Socjalna) przewidziano osiem form organizacyjno-prawnych przedsiębiorstw społecznych
tworzonych w różnych celach społecznych. Są to21:
1. fundacje (realizujące cele społeczne i gospodarczo użyteczne, jak ochrona zdrowia,
rozwój gospodarki i nauki, kultura i sztuka, pomoc społeczna, ochrona środowiska
itp.),
2. stowarzyszenia (dowolny cel niezarobkowy oznaczony w statucie),
3. spółdzielnia socjalna (prowadzenie działalności gospodarczej w celu reintegracji
społeczno-zawodowej członków),
4. spółdzielnie pracy (prowadzenie wspólnej działalności gospodarczej na rzecz
członków, a także prowadzenie działalności społecznej i oświatowo-kulturalnej na
rzecz społeczeństwa. Celem społecznym spółdzielni inwalidów i spółdzielni niewidomych jest zawodowa i społeczna rehabilitacja inwalidów i niewidomych poprzez
pracę we wspólnie prowadzonej organizacji),
5. spółki non-profit (dowolny cel niezarobkowy oznaczony w statucie),
6. centra integracji społecznej (celem działania jest reintegracja społeczna i zawodowa
grup długotrwale wykluczonych lub zagrożonych ekskluzją społeczną).
7. zakłady aktywności zawodowej dla osób niepełnosprawnych (rehabilitacja zawodowa
i społeczne grup),
8. niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej (zapewniające świadczenia zdrowotne
i promocję zdrowia w społeczeństwie).
W praktyce dopuszczalne jest wykorzystywanie kilku form prawnych, w celu skuteczniejszego osiągania złożonych celów społecznych. Przedsiębiorstwa społeczne jako
podmioty prawa zobowiązane są to rzetelnej i przejrzystej działalności poprzez publikowanie sprawozdań finansowych, jawne informowanie i sposobie i celu działalności, a także
dokonywaniu audytu. Niektóre formy podmiotów ekonomii społecznej wymagają większego kapitału zakładowego, a inne mogą skorzystać z funduszy państwowych na rozpoczęcie działalności. Ważnym aspektem jest również dystrybucja zysku. W niektórych
przypadkach (stowarzyszenia, spółdzielnie socjalne, zakłady aktywności zawodowej) wy-
21
A. Sienicka, Wybór formy prawnej przedsiębiorstwa oraz planowanie struktury, [w:] Ekonomia społeczna [www.ekonomiaspoleczna.pl] (dostęp w dniu 21.09.2013r.).
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
stępuje zakaz dzielenia zysku. Ograniczenie to znacznie wpływa na rozwój działalności
ekonomicznej analizowanych podmiotów sektora społecznego.
Poza wymienioną klasyfikacją, w wielu dokumentach i publikacjach za organizacje
ekonomii społecznej uważa się także banki spółdzielcze, agencje rozwoju regionalnego,
organy administracji publicznej, samorządy lokalne, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. O zakwalifikowaniu danej formy instytucjonalnej do przedsiębiorstw społecznych
należy kierować się nie tylko charakterem prawnym działalności, ale także rodzajem wykonywanych zadań i sposobem zarządzania.
Przedsiębiorstwa społeczne a zrównoważony rozwój
Przedsiębiorstwa społeczne są zarazem podmiotami gospodarczymi i społecznymi
istniejącymi we wszystkich sektorach. Ich zakres działalności jest bardzo szeroki. Najczęściej ich aktywność gospodarcza przejawia się w dostarczaniu dóbr publicznych, świadczeniu usług pożytku publicznego na danym rynku, działalności handlowej i produkcyjnej,
a także w dążeniu do istnienia na rynku.
Produkty i usługi oferowane przez te podmioty powinny odpowiadać potrzebom
odbiorców we wspólnocie lokalnej. Bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług użyteczności publicznej stanowi gwarancję
realizacji podstawowych praw obywateli i ochronę mieszkańców szczególnie narażonych
na wykluczenie społeczne. Oprócz tego są one ukierunkowane na przynoszenie korzyści
społecznych wpływających na poprawę jakości życia całego społeczeństwa lub swoich
członków.
Wagę przedsiębiorstw społecznych w osiąganiu celów zrównoważonego rozwoju
dostrzeżono także w opracowywanych europejskich i polskich modelach polityki społecznej.
W strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu - Europa 202022 zadaniem podmiotów ekonomii społecznej jest wypełnienie zadań przewidzianych w priorytecie dotyczącym zrównoważonego rozwoju,
poprzez wspieranie gospodarki rynkowej korzystającej efektywnie z zasobów, będącej
odpowiedzialną wobec środowiska i konkurencyjną. A także w priorytecie obejmującym
rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu poprzez edukację, szkolenia i tworzenia miejsc
pracy dla osób zmarginalizowanych. Wobec tego przedsiębiorstwa społeczne mają za cel
wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej ponadto integrację społeczną i terytorialną przy wykorzystaniu dostępnych programów aktywizacji zawodowej
i europejskiego programu walki z ubóstwem.
Z kolei w rządowym projekcie Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej z czerwca 2012, w priorytecie IV „Ekonomia społeczna na społecznie odpowiedzialnym terytorium”, działanie IV.4. „Wspieranie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju
poprzez ekonomię społeczną”, przewidziano do wsparcia między innymi zadania dotyczące rozwoju systemu edukacji ekologicznej obywateli, w tym prawa do informacji o stanie
środowiska i zagrożeniach oraz rozwoju przedsiębiorstw społecznych działających w obszarze odnawialnych źródeł energii. Ponadto rozwoju podmiotów sektora ekonomii społecznej przyczyniających się do postępu i promocji społeczności lokalnej, tożsamości
i edukacji kulturowej poprzez kreowanie rozwiązań prawnych oraz finansowania projektów zmierzających do rozwoju lokalnej turystyki społecznej, czy projektów kulturalnych
22
Komunikat Komisji Europejskiej, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010.
190
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
odwołujących się do tradycji i potencjału lokalnej społeczności. Powyższe przedsięwzięcia
mają zostać zrealizowane w latach 2014-2020 przy udziale środków Funduszu Pracy, Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Narodowego Funduszu
Ochrony Środowiska, a także funduszy pochodzących z budżetu Unii Europejskiej23.
Reasumując należy wskazać, że przedsiębiorstwa społeczne odgrywają bardzo
ważną funkcję w wypełnianiu zasad zrównoważonego rozwoju, ponieważ:
• szerzą ideę przedsiębiorczości społecznej,
• wypełniają przestrzeń lokalną poprzez dostarczanie usług społecznych i kreowanie
działań zmierzających do aktywizacji zawodowej grup obywateli zagrożonych wykluczeniem,
• stanowią miejsce tworzenia się alternatywnego systemu społecznego i ekonomicznego,
• promują odpowiedzialność społeczną na szczeblu lokalnym,
• tworzą nowe formuły uczestnictwa lokalnego poprzez łączenie wartości solidarności
i zaangażowania obywateli w swoją działalność. Tym samym tworzą nowy obraz
ładu społecznego i integracji wspólnoty lokalnej,
• łagodzą lub rozstrzygają problemy społeczne powstałe na skutek działań rynku czy
państwa,
• podejmując działania o charakterze filantropijnym przyczyniają się do rozwoju
zrównoważonego społeczności obywateli.
Zakończenie
Jednym z głównych elementów idei zrównoważonego rozwoju jest dialog pomiędzy wszystkimi uczestnikami życia społecznego (przedsiębiorcy, instytucje społeczne,
obywatele), którzy próbują odnaleźć konsensus pomiędzy rozwojem gospodarczym a równością oraz sprawiedliwością społeczną i ochroną środowiska naturalnego. Szerzej koncepcja zrównoważonego rozwoju dotyczy uznania więzi społecznych za podstawę
stosunków społecznych i gospodarczych, integrację systemów lokalnych z władzami organizacji gospodarczych i obywatelskimi, racjonalne wykorzystanie i ochrona kapitału społecznego i dziedzictwa kulturowo-przyrodniczego. Wobec tego ekonomia społeczna
odwołująca się w swoich wartościach do zasad zrównoważonego rozwoju staje się współodpowiedzialna za ich realizację.
Przedsiębiorstwa społeczne pełnią kluczową rolę w ekonomii społecznej. Cechuje
je przede wszystkim zdolność do wyszukiwania innowacyjnych, elastycznych rozwiązań
wobec problemów wykluczenia społecznego i bezrobocia dotykających coraz to szersze
grupy obywateli, a także wymierny wpływ na rozwój ekonomiczny scalający i utrwalający
spójność społeczną, będącą jedną z wymiarów koncepcji zrównoważonego rozwoju24.
Funkcjonują one według specyficznych reguł znacznie różniących je od podmiotów sektora prywatnego. Warto dodać, że tego typu organizacje powinny pełnić funkcję komplementarną z innymi formami gospodarki rynkowej, bowiem w przeciwnym wypadku rynek
prowadzi do poważnego wykluczenia jego uczestników.
Zdaniem autora przedsiębiorstwa społeczne będą zyskiwały na znaczeniu w realizacji zasad zrównoważonego rozwoju, ze względu na to, że inicjując, wspierając działania
23
24
Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej. Projekt z czerwca 2012, opracowany przez Zespół ds. rozwiązań
systemowych ekonomii społecznej. Grupa ds. strategicznych, Warszawa 2012, s. 47-48.
M. Gagacka. K. Głąbicka, Zarządzanie przedsiębiorstwem społecznym, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2011, s. 18.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
na rzecz obywateli przyczyniają się do rozwoju partnerstwa lokalnego, społeczności lokalnych i regionalnych oraz oddziaływają korzystnie na poziom rozwoju społecznogospodarczego i dobrobyt społeczeństwa. Wobec tego nie ulega wątpliwości, że ekonomia
społeczna może stanowić jeden z istotnych elementów europejskiego modelu społecznego
oraz polskiej polityki społecznej. Nie rozwiąże ona oczywiście wszystkich problemów
społecznych i gospodarczych, ale możne znaleźć ważne miejsce w nowej polityce integracji społecznej, czyli procesu, w ramach którego jednostki, środowiska i społeczności zagrożone ubóstwem i wykluczeniem zyskują możliwości i zasoby niezbędne do pełnego
uczestnictwa w życiu ekonomicznym, społecznym i kulturowym oraz zachowania standardu życia na poziomie, który jest uznawany za właściwy w danym społeczeństwie.
Warto również podkreślić, że zrównoważony rozwój w wymiarze społecznym
wspomagany jest przez przedsiębiorców społecznych, posiadających specyficzne cechy
charakteru (np.: zaufanie, nastawienie na współpracę z interesariuszami i podejmowanie
ryzyka, wytrwałość), które pozwalają im dążyć do osiągania celów ważnych ze względu na
interes społeczny. Wyróżniają się oni także duchem przedsiębiorczości, który przejawia się
w chęci stworzenia systemu integrującego partnerów społecznych oraz we wdrażaniu odważnych rozwiązań, których adresatami stanie się nie tylko lokalna wspólnota, ale także
całe społeczeństwo. Wprowadzane zmiany muszą mieć charakter długookresowy, bowiem
tylko wtedy przyczynią się do utrwalania i szerzenia właściwych wzorców na rzecz zrównoważonego rozwoju.
Bibliografia
Opracowania zwarte
Borys T., Wskaźniki ekorozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999.
Gagacka M., Głąbicka K., Zarządzanie przedsiębiorstwem społecznym, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2011.
Góźdź D., Wyjaśnienie podstawowych pojęć z dziedziny ekonomii społeczne
i przedsiębiorczości społecznej, [w:] Budowanie kompetencji dla przedsiębiorczości
społecznej: sylabusy do szkoleń, red. Kwiecińska D., Pacut A., Małopolska Szkoła
Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008.
Hausner J., Ekonomia społeczna a rozwój, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008.
Haunser J., Laurisz N., Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwo społeczne. Konceptualizacja, [w:] Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce.
Teoria
i praktyka, red. Haunser J., Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008.
Hyunbae Cho A., Polityka, wartości i przedsiębiorczość społeczna - analiza krytyczna, [w:]
Współczesna polityka społeczna. Przedsiębiorczość społeczna, red. Mair J., Robinson
J.,
Hockerts
K.,
Wydawnictwo
Wyższej
Szkoły
Pedagogicznej
w Warszawie, Warszawa 2010.
Kozłowski S., Droga do ekorozwoju, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1994.
Leśniewski M., Ekorozwojowe źródła konkurencyjności gmin w Polsce, Wydawnictwo CeDeWu.pl, Warszawa 2013.
Pearce J., Social Enterprise in Anytown, Calouste Gulbenkian Foundation, London 2003.
192
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Poskrobko B., Teoretyczne aspekty ekorozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1997.
Sałustowicz P., Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, [w:] Ekonomia społeczna:
perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, red. J. Staręga-Piasek, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2007.
Szewrański S., Polska 2030 a zrównoważony rozwój. Uwagi dyskusyjne, [w:] Jaka Polska
2030?, red. M. Syska, Ośrodek Myśli Społecznej im. F. Lassale’a, Warszawa 2010.
Tyburski W., Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011.
Urbaniak S., Osiągnięcia Krakowa w zakresie gospodarki socjalnej i rozwoju przedsiębiorczości, [w:] Ekonomia społeczna a bezradność społeczna, red. Sałustowicz P., Guzowska
H., Warszawa 2006.
Źródła
Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i rozwój”,
Szczyt Ziemi, Rio de Janeiro 3-14 czerwca 1992, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1993.
Komunikat Komisji Europejskiej, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju
sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010.
Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej. Projekt z czerwca 2012, Zespół ds. rozwiązań
systemowych ekonomii społecznej. Grupa ds. strategicznych, Warszawa 2012.
Kwaśnicki W., Gospodarka Społeczna z perspektywy ekonomii liberalnej, „Trzeci sektor”
nr 2, Warszawa 2005.
Rymsza M., Stara i nowa ekonomia społeczna. Polska na tle doświadczeń europejskich, „Trzeci
sektor”, nr 2005.
Strony internetowe
Dees J. G., The Meaning of “Social Enterpreneurship”, Durham 1998, www.redalmarza.cl.
EMES European Research Network www.emes.net.
Sienicka A., Wybór formy prawnej przedsiębiorstwa oraz planowanie struktury, Ekonomia społeczna - www.ekonomiaspoleczna.pl.
Adam Pander
SPECJALNA STREFA DEMOGRAFICZNA
JAKO ELEMENT ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Wstęp
Niniejszy artykuł rozpocznę od przytoczenia pewnego zdarzenia – otóż około roku
2000 w województwie śląskim w miejscowości X rozpoczęło się wymieranie gatunku Y.
Wymieranie to przybrało ogromną skalę i obecnie (w 2013 r.) naukowcy szacują, że
w przeciągu następnych 20 lat populacja tego gatunku ma zmniejszyć się aż o 25 - 30%!
Zwierzę to (bo o zwierzęciu jest mowa) ginie na naszych oczach i naszym zadaniem jest
podjęcie wszelkich kroków w kierunku zatrzymania tego zjawiska, w taki sposób, aby gatunek X nie zniknął z mapy krajobrazu województwa śląskiego i aby został zachowany
zrównoważony rozwój (ZR) tego terenu. Omawiany powyżej gatunek nosi łacińską nazwę
Homo sapiens a w miejsce X proszę szanownego czytelnika o wstawienie takich nazw jak
np.: Sosnowiec, Żory czy Jastrzębie Zdrój.
„Niski poziom świadomości powiązań między gospodarką, społeczeństwem
i środowiskiem jest jedną z głównych barier zrównoważonego rozwoju” (Kronenberg,
Bergier 2010; s. 10). „...społeczeństwo, gospodarka i środowisko tworzą system naczyń
połączonych, gdzie uszkodzenie bądź eliminacja jednego z nich powoduje uszkodzenie
bądź rozpad dwóch pozostałych” (Jaworowski, Sobków, Zarębski 2001; s. 100). Gospodarka i środowisko nie mogą funkcjonować w sposób zrównoważony bez człowieka,
a ubytek ludności na jakimś terenie w granicach 20-30% jest już dużym zagrożeniem
i godzi w zrównoważony proces naturalnej zastępowalności pokoleń.
Być może stosunki ludnościowe – liczebność i dynamika populacji okażą się najistotniejszym wyzwaniem Europy XXI wieku (Okólski 2012). Odpowiedzią na czekające
Polskę wyzwania mogą być nowoczesne (w sensie zarządzania, zrównoważenia, gospodarki itd.) ogólne zasady rozwoju. Dlatego też na pochwałę zasługują działania rozpoczęte
w drugiej połowie 2012 r. w województwie opolskim. Pojawiły się wtedy pierwsze informacje o stworzeniu Specjalnych Stref Demograficznych (SSD). SSD to inicjatywa mająca
na celu wspomaganie rodzin z dziećmi poprzez polepszenie warunków do ich wychowywania i opieki nad nimi. Powstaje pytanie czy Opolszczyzna będzie jedynym miejscem
(województwem) w kraju, które powinno być objęte tego typu działaniami? Na podstawie
prognoz demograficznych dla Polski do roku 2035 zauważamy iż województwo śląskie
będzie w o wiele większym stopniu, niż województwo opolskie (w liczbach bezwzględnych) dotknięte spadkiem liczby ludności, dlatego też programem SSD powinno zostać
objęte również województwo śląskie.
Warto nadmienić iż procesy ludnościowe zachodzące na terenie jednostki samorządu terytorialnego są ważnym aspektem funkcjonowania danej jednostki, dlatego też kreacja zrównoważonego rozwoju należy do ważnych zadań zarządzania publicznego
i realizacji przez nie celów rozwoju społeczno - gospodarczego.
Szczypta historii
Za ojca koncepcji zrównoważonego rozwoju uważa się Hansa Carla von Carlowitza, który w roku 1713 wypracował zasadę gospodarki lasami, wg której wycince podlegała
194
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
taka ilość drzew, która mogła samoistnie się odbudować – tak aby las nie został całkowicie
wycięty (Jasiński 2007; s. 24).
Pojęcie zrównoważonego rozwoju w dzisiejszym znaczeniu (ang. sustainable development) w świecie nauki istnieje od drugiej połowy XX wieku i do dnia dzisiejszego nie
została wypracowana jedna, przyjmowana przez wszystkich definicja tego zagadnienia.
Raport U Thanta z 1969 r. po raz pierwszy zwrócił uwagę społeczeństwa na negatywne oddziaływanie rozwoju gospodarczego na środowisko czym przyczynił się do rozpoczęcia ogólnoświatowej dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju.
Dla zrównoważonego rozwoju kluczowe znaczenie miała I Konferencja ONZ
„Środowisko i rozwój” zorganizowana w 1972 r. w Sztokholmie. To na tej konferencji
pierwszy raz szczegółowo omówiono koncepcję zrównoważonego rozwoju w aspekcie
omówienia wzajemnych stosunków społeczeństwa, gospodarki i środowiska przyrodniczego.
Raport Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju - „Nasza Wspólna Przyszłość” (Our Common Future) z 1987 r. (Raport Gro Harlem Brundtland – ówczesnej premier Norwegii) po raz pierwszy definiował ZR jako: „rozwój, który zapewnia
zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie umniejszając możliwości zaspokajania potrzeb pokoleń następnych. A zatem rozwój trwały nie tylko oznacza sprawiedliwość
w krótkim okresie (zaspokajanie potrzeb bieżących), ale także o wiele głębszą koncepcję
sprawiedliwości międzypokoleniowej. Wynika stąd, że polityka powinna rozwiązywać
bieżące problemy w sposób, który zapewnia zarówno materialne, jak i społeczne podstawy
dalszego rozwoju” (Kronenberg, Bergier 2010; s. 71). Kluczowym elementem tego dokumentu było nadanie równowagi gospodarczemu, społecznemu i środowiskowemu aspektowi w dążeniu do zrównoważonego rozwoju. Dokument ten przyczynił się do zmiany
myślenia o wykorzystywaniu zasobów naturalnych.
W 1992 r. miał miejsce „Szczyt Ziemi” w Rio de Janeiro gdzie przyjęto 27 zasad
rozwoju zrównoważonego a także zdefiniowano ZR jako: „strategia przekształceń ekologicznych, społecznych, techniczno-technologicznych i organizacyjnych, których celem jest
osiągnięcie racjonalnego i trwałego poziomu dobrobytu społecznego, umożliwiającego
przekazanie go następnym pokoleniom bez obawy zagrożenia destrukcją zasobów przyrody i ekosystemów” (Dokumenty końcowe Konferencji ONZ 1993).
„Deklaracja z Rio i zasady rozwoju zrównoważonego zostały uzupełnione o zbiór
2.500 rekomendacji dla Państw, Rządów, organizacji międzyrządowych i międzynarodowych oraz dla społeczeństw, pod nazwą "Agenda 21 - plan działań dla zrównoważonego
rozwoju globalnego na wiek XXI". Zbiór ten stanowi wytyczne dla opracowania regionalnych, narodowych i lokalnych strategii zrównoważonego rozwoju” (Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 r.).
Rada Europejska również w swych pracach porusza kwestie ZR – w 2001 roku
przyjęła dokument „Zrównoważona Europa dla Lepszego Świata: Strategia na rzecz zrównoważonego rozwoju” a w 2006 roku strategia ta została odnowiona.
10 lat po konferencji w Rio, w 2002 roku w Johannesburgu zorganizowano drugą
konferencję pod nazwą „Światowy Szczyt Zrównoważonego Rozwoju”, gdzie dokonano
oceny realizacji działań zawartych w dokumentach z pierwszego Szczytu Ziemi. Za brak
efektów w kierunku ochrony środowiska uznano istniejącą biedę w krajach trzeciego świata. „Szczyt w Johannesburgu może być momentem przełomowym w tworzeniu globalnej
koalicji na rzecz praktycznej realizacji strategii zrównoważonego rozwoju” (Leśniak
2009).
Kwestią zrównoważonego rozwoju zajęła się również Europejska Rada Urbanistów
w 2003 w Nowej Karcie Ateńskiej, gdzie została opisana wizja miast XXI w. (jako wy-
Adam Pander: Specjalna Strefa Demograficzna jako element zrównoważonego rozwoju
195
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
zwanie dla urbanistów) w kontekście planowania zrównoważonego środowiska miejskiego
(Europejska Rada Urbanistów 2003).
Strategia lizbońska to kolejny dokument przyjęty przez Parlament Europejski, który
w swych zapisach odnosi się do ZR i ekologii. Plan zdynamizowania rozwoju Unii Europejskiej przyjęty w 2000 r. (z okresem obowiązywania na 10 lat) zawierał również zapisy
odnoszące się do spójności społecznej.
Rada Europy w 2010 roku przyjęła dokument – „Europa 2020, Strategia na rzecz
inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”
(w miejsce strategii lizbońskiej). ZR w dokumencie tym rozumiany jest jako wsparcie gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i konkurencyjnej (rozwój inteligentny a jednocześnie zrównoważony), jednocześnie sprzyjając
włączeniu społecznemu.
Na szczeblu krajowym również zostały przyjęte liczne dokumenty poruszające
kwestię zrównoważonego rozwoju (Ustawy, Strategie), ale ze względu na ograniczoną
objętość niniejszego tekstu kwestia ta nie zostanie omówiona w tym miejscu.
Kwestia społeczna w zrównoważonym rozwoju
Analizując literaturę przedmiotu można zauważyć, iż większość publikacji sprowadza zrównoważony rozwój do ochrony środowiska. Dlatego też kwestia społeczna
w zrównoważonym rozwoju, choć ważna nie jest często poruszana a przecież to ludzie są
elementem kształtującym środowisko i gospodarkę. Człowiek dwojako wpisuje się w rozwój zrównoważony – jako element społeczny zachowania zrównoważonego rozwoju (Rysunek 1.) oraz kreuje działania nakierowane na osiągnięcie zrównoważonego rozwoju.
Społeczny aspekt zrównoważenia rozumiany jest w literaturze najczęściej jako element
skażenia środowiska i wpływu tego skażenia na zdrowie ludzi.
Rysunek 1. Trzy aspekty zrównoważonego rozwoju.
Zrównoważony
rozwój
Środowisko
Społeczeństwo
Gospodarka
Najważniejszym dokumentem poruszającym kwestię społeczną w kontekście
zrównoważonego rozwoju jest „Deklaracja z Rio”, gdzie w I zasadzie czytamy: „Człowiek
jest podmiotem rozwoju zrównoważonego i posiada prawo do zdrowego i produktywnego
życia w harmonii z naturą”, a w zasadzie III: „Muszą zostać zagwarantowane prawa do
rozwoju społeczeństw z zachowaniem sprawiedliwego prawa do zaspokojenia potrzeb ekologicznych i rozwojowych przyszłych pokoleń”. Ten aspekt porusza również zasada V,
w której mowa jest o przeciwdziałaniu ubóstwu oraz zasada XX poruszająca kwestię roli
196
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
kobiet w zarządzaniu środowiskiem i rozwoju (Strategia zrównoważonego rozwoju Polski
do 2025 r.; s. 9-10).
Najważniejszym dokumentem w kraju poruszającym kwestie społeczne w kontekście zrównoważonego rozwoju jest Konstytucja RP i artykuł 5: „Rzeczpospolita Polska
strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa
człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego
oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju” (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 1997).
Szeroko kwestie społeczne zostały przyjęte w Milenijnych Celach Rozwoju (Millennium Development Goals) w 2000 r. podczas szczytu ONZ. W dokumencie tym wyznaczono VII celów które powinny zostać osiągnięte do roku 2015. Cele te odnoszą się m.in.
do redukcji ubóstwa i głodu, zapewnienia równego statusu kobiet i mężczyzn, poprawy
stanu zdrowia ludzi.
Na potrzebę współuczestnictwa obywateli w kształtowaniu przestrzeni miast
w kierunku zrównoważonego rozwoju wskazuje Nowa Karta Ateńska – „Przestrzeganie
zasad zrównoważonego rozwoju, integrującego w sobie wymiar ekonomiczny, społeczny
i ekologiczny zachodzących zmian oraz opartego na szerokim współuczestnictwie wszystkich partnerów społecznych, ma kluczowe znaczenie dla osiągnięcia tych celów.” Dokument ten zwraca również uwagę na odpowiednie do potrzeb starzejącego się społeczeństwa
planowanie infrastruktury miejskiej (Europejska Rada Urbanistów 2003).
Również w dokumencie podpisanym z trzema krajami EFTA (Norwegia, Islandia
i Liechtenstein) w dniu 5 kwietnia 2006 r. „ZR - polityka i wytyczne” zawierającym informacje o bezzwrotnej pomocy finansowej dla Polski z Mechanizmu Finansowy EOG
oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowy na lata 2004-2009 zawarto zapis odnoszący się
do społeczeństwa: „Duże znaczenie ma także wymiar społeczny, jako że zrównoważony
rozwój może być osiągnięty jedynie przez ludzi, którzy czują, że mają godziwy udział
w dobrobycie, bezpieczeństwie i wpływie. Nadrzędnym założeniem nie jest bowiem indywidualna korzyść, ale zapewnienie sprawiedliwego wzrostu, w którym swój udział ma całe
społeczeństwo”.
Kwestii ZR w kontekście powstania zrównoważonych wspólnot poświęcone zostało posiedzenie Ministrów UE ds. rozwoju miast w 2005 roku. Efektem tego nieformalnego
posiedzenia było „Porozumienia z Bristolu” poruszające problematykę bezrobocia, ubóstwa oraz włączenia społecznego w kontekście powstania zrównoważonych wspólnot były
tematyką (Bristol Accord 2005).
Kwestie społeczne w ZR szeroko opisane zostały w odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE przyjętej w 2006 r. Dokument ten wyznacza IV główne cele strategiczne: ochrona środowiska naturalnego, dobrobyt gospodarczy, realizacja zobowiązań
w skali międzynarodowej oraz sprawiedliwość i spójność społeczną. Jako jedno
z głównych wyzwań w tej strategii uznano: „Integrację społeczną, demografię i migracje
z celem ogólnym: Stworzenie zintegrowanego społeczeństwa dzięki uwzględnieniu solidarności wewnątrz i międzypokoleniowej oraz zapewnienie obywatelom stabilnej jakości
życia, gdyż jest to koniecznym warunkiem trwałego indywidualnego komfortu” (Rada
Unii Europejskiej 2006).
Kwestia społeczna w ZR poruszana jest także przez Komisję Wspólnot Europejskich. W komunikacie nt uwzględniania kwestii zrównoważonego rozwoju w polityce UE
w różnych dziedzinach poruszana jest tematyka aktywnej integracji osób wykluczonych
z rynku pracy a także kwestia „wykorzystania potencjału demograficznego Europy: zwiększenie wskaźników zatrudnienia, produktywności oraz pomyślna integracja migrantów.
197
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Konieczne są dalsze wysiłki w celu zwalczania przejawów dyskryminacji migrantów”
(Komisja Wspólnot Europejskich 2009; s. 12).
Spadek liczby ludności w województwie zagrożeniem dla zrównoważonego
rozwoju
„Celem zrównoważonego rozwoju jest nie tylko zaspokojenie materialnych potrzeb
jak dom, żywność, woda czy ubranie. Celem jest dobre życie, czyli to, że ludzie są szczęśliwi. Celem jest kwitnąca przyroda, a zarazem kwitnące społeczeństwa” (Gerwin 2008
s.3). Znaczny spadek liczby ludności nie gwarantuje „kwitnącego społeczeństwa”?
O zrównoważonym stanie jakiegoś gatunku mówimy gdy „dane o dynamice liczebności populacji rozpatrywanych gatunków wskazują, że same utrzymują się w skali długoterminowej jako trwały składnik swoich siedlisk przyrodniczych (DYREKTYWA
RADY… 1992). W niniejszym podrozdziale zamieszczone zostaną dane liczbowe poddające w wątpliwość możliwość utrzymania się stanu liczby ludności w województwie śląskim (miasta na prawach powiatu) bez podjęcia jakiejkolwiek interwencji.
Spadek liczby ludności zajmuje jedno z czołowych – obok m.in. bezrobocia i deficytu finansów publicznych – miejsc w rankingu największych wyzwań społecznoekonomicznych nie tylko Polski, ale i świata (Mączyńska 2012). Proces ten jest istotnym
zagrożeniem dla funkcjonowania (a nawet istnienia) samorządu terytorialnego - prognozy
ludnościowe pokazują niebezpieczeństwo wyludniania się niektórych regionów kraju, co
z pewnością znacząco osłabi potencjał rozwojowy wielu JST (Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, 2013).
Poniższa tabela ukazuje skalę zmian liczby ludności pomiędzy rokiem 2012
a rokiem 2035 (prognoza).
Tabela 2. Zmiana liczby ludności w wybranych1 województwach na przestrzeni lat
2011 – 2035.
Wyszczególnienie
Łódzkie
Mazowieckie
Małopolskie
Śląskie
Lubelskie
Świętokrzyskie
Opolskie
Pomorskie
Liczba
ludności w
roku 2011
Prognoza
na rok
2035
2533681
5285604
3346796
4626357
2171857
1278116
1013950
2283500
2187993
5469490
3328741
4052187
1871100
1076858
897082
2262763
Różnica
2035-2011
-345688
183886
-18055
-574170
-300757
-201258
-116868
-20737
Procentowy
stan liczby
ludności w
2035 w porównaniu do
roku 2011
Procentowy
spadek liczby
ludności
w 2035 w
stosunku do
2011
86,36%
103,48%
99,46%
87,59%
86,15%
84,25%
88,47%
99,09%
-13,64%
3,48%
-0,54%
-12,41%
-13,85%
-15,75%
-11,53%
-0,91%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. [pobrano 26.06.2013 r.]
Warto nadmienić, że w województwie śląskim miasta na prawach powiatu będą
najbardziej dotknięte spadkiem liczby ludności do roku 2035, dlatego też poniżej zamiesz1
W tabeli umieszczono województwa opolskie i śląskie (jako omawiane w kontekście SSD) oraz po 3 najbardziej i najmniej dotknięte zmianami liczby ludności do 2035 r.
198
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
czono tabelę obrazującą zmiany liczby ludności w miastach na prawach powiatu
w województwie śląskim na przestrzeni lat 2000 – 2035.
Tabela 3. Zmiana liczby ludności w miastach na prawach powiatu w województwie
śląskim na przestrzeni lat 2000 – 2035.2
Wyszczególnienie
Liczba
ludności
w roku
2000
Liczba
ludności
w roku
2010
Procentowy
spadek liczPrognoza
Różnica
Różnica by ludności
na rok
2010-2000
2035-2010 w 2035 w
2035
stosunku do
2010
Bielsko-Biała
178611
174755
-3856
156632
-18123
Bytom
195807
177266
-18541
143671
-33595
Piekary Śląskie
58022
-3325
50415
-7607
61347
Częstochowa
253133
237203
-15930
193020
-44183
Gliwice
205092
187830
-17262
167938
-19892
Zabrze
197111
181399
-15712
150736
-30663
Chorzów
118708
111843
-6865
108328
-3515
Katowice
330625
311421
-19204
248455
-62966
Mysłowice
75949
75501
-448
68928
-6573
Ruda Śląska
152280
143566
-8714
121944
-21622
Siemianowice Ślą74782
70296
-4486
56879
-13417
skie
Świętochłowice
56852
53304
-3548
44905
-8399
Jastrzębie-Zdrój
97537
92622
-4915
71558
-21064
Rybnik
143218
141036
-2182
129560
-11476
Żory
63533
62138
-1395
44093
-18045
Dąbrowa Górnicza
132858
126079
-6779
109803
-16276
Jaworzno
97119
94831
-2288
82199
-12632
Sosnowiec
234486
216961
-17525
160809
-56152
Tychy
133463
129507
-3956
101128
-28379
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. [pobrano 26.06.2013 r.]
-10,37%
-18,95%
-13,11%
-18,63%
-10,59%
-16,90%
-3,14%
-20,22%
-8,71%
-15,06%
-19,09%
-15,76%
-22,74%
-8,14%
-29,04%
-12,91%
-13,32%
-25,88%
-21,91%
Dane zawarte w tabeli 2., są więc wielce niepokojące. Miasta na prawach powiatu
w województwie śląskim mają pomiędzy rokiem 2010 a 2035 stracić 434 579 mieszkańców. Ta liczba to ponad 16% obecnego stanu ludności tych miast. Największe procentowe
spadki zanotują Żory (29,04%), Sosnowiec (25,88%), Jastrzębie Zdrój (22,74%), Tychy
(21,91%) oraz Katowice (20,22%). Najmniejszy spadek liczby ludności pomiędzy rokiem
2010 a 2035 ma mieć miejsce w Chorzowie (3,14%), Rybniku (8,14%) i Mysłowicach
(8,71%).
Oczywiście prognozy na rok 2035 to jeszcze nie pewnik, ale właśnie na poziomie
samorządowym powinny rozpocząć się dyskusje i działania nakierowane na zmniejszenie
prawdopodobieństwa wystąpienia tak drastycznego spadku liczby ludności. Działania nakierowane na wzrost liczby mieszkańców zagrożonych miast powinny stać się priorytetem
w ich dążeniu do zrównoważonego rozwoju społeczno - gospodarczego. Depopulacja czę-
2
Dane za lata 2000 i 2010 to dane o liczbie ludności wg miejsca zameldowania/zamieszkania na dzień
31.XII danego roku.
199
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ści regionów oraz dużych miast może odgrywać istotną rolę przy kształtowaniu rozwoju
społecznego w przyszłości (Biuro Projektowe UNDP w Polsce 2012).
Przeciwdziałanie depopulacji miast w województwie śląskim powinno stać się priorytetem strategicznym, w przeciwnym razie Śląsk może stać się regionem wymierającym
(Artymowska, Kukliński, Żuber 2011).
SSD jako element zrównoważonego rozwoju
Zrównoważony rozwój to nie tylko troska o środowisko naturalne, ale także troska
o inne zasoby - dlatego też brak ingerencji w kwestie depopulacji w dłuższej perspektywie
wywoła dużą nierównowagę w zrównoważonym rozwoju (w aspekcie społecznym). Pierwotnie kiedy używano określenia „przyrost naturalny na odpowiednim poziomie” odnosiło
się ono do nadmiernego przyrostu naturalnego. Obecnie w niektórych regionach określenie
to przybiera diametralnie odmienne znaczenie, np. w województwie śląskim, gdzie wg
Narodowego Spisu Powszechnego do pracy za granicę wyjechało 231 tys. mieszkańców.
Z Polski wyjeżdżają w większości młodzi ludzie, znaczna część z nich nie planuje powrotu
do kraju. Jedynie zmiana polityki społecznej i nakierowanie jej na młodych może coś
zmienić w tym aspekcie (Marczuk 2013).
Idea Specjalnych Stref Demograficznych jakie mają powstać w województwie
opolskim to działania zmierzające do zahamowania procesu wyludniania się tego województwa. „Celem głównym Programu Specjalnej Strefy Demograficznej jest odbudowa
potencjału ludnościowego województwa opolskiego, poprzez tworzenie nowych miejsc
pracy oraz poprawę jakości życia” (Koncepcja Programu Zarządu…cz2. 2012; s.5). „Koncepcja Programu Specjalnej Strefy Demograficznej z perspektywą do 2020 roku przyjęta
przez Zarząd Województwa Opolskiego składa się z czterech pakietów (Praca to bezpieczna rodzina; Edukacja a rynek pracy; Opieka żłobkowo – przedszkolna; Złota jesień.)... Realizacja tych pakietów stwarza szansę zapobieżenia dalszej demograficznej degradacji
i zapaści województwa opolskiego” (Koncepcja Programu Zarządu…cz1. 2012; s.29) co
wpłynie niewątpliwie na zrównoważony rozwój całego województwa opolskiego.
Jak wskazały wcześniejsze analizy nie tylko opolskie będzie dotknięte tak dużym
planowanym spadkiem liczby ludności do 2035. Depopulacja rzędu blisko 30% w tym
okresie, która będzie miała miejsce we wskazanych miastach województwa śląskiego sugeruje konieczność objęcia również tych jednostek wsparciem zapobiegającym ich upadkowi.
Wnioski
Zrównoważony rozwój (odnoszący się do kwestii społecznych, gospodarczych
i politycznych) jest ideą stosunkowo młodą, ale wywierającą duży wpływ na życie społeczno - gospodarcze w dzisiejszym świecie. „Przyjmuje się założenie, że poprawa, a co
najmniej niepogorszenie stanu środowiska przyrodniczego powinna być jednym z podstawowych czynników warunkujących rozwój społeczno – gospodarczy, zagospodarowanie
przestrzenne i poprawę jakości życia ludności” (Ziółkowski 2007; s.83).
„Istotą ZR jest w miarę wyrównany rozwój wszystkich trzech sfer: przyrody, gospodarki i społeczeństwa” (Mierzejewska 2004; s. 19). Mimo to czynnik ludzki nie pojawia się często w kontekście zrównoważonego rozwoju, a jeśli już to pojawia się jako
największe zagrożenie dla współczesnego świata. Fakt, to ludzie przyczyniają się do nadmiernej eksploatacji planety, ale czy nie warto (w tym miejscu, w tym czasie) rozpatrzyć
kwestii społecznych w zrównoważonym rozwoju w innym świetle? To teraz ludzie kształ-
200
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
tują charakter oraz podejście do zrównoważonego rozwoju w przyszłości a więc już dziś
musimy zadbać o ilość i jakość zasobów ludzkich naszego kraju w przyszłości.
Spadek liczby ludności jest dużym problemem dla funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego a prognozy demograficzne dla Polski ukazują nasz kraj jako kraj regionów wymierających z jeszcze większymi problemami społeczno - gospodarczymi.
Spadek liczby ludności powyżej 25% na jakimś terenie (w jakimś mieście) to już spadek
zagrażający zrównoważonemu funkcjonowaniu takiego terenu (miasta) a ze spadkiem
liczby ludności tego rzędu będziemy mieli do czynienia w województwie śląskim. Dlatego
też warto przyglądać się dalszemu rozwojowi SSD jako inicjatywie mającej na celu zahamowanie procesu wyludniania się określonego terytorium poprzez wsparcie rodzin
z dziećmi i poprawę jakości życia.
Warto pamiętać, iż ZR nie stanowi wyznaczonego i wymiernego celu – granicy, do
której musimy dojść. Jest procesem rozłożonym na lata i pokolenia (Mazur-Wierzbicka
2006) – ale czy w obliczu tak znacznej depopulacji możemy pozwolić sobie na odkładanie
działania na przyszłość? Zdaniem autora nie, a to dlatego, że jeśli zaniechamy działań w
tym kierunku to następnych pokoleń w niektórych regionach może już po prostu nie być.
Trzeba podkreślić, że jak dotychczas, nie znaleziono w Europie idealnej formuły
polityki ludnościowej, która gwarantowałaby nieprzerwanie stabilną, dostatecznie wysoką
liczbę urodzeń (Jóźwiak 2012), ale w sytuacji ludnościowej, w której znalazło się województwo śląskie (czy konkretne miasta) powinno się podjąć wszelkie możliwe kroki celem
zahamowania negatywnych trendów (mimo ograniczonych możliwości w tym zakresie).
Przy tak dużej depopulacji należy szukać mechanizmów zatrzymujących negatywny trend,
a jednym z takich mechanizmów niewątpliwie może być SSD. Województwo śląskie, jako
region który w przyszłości będzie w dużym stopniu dotknięty depopulacją powinien zostać
objęty ideą SSD – w tym regionie również powinno się już dziś zainwestować w jeden
z najważniejszych zasobów przyszłości – w ludzi.
Bibliografia:
Artymowska P., Kukliński A., Żuber P. (red), The Future of Regions – The Megaspaces of the
XXI century, Kukliński A., Regio Future Programme (RFP). Experiences and Prospects, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011.
Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym, Polska 2012, Rozwój regionalny i lokalny, Warszawa 2012.
Bristol Accord, Conclusions of Ministerial Informal on Sustainable Communities in Europe,
UK PRESIDENCY, Bristol 2005.
Dokumenty końcowe Konferencji ONZ, „Środowisko i rozwój”. Rio de Janeiro, 3-14 czerwca
1992 r. Szczyt Ziemi, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1993.
DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 1992.
Europejska Rada Urbanistów, Nowa Karta Ateńska 2003, Wizja miast XXI wieku, Lizbona,
2003 [www.zabytki-tonz.pl, dostęp 4.07.2013 r.].
Gerwin M., Plan zrównoważonego rozwoju dla Polski: lokalne inicjatywy rozwojowe, Earth
Conservation, Sopot 2008.
Jasiński L., Kontrowersje wokół pojęcia zrównoważonego rozwoju gospodarczego, [w] Rozwój
zrównoważony, Kolegium Nauk Społecznych i Administracji Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007.
201
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Jaworowski P., Sobków Cz., Zarębski M., Agrobiznes – problemy negocjacji z Unią Europejską, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001.
Jóźwiak J., Czy w świetle badań naukowych możliwa jest odnowa demograficzna Polski? Polska
w Europie – przyszłość demograficzna, Strzelecki Z., Potrykowska A. (red.), II Kongres Demograficzny 2012, Warszawa 2012.
Komunikat Komisji Do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego I Komitetu Regionów. Uwzględnianie kwestii zrównoważonego rozwoju w polityce UE w różnych dziedzinach: Przegląd strategii Unii Europejskiej na
rzecz zrównoważonego rozwoju – rok 2009, Bruksela 2009.
Koncepcja Programu Zarządu Województwa Opolskiego pod kierunkiem Marszałka Józefa Sebesty, Program Specjalnej Strefy Demograficznej w województwie opolskim - perspektywa 2013-2020 cz.1., Opole 2012. [www.opolskie.pl, dostęp - 6.07.2013 r.].
Koncepcja Programu Zarządu Województwa Opolskiego pod kierunkiem Marszałka Józefa Sebesty, Program Specjalnej Strefy Demograficznej w województwie opolskim - perspektywa 2013-2020 cz.2. Postulatywna, Opole 2012. [www.opolskie.pl, dostęp 6.07.2013 r.].
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997, Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.,
[www.sejm.gov.pl, dostęp - 1.07.2013 r.].
Kronenberg J., Bergier T., Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira,
Kraków 2010.
Leśniak J., Wizja zrównoważonego społeczeństwa, [w] Błażejowski J., (red.) Zrównoważony
rozwój. Materiały pokonferencyjne, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 2009.
Mączyńska E., Czy w świetle badań naukowych możliwa jest odnowa demograficzna Polski?
Polska w Europie – przyszłość demograficzna, Strzelecki Z., Potrykowska A. (red.), II
Kongres Demograficzny 2012, Warszawa 2012.
Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Narastające dysfunkcje, zasadnicze dylematy, konieczne działania. Raport o stanie samorządności terytorialnej w Polsce, Kraków,
2013.
Marczuk B., Wielka ucieczka młodych, Rzeczpospolita z dnia 10 czerwca 2013.
Mazur-Wierzbicka E., Miejsce zrównoważonego rozwoju w polskiej i unijnej polityce ekologicznej na początku XXI wieku. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Problemy globalizacji i regionalizacji. Część 1, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2006.
Mierzejewska L., Przyrodnicze aspekty rozwoju zrównoważonego miast, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2004.
Okólski M., Wyzwania demograficzne Europy i Polski, Tucholska A. (red.), Europejskie wyzwania dla Polski i jej regionów, MRR, Warszawa 2010.
Rada UE, Odnowiona strategia UE dotycząca trwałego rozwoju, Bruksela 2006.
Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 [www.nape.pl, dostęp - 2.07.2013 r.].
Szafraniec K. (red.), Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011.
Ziółkowski M., Zarządzanie strategiczne w polskim samorządzie terytorialnym [w] Zaleski
A.(red.), Nowe Zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, Szkoła
Główna Handlowa, Warszawa 2007.
Źródła Internetowe:
Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl.
Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, www.premier.gov.pl.
Ministerstwo Gospodarki, www.mg.gov.pl.
Ministerstwo Środowiska, www.mos.gov.pl.
202
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Organizacja Narodów Zjednoczonych, www.un.org/millennium.
Strona Internetowa Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego, www.opolskie.pl.
Magdalena Popek
NIERÓWNOWAGA DEMOGRAFICZNA – NAJWIĘKSZYM
ZAGROŻENIEM ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Wstęp
Najważniejszym problemem współczesnej Polski jest demografia. Takie zdanie
słyszymy wszyscy w radio, telewizji. Czy ktoś zastanawiał się jakie konsekwencje kryją
się za tym hasłem? I co to tak naprawdę oznacza? Współczesne problemy demograficzne
to efekt ponad dwudziestu lat zaniedbań w tej sferze. Bardzo trudno będzie w krótkim czasie odwrócić pewne negatywne konsekwencje, które w tym czasie powstały. Za dwadzieścia kilka lat będziemy natomiast zbierać konsekwencje tego co obecnie obserwujemy,
czyli że od 20 lat mamy bardzo niski poziom urodzeń. Od 1989 roku Polska nie miała zapewnionej prostej zastępowalności pokoleń. Wskaźnik ten od kilkunastu lat utrzymuje się
na stałym i bardzo niepokojącym poziomie. Taka sytuacja oznacza, że pokolenie dzieci
urodzonych w ciągu ostatnich 15 lat jest o mniej więcej jedną trzecią mniej liczne od pokolenia swoich rodziców. To pokolenie będzie więc w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej
w przyszłości. Nieustannie wydłuża się długość ludzkiego życia. To dobrze. Jednak musimy mieć świadomość, że starzenie się społeczeństw generuje poważne problemy gospodarcze dla państw, a ich zlekceważenie grozi poważnym zagrożeniem dla stabilności ich
budżetów. Jeśli liczba rodzących się dzieci nie wzrośnie, to w przyszłości zagrożona będzie cała gospodarka. Polska będzie musiała zmierzyć się z deficytem siły roboczej, który
z kolei może wywołać falę imigracji obywateli innych państw. Fala imigrantów wywodzących się z innych kultur, wyzwań może zaburzyć strukturę, ład społeczeństwa. Wszystko
to mogłoby doprowadzić do całkiem nowych problemów i niewątpliwie stać się czynnikiem zagrażającym trwałemu i zrównoważonemu rozwojowi.
Część trzydziestolatków podkreśla, że niskie zarobki, kredyty, brak pracy i problemy z osiągnięciem stabilizacji zawodowej nie pozwalają im się zdecydować na powiększenie rodziny. Problemem są kwestie lokalowe, większość wynajmuje pokój za bardzo
duże pieniądze. Problemem jest też brak polityki prorodzinnej. Państwo przesadnie nie
zachęca, młodzi ludzie coraz rzadziej decydują się na życie w sformalizowanym związku.
Powodów jest kilka, na przykład: samotnie wychowująca matka ma pierwszeństwo w zapisaniu dziecka do przedszkola.
Zrównoważony rozwój a demografia
Definicji zrównoważonego rozwoju jest bardzo dużo, jednak przede wszystkim jest
to cel podstawowy i nadrzędny Unii Europejskiej, która poprzez łączenie rozwoju gospodarczego, ochrony środowiska i sprawiedliwości społecznej dąży do ciągłej poprawy jakości życia i dobrobytu współczesnych i przyszłych pokoleń.
Strategia zrównoważonego rozwoju UE (SZR UE) z 2006 r. określa, w jaki sposób
Unia Europejska skutecznie sprosta wyzwaniom związanym ze zrównoważonym rozwojem. Cel ogólny to ciągła poprawa jakości życia obywateli poprzez społeczności zorganizowane z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, które zarządzają zasobami
i używają ich w sposób efektywny oraz wykorzystują potencjał gospodarki związany
204
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
z innowacjami ekologicznymi i społecznymi, zapewniając ochronę środowiska, dobrobyt
oraz spójność społeczną1.
Natomiast zrównoważony rozwój kraju, uznany za Zasadę Konstytucyjną Rzeczypospolitej Polskiej został zdefiniowany w Ustawie Prawo Ochrony Środowiska jako taki
rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości
współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń2.
W Polsce nie ma odrębnej strategii zrównoważonego rozwoju kraju, jednakże
w wielu dokumentach strategicznych określone zostały w perspektywie długookresowej
cele społeczno- -gospodarcze oraz kierunki działań zgodne z zasadą trwałego i zrównoważonego rozwoju, uwzględniające spójność społeczną, ekonomiczną i ekologiczną, które
stały się podstawą doboru wskaźników do monitorowania ich realizacji3.
Demografia, natomiast jest nauką traktującą o prawidłowościach rozwoju ludności
w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium, zajmuje się
statystyczno – analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną
zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu wędrówkowego4.
I świetnie wpisuje się w strategię Unii Europejskiej czy naszego kraju. Dlatego wszystkim
powinno zależeć, aby równowagę demograficzną utrzymać. Przede wszystkim chodzi
o równowagę w liczbie zgonów i urodzeń. Najgorszą sytuacja będzie, gdy liczba zgonów
przewyższy liczbę rodzących się dzieci, co jest bardzo prawdopodobne dla naszego kraju.
Dane demograficzne wg statystyk
Demografia to bardzo wiele wskaźników. Autor artykułu zwraca uwagę na trzy
wskaźniki, które jego zdaniem są najważniejsze. Aby opisać obecną sytuację demograficzną Polski, należy zapoznać się z wieloma danymi.
Pierwszym najważniejszym wskaźnikiem jest - współczynnik przyrostu naturalnego. Jest to stosunek przyrostu naturalnego do liczby ludności w przeliczeniu na 1000 ludności. Przyrost naturalny ludności stanowi różnicę między liczbą urodzeń żywych i liczbą
zgonów w danym okresie. Znaczenie wskaźnika jest ważnym narzędziem monitorowania
procesów demograficznych wpływających na sytuację społeczno-ekonomiczną kraju. Ich
poznanie pozwala na zaplanowanie działań mających na celu dostosowanie polityki społecznej do skutków zachodzących zmian i przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom.
Tabela 1. Współczynnik przyrostu naturalnego
2004
-0,2
2005
-0,1
2006
0,1
2007
0,3
2008
0,9
2009
0,8
2010
0,9
Źródło:
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_wskazniki_zrownowazonego
_rozwoju_Polski_us_kat.pdf
1
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/224-PL/PL/224-PL-PL.PDF, 20.10.2013.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska: Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627.
3
E. Czarski, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, Katowice 2011,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_wskazniki_zrownowazonego_rozwoju_Polski_us_kat.pdf,
20.10.2013 r.
4
J. Z. Holzer, Demografia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
2
Magdalena Popek: Nierównowaga demograficzna – największym zagrożeniem zrównoważonego... 205
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Wg danych z GUS-u w końcu 2010 r. ludność Polski liczyła 38200,0 tys. osób, czyli o ok. 33 tys. więcej niż przed rokiem. W 2010 r. odnotowano dodatni przyrost naturalny,
który wyniósł 34,8 tys. Oznacza to, że na każde 10 tys. ludności przybyło 9 osób (przed
rokiem było to 8 osób, natomiast na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia było to ponad
40 osób). Od 2004 r. obserwowany jest systematyczny wzrost liczby urodzeń, a dodatni
współczynnik przyrostu naturalnego utrzymuje się od 2006 r. i wykazuje tendencję rosnącą. Jest to niewątpliwie związane z faktem, że w dorosłe życie wkroczyło pokolenie wyżu
demograficznego z początku lat 80-tych ubiegłego stulecia. Wyż demograficzny szacuje
się do roku 1988, a rok następny charakteryzuje się już niżem demograficznym. Jednak
pomimo pozytywnych tendencji, nadal dość niski współczynnik przyrostu naturalnego jest
poważnym problemem w Polsce. Odnotowany w 2010 r. omawiany współczynnik na poziomie 0,9 powoduje, że Polska znajduje się w końcu drugiej dziesiątki wśród krajów UE.
Należy zatem do państw powoli starzejących się z tendencją rosnącego przyrostu naturalnego.
Kolejnym ważnym współczynnikiem jest - współczynnik dzietności. Oznacza on
liczbę dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (1549 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością
obserwowaną w badanym roku, tzn. przy przyjęciu cząstkowych współczynników płodności z tego okresu za niezmienne. Znaczenie tego wskaźnika wskazuje, że zmiany demograficzne są jednym z najpoważniejszych wyzwań w najbliższych latach. Związane są one m.
in. z niskim przyrostem naturalnym, spadkiem dzietności i związanym z tym procesem
starzenia się społeczeństwa.
Tabela 2. Współczynnik dzietności
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
1,23
1,24
1,27
1,31
1,39
1,4
1,38
Źródło: /www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_wskazniki_zrownowazonego_
rozwoju_Polski_us_kat.pdf
Na progu dwudziestego pierwszego wieku w Polsce nastąpiła gwałtowna zmiana
wzorców tworzenia rodzin i postaw prokreacyjnych, która skutkuje spadkiem dzietności.
W efekcie prowadzi do procesu starzenia się społeczeństwa. Pomimo rosnącej w ostatnich
latach liczby urodzeń, poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń,
co oznacza, że liczba ludności w wieku produkcyjnym będzie się w dalszym ciągu zmniejszać. W przyszłości może to oznaczać wzrost deficytu budżetu państwa, gdyż osoby
w okresie produkcyjnym nie będą w stanie zarobić na emerytury osób w starszym wieku.
Najbardziej korzystną sytuację demograficzną określałby współczynnik kształtujący się na
poziomie 2,10 – 2,15, tzn. gdy w danym roku na 1 kobietę w wieku 15-49 lat przypada
średnio dwoje dzieci. W Polsce w latach 2004-2010 zanotowano systematyczny wzrost
omawianego wskaźnika. W roku 2010 wyniósł on 1,38, tj. o 0,16 pkt proc. więcej w stosunku do 2003 r., w którym odnotowano najniższy poziom tego wskaźnika od ponad 50
lat.
Ostatnim omawianym wskaźnikiem jest przeciętne dalsze trwanie życia osób
w wieku 65 lat. Wyraża on średnią liczbę lat, jaką mają do przeżycia osoba w wieku 65 lat
przy założeniu stałego poziomu umieralności z okresu dla którego opracowano tablice
trwania życia. Wskaźnik prezentowany jest dla mężczyzn i kobiet. Znaczenie wydłużania
się życia ludności świadczy o poprawie jakości życia obywateli i jest odzwierciedleniem
stanu zdrowia ludności. Dłuższe życie ludności i związane z tym starzenie się społeczeń-
206
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
stwa stanowi istotne wyzwanie dla społeczeństw w odniesieniu do stabilności finansowej
systemów emerytalnych, rynku pracy oraz opieki społecznej.
Tabela 3. Przeciętne dalsze trwanie życia osób w wieku 65 lat według płci
(lata)
2005
2006
2007
2008
2009
PŁEĆ
2004
Kobieta
14,2
14,3
14,5
14,6
14,8
14,8
Mężczyzna
18,3
18,5
18,8
18,9
19,1
19,2
Źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_wskazniki_zrownowazone
go_rozwoju_Polski_us_kat.pdf
2010
15,1
19,4
Przeciętne dalsze trwanie życia jest ważnym wskaźnikiem do oceny stanu zdrowia
populacji. W latach 2004-2010 utrzymywało się trwające od wielu lat systematyczne wydłużanie się życia mieszkańców Polski. Dalsze trwanie życia mężczyzny, który w 2010 r.
miał 65 lat było o 0,9 roku dłuższe niż mężczyzny w wieku 65 lat w 2004 r. Dla kobiet
dalsze trwanie życia wydłużyło się w okresie ostatnich sześciu lat o 1,1 roku. Ze względu
na występujące w Polsce zjawisko wysokiej nadumieralności mężczyzn, różnica pomiędzy
dalszym trwaniem życia kobiet i mężczyzn w wieku 65 lat jest znacząca i zwiększa się –
w 2004 r. wynosiła 4,1 lata, a w 2010 r. już 4,3 lata. Pomimo pozytywnych tendencji związanych z wydłużaniem się życia mieszkańców Polski, przeciętne dalsze trwanie życia zarówno mężczyzn jak i kobiet w wieku 65 lat znacznie odstaje od przeciętnych wartości dla
UE. Dane dotyczące dalszego trwania życia osób w wieku 65 lat wskazują, że długość życia mężczyzn i kobiet będzie wzrastać, co doprowadzi do zwiększenia liczby osób starszych.
Poniżej został zaprezentowany wykres dotyczący liczby zgonów i urodzeń na przestrzeni 22 lat. W latach 1997 - 2007 obserwowano ubytek liczby ludności Polski; zmniejszyła się ona wówczas o prawie 179 tys. osób.
Wykres 1. Ruch naturalny ludności w latach 1990 – 2012
Źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_podst_inf_o_rozwoju_dem_
pl_do_2012.pdf
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Powyższy wykres najlepiej obrazuje sytuację od 1990 roku do 2012 roku. W 2012
roku liczba urodzeń i liczba zgonów była prawie równa. Najgorsza sytuacja była od 20022005 gdzie liczba rodzących się dzieci była znacznie mniejsza niż liczba zgonów. Do takiej sytuacji nie powinniśmy dopuścić.
Wykres 2. Przeciętne trwanie życia w latach 1960-2011
pl_do_2012.pdf
Kolejny wykres przedstawia przeciętne trwanie życia kobiet i mężczyzn. W Polsce
nadal utrzymuje się zjawisko wysokiej nadumieralności mężczyzn (ponad poziom umieralności kobiet). Mimo, że w dekadzie lat 90–tych różnica między przeciętnym trwaniem
życia kobiet i mężczyzn malała (z wielkości 9 lat w 1990 r. do 8,3 w 2000 r.). Początek
bieżącego stulecia przyniósł ponowny jej wzrost do 8,5 lat w 2011r. Zjawisko wysokiej
nadumieralności mężczyzn obserwowane jest we wszystkich grupach wieku i różnica ta
zwiększa się wraz z wiekiem. Wyraźny postęp w wydłużaniu się przeciętnego trwania życia należy przypisywać szeroko propagowanemu od początku lat 90-tych prowadzeniu
zdrowego stylu życia.
Wyniki badania stanu zdrowia ludności z 2009 roku wskazują, że w zachowaniach
Polaków nastąpiły korzystne zmiany. Zmienia się przede wszystkim sposób odżywiania;
wśród osób dorosłych (głównie mężczyzn) wyraźnie zmniejszył się odsetek osób palących
tytoń. Co prawda nie zmniejsza się odsetek osób dorosłych pijących alkohol, ale zaobserwowano istotne zmiany w typowym wzorcu konsumpcji alkoholu, piwo wypiera napoje
spirytusowe. W ostatnich latach wyraźnie zwiększył się także udział kobiet wykonujących
specjalne badania profilaktyczne5.
Prognozy demograficzne
Prowadzone przez demografów badania i analizy wskazują, ze trwający od kilkunastu lat spadek dzietności jeszcze nie jest procesem zakończonym i dotyczy on coraz
w większym stopniu kolejnych roczników młodzieży. Wśród przyczyn tego zjawiska wymienia się: zwiększone zainteresowanie zdobywaniem wykształcenia, trudności na rynku
5
Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r., GUS, Warszawa 2011.
208
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
pracy, zmniejszenie świadczeń socjalnych na rzecz rodziny i generalnie trudne warunki
społeczno-ekonomiczne, w jakich znalazło się pokolenie w wieku prokreacyjnym. Zgodnie
z opiniami ekspertów, w najbliższych latach można oczekiwać niewielkiego wzrostu
dzietności. Taki poziom dzietności nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń.
Poniższa tabela wskazuje kilka wariantów. Dziś już wiemy, że w 2010 roku poziom
dzietności wynosił 1,38. Jeśli wziąć pod uwagę prognozę GUS-u wariant średni 2 to dzietność powinna rosnąć do roku 2030. Najbardziej korzystna wydaje się prognoza Eurostatu,
która wskazuje ogromny przeskok z 2010 – 2020 roku względem dzietności.
Tabela 4. Współczynnik dzietności ogólnej
Lata
Współczynnik dzietności
GUS wariant średni 2
Prognoza Eurostatu
GUS
2007 rok
2004 - 2050
2003 - 2030
2005
1,24*
1,19
2010
1,32
1,19
1,10
2020
1,37
1,42
1,20
2030
1,39
1,58
1,20
Źródło: I. E. Kotowska, Analiza płodności oraz założenia prognostyczne, Warszawa, styczeń 2008 r.
Kolejny wykres pokazuje prognozę dla liczby urodzeń i zgonów. Liczba urodzeń
będzie ulegać niewielkim wahaniom aż do około 2020 r. (po ok. 340 tyś. Rocznie wg
GUS-u), po czym nastąpi systematyczny spadek (do 315,5 tyś. w 2020 r. oraz 232,7w 2030
r.), gdyż w wiek największej rozrodczości wejdą mało liczebne roczniki kobiet urodzonych
na przełomie stuleci. W całym okresie prognostycznym, w wyniku małej liczby urodzeń
i przy niewielkim wzroście liczby zgonów, przyrost naturalny będzie ujemny, a po roku
2020 zjawisko to będzie się jeszcze pogłębiać.
Wykres 3. Urodzenia i zgony w latach 1990 - 2012 oraz prognoza do 2035 roku
pl_do_2012.pdf
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
A co na to studenci?
Autor artykułu przeprowadził badanie nad postawami i wartościami młodych ludzi.
Zbadano studentów na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu (N=2000) w różnym
wieku i z pewnością z innymi wartościami. Jedno z pytań dotyczyło zadeklarowania odpowiedzi pod jakimi warunkami po wstąpieniu w związek małżeński respondent nie zdecydowałby się na posiadanie dzieci? Tutaj zdecydowana większość odpowiedziała, że
ważniejsze byłoby zrobienie kariery (60%) bądź osiągnięcie wysokiej pozycji zawodowej
(30%). Co dziesiąta osoba odpowiedziała, że dobrobyt byłby ważniejszy od posiadania
dzieci. To pytanie pozwala dostrzec jak dla młodych ludzi ważny stał się czynnik finansowy, odpowiednia pozycja społeczna. Byliby wstanie zrezygnować z posiadania dzieci,
tylko po to, aby zrobić karierę zawodowa i zapewnić sobie pozycję społeczną i materialną.
Wykres 4. Pod jakimi warunkami po wstąpieniu w związek małżeński zrezygnował(a)by Pan(i) z posiadania dzieci
Źródło: opracowanie własne
Kolejne pytanie dotyczyło pod jakimi warunkami ankietowany zdecydowałby się
na dziecko bądź też kolejne dziecko? Co druga osoba podaje powód dochodów. Gdyby
nastąpi wzrost dochodu można byłoby się zdecydować do dziecko. Ważnym czynnikiem
też jest pomoc rodziny w wychowywaniu dzieci (30%) czy łatwiejszy dostęp do żłobków/przedszkoli (15%). Czyli aż 45% oczekuje jakiejkolwiek pomocy czy to ze strony
państwa czy ze strony najbliższej rodziny.
Wykres 5. Pod jakimi warunkami zdecydował(a)by się Pan(i) na kolejne
dziecko
Źródło: obliczenia własne
210
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
I ostatnie dwa pytania, które są swojego rodzaju podsumowaniem dotyczyły czy respondent chce mieć dzieci i jeśli tak to ile?
Wykres 6. Czy chciał(a)by Pan(i) mieć dzieci
Wykres 7. Ile chciał(a)by Pan(i) w mieć dzieci
Deklaracje są bardzo obiecujące, aż 80% pragnie mieć dzieci z czego aż 70% dwoje.
Tylko 5% badanych studentów odpowiedziało, że w przyszłości nie pragnie mieć dzieci.
Gdyby uzyskane efekty badania potwierdziły się, znaczyłoby to, że młodzież akademicka
charakteryzuje się tradycyjnym systemem wartości, w którym rodzina i szczęście rodzinne
są wartościami cenionymi wysoko.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Podsumowanie
Jedno z podstawowych pytań formułowanych dzisiaj pod adresem młodych ludzi
dotyczy przyszłości instytucji małżeństwa i rodziny, od których uzależniany jest w dużej
mierze wskaźnik dzietności i bezpieczeństwo demograficzne Polski. Jakkolwiek badania
odnotowują daleko idącą liberalizację poglądów obyczajowych młodzieży, małżeństwo,
rodzina i chęć posiadania dzieci ciągle należą do mocno akcentowanych i otwarcie deklarowanych wartości życiowych. Gdyby zależało to tylko od deklaracji, przyszłość demograficzna Polski byłaby bezpieczna. Moglibyśmy też być spokojni o pomyślność tworzonych
związków i trwałość zawieranych małżeństw. Młodzi ludzie widzą je jako instytucję
„miękką”, opartą na miłości, dobrym kontakcie, zaufaniu i partnerstwie, odrzucającą stereotypy w definiowaniu ról kobiecych i męskich. Z społecznego i ekonomicznego punktu
widzenia każde społeczeństwo powinno być zainteresowane powstaniem rodzin, w którym
będą przychodzić na świat dzieci.
Bibliografia
Opracowania zwarte
Holzer J. Z., Demografia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
Kotowska E. , Analiza płodności oraz założenia prognostyczne, Warszawa 2008.
Źródła
Czarski E., Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, Katowice 2011.
Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r.”, GUS, Warszawa 2011.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska: Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627.
Źródła internetowe
www.epp.eurostat.ec.europa.eu.
www.stat.gov.pl.
Marta Stasiak
SPOŁECZEŃSTWO WYRZECZEŃ – PODSTAWA
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W ZAKRESIE ŁADU
SPOŁECZNEGO
Zapoczątkowany w latach 2007/2008 globalny kryzys gospodarczy obnażył słabości rynków finansowych – dominujących nad usankcjonowanymi demokratycznie państwami, wyeksponował skutki spekulacji i zadał kłam oczekiwaniom dotyczącym
kolosalnych zysków. Przekonanie o konieczności panowania powszechnego dobrobytu,
osiągniętego za pomocą monetarnego podejścia do wielu dziedzin życia, nie obejmowało
ani problemów środowiska naturalnego, ani problemów społeczno-kulturowych. Zglobalizowane rynki odwróciły się od moralności i zasad odpowiedniego współżycia między
ludźmi. Gdy zauważano, że rozwój gospodarczy oparty na niespłaconych kredytach, bańkach spekulacyjnych i pragnieniu życia ponad stan, jest jak ,,dom o bardzo niestabilnych
fundamentach”, zaczęto się zastanawiać, jak gospodarować, by jednocześnie zagwarantować dobrobyt, bezpieczeństwo mieszkańcom Ziemi i nie naruszać naturalnych procesów
środowiska warunkujących rozwój człowieka1.
Ekonomiści głównego nurtu nadal wierzą w gotowe recepty teorii neoliberalnej.
Wciąż jednak nie udzielają odpowiedzi w jaki sposób zlikwidować głód, ubóstwo, niesprawiedliwy podział dóbr i przede wszystkim ograniczyć nadmierną eksploatację przyrody. Konieczność zorganizowania gospodarki zgodnie z zasadami zrównoważonego
rozwoju nie jest w tym wypadku wyłącznie niespełnionym marzeniem międzynarodowej
społeczności. Zrównoważony rozwój jest ideą, która jak żadna inna dotąd, połączyła specjalistów tak wielu dziedzin nauki, polityków i społeczeństwa. Kumulując intelektualne
potyczki, stara się zapobiec nowym i usuwać już istniejące problemy gospodarcze, społeczne i ekologiczne. Bogactwo pomysłów, jakie sobą reprezentuje, domaga się nie tylko
rychłego urzeczywistnienia, ale zarazem nie pozwala sądzić, że potencjał idei zostanie wyczerpany.
Przegląd literatury uświadamia nam, że w analizie dysfunkcji globalnego świata
gospodarczego zbyt mało uwagi poświęca się traumie społecznej związanej z erozją systemów wartości, postępem technologicznym, niepewnością, brakiem poczucia bezpieczeństwa i kryzysem zaufania. ,,O wiele poważniejsze od kwestii ekonomicznych
i demograficznych są problemy wynikające z upadku moralności, kulturowego samobójstwa i braku jedności politycznej Zachodu”2. To sugestywne zdanie przedstawione przez
Samuela P. Hungtingtona oraz rozważania teoretyczne, oparte na kanonie literatury poświęconej zagadnieniu zrównoważonego rozwoju, posłużą autorce tekstu do skonstruowania sekwencji tematycznej artykułu, która w dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju
skupi się przede wszystkim na ładzie społecznym i społeczeństwie wyrzeczeń, jako podstawowej zasadzie tegoż ładu. Pierwszym elementem będzie charakterystyka zrównoważonego rozwoju, geneza idei oraz działań, jakie podejmuje w sferze gospodarki, ekonomii
i ochrony środowiska. Kondycja ładu społecznego, ujęta w perspektywie ładu gospo1
H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań
2010, s. 19.
2
S.P. Hungtington, Zderzenie cywilizacji, Muza, Warszawa 2004, s.536.
Marta Stasiak: Społeczeństwo wyrzeczeń – podstawa zrównoważonego rozwoju w zakresie ładu... 213
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
darczego i ekologicznego, stanie się przedmiotem dociekań drugiego elementu sekwencji.
Trzecim i zarazem ostatnim elementem będzie prezentacja koncepcji społeczeństwa wyrzeczeń (podstawy zrównoważonego rozwoju w zakresie ładu społecznego), stanowiącego
propozycję nowego zdefiniowania społeczeństwa, obok już istniejących: społeczeństwa
ryzyka – Ulricha Becka oraz godnego społeczeństwa, którego twórcą jest Kenneth Galbraith.
Geneza koncepcji zrównoważonego rozwoju
Stworzona w latach siedemdziesiątych XX wieku, a sprecyzowana w 1987 roku
w tzw. Raporcie Brundtland, koncepcja zrównoważonego rozwoju miała stać się podstawą
niezakłóconego bytowania społecznego. Sprecyzowany w nim trwały i sprawiedliwy rozwój, wskazywał na trzy filary: trwałość ekologiczną, rozwój ekonomiczny, sprawiedliwość
społeczną między pokoleniami i w obrębie każdego pokolenia. Towarzyszące filarom jasno określone cele polityki środowiskowej i gospodarczej, skupiły się przede wszystkim
na: pomnażaniu i ochronie bogactw naturalnych, zaspokojeniu podstawowych potrzeb w
zakresie pracy, zdrowia, pożywienia, kojarzeniu praw ekologii i ekonomii w procesie decyzyjnym. Oficjalnie przyjęte na konferencji w Rio de Janeiro w 1992 roku założenia
zrównoważonego rozwoju, w postaci globalnej strategii rozwoju pod tytułem Agenda 21
miały zapoczątkować nową erę ekologiczną. Szczytny cel okazał się jednak niewystarczającym narzędziem. Nie tylko nie wprowadzono do dokumentów końcowych żadnych rozwiązań systemowych, poza wnioskiem o utworzenie w ONZ Komisji Trwałego Rozwoju,
ale lata późniejsze przyniosły wyraźny spadek zainteresowania problematyką zrównoważonego rozwoju.
Kryzysy ekonomiczne, które ujawniły się na przestrzeni następnych dwudziestu lat,
stały się powodem odrzucenia założenia, że wyłącznie samymi mechanizmami ekonomicznymi uda się rozwiązać główne problemy gospodarcze świata. Nowa strategia gospodarcza – osłabienie znaczenia międzynarodowych korporacji finansowo-gospodarczych,
a tym samym zwiększenie znaczenia gospodarek narodowych, po raz kolejny zmusiła społeczeństwa do skoncentrowania się na kryteriach zrównoważonego rozwoju. Uznane za
najważniejsze: zmiana stylów zachowań i hierarchii etyczno-moralnych, zachowanie równowagi między gospodarką, przyrodą i społeczeństwem, oszczędne korzystanie z zasobów
środowiska, po raz kolejny miały stać się odpowiedzią na ujawniające się niedoskonałości
mechanizmów rynkowych. Mechanizmów, które poniosły klęskę nie tylko na gruncie
bezpieczeństwa ekologicznego, ale również na gruncie międzypokoleniowej sprawiedliwości.
Działania zrównoważonego rozwoju oparte na instrumentach prawnoadministracyjnych, planistyczno-informacyjnych i wreszcie ekonomiczno-rynkowych wiążących efektywność ekonomiczną z poczuciem bezpieczeństwa, muszą znaleźć takie ramy
działania, które w równych proporcjach będą uwzględniały: kryterium skuteczności, bezpieczeństwa i międzypokoleniowej sprawiedliwości. Ująć je można w następujący sposób:
stworzenie takich warunków, by przedsięwzięcia podejmowane na rzecz ochrony środowiska, były dla inwestora ekonomicznie korzystne; doprowadzanie do zgodności systemu
ekonomiczno-finansowego ochrony środowiska z ogólnymi zasadami gospodarki rynkowej przy jednoczesnym respektowaniu zasady nie zmniejszania poziomu wydatków na
ochronę środowiska. Ostatnim instrumentem jest modyfikowanie lub wprowadzanie instrumentów ekonomicznych w postaci zasad: zanieczyszczający płaci, użytkownik i kon-
214
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sument płaci3. Każdy jest zarazem przyczyną jak i skutkiem zagrożeń. Ilość aktorów, którzy biorą udział we ,,wspólnym przestępstwie”, doprowadza nie tyle do przerzucania się
odpowiedzialnością za obecny stan środowiska, ale do całkowitego jej rozmycia i zaniku4.
W cieniu gospodarki i środowiska – kondycja ładu społecznego
Rozwój zrównoważony wymaga myślenia systemowego i współpracy specjalistów
z wielu dziedzin. Zgodnie z politycznymi deklaracjami, dla zapewnienia zrównoważonego
rozwoju ochrona środowiska powinna być integralnym elementem poszczególnych polityk
sektorowych. Jednocześnie nadal doświadczamy znacznie większego zainteresowanie problemami gospodarczymi i ekonomicznym, społeczne natomiast trafiają na margines wielkich dyskusji. Przecież każda gospodarka funkcjonuje w ramach jakiegoś systemu
społecznego, na który składają się: przedsiębiorstwa, instytucje tworzone przez ludzi, gospodarstwa domowe; w ramach którego konstruuje się prawo i politykę, prowadzi działania edukacyjne i administracyjne. Wszystkie wymienione działania mają na celu nie tylko
sprawne funkcjonowanie społeczeństwa, ale również unormowanie jego związków z otoczeniem przyrodniczym. Niespotykane dotąd zmiany polityczne, rozwój świadomości społecznej oraz proces globalizacji na trwałe połączyły wzrost gospodarczy z rozwojem
społecznym. W tej relacji instrumentalnie traktowane społeczeństwo ustępuje miejsca społeczeństwu będącemu decydentem i współdecydentem w sprawach wielkich. Głos na temat
sprawiedliwej dystrybucji dóbr, zapobiegania marginalizacji jednostek i grup etnicznych,
gwarancji przynajmniej w zakresie podstawowym opieki zdrowotnej, dostępu do zatrudnienia, kursów i szkoleń – uzyskują grupy, które wcześniej biernie musiały akceptować
efekty zmian i decyzji politycznych. Odtąd aktorami procesu mają być: kobiety, dzieci,
młodzież, ludność tubylcza, grupy etniczne, organizacje pozarządowe, struktury i organizacje samorządowe, robotnicy i związki zawodowe, przedsiębiorcy i organizacje przemysłowe, kręgi naukowe i techniczne. Łącząc zaangażowanie obywatelskie oraz edukację
w zakresie sprzężeń jakie występują między problemami społecznymi, gospodarczymi
i przyrodniczymi, zrównoważony rozwój nie tylko umożliwia obywatelom podejmowanie
świadomych i racjonalnych decyzji dotyczących życia. Świadomość społeczna przekłada
się na kontrolę społeczną działalności gospodarczej, co trzyma w ryzach korupcję i zwiększa stopień przestrzegania prawa. Wytwarzane w społeczeństwie wzory i zwyczaje przybierają postać nieformalnej kontroli i stanowią doskonałe uzupełnienie uregulowań
prawnych.
Funkcjonujące w ramach zrównoważonego rozwoju cele polityki społecznej, mają
doprowadzić do takiego rozwoju społecznego, w którym ekspansja swobód daje możliwość prowadzenia przez ludzi takiego życia, jakie cenią i mają powody by cenić. Przezwyciężenie kryzysu oraz sprostanie globalnym wyzwaniom, takim jak: zmiany
demograficzne, zmiany klimatu czy wzrost roli państw rozwijających się, wymaga przede
wszystkim optymalnego wykorzystania umiejętności i kreatywności obywateli, którzy
nadal stanowią podstawę bazy przemysłowej i usługowej. Wśród najskuteczniejszych narzędzi mają znaleźć się narzędzia prawno-instytucjonalne, których zadaniem jest przede
wszystkim: poprawa warunków pracy i bytu, ułatwienie działalności podmiotom samorządowym, zapewnienie ochrony socjalnej, skuteczne rozwiązywanie problemów rodzinnych,
3
B. Fiedor, Instrumenty ekonomiczne i rynkowe w realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju, [w:] Zarządzanie zrównoważonym rozwojem. Agenda 21 w Polsce – 10 lat po Rio, red. T. Borys, Wydawnictwo
Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003, s. 78.
4
U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ubóstwa i głodu oraz degradacji środowiska naturalnego5. Towarzyszące im instytucje nieformalne, jak: systemy wartości, uznanie dla spójności, solidarności i zaufania, środowiska
i różnorodności kulturowej, mają wesprzeć dbałość o kształtowanie kapitału społecznego
zdolnego do zrozumienia i realizacji zadań rozwojowych. Kapitał społeczny odgrywa
szczególnie ważną rolę dla sektora obywatelskiego. Sami ekonomiści zdali sobie sprawę,
że klimat wzajemnego zaufania (będącego kluczowym elementem kształtowania kapitału
społecznego), nie tylko obniża koszty inwestycji, ale zarazem zwiększa kreatywność pracowników6. Definiując za Jamesem Colemanem kapitał społeczny (w jego dwóch odsłonach) jako, z jednej strony zobowiązania a z drugiej – kanały informacyjne7, dochodzimy
do wniosków, że człowiek, pomagając innym, dysponuje zasobem potencjalnie odwzajemnionej pomocy. Łatwiej jest mu znaleźć pracę, uzyskać niezbędne informacje, zaś zaufanie, wzajemna życzliwość stanowią społeczną infrastrukturę, którą trzeba naprawiać, gdy
zajdzie ku temu potrzeba8, ale która jest przede wszystkim lekarstwem na bolączki życia
społecznego.
Społeczeństwo wyrzeczeń – podstawa ładu społecznego
Wszystkie projekty realizowane przez ideę zrównoważonego rozwoju, czy to w sferze gospodarki, czy przyrody, muszą odnosić się do człowieka i społeczeństwa, jako podmiotu tych zadań. By realizacja pomysłów była efektywna, musi uwzględniać cechy
charakterystyczne współczesnego społeczeństwa konsumpcyjnego, które chce mieć możliwość stałego prowadzenia działalności gospodarczej i jednoczesnego zachowania niezubożonego środowiska. Artykuł zaproponowany przez autorkę, choć zwraca uwagę
i sygnalizuje, w jakich sferach życia społecznego musi dojść do zmian, nie przedstawia
jednak propozycji prawno-instytucjonalnych rozwiązań problemów społecznych. Nieracjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi przyczyniło się do rozkładu naturalnych
podstaw życia człowieka, wyzwalając społeczną i polityczną dynamikę, która zmusza na
nowo do przemyślenia relacji: natura – społeczeństwo. Tworzenie narzędzi, które miałyby
sprostać współczesnym wymaganiom, musi na początku ustąpić miejsca diagnozie społeczeństwa, która przede wszystkim musi mieć na uwadze naturę ludzką, historię, zakorzenione wzorce myślenia jak i silne zaangażowanie człowieka w gospodarkę konsumpcyjną9.
Koniec XX wieku przynosi uspołecznienie nie tylko samej natury, ale również jej
zniszczeń i zagrożeń, których konsekwencją są między innymi globalne zagrożenia zdrowotne czy pogorszenie warunków życia. Niebezpieczeństwo i ryzyko, wcześniej przedstawiane wyłącznie w postaci danych statystycznych, zostały zinternalizowane i zdefiniowane
na gruncie etyki, filozofii i polityki. Doprowadziło to do powstania dotąd niespotykanych
instytucji społecznych i politycznych. Wobec powyższych doświadczeń, Ulrich Beck formułuje teorię społeczeństwa ryzyka, w którym ryzyko, niezależnie jak dalece sięga, powoduje powstanie wspólnot, relatywizujących korzyści i prowadzących tym samym do
wzrostu poczucia niebezpieczeństwa. Beck stwierdza, że globalne zagrożenia, skupione
wokół poczucia niebezpieczeństwa, uzyskują nośność polityczną, która może być efek5
A. Kurzynowski, Polityka społeczna, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2003, s. 11.
P. Bielski, Sieciowe działania obywatelskie, [w:] Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, (red.)
T. Bergier, J. Kronenberg, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010, s. 372.
7
M. Theiss, Krewni – znajomi – obywatele: kapitał społeczny a lokalna polityka społeczna, Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 14 – 15.
8
W. Idziak, Wymyślić wieś od nowa, Alta Press, Koszalin 2008, s. 151.
9
K. Galbraith, Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa
1999, s. 12.
6
216
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
tywnie wykorzystana. Przyjaciel i wróg, Wschód i Zachód, czarni i biali narażeni są na tę
samą presję. Wszyscy wspólnie obiektywizują swoją pozycję jako ofiarę10. W społeczeństwie ryzyka ofiara nie ma narodowości, nie widzi granic gospodarczych i politycznych, jej
wcześniejszy egoizm ustępuje miejsca solidarności. Ofiary pragną wzbudzić wyobraźnię
polityczną i wrażliwość na globalne zagrożenia. Myśliciel udziela mało odpowiedzi. Stawia jednak dramatycznie brzmiących pytań: ,,Czy globalne zagrożenia można w ogóle
politycznie zorganizować? […] Czy nie za szybko i pochopnie wnioskuje się z globalności
zagrożeń o wspólnocie politycznej woli i działania? […] Jak zachowuje się taka solidarna
wspólnota? […] Czy społeczna siła strachu determinuje indywidualne chęci zysku?”11.
Według Becka, nie ulega wątpliwość, że nawet jeśli w tej chwili brak jest politycznych
decyzji ze strony władz, to polityczne konsekwencje zaistnienia społeczeństwa ryzyka są
wyraźnie widoczne. Choć trudno ocenić, jak solidny jest system wartości społeczeństwa
ryzyka, to na pewno można stwierdzić, że jest on przygotowany na przyjęcie najgorszego
i nieuniknionego – nie pozwoli się zatem ignorować w nieskończoność.
Społeczeństwo ryzyka nie jest jedyną propozycją definiującą społeczeństwo XXI
wieku. Kenneth Galbraith konstruując koncepcję godnego społeczeństwa, pyta o sposób, w
jaki można wypełnić lukę między tymi, którym poszczęściło się w życiu, a tymi, którym
poszczęściło się mniej? Co w społeczeństwie jest złe? Jakimi narzędziami to zło można
usunąć? Czy takim optymalnym narzędziem nadal ma być polityka gospodarcza, dążąca do
urzeczywistnienia społeczeństwa dobrobytu? Zdaniem Galbraitha, nadciągająca katastrofa
środowiska zmusza do jednoznacznego określenia godnego społeczeństwa i skonfrontowania go z niewyobrażalnie rozdętą i nadal atrakcyjną potrzebą dobrobytu. W godnym społeczeństwie wszyscy obywatele muszą mieć zapewnioną wolność osobistą, podstawowy byt
materialny, równość rasową i etniczną, Nic natomiast nie odbiera godności tak bardzo jak
niedostatek pieniędzy12. Stawiając przed sobą trzy równoległe wymagania: uczynienia zadość potrzebie dostarczania pożądanych dóbr i usług konsumpcyjnych; zagwarantowania
takiej produkcji, która nie wywierałaby ujemnego wpływu na bieżący dobrobyt i ostatecznie, by ta produkcja nie wywierała ujemnego wpływu na życie przyszłych pokoleń13, godne społeczeństwo zderza się z gospodarką, która w sposób doskonały opanowała spełnianie
zachcianek państw wysoko rozwiniętych. Nienasyceni konsumenci, stymulowani przez
gospodarkę (wykorzystującą reklamę, która poucza, co i ile człowiekowi potrzeba), oddziałują na środowisko naturalne tak bardzo, że sami obniżają komfort życia i jakość
zdrowia.
Krytyczna analiza obu koncepcji społeczeństwa nie pozwala sądzić, że stworzone
w ich oparciu narzędzia zrównoważonego rozwoju, zmienią świat. Po pierwsze, społeczeństwo ryzyka definiuje rzeczywistość w perspektywie permanentnego strachu i niepewności, wobec wszystkiego i wszystkich. Istnieje uzasadnione pytanie, które Beck sam sobie
zadaje. Czy poczucie zagrożenia pozwoli mobilizować masy funkcjonujące w oparciu
o zasady współpracy, solidarności i zaufania? Odpowiedź, jaką musimy tu udzielić, brzmi:
nie. Nawet jeśli dzięki środkom masowego przekazu posiadamy wiedzę na temat zagrożeń
ekologicznych, ubóstwa, bezrobocia, to nadal nie odczuwamy ich skutków bezpośrednio.
Nie stajemy z nimi ,,twarzą w twarz”. Nadal bezkrytycznie ufamy ekonomistom, którzy
marginalizują kwestie futurologiczne14, w myśl zasady: pojawi się problem – znajdzie się
10
U. Beck, Społeczeństwo ryzyka…, s. 62.
Ibidem, s. 64.
12
K. Galbraith, Godne społeczeństwo…, s. 13.
13
Ibidem, s. 73.
14
E. Mączyńka, Ekonomia w warunkach gospodarki nietrwałości, ,,Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego”, kwiecień 2011, nr 2 (52), s. 40.
11
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
rozwiązanie. Poczucie lęku, które ma być katalizatorem solidaryzmu i zaufania, nakłoniło
dotąd do współpracy niewielką grupę ludzi. Przykładem może być tu kondycja ruchów
ekologicznych, które z pewnością nie zrzeszają mas, a których działalność często jest
uznawana za działalność terrorystyczną, wymierzoną przeciwko ludziom. Protesty przeciwko budowie nowej autostrady lub fabryki nadal traktowane są jako akt przemocy wobec
ludzi, nowych miejsc pracy, a zatem lepszego i wygodniejszego życia. Staramy się za
wszelką cenę żyć w dobrobycie, bagatelizując widmo przyszłych katastrof ekologicznych.
Współczesne społeczeństwo nie jest społeczeństwem ryzyka. Nie towarzyszy mu lęk dotyczący obecnych i przyszłych zagrożeń, zatem nie prowadzi do powstania wspólnot ryzyka,
opartych na zaufaniu i solidarności, dysponujących wielkim politycznym potencjałem.
Warto zwrócić uwagę na wyniki Trzeciego Europejskiego Badania Jakości Życia. Badania
przeprowadzone na mieszkańcach 27 krajów UE dowodzą, że Europejczycy odczuwają
szczęście i satysfakcję ze swojego życia. Oceniają je na około 7 w skali od 1-10. Podobny
wynik otrzymujemy, konfrontując poziom satysfakcji z jakością zdrowia czy statusem materialnym15.
Trudno również przyjąć koncepcję godnego społeczeństwa. Po pierwsze z tego
względu, że utożsamia godność z dobrobytem materialnym. Nawet jeśli nie ulega wątpliwości, że do godnego życia w znacznym stopniu przyczynia się stabilność i bezpieczeństwo finansowe, z tą samą pewnością możemy stwierdzić, że równie ważne jest zdrowie
i zdrowe środowisko, bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne wyrażające się w zaufaniu,
współpracy, solidarności, empatii czy też braku poczucia zagrożenia konfliktami zbrojnymi. Po drugie, jeśli przyszłym celem działań ma być społeczeństwo, któremu poprzez odpowiednie gospodarowanie i produkcję nie będzie brakowało pożądanych dóbr i usług
konsumpcyjnych, to środek do osiągniecia tego celu nie może być definiowany w tych
samych kategoriach. Cel, jakim jest godne społeczeństwo, nie może być urzeczywistniony
za pomocą środka, którym również jest godne społeczeństwo. Jeśli w przyszłości chcemy
korzystać z dóbr naturalnych na poziomie pozwalającym żyć bezpiecznie, nasza działalność współcześnie musi opierać się na innych założeniach. Jeśli obecnie chcemy godnie
żyć, a nasze pragnienie wymaga wyczerpania zasobów wodny pitnej, nie możemy oczekiwać, że w przyszłości godne społeczeństwo będzie mogło również z tej wody korzystać.
Dlaczego tak trudno zrealizować postulaty zrównoważonego rozwoju? Narzędzia
jakimi dysponuje idea, nie odpowiadają zdefiniowanej relacji między społeczeństwem
a przyrodą. Idea ,,przyjmując maksymalnie szeroką perspektywę, formułuje propozycję
stanowiącą alternatywę dotychczasowego, obarczonego licznymi błędami modelu rozwoju
i wytycza drogę ku cywilizacji zrównoważonego rozwoju”16. Nowa cywilizacja, charakteryzująca się zmianą wzorców zachowań i nową filozofią życia, przekonuje, że ,,obok więc
dalszego rozwoju nauk ścisłych, biologicznych i technicznych potrzebny jest zdecydowany
nacisk na edukację humanistyczną, pogłębiającą tolerancję dla różnych poglądów i kultur;
lecz także umiejętność szukania płaszczyzn uzgodnień […]”17. Koncepcja zrównoważonego rozwoju stoi w jaskrawej sprzeczności z wartościami i stylem życia, jakie wiodą współczesne społeczeństwa. Zarówno godne społeczeństwo, którego celem jest zaspokojenie
wszystkich potrzeb konsumpcyjnych, ale także społeczeństwo ryzyka, oparte na mało
przekonującym założeniu powszechnego permanentnego lęku, nie mogą stać się teoretycz15
Third European Quality of Life Survey, www.eurofound.europa.eu (24 X 2013).
W. Tyburski, Wstęp, [w:] Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, red. W. Tyburski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2011,
s. 9.
17
Z. Sadowski, Ekonomiczne i społeczne warunki trwałego rozwoju, [w:] Filozoficzne, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. A. Pawłowski, PAN, Lublin 2004, s. 16.
16
218
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ną podstawą uzasadniającą realizację zrównoważonego rozwoju w zakresie ładu społecznego. Stąd propozycja zdefiniowania społeczeństwa jako społeczeństwa wyrzeczeń, które
nie stanowi przyszłego celu, ale jest społeczeństwem tu i teraz. Sytuację społeczeństwa
wyrzeczeń można porównać do sytuacji, w której jednocześnie chcemy mieć drzewo obdarzające nas cieniem w upalne dni oraz gwarantujące zdrowe powietrze, ale jednocześnie
chcemy wykorzystać to drzewo jako opał dający ciepło zimową porą, lub które posłuży do
wyprodukowania określonego dobra materialnego czyniącego życie bardziej wygodnym.
Mamy do czynienia z dwiema sprzecznymi potrzebami i wartościami, które człowiek pragnie w tym samym czasie urzeczywistnić. Nie można jednak zjeść jabłka i zarazem mieć
jabłko. Stoimy zatem przed wyborem jednej i wyrzeczeniem się drugiej wartości: zdrowia
lub wygody. Ku wygodzie pcha nas głęboko zakorzeniony konsumpcyjny styl życia, który
jednocześnie zmniejsza możliwości wygodnego egzystowania przyszłych pokoleń. Drugi
wybór determinowany jest nie tylko zrozumieniem, że od komfortowego życia ważniejsze
jest życie zdrowe, ale również przeświadczeniem, w myśl którego, nieracjonalne użytkowanie zasobów naturalnych, zmniejsza szanse przyszłych pokoleń.
Gospodarka wolnorynkowa opanowała do perfekcji umiejętność przekonywania, że
godne egzystowanie możliwe jest wyłącznie dzięki maksymie: chcę więcej, pragnę więcej,
mam więcej. Maksyma stając się udziałem dążeń człowieka do życia w dobrobycie, nakazuje mu bezustanną rywalizację i pogoń. Jednocześnie człowiek jest niezwykle zmęczony
ciągłym poczuciem zagrożenia. Może znaleźć się ktoś lepszy, a gorszy, jak wiadomo, zawsze przegrywa i ląduje na marginesie społeczeństwa. Wkłada zatem cały swój potencjał
w wyścig o najlepsze stanowisko, największy dom, najnowszy samochód. Wie, że nikomu
nie może zaufać, ale jednocześnie pragnie tym zaufaniem kogoś obdarzyć. Widzi sens we
współpracy i solidarności. Po raz kolejny musi stanąć na drodze wyboru i wyrzec się jednej z postaw. Opisane rozterki nie świadczą o tym, że człowiek jest zły. Jest on rozdarty
między nieprawidłowościami świata a pragnieniem urzeczywistnienia świata takim, jakim
dla niego powinien być. Zderza się zarazem z arogancją i empatią, pośpiechem i refleksją,
powierzchownością i wnikliwością, komercją i profesjonalizmem. Chce mieć udział
w jednych jak i drugich.
Zakończenie
Realizacja zrównoważonego rozwoju w społeczeństwie wyrzeczeń ma szansę odnieść sukces. Jest w stanie ,,zagospodarować ludzką niepewność” posługując się nie tylko
prawno-instytucjonalnymi rozwiązaniami, ale również starając się zmienić wzorce zachowania w świecie niejednoznacznych wyborów. Praca nad projektowaniem praw i ustaw
zapobiegających np. bezrobociu, ubóstwu, nierówności szans, musi uwzględniać konieczność podejmowania wyrzeczeń, ale zarazem pozwolić mu na kształtowanie życia takiego,
jakie w jego oczach jest cenne i wartościowe. W obrębie idei wszystkie narzędzia prawnoinstytucjonalne oraz propozycje nowych wzorów zachowań, nowej filozofii życia,
uwzględniają: integrację wiedzy pochodzącej z różnych dziedzin nauki i praktyki w celu
stworzenia spójnego systemu człowiek – natura, w którym człowiek wykorzystując i kontrolując dobra natury, będzie to czynił tylko w ramach jej praw; myślenie aksjologiczne,
którego rezultatem jest odejście od postawy walki na rzecz opiekuńczości i partnerstwa
w relacji człowiek – natura. To ,,jednoczesne, łączne, holistyczne rozpatrywanie zagadnień
cywilizacyjno-kulturowych i przyrodniczych zapewnia szansę skierowania społeczeństwa
na tory ekorozwoju (zrównoważonego rozwoju): wzrostu gospodarczego oraz indywidual-
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nego i społecznego rozwoju człowieka respektującego postulat niezakłócania równowagi
w przyrodzie”18.
BIBLIOGRAFIA
Opracowania
Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2004.
Bielski P., Sieciowe działania obywatelskie, [w:] Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce,
(red.) T. Bergier, J. Kronenberg, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010.
Fiedor B., Instrumenty ekonomiczne i rynkowe w realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju, [w:] Zarządzanie zrównoważonym rozwojem. Agenda 21 w Polsce – 10 lat po Rio,
(red.) T. Borys, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003.
Galbraith K., Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość, Dom Wydawniczy Bellona,
Warszawa 1999.
Hungtington S.P., Zderzenie cywilizacji, Muza, Warszawa 2004.
Idziak W., Wymyślić wieś od nowa, Alta Press, Koszalin 2008.
Kurzynowski A., Polityka społeczna, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2003.
Papuziński A., Życie – Nauka – Ekologia. Prolegomena do kulturalistycznej filozofii ekologii,
Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1998.
Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka Wydawnictwo,
Poznań 2010.
Sadowski Z., Ekonomiczne i społeczne warunki trwałego rozwoju, [w:] Filozoficzne, społeczne
i ekonomiczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, (red.) A. Pawłowski, PAN,
Lublin 2004.
Tyburski W., Wstęp, [w:] Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, red. W. Tyburski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2011.
Artykuły prasowe
Mączyńka E., Ekonomia w warunkach gospodarki nietrwałości, ,,Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego”, 2011, nr 2 (52).
Strony internetowe
Third European Quality of Life Survey, www.eurofound.europa.eu .
18
A. Papuziński, Życie – Nauka – Ekologia. Prolegomena do kulturalistycznej filozofii ekologii, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1998, s. 202.
Adam Trawiński
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ DROGĄ „POWSTANIA”
ZRÓWNOWAŻONEGO EUROPEJCZYKA I SILNEJ
EUROPY
Wstęp
Przyszło nam żyć w czasie głębokiego jednoczenia. Europa tak podzielona poprzez
wieki wojnami, różnego rodzaju konfliktami i rozłamami jednoczy się. Zwaśnione narody
potrafią zacząć działać wspólnie, z myślą o dobrze wspólnym. Bycie dziś Europejczykiem
nabiera zupełnie nowego znaczenia. Nie jest to już pusty slogan, w obecnej dobie miano to
nabiera konkretnego znaczenia. Jesteśmy obywatelami Unii Europejskiej i czy nam się to
podoba czy nie nasze działania, postawy świadczą o Europie. Europa powinna, musi być
traktowana na międzynarodowej arenie w sposób poważny, należy jej się to chociażby z
uwagi na historyczny wkład w dzieje świata. Jej obywatele winni dobrze o niej świadczyć,
winni być ludźmi „zrównoważonymi”. Czy idea zrównoważonego rozwoju może w tym
pomóc? Tytuł artykułu wskazuje, że może i nadto powinna.
Pojęcie zrównoważonego rozwoju jest bezdyskusyjnie terminem bardzo szerokim,
możliwym do zastosowania w wielostronnym kontekście. Jego pierwotna idea odnosi się
co prawda do leśnictwa, rozwój pojęcia spowodował jednak, że zaczęto go stosować na
wielu płaszczyznach jak chociażby w ekonomii czy psychologii. Obecnie jak to już zostało
zaznaczone pojęcie ma bardzo szerokie zastosowanie z czego zamierzam skorzystać w
ramach niniejszego tekstu.
Zrównoważony rozwój drogą „powstania” zrównoważonego Europejczyka i silnej
Europy
Ludzka egzystencja ma swoje miejsce w społecznościach, człowiek jest wszak istotą społeczną. Najbardziej podstawową grupą społeczną, najbardziej spośród nich wszystkich pierwotną dla każdej istoty ludzkiej jest rodzina. W niej wszakże „powstaje
człowiek”1.
Człowiek w okresie swojego życia dzięki udziałowi zarówno rozumu jak i woli
kształtuje swoje otoczenie. Podejmując istotne wybory staje się autonomiczny w swoim
otoczeniu. Decyduje na przykład o tym gdzie podejmie pracę, naukę, gdzie zamieszka,
jaką założy rodzinę. Podsumowując człowiek ma istotny wpływ na kształtowanie swojego
najbliższego otoczenia.
Osoba ludzka tworzy również kulturę – rzeczywistość, dzięki której życie nabiera
swoistego „nowego wymiaru”, różnego jak prosta nastawiona na przetrwanie egzystencja.
Dodajmy, że człowiek tworzy ją w świecie, w którym funkcjonuje tj. świecie pełnym innych ludzi. To dzięki odniesieniu do innych jest on w stanie nieustannie się rozwijać. Rzec
zatem można, że zachowanie człowieka zdeterminowane jest oddziaływaniem społecznym2.
1
2
Zob. V. Satir, Rodzina tu powstaje człowiek, Gdańsk 2000.
E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Warszawa 1997, s. 20.
Adam Trawiński: Zrównoważony rozwój drogą „powstania” zrównoważonego europejczyka...
221
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Obserwowany w ostatnim czasie szybki postęp (głównie ten technologiczny) niesie
ze sobą zmianę rzeczywistości, w której przychodzi nam funkcjonować. Widać to szczególnie w Europie, w której nawet pomimo kryzysu gospodarczego ów postęp jest dostrzegalny. Rozwój nowych technologii, w tym technologii komunikacyjnych powoduje, że
paradoksalnie mamy mniej czasu dla siebie. Zmiany te oddziałują na więzi i relacje miedzy
ludźmi. W rezultacie postęp doprowadza do zmian rzeczywistości społecznej, ma on
wszak istotny wpływ na stosunki międzyludzkie. We współczesnym „zabieganym” świecie
a co za tym idzie także i w Europie coraz częściej bywa bowiem tak, że w najbliższym
otoczeniu brakuje dialogu, a człowiek będąc istotą społeczną3 musi rozwijać się na tym
polu. Oczywistym faktem jest, że każdy z nas potrzebuje relacji z innymi, potrzebuje odniesienia. Jeżeli nasi najbliżsi nie mogą zaspokoić niniejszej potrzeby to naturalnym w tej
perspektywie zachowaniem jest poszukiwanie grupy, która to zapewni. Alternatyw wydaje
się być stosunkowo wiele. Media społecznościowe, sieć, telewizja, znajomi; wszystko to w
jakimś stopniu przyczynia się do zaspokajania tych potrzeb. Stanowi jednak jedynie substytut dla prawdziwych relacji z najbliższą rodziną.
Postawy wyobcowania, alienacji itp. rodzą się w rodzinach zarówno patologicznych, rozbitych, niepełnych jak i tzw. normalnych. Warto przypomnieć, że „normalna rodzina” nie posiada monopolu na „normalność”. Pragnienie bycia kochanym,
akceptowanym jest jednym z podstawowych pragnień każdego człowieka4. Jeżeli w rodzinie nie jest ona zaspokajana wówczas niezbędne jest znalezienie miejsca gdzie może się to
dokonać. W rezultacie bywa tak, że młody człowiek trafia w miejsce gdzie miłość pojmowana jest często w zgoła odmienny sposób od tego, w jaki być powinna. Tam odbywa się
jego formacja, która dokonać nie mogła, lub dokonała się jedynie w nikłym stopniu w najbliższym otoczeniu. Czy zatem w przezwyciężeniu tej (dodajmy – niekorzystnej) tendencji
może pomóc idea zrównoważonego rozwoju? By odpowiedzieć na niniejsze pytanie odwołam się do wizualizacji obrazującej czym ów zrównoważony rozwój jest.
Wykres 1. Wzajemne powiązania między trzema wymiarami zrównoważonego rozwoju.
Źródło: opracowanie własne na podstawie studium SOGESID5.
3
4
5
Tamże.
B. Peplinski, Agrobiznes. Podstawy ekonomiki, Warszawa 2009, s. 74.
SOGESID, Sustainable Development, http://www.sogesid.it/english_site/Sustainable_Development.html
(23-10-2013).
222
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Kiedy analizujemy powyższy wykres dostrzegalny wydaje się być łatwo dający się
uchwycić wniosek – zrównoważony rozwój jest składową trzech głównych czynników
(ekonomicznego, społecznego oraz środowiskowego). Jaki to ma jednak związek z poruszanym tematem; jak ma się przyczynić do „powstania” zrównoważonego Europejczyka?
We wstępie zaznaczone już zostało, iż termin „zrównoważony rozwój” jest szeroki i zdolny do zastosowania w różnorakim kontekście. Okazje się, że ludzie Europy mogą z idei
zrównoważonego rozwoju wynieść znaczące korzyści. W celu wyjaśnienia tego stwierdzenia odwołam się do ujęcia obrazującego kluczowe procesy w ludzkiej egzystencji.
Wykres 2. Wzajemne relacje między trzema procesami ludzkiej egzystencji.
Źródło: opracowanie własne na podstawie opracowań zwartych.
Widzimy zatem, że pełną dojrzałość (zrównoważenie) człowiek osiąga poprzez trzy
główne procesy psychiczne. Są nimi w kolejności: interioryzacja, absolutyzacja, socjalizacja6.
Interioryzacja prowadzi do przyjęcia wartości, które obecne są np. właśnie w rodzinie7. Dzięki temu procesowi dziecinny dotychczas system wartości skierowany jedynie „na
zewnątrz” zaczyna przekształcać się w system ukierunkowany „do wewnątrz”. W taki sposób osiągana jest dojrzałość8. Warto jednak zaznaczyć, że omawiany proces jest uwarunkowany rodzajem doświadczeń jakie młody człowiek wynosi ze swojego dzieciństwa.
Mówiąc jaśniej - czy zostały mu przekazane treści, wartości, które jest w stanie przyjąć a
także czy mogły być one przez niego zaakceptowane9? Jest to o tyle ważne, gdyż odpowiednio przeżywany proces interioryzacji przejawia się poprzez spełnienie pary istotnych
kryteriów, należą do nich: uznanie własnej osobowości i odrębności w kontaktach interper-
6
7
8
9
E. Gołąbek, Przejawy religijności współczesnej młodzieży, http://antoni.w-w.pl/
podstrony/archiwum/modlitwa_mlodziezy/modlitwa_mlodziezy_2.php (22-06-2011), s. 2.
M. Chodkowska, Razem damy sobie radę! W drodze do zintegrowanego społeczeństwa, Warszawa 2009,
s. 14.
Zob. E. Gruszczyk–Kolczyńska, Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki: przyczyny, diagnoza, zajęcia korekcyjno–wyrównawcze, Warszawa 2004, s. 178.
Por. R. Murawski, Rozwój religijny, w: Teoretyczne założenia katechezy młodzieżowej, R. Murawski
(red.), Warszawa 1989, s. 75–76.
223
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sonalnych, właściwy poziom myślenia abstrakcyjnego, stosowny poziom sfery emocjonalno–dążeniowej a również prawidłowa formacja10.
Wraz z interioryzacją zachodzi drugi z wymienionych proces tj. absolutyzacja. Jego
istotą jest to, że spośród już zinterioryzowanych wartości człowiek dokonuje wyboru jedynie niektórych i je wydziela spośród pozostałych. W kręgu indywidualnie zaakceptowanych norm oraz wartości ma miejsce naturalna selekcja, segregowanie a także
hierarchizacja11. Proces ten ma swoje miejsce z reguły w czasie dorastania. Może się jednak nie dokonać, jeżeli to nastąpi, to następstwem może być „zsunięcie” istotnych wartości
na dalszy plan. W rezultacie pojawić się może pewne „ograniczenie” jeżeli chodzi o sposób myślenia. W efekcie możliwe jest pojawienie się nawet postaw fanatycznych. Jeżeli
chodzi zaś o życie osobiste kierowane przez zasady moralne to na tej płaszczyźnie pojawić
się może chociażby zakłamanie, które doprowadza w efekcie do niezdrowych zachowań
moralnych12.
Oczywistym jest, że opisane powyżej procesy nie mają miejsca w zupełnej „próżni
społecznej”, zachodzą bowiem w konkretnym środowisku. Wbudowywanie się osoby
ludzkiej w społeczeństwo a także asymilowanie norm oraz wartości z tegoż środowiska
określa się mianem socjalizacji13. Jeżeli w czasie trwania procesu interioryzacji zostają
przekazane wartości szkodliwe to nie jest dziwne, iż w późniejszych etapach rozwoju dochodzi do pojawienia się infantylizmu. W takiej perspektywie system wartości osoby ludzkiej nie wynika z niczego wartościowego, nie może, ponieważ zostało to odrzucone.
Moralnym prawem staje się raczej to, co jednostka w swojej subiektywnej ocenie uzna za
słuszne, dobre14.
Reasumując – oba modele są do siebie podobne i nie mówimy wcale o powierzchownym podobieństwie wizualnym, interesują nas raczej kwestie merytoryczne. Okazuje
się bowiem, że dla osiągnięcia zrównoważenia w życiu potrzebna jest (podobnie jak w
przypadku zrównoważonego rozwoju) kompilacja trzech głównych czynników (interioryzacji, absolutyzacji i socjalizacji). Każdy z nich jest ważny, jednak dopiero wspólnie dają
pożądany efekt. Należy zatem pamiętać o nierozerwalnym charakterze zaprezentowanych
związków.
W celu rozwoju społecznego, na drodze budowania „społeczeństwa zrównoważonego” winniśmy się opierać na zasadach zrównoważonego rozwoju. Ujmując zagadnienie
w ten sposób łatwo nam dojść do wniosku, że interioryzacja oraz absolutyzacja, pomimo
stosunkowo łatwej „wykonalności” (zrównoważony rozwój) nie przekładają się na zrównoważenie. Podobnie jak kompilacja absolutyzacji z socjalizacją, która być może jest rozwojem „znośnym” aczkolwiek nadal niekompletnym. W podobnym tonie rozpatrywać
można interioryzacje i socjalizacje, stanowiący rozwój „sprawiedliwy”, acz nadal niekompletny. Każdy w tych niekompletnych rozwojów przekładać się może w rezultacie na braki
na polu emocjonalnym, może powodować wypaczenia moralne itd.
Podsumowując – w ramach każdej z zaprezentowanych powyżej kompilacji pojawiają się braki, które w mniejszym lub większym stopniu w negatywny sposób wpływają
na rozwój człowieka. Dopiero kompilacja wszystkich trzech procesów da rozwój zrównoważony – rozwój kompletny, tj. rozwój najbardziej pożądany z punktu widzenia „powsta10
E. Gołąbek, dz. cyt., s. 2.
Por. R. Murawski, dz. cyt., s. 78.
12
E. Gołąbek, dz. cyt., s. 2. Zob. Także. J. Bagrowicz, Edukacja religijna współczesnej młodzieży, Toruń
2000, s. 96.
13
E. Gołąbek, dz. cyt., s. 2. Por. R. Murawski, dz. cyt., s. 79.
14
Por. A. Trawiński, Charakterystyka religijności młodzieży w Polsce w świetle filozofii Antona LaVeya,
„Społeczeństwo i Rodzina”, Nr 32 (3/2012), Stalowa Wola 2012.
11
224
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nia” zrównoważonego Europejczyka, a co za tym idzie budowania stabilnego europejskiego społeczeństwa i silnej Europy.
Zakończenie
Nie ulega wątpliwości, że Europa to my – ludzie ją tworzący. To jak będzie wyglądała Unia Europejska zależy w znacznej mierze od jej mieszkańców, ich pragnień, oczekiwań, także ich osobowości. Tworzymy rzeczywistość w której żyjemy. Zanim jednak
zaczniemy ją tworzyć musimy się podjąć niemniej trudnego zadania jakim jest stworzenie
systemu wartości na którym w późniejszych latach będziemy się opierać. Jest to niezwykle
ważne. Każdy z nas chciałby mieć bowiem do czynienia z ludźmi zrównoważonymi, przestrzegającymi prawa, prawdomównymi. Tacy ludzie bowiem budują nasze „lepsze jutro”.
Z drugiej strony nikt nie chce być kojarzony z oszustami, kłamcami, przestępcami itp. Od
nas zależy jak będzie wyglądała przyszłość.
Wim van de Donk miał stwierdzić, że „podczas gdy tworzyliśmy polityczne instytucje i system monetarny, zapomnieliśmy o stworzeniu europejskiej społeczności”15. W
dobie znoszenia granic w Europie, w dobie głębokiego pojednania między narodami,
wreszcie w dobie tak znaczącego postępu technologicznego zdajemy się zapominać
o rzeczach tak istotnych i fundamentalnych. Zdajemy się nie mieć czasu by poświecić go
komuś, kto go potrzebuje, by przekazać mu wartości, które leżą u podstaw Europy. Zdajemy się zapominać o rodzinie.
Szansa na „powstanie” zrównoważonego Europejczyka, który będzie w stanie budować silną zjednoczoną Europę jest. Nie możemy jednak dłużej być obojętnymi na trzy
wielkie procesy psychologiczne, które odgrywają tak znaczącą w tym rolę. Znajdźmy czas
na rozmowę z dorastającym pokoleniem. Nie uciekajmy od odpowiedzialności jaką za nich
pokosimy, to od nas zależy jak będzie wyglądała nasza przyszłość. Jacy Europejczycy będą budować nasze jutro i na jakich wartościach będą je opierać zależy właśnie od nas. Pozwólmy sobie przypomnieć, że budowa silnej, wspólnej, stabilnej Europy może i winna
dokonać się na zasadach kompilacji tych trzech procesów, na zasadach zrównoważonego
rozwoju.
Bibliografia:
Aronson E., Człowiek istota społeczna, Warszawa 1997.
Bagrowicz J., Edukacja religijna współczesnej młodzieży, Toruń 2000.
Chodkowska M., Razem damy sobie radę! W drodze do zintegrowanego społeczeństwa, Warszawa 2009.
Gołąbek E., Przejawy religijności współczesnej młodzieży, http://antoni.w-w.pl/podstrony.
Gruszczyk–Kolczyńska E., Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki:
przyczyny, diagnoza, zajęcia korekcyjno–wyrównawcze, Warszawa 2004.
Murawski R., Rozwój religijny, w: Teoretyczne założenia katechezy młodzieżowej, R. Murawski (red.), Warszawa 1989.
Peplinski B., Agrobiznes. Podstawy ekonomiki, Warszawa 2009.
Satir V., Rodzina tu powstaje człowiek, Gdańsk 2000.
SOGESID, Sustainable Development, http://www.sogesid.it.
15
I. Vijn-Boska, Atlas europejskich wartości, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4227 (22-10-2013).
225
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Trawiński A., Charakterystyka religijności młodzieży w Polsce w świetle filozofii Antona
LaVeya, „Społeczeństwo i Rodzina”, Nr 32 (3/2012), Stalowa Wola 2012.
Trawiński A., Rodzina w sieci internetowej. Szanse, wyzwania, zagrożenia, „Roczniki Nauk
o Rodzinie KUL”, Lublin 2011.
Trawiński A., Rola rodziny i religii w kształtowaniu narodowej wspólnoty Polaków, [w:] Rodzina europejska, J. Koperek (red.), Lublin 2011.
Vijn-Boska I., Atlas europejskich wartości, http://www.racjonalista.pl/.
Karolina Rojek
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W KONTEKŚCIE
ISLAMSKICH TRADYCJI ETYCZNYCH
Wstęp
Społeczność arabska, szczególnie podczas drugiej wojny światowej, podlegała bardzo silnej presji zewnętrznego świata. Zmiany zaszły wszędzie, ponieważ efekty modernizacji ekonomicznej odczuwa się we wszystkich dziedzinach życia. Nawet wśród nomadów
i mieszkańców zagubionych na pustyni wiosek tradycyjny styl życia zanika. Jednak dopiero w latach 70. XX wieku, niedługo po rozpoczęciu kryzysu naftowego, świat dostrzegł te
zmiany. Zainteresowano się nową ekonomią, której zasady są całkowicie odmienne od
tradycyjnych zasad ekonomii zachodniej. Ekonomia ta, to ekonomia islamska, a jej centrum stanowi Bliski Wschód oraz kilka krajów Dalekiego Wschodu (między innymi Malezja i Indonezja). Mimo że zasady ekonomii islamskiej mają swoje źródła w islamie,
którego początki datują się na VII wiek n.e., to dynamiczny wzrost zainteresowania i autentyczne odrodzenie jej zasad wiąże się bezpośrednio z ruchami modernizmu i ożywienia
islamu z początku XX wieku. Ruchy te zostały wzmocnione znacznym napływem kapitału
finansowego do państw zasobnych w złoża ropy naftowej w drugiej połowie ubiegłego
wieku.
Jednocześnie, od lat 70. zeszłego wieku, a dokładniej – od czasu konferencji ONZ
w Sztokholmie w 1972 roku, rozpoczęła się burzliwa światowa dyskusja na temat zrównoważonego rozwoju, między innymi w kontekście wyznaczenia nowej roli organizacji
międzynarodowych w dziedzinie ochrony środowiska. Kilkanaście lat później, w raporcie
Komisji ONZ do Spraw Środowiska i Rozwoju, zatytułowanym „Nasza Wspólna Przyszłość” z 1987 roku (tzw. Brundtland's Report) po raz pierwszy oficjalnie zdefiniowano
zrównoważony rozwój jako „zaspokajanie potrzeb obecnych pokoleń, bez naruszenia możliwości przyszłych pokoleń do zaspokajania swoich potrzeb”1. Generalne rzecz ujmując,
idea zrównoważonego rozwoju opiera się na dwóch przekonaniach moralnych, a mianowicie na międzypokoleniowej sprawiedliwości oraz na autotelicznej wartości, jaką jest natura
i środowisko naturalne.
Kolejne lata, aż do dnia dzisiejszego, to ewolucja pojęcia zrównoważonego rozwoju, która ostatecznie wydaje się zmierzać w kierunku ustalenia znaczenia tego pojęcia,
jako „rozwoju społecznego i gospodarczego przedsiębiorstw, umożliwiającego dzisiejsze
realizowanie aspiracji i osiąganie zysków, bez naruszania możliwości realizowania aspiracji i osiągania zysków w przyszłości”2.
Celem tego tekstu jest po pierwsze, pokazanie, że dla obu tych aksjologicznych
filarów istnieją solidne podstawy również w islamie. Po drugie, ponieważ ekonomia islamska nazywana jest często etyczną ekonomią, celem artykułu jest sprawdzenie na ile zasady
ekonomii islamskiej wpisują się w zasady zrównoważonego rozwoju.
1
UNESCO a Zrównoważony Rozwój, [w:] http://www.unesco.pl/edukacja/dekada-edukacji-ntzrownowazonego-rozwoju/unesco-a-zrownowazony-rozwoj/, dostęp: 15. 10. 2011 r.
2
A. Witek-Crabb, Zrównoważony rozwój przedsiębiorstw – więcej niż rozwój, [w:] Zrównoważony rozwój
przedsiębiorstw a relacje z interesariuszami, H. Brdulak (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa
2005, s. 561-568.
Karolina Rojek: Zrównoważony rozwój w kontekście islamskich tradycji etycznych
227
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Miejsce etyki w islamie
Islam jest religią przenikającą całkowicie życie wiernego. Nie istnieją tu granice
pomiędzy życiem duchowym, a fizycznymi aspektami istnienia; codzienność, praca, biznes, polityka, dobre wychowanie, sztuka, miłość, wojna itd. - każda kwestia regulowana
jest przez religię. Przytaczając słowa Hasana Al-Banny: „Islam jest religią całościową (…)
jest on państwem i ojczyzną, rządem i wspólnotą, jest moralnością i siłą, litością i sprawiedliwością, kulturą i prawem, wiedzą i sądownictwem, jest religią zajmującą się sprawami
nie tylko duchowymi lecz również sprawami materialnym (…)”3.
Klasyczna etyka w nurcie prawa i teologii islamu nigdy nie została wyodrębniona,
gdyż w naturalny sposób kwestie te wynikały z przepisów Koranu i tradycji proroka Mahometa. Nie oznacza to jednak, że w islamie dziedzina ta nie istnieje, jest jednak połączona
nierozerwalną siecią powiązań z prawem, etyką, rodziną itd. Stąd wniosek, że nie istnieją
po prostu abstrakcyjne pojęcia etyczne, a to co zostało powiedziane w Koranie i hadisach4,
zawsze występuje w jakimś kontekście. Najsilniej etyka powiązana jest z prawem. Nie
należy jednak traktować prawa islamskiego w taki sam sposób, w jaki traktuje się prawo
na Zachodzie. Istnieje doń kilka podejść. W jednym z nich prawo – Figh, jest jednoznaczne z nauką teologii. Nauka ta łącznie ze zbiorem wskazówek dotyczących życia codziennego wyznacza pobożnemu muzułmaninowi drogi postępowania znane pod nazwą Szariat.
Ściśle rzecz ujmując, Szariat to „zespół przepisów, do których musi się stosować muzułmanin, jeśli chce być w zgodzie z zasadami swojej wiary. Figh zaś jest muzułmańską nauką o obowiązkach obejmującą rozważania teoretyczne i badanie wszystkiego do czego
muzułmanin jest zobowiązany oraz określa to, co mu jest dozwolone, a co zakazane”5.
W islamie nie ma dychotomii między tym, co świeckie a tym, co święte, stąd prawo religijne staje się jednocześnie prawem państwowym. Od VIII w. główną rolę
w regulowaniu prawnym wskazań przyjęli na siebie twórcy szkół prawnych (mazhabów).
Jako że prawo boże jest niezmienne, już około 900 r. ograniczono inicjatywę prawodawczą
uczonych i jedynie w sprawach dotychczas nie uregulowanych możliwe jest tworzenie
nowych przepisów. Akceptacja nowego rozwiązania prawnego wymaga fatwy, czyli opinii
wydanej przez islamskiego duchownego lub znawcę prawa. Do X w. wykształciło się pięć
głównych szkół prawnych6. Ich cechą jest fakt, iż dochodziły w podobnych sytuacjach do
rozstrzygnięć nie pokrywających się ze sobą.
Jak każda religia islam kładzie nacisk na etyczne aspekty ludzkiego zachowania.
Każda działalność wiernych jest traktowana jako służba Bogu, o ile nie jest zakazana
i służy słusznym celom. Człowiek jest zaopatrywany w wartości w strukturze zwanej hudud Allah (czyli „granice Allaha”), które ustanawiają granice dopuszczalnego czynu. Cecha ludzka, zawierająca pojęcie ideału wartości etycznej w Koranie, jest określana
terminem taqwa. Człowiek posiada bowiem fundament moralny, kierujący jego działaniem, oraz sumienie, które sprawia, że ludzie stają się świadomi swoich obowiązków
względem Allaha i społeczeństwa7.
3
S. Ismail, Wpływ islamu na rozwój cywilizacji, „Al.-Hikmah” 2003, nr 3, s. 9.
Społeczność muzułmańska podlega przepisom prawa objawionego (Szariatu), które opiera się na Koranie
i tradycji (sunna). Sunna to opis czynów i słów proroka, na który składają się hadisy (zwyczaje proroka).
Islamscy juryści, interpretując islamskie prawo opierają się na idżmie (zgodności opinii) oraz kijasie (analogii). Za: M. Omar-Nydell, Zrozumieć Arabów, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2001, s. 100.
5
J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie. T. 1. Wydawnictwo Dialog, Warszawa 1998, s. 60.
6
I. Kamiński, Słuszność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2003,
s. 79.
7
A. Nanji, Etyka islamska, (w:) Przewodnik po etyce, P. Singer (red.), Wydawnictwo Książka i Wiedza,
4
228
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Międzypokoleniowa sprawiedliwość i wartość przyrody w islamie
Głównym celem etyki zrównoważonego rozwoju jest budowanie przyszłości poprzez wartości i działania wspomagające zrównoważenie. Samo zrównoważenie, to pojęcie, które posiada dualistyczny deskryptywno-normatywny charakter. Poza intencją
odnoszącą się do fizycznego zrównoważenia praktyk, jest także rozumiane jako ekwiwalent tego, co dobre, czy też słuszne, dlatego termin ten może być nadużywany8.
Wartość moralna zrównoważenia środowiskowego opiera się na założeniu, że zanieczyszczenia powodowane przez człowieka zmieniają klimat planety, a zmiany te w poważny sposób zagrażają całej biosferze. Jednak ich konsekwencje nie są natychmiastowe
i odnoszą się do przyszłości, a nie do teraźniejszości. Dlatego etyka zrównoważonego rozwoju operuje na dwóch filarach: na naturze oraz przyszłych pokoleniach. Te wartości
funkcjonują jako wartości same w sobie, bądź też jako wartości w różnych systemach moralnych, również religijnych9.
Bryan Norton w książce Sustainability: a Philosophy of Adaptive Ekosystem Management pisze, że zrównoważenie „odnosi się do przyszłości, naszej troski względem niej,
a także wzięcia odpowiedzialności za nasze działania, które mają wpływ na przyszłe pokolenia”10. Kwestia troski o przyszłość, o to, w jakim stanie pozostawimy naszą planetę przyszłym pokoleniom, w cywilizacji zachodniej jest w zasadzie nowością. Pojawiła się jako
wynik dynamicznego rozwoju technologicznego, ekonomicznego oraz rosnącego wpływu
człowieka na planetę.
W islamie troska o przyszłe pokolenia jest czymś oczywistym. Etyka islamu opiera
się na fakcie, że nie jest ona zależna od wewnętrznych ludzkich przekonań moralnych, ale
od kryteriów boskiej sprawiedliwości, która nie akceptuje podwójnych standardów, czy
osobistych korzyści11. Ponadto islam uznaje człowieka za integralną część społeczności
muzułmańskiej (ummy). Muzułmanie uważają, że człowiek nie żyje tylko dla siebie, ale
zakres jego obowiązków rozciąga się na dobro i interesy całego społeczeństwa12.
Co więcej, zgodnie z podstawowym islamskim dogmatem jedyności Boga (tauhid),
człowiek jest immanentną częścią przyrody i nie może żyć w oderwaniu od niej. Dla muzułmanina rola ludzi na ziemi to khalifa – namiestnicy, powiernicy Allaha. Tym samym
człowiek jest przedstawicielem Boga na ziemi, ale nie jest jego władcą. Jest to własność
Boga, która została powierzona człowiekowi, tym samym odpowiedzialność za planetę
spada wyłącznie na jednostkę. Człowiek jest kształtowany przez świat przyrody i z tego
powodu pozostaje z nim w stałym związku. Środowisko naturalne powinno być traktowane
jako dar od Boga, tym samym muzułmanie powinni traktować przyrodę z troską i szacunkiem13. W Koranie można przeczytać: „Bóg jest Tym, który stworzył niebiosa i ziemię
i spuścił z nieba wodę; i wyprowadził dzięki niej owce jako zaopatrzenie dla was. On podporządkował wam okręty, aby pływały po morzu na Jego rozkaz. On podporządkował
wam rzeki. On podporządkował wam słońce i księżyc, które nieustannie dążą swoim kur8
P. Biernat, Zrównoważony rozwój i wspólne wartości – zrównoważenie jako punkt styczności Zachodnich
i islamskich tradycji etycznych, „Problemy ekorozwoju – Problems of Sustainable Development” 2012, nr
7, s. 35.
9
Ibidem.
10
B. Norton, Sustainability: A Philosophy of Adaptive Ekosystem Management, Chicago University Press,
Chicago 2005, s. 305, (tłum. własne).
11
M. Izzi Dien, The Enviromantal Dimensions of Islam, Lutterworth, Cambridge 2000, s. 119.
12
R. Hairetdinov, Islamic Financial System, (w:)
http://www.islamicworld.net/economics/financial_system_01.htm, dostęp: 15.10.2013 r.
13
P. Biernat, op. cit.
229
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sem, a także noc i dzień. On dał wam wszystko, o co prosiliście. Jeślibyście chcieli zliczyć
dobrodziejstwa Boga, to zliczyć ich nie zdołacie”14.
Międzypokoleniowa sprawiedliwość oraz moralna istotność natury są ważnymi
i niezaprzeczalnymi częściami etyki islamu. Należy podkreślić, że te aspekty, które dzisiaj
definiujemy jako filary zrównoważenia, prowadzą do uznania twierdzenia, że środowisko
naturalne jest nie tylko wartością instrumentalną15, ale jest wartością samą w sobie. Takie
spojrzenie na przyrodę było powszechne w początkach islamu. Istnieją narracje Mahometa,
cytowane przez Richarda Foltz’a, które w sposób szczególny odnoszą się do współczesnych problemów zrównoważenia: „Żyj w tym świecie tak, jak miałbyś żyć tu zawsze i żyj
dla przyszłego świata, tak, jakbyś miał umrzeć jutro, czy kiedy przyjdzie Dzień Sądu, jeśli
ktoś trzyma pęd palmy w ręku, powinien go zasadzić”16.
Podstawowe zasady ekonomii islamskiej
Podstawowe zasady ekonomii islamskiej są uznane za niezmienne, oparte na Koranie i Szariacie. Pozostają niemodyfikowalne niezależnie od regionu świata, w którym są
stosowane i czasu, w którym się z nich korzysta. Oczywiście zależnie od regionalnej sytuacji system finansowy i gospodarka mogą działać w różny sposób, lecz główne zasady
pozostają niezmienne jednoznacznie pozwalając zidentyfikować system ekonomiczny jako
islamski.
W związku ze zróżnicowaniem państw pod względem gospodarczym, różnorodnością regionów i krajów oraz dyskusji filozoficzno-doktrynalnych nie uzgodniono dotąd
jednej, uniwersalnej definicji ekonomii islamskiej. Wydaje się jednak, że udaną próbą
ustalenia znaczenia owego pojęcia z punktu widzenia kultury islamu jest propozycja Zamira Iqbala oraz Abbasa Mirakhora: „Ekonomia islamska to zbiór instytucji, tj. formalnych
i nieformalnych zasad postępowania oraz ich sposób egzekwowania, zaprojektowany przez
Dającego Prawo, tj. Allaha poprzez zasady opisane w Koranie, wyjaśniony i dostosowany
do codziennego użycia w Sunnie Proroka Muhammada oraz rozszerzony na nowo pojawiające się sytuacje przez ijtihaad, by zarządzać alokacją rzadkich zasobów, produkcją i wymianą dóbr oraz usług, jak i dystrybucją dochodów oraz bogactwa z nich wynikającego”17.
Fundamentalne zasady formalne i nieformalne ekonomii oraz sposoby ich egzekwowania dla wszystkich rynków islamskich są standardowe i tożsame. Cechą kultury
islamu jest uniwersalizm. Należy owe zasady głębiej przeanalizować, ponieważ w ich zrozumieniu leży klucz do ustalenia istoty islamskich instrumentów finansowych oraz możliwości ich odpowiedzialnego wykorzystania do zarządzania konwencjonalnymi
przedsiębiorstwami18.
Zasadami tymi są:
1. Ochrona własności,
2. Obowiązek pracy,
14
Koran, 14:32-34.
Wartości instrumentalne, czyli podrzędne, o niższym znaczeniu, są elementem pomocniczym w osiąganiu
wartości najwyższych (autotelicznych) mają one charakter wykonawczy, służą w wykonywaniu celów
wyższych. Za: Słownik języka polskiego,
http://sjp.pwn.pl/slownik/3250534/wartośC5ś9Bci_instrumentalne, dostęp: 15.10.2013 r.
16
R.C. Foltz, Islamic Environmentalism. A Matter of Interpretation, (w:) Islam and Ecology. A Bestowed
Trust, R. C. Foltz (red.), Harvard University Press, Cambridge 2003, s. 256, (tłum. własne).
17
Z. Iqbal, A. Mirakhor, An Introduction to Islamic Finance, Theory and Practice, John Wiley & Sons
(Asia), Singapur 2007, s. 32, (tłum. własne).
18
A. S. Rosly, Critical Issues on Islamic Banking and Financial Markets, Authorhouse, Bloomington 2005,
s. 6.
15
230
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
3. Przejrzystość i zaufanie w stosunkach z kontrahentami,
4. Konkurencja i współdzielenie ryzyka19.
Drugą stronę wyżej wymienionych obowiązków tworzą dwa fundamentalne zakazy:
1. Zakaz naliczania i pobierania odsetek (riba),
2. Zakaz wykorzystywania przewagi nad konkurentem do budowania niekorzystnej
dla niego współpracy (gharar).
Dla celów tego artykułu, wybrane zostały do wstępnych porównań z ideami zrównoważonego rozwoju dwie z głównych zasad ekonomii islamskiej. Po pierwsze, zasada
przejrzystości i zaufania w stosunkach między kontrahentami oraz po drugie, zasada konkurencji i współdzielenia ryzyka. W skrócie przedstawione zostaną również dwa fundamentalne zakazy - riba i gharar, które także mają znaczny wpływ na charakter i kierunek
rozwoju przedsiębiorstw islamskich.
Przejrzystość i zaufanie w stosunkach między kontrahentami
W kulturze arabskiej niezwykle ważne są trwałe relacje międzyludzkie, których
podstawa jest wzajemne zaufanie stron i dochowywanie obietnic. Wypełnienie w sposób
sumienny postanowień umowy handlowej, jest wiec obligatoryjne dla osoby kierującej się
przykazaniami. Przejrzystość i jasność przeprowadzonej transakcji zagwarantowana jest
przez zawarty pomiędzy stronami kontrakt, określający jednoznacznie prawa i obowiązki
stron, podpisany w obecności świadka. Pewne treści umów uległy standaryzacji, jednak ich
moc wiążąca jest zdecydowanie silniejsza niż w przypadku umów zawieranych zgodnie
z zasadami znanej nam ekonomii konwencjonalnej. W surze 5 werset 1 Koranu czytamy:
„O wy, którzy wierzycie Bądźcie wierni zobowiązaniom[...]”20. Ten wers określa jedną
z fundamentalnych zasad ekonomii islamskiej. Jest nią przejrzystość stosunków między
kontrahentami, której podstawowym warunkiem jest właśnie zaufanie.
Kapitał zaufania w każdej kulturze pozwala na współpracę, motywuje i łączy ludzi,
usprawnia komunikację , tworzy atmosfer otwartości. Wydaje się , że konieczność budowy zaufania jest wartością uniwersalną w biznesie i to właśnie zaufanie staje się źródłem
przewagi konkurencyjnej. Zaufanie podtrzymuje istnienie rynków i zachęca do uczestnictwa w transakcjach21.
Zaufanie umacnia długoterminową równowagę gospodarczą i społeczną. Przewidywalność przyszłych działań oraz stabilność zachowań w relacjach między przedsiębiorcami, między pracodawcą a pracownikiem, a także między przedsiębiorstwami a ich
klientami pozwala wszystkim stronom, uczestnikom rynku, na bezpieczne i długoterminowe planowanie aktywności. W rezultacie – jeśli zasada zaufania jest rzeczywiście realizowana, wówczas można uznać, że jeden z ważnych postulatów działania na rzecz
zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego jest spełniony.
Dobra konkurencja
Ekonomia islamska, podobnie jak zachodnia, zakłada istnienie konkurencji wśród
uczestników rynku. Koran wskazuje jednak na dwie odmiany konkurencji – „dobrą”
i „złą”. „Dobra” prowadzi do poprawienia bytu nie tylko jednostki, ale i całego społeczeń-
19
I. Warde, Islamic Finance in the Global Economy, Edinburgh University Press, Edinburgh 2001, s. 38.
Koran, 5:1.
21
W. Gasparski, Uczciwość w świecie finansów, Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa
2004.
20
231
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
stwa. Wyraża ją werset 2 sury 5 Koranu: „Wspomagajcie się wzajemnie w pobożności
i bogobojnością”22.
Konkurencja „zła” prowadzi do zwiększania stanu posiadania jednostki kosztem
innych członków społeczności. Wyraża ją między innymi werset 2 w surze 5 Koranu: „Ale
nie wspomagajcie się wzajemnie w grzechu i wrogością”23.
Niedopuszczalne jest, aby jedna ze stron kontraktu była niedostatecznie poinformowana o warunkach umowy, a zwłaszcza żeby ich nie rozumiała oraz nie wiedziała
o innych okolicznościach, które mają wpływ na tę umowę. Konkurencja na rynku nie powinna prowadzi( do osłabiania solidarności i spójności społeczności, a jedynie usprawnia(
wykorzystanie dostępnych zasobów i doprowadzać do coraz większego bogactwa wytwarzanego oraz będącego w dyspozycji społeczności24.
Czy zatem i ta reguła islamskiej ekonomii stoi na straży zrównoważonego rozwoju
przedsiębiorstw? Można uznać, że tak, ponieważ nakazuje budowanie dobrych stosunków
między przedsiębiorcami i wymusza relacje, które mają prowadzić do zwiększania stabilności gospodarek, poprzez eliminację agresywnej i destrukcyjnej konkurencji. Promowany
jest „zdrowy” rozwój przedsiębiorstw w oparciu o wypracowywane przez nie coraz lepsze,
skuteczniejsze metody wytwarzania produktów lub oferowania usług. W rezultacie rynek
i poszczególne jednostki mają zmierzać ku rozwojowi opartemu na silnych i bezpiecznych
fundamentach ich działalności.
Współdzielenie ryzyka
Uczestnik rynku, którym kierują zasady ekonomi zachodniej jest świadomy ryzyka
wynikającego z podejmowanych działań, lecz może go świadomie unikać, dowolnie minimalizować lub zwiększać. W przypadku niepowodzenia zawsze jest jednak zmuszony samodzielnie ponieść konsekwencje z niego wynikające. W przypadku ekonomi islamskiej
ryzyko jest nieodłącznym wyznacznikiem osiągnięcia zysku.
Zasadniczą różnicą jest jednak solidarny podział ryzyka poniesienia strat pomiędzy
wszystkie podmioty transakcji. Podziałowi podlega jednak nie tylko niepowodzenie, ale
i sukces, czyli osiągnięte zyski. Takie postępowanie zapewnia, pełną współpracę każdej ze
stron uczestniczącej w danym projekcie i ich dążenie do jak najefektywniejszego jego wykonania, gdyż uzyskany prze nich zysk będzie proporcjonalny do osiągniętych wyników25.
Zasada ta ma bezpośredni wpływ na kształt stosunków między przedsiębiorcami.
Niedopuszczalne jest bowiem organizowanie transakcji czy współpracy, która jest tylko
dla jednej ze stron w pełni zabezpieczona. Co więcej, reguła ta uniemożliwia wykorzystanie wielu konwencjonalnych, zachodnich instrumentów finansowych, takich jak instrumenty pochodne służące do minimalizacji ryzyka działalności, czyli tak zwane instrumenty
hedgingowe26.
I tu także można uznać, że zasada ekonomii islamskiej sprzyja zrównoważonemu
rozwojowi, ponieważ wspiera wzrost gospodarczy oparty na efektywnej współpracy między przedsiębiorcami, odrzucając możliwość działania spekulacyjnego i uzyskiwania zysków bez ponoszenia odpowiedniego ryzyka. Co więcej, cały rozwój, to rozwój
22
Koran, 5:2.
Ibidem.
24
Z. Iqbal, A. Mirakhor, op. cit., s. 43.
25
M. Ramocka, Zagadnienia etyki biznesu w islamie, (w:) http://zn.mwse.edu.pl/ebooki/9/127-141.pdf, dostęp: 15.10.2013 r.
26
M. Bonca, Wybrane zasady ekonomii islamskiej a zrównoważony rozwój przedsiębiorstw, „Zeszyty Naukowe” Akademii Podlaskiej w Siedlcach 2010, nr 86, s. 122.
23
232
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
rzeczywisty, a nie „papierowy”. Ograniczone możliwości korzystania z rynków pochodnych powodują, że działania przedsiębiorstw ograniczają się do sfery materialnej, pierwotnej.
Riba i gharar
Najważniejszym ograniczeniem finansów islamskich jest zakaz riba. Stosowanym,
choć nie do końca trafnym tłumaczeniem riba na polski jest lichwa. Słowo riba oznacza
dosłownie przyrost, nadwyżkę, dodatek, wzrost27.
W literaturze i praktyce mamy do czynienia z dwoma dominującymi sposobami
rozumienia riba. W pierwszym przypadku riba rozumiana jest jako jakikolwiek wzrost
sumy, która ma by( zwrócona pożyczkodawcy, naliczony na pożyczce ponad jej kapitał,
czyli sum , która została pożyczkobiorcy w momencie zawierania umowy wydana28.
Drugie rozumienie jest nieco szersze. Otóż za riba uważa się działalność pożyczkodawcy polegającą na wykorzystaniu znajdującego się w gorszej sytuacji ekonomicznej
pożyczkobiorcy. Uznaje się za niedozwolone powiększanie swojego majątku (bogactwa)
poprzez wymaganie spłacania odsetek od pożyczek od słabszych ekonomicznie jednostek.
Zwolennicy takiego rozumienia riba twierdzą, że należy wziąć pod uwagę moralne intencje Koranu, które ich zdaniem miały zapewnić biedniejszym pewien stopień bezpieczeństwa, a mianowicie miały uniemożliwić wykorzystywanie ich złej sytuacji przez bogatych
członków społeczeństwa29.
Szczególnie druga definicja jest bliska koncepcji zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, ponieważ eliminuje możliwość wykorzystywania przewagi kapitałowej nad
przedsiębiorcami w celu maksymalizacji zysków.
Drugim ważnym ograniczeniem w ekonomii islamskiej jest zakaz gharar. Termin
ten oznacza „niepewność”, w rozumieniu braku określenia wszystkich niezbędnych elementów umowy, co może prowadzić do nieprzewidywalnych konsekwencji co najmniej
dla jednej ze stron. Gharar prowadzi do przejęcia wartości majątkowej bez uzasadnienia
oraz oczywiście do sporów między stronami. W odniesieniu do handlu oznacza on niedopuszczalność sytuacji, w której kupujący nie wie co kupił, a sprzedający – co sprzedał.
Często rozumie się pod tym pojęciem również niepewność czy coś nastąpi, czy nie. Na
przykład – transakcja opiewająca na dostarczenie żywego ptaka, który lata na wolności lub
ryby pływającej w rzece30.
Czy można zatem powiedzieć, że zakaz gharar pomaga w zrównoważonym rozwoju? Wydaje się, że tak, bowiem oba rozumienia gharar zakazują działań, które mogą mieć
destabilizujący wpływ na przedsiębiorcę i społeczeństwo poprzez destrukcyjne działanie
uczestników rynku zarówno względem siebie, jak i swoich klientów. Ograniczanie takiej
działalności wspiera rozwój silnej gospodarki oraz jej długookresową równowagę.
Podsumowanie
Człowiek jest częścią natury i dlatego wszelkie negatywne zmiany środowiska są
także zmianami jakości naszego życia. Jedynym sposobem, aby w efektywny sposób
27
J. Karwowski, Zakazy i nakazy w finansach islamskich,
[w:] www.karwowski.edu.pl/attachments/File/papers/Zakazy_i_nakazy_w_finansach_islamskich.pdf, dostęp: 15.10.2013 r.
28
Z. Iqbal, A. Mirakhor, op. cit., s. 56.
29
Z. Haque, Riba. The Moral Economy of Usury, Interest and Profit, Ikraq, Kuala Lumpur 1992, s. 2 oraz 46.
30
J. Karwowski, op. cit.
233
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
przywrócić równowagę klimatyczną na poziomie globalnym, są wspólne działania ludzi
bez względu na etniczność, religię i kulturę.
Zrównoważony rozwój to z pewnością właściwa droga, jednak nasze działania powinny być przemyślane i skoordynowane. Przede wszystkim muszą one zaistnieć, do czego niezbędna jest odpowiednia motywacja. Tu pojawia się postulat akcentowania
i promocji zrównoważenia jako wartości, a także przyznania zrównoważeniu odpowiedniego miejsca w hierarchiach wartości światowych kultur, systemów moralnych i etycznych. Wartości wspierające zrównoważenie i zrównoważony rozwój są obecne, jak zostało
to wykazane w tej pracy, nie tylko w koncepcjach Zachodu, ale również islamu.
Ponadto również zasady ekonomii islamskiej nie stoją w opozycji do koncepcji
zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw. Wskazane powyżej wybrane zasady i zakazy
podkreślają filozofię rozwoju ekonomii w myśl Szariatu, jako rozwoju opartego o przejrzyste zasady, konstruktywną konkurencję, współdzielenie zysków i strat, zakaz lichwy
oraz wykorzystywania przewagi nad partnerami biznesowymi. Przestrzeganie owych zasad
pozytywnie wpływa na utrzymywanie równowagi gospodarczej i społecznej.
W czasach wzajemnej nieufności, przynajmniej w pewnych częściach świata, posiadanie takich wspólnych płaszczyzn może zaowocować zbliżeniem kultur w celu poprawienia stanu planetu i pozostawieniu jej przyszłym pokoleniom w stanie jak najmniejszej
dewastacji.
Bibliografia:
Opracowania zwarte:
Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie. T. 1. Wydawnictwo Dialog, Warszawa 1998.
Gacparski W., Uczciwość w świecie finansów, Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego,
Warszawa 2004.
Haque Z., Riba. The Moral Economy of Usury, Interest and Profit, Ikraq, Kuala Lumpur 1992.
Iqbal Z., Mirakhor A., An Introduction to Islamic Finance, Theory and Practice, John Wiley
& Sons (Asia), Singapur 2007.
Izzi Dien M., The Enviromantal Dimensions of Islam, Lutterworth, Cambridge 2000.
Kamiński I., Słuszność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2003.
Koran, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
Norton B, Sustainability: A Philosophy of Adaptive Ekosystem Management, Chicago University Press, Chicago 2005.
Omar-Nydell M., Zrozumieć Arabów, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2001.
Warde I., Islamic Finance in the Global Economy, Edinburgh University Press, Edinburgh
2001.
Artykuły:
Biernat P., Zrównoważony rozwój i wspólne wartości – zrównoważenie jako punkt styczności
Zachodnich i islamskich tradycji etycznych, „Problemy ekorozwoju – Problems of Sustainable Development” 2012, nr 7.
234
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bonca M., Wybrane zasady ekonomii islamskiej a zrównoważony rozwój przedsiębiorstw, „Zeszyty Naukowe” Akademii Podlaskiej w Siedlcach 2010, nr 86.
Foltz R. C., Islamic Environmentalism. A Matter of Interpretation, [w:] Islam and Ecology. A
Bestowed Trust, R. C. Foltz (red.), Harvard University Press, Cambridge 2003.
Ismail S., Wpływ islamu na rozwój cywilizacji, „Al.-Hikmah” 2003, nr 3.
Nanji A., Etyka islamska, [w:] Przewodnik po etyce, P. Singer (red.), Wydawnictwo Książka
i Wiedza, Warszawa 2002.
Rosly A. S., Critical Issues on Islamic Banking and Financial Markets, Authorhouse, Bloomington 2005.
Witek-Crabb A., Zrównoważony rozwój przedsiębiorstw – więcej niż rozwój, [w:] Zrównoważony rozwój przedsiębiorstw a relacje z interesariuszami, H. Brdulak (red.), Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa 2005.
Strony internetowe:
Hairetdinov R., Islamic Financial System, www.islamicworld.net.
Karwowski J., Zakazy i nakazy w finansach islamskich, (w:) http://www.karwowski.edu.pl.
Ramocka M., Zagadnienia etyki biznesu w islamie, (w:) http://zn.mwse.edu.pl/ebooki/9/127141.pdf, dostęp: 15.10.2013 r.
UNESCO a Zrównoważony Rozwój, (w:) http://www.unesco.pl/edukacja/dekada-edukacji-ntzrownowazonego-rozwoju/unesco-a-zrownowazony-rozwoj/, dostęp: 15. 10. 2011 r.
Elżbieta Szulc - Wałecka
WŁOSKI REGIONALIZM – IMPERATYW CZY HAMULEC
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU REGIONÓW?
Geneza regionalizmu Włoskiego
Model organizacji administracji Włoskiej budowany na przestrzeni XIX wieku
swoimi korzeniami sięga jakobińskiej i napoleońskiej Francji1. Wówczas państwo borykało się z problemami głębokiego zróżnicowania geograficznego, ekonomicznego i społecznego kraju oraz zmiennymi tendencjami politycznymi. Czynniki te doprowadziły do
podziału Włoch na liczne państwa, między którymi występowały znaczne nierówności
w okresie bezpośrednio przed zjednoczeniem Włoch. W skutek trudności jakie napotkał
ustrój, pojawiła się konieczność wyboru spośród wizji: scentralizowanego państwa unitarnego, państwa zdecentralizowanego administracyjnie bądź federalnego2. Początkowo
opowiedziano się za pierwszą z wyżej wymienionych opcji, która znalazła potwierdzenie
w konstytucji Włoch z 1947 roku wprowadzając jednak pewne nowości takie jak chociażby powstanie regionów.
Idea regionalizmu początkowo stanowiła przedmiot rozważań i opracowań jedynie
teoretycznych, dopiero po zakończeniu pierwszej wojny światowej problem ten stał się
elementem programów sił politycznych m.in. ludowców i socjalistów. Luigi Sturzo uczynił
region głównym punktem swojego programu politycznego, zyskując w szybkim czasie
wielu zwolenników. To właśnie on, w regionalizacji upatrywał metodę na wyrównywanie
dysproporcji między uprzemysłowioną północą i rolniczym południem3.
Przesłanką utożsamiania Włoch z państwem regionalnym, stały się zapisy konstytucyjne umieszczone w jej V rozdziale pt. „Regiony, prowincje i gminy”, który wskazywał
na organizację władz terytorialnych na trzech poziomach. Samo ustanowienie regionów,
jeszcze nie przesądzało o ich faktycznym funkcjonowaniu. Dopiero od daty wejścia w życie konstytucji ich rzeczywistą działalność umożliwiły pierwsze powszechne wybory regionalne w 1970 roku.4 Utworzono wówczas jedynie 5 regionów o statusie specjalnym,
powstawanie kolejnych tzw. ,,regionów zwykłych” spotkało się już z oporem sił politycznych, głównie pozostającej u władzy chadecji. Dopiero w wyniku burzliwych debat parlamentarnych została przyjęta ustawa konstytucyjna, która wprowadzała w życie przepisy
z których wynika późniejsze ukształtowanie się wspólnego statusu regionów jak i całego
systemu podziału terytorialnego wraz z kompetencjami poszczególnych szczebli5.
1
2
3
4
5
Polityka regionalna Unii Europejskiej: przykład Grecji, Włoch, Irlandii, Polski, (red.), T. Grosse, Warszawa 2004, s.154.
J. Sługocki, Organizacja i funkcjonowanie administracji publicznej we Włoszech: zagadnienia administracyjnoprawne, Poznań 2005, s. 87.
T. Skrzypczak, Regionalizm we Włoszech ,,Studia prawnicze”, 1996, nr 3 – 4, s. 371.
Tamże, s. 86.
M. Żochowski, Terminologia samorządowa polsko- włoska,
http://technotestir.strony.net.pl/?p=p_12&sName=terminologia-samorzadowa-polsko-&-8211;-wloska,
[dostęp: 18.11.2011[.
236
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Na tej podstawie możemy stwierdzić, iż włoski samorząd terytorialny głównie na
poziomie regionu uzyskał najszerszą ze wszystkich państw należących wtedy do EWG6
autonomię. Czas jaki upłynął od wejścia w życie konstytucji do roku 1970, był okresem
walki politycznej o pełną regionalizację. Według J. Zakrzewskiej „wprowadzenie regionów było jedną z najgłębszych innowacji ustrojowych (…) a stworzenie regionów i wyposażenie ich w szerokie uprawnienia mogło by nie tylko wyzwolić inicjatywę terenową, ale
także uprościć funkcjonowanie centralnej machiny administracji”7.
Proces regionalizacji obejmował zatem następujące etapy:
1) 1947r. -konstytucja włoska w art. 131 przewiduje istnienie 20 regionów,
2) 1948r. - ustanowienie 5 regionów „o statusie specjalnym” (obszary posiadające
własne tradycje kulturowe i często odrębny język),
3) 1968r.- przyjęcie ustawy przewidującej powstanie 15 pozostałych regionów
o „statusie zwykłym”,
4) 1970r.- pierwsze generalne wybory regionalne,
5) 1972r.- pierwsze częściowo dokonane przekazanie kompetencji regionom,
6) 1977r.- przekazanie regionom ważnych funkcji należących dotąd do rządu centralnego, zwłaszcza w dziedzinie rolnictwa czy robót publicznych8.
W całym tym okresie Italia zwana była państwem pośrednim pomiędzy prawnym
regionalizmem a faktycznym federalizmem. W latach 90 na skutek reform ustrój państwa
koncentrował się wokół opcji państwa zdecentralizowanego administracyjnie. Aktualizacja
konstytucji niejako zapowiedziała konieczność dalszych reform. W roku 2001 wprowadzono kolejne zmiany konstytucyjne, które ukazują wizję Włoch jako państwa federalnego. Nowelizacja ta wprowadziła nowy podział kompetencji pomiędzy organy władzy
centralnej, a organy władzy terytorialnej. Poprzez art. 117, 118 i 119 regionom zagwarantowano nie tylko możliwość posiadania odrębnych statutów, ale także autonomiczność
finansową oraz administracyjną opierającą się na zasadach subsydiarności, dyferencji
i proporcjonalności9.
Regionalizm
Podstawowym elementem ustroju Republiki Włoskiej jest określona właśnie
w konstytucji koncepcja państwa regionalnego. Przyjmuje ona, iż państwem regionalnym
jest państwo, gdzie „w określonych wspólnotach terytorialnych, regionach, dzięki decentralizacji i autonomii przyznanej przez władze centralne, są prawnie uznawane sfery autonomii jednostek terytorialnych, określone różnie w sferze ustawodawczej, administracyjnej
i finansowej, jednak zawsze ograniczonej przez pochodny charakter ich uregulowań oraz
pozycji prawnej tych jednostek.” 10 Oznacza to zatem, iż region posiada szeroką autonomię
nie zaś suwerenność ponieważ swój początek bierze od państwa i tylko do niego należy.
Ta szeroko pojęta autonomia w doktrynie włoskiej, ma charakter wieloznaczny. Podmiot
jakim jest region bowiem może posiadać szerszą lub węższą autonomię, jednak o jej przyznaniu decyduje wyłącznie prawo. Nie jest to więc cecha pierwotna tych podmiotów.
6
EWG- Europejska Wspólnota Gospodarcza, z ang. European Economic Community (EEC), międzynarodowa organizacja gospodarcza powstała w wyniku procesów integracyjnych rozpoczętych po II wojnie
światowej przez europejskie państwa demokratyczne o gospodarce rynkowej.
7
J. Zakrzewska, Państwo i regiony we Włoszech, „Państwo i Prawo”1972, z.8-9,s.178.
8
J. Sługocki, Organizacja i funkcjonowanie administracji publicznej…, s. 87.
9
L. Rajcy (red.), Samorząd terytorialny w Europie Zachodniej, Warszawa 2010, s.59.
10
J. Sługocki, Organizacja i funkcjonowanie administracji publicznej… , s.89.
Elżbieta Szulc – Wałecka: Włoski regionalizm – imperatyw czy hamulec zrównoważonego rozwoju... 237
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Elementem mającym wpływ na kształt regionalizmu, jest tożsamość więzi mieszkańców danego terenu, a także ich identyfikacja ze społecznością regionalną gdyż to właśnie ona umacnia istniejące więzi, bądź też zakłóca ich przynależność terytorialną.
Tożsamość regionalną J. Stummann określa synonimami takimi jak: zrozumienie własnej
odrębności regionalnej, prezentacja własnego regionu, a także wyodrębnienie jego cech
swoistych tzw. image regionu. Ustalenie wspomnianej tożsamości regionalnej jest równoznaczne z zakończonym sukcesem mobilizacji, a także integracji jej mieszkańców wewnątrz grupy11. Podstawą zapoczątkowania regionalizacji Italii oraz istniejących tu
regionów o statucie specjalnym i zwykłym stało się także poczucie odrębności i tożsamości regionalnych.
Według M. Elżanowskiego koncepcje regionalne w państwach unitarnych zachwiał
podział państw na unitarne i złożone. Na tej podstawie możemy mówić o pojawieniu się
nowej koncepcji ustrojowej- tzw. państwa regionalnego, które łączy w sobie zarówno cechy państwa federalnego jak i unitarnego „bowiem realizacja zadań publicznych zostaje
rozdzielona między władze centralne i regionalne”12. Dla pełnego rozumienia pojęcia regionalizmu, warto nadmienić, iż region od którego wywodzi się regionalizacja posiada
własny statut, uprawnienia i funkcje określone w konstytucji, a ponadto zostaje określony
jako jednostka autonomiczna13. Pojęcie autonomii regionalnej według W. Misiudy – Rewera zawiera się w partycypacji społeczności regionalnej i lokalnej w zarządzaniu sprawami swego otoczenia, terenu w oparciu o jego ład normatywny14.
Autonomia regionalna
Główną podstawą funkcjonowania regionów we Włoszech, jest konstytucja. W tytule V, w swoisty sposób wyróżnia regiony od pozostałych form podziału terytorialnego
jakim są także gminy i prowincje. Przyznała ona jedynie regionom autonomię polityczną,
dającą możliwość samodzielnego dążenia do osiągania celów publicznych, a także autonomię ustawodawczą dającą władzom regionalnym możliwość wydawania ustaw lub aktów z mocą ustawy, których obowiązywanie traktowane jest na równi z ustawami
państwowymi obowiązującymi w danym regionie.15
Artykuł 117 konstytucji ustanawia także zasadę domniemania kompetencji ustawodawczych dla regionów w zakresach, w których kompetencje nie są zarezerwowane dla
państwa. Kompetencje te wymagają zgodności zarówno z interesem narodowym jak
i interesem innych regionów. Relacje między państwem, a regionem w zakresie kompetencji ustawodawstwa konkurencyjnego opierają się w głównej mierze na współpracy, choć
istnieją pewne tendencje separatystyczne16. Legislacja regionalna ma zatem charakter uzupełniający w stosunku do legislacji państwowej, podkreśla to więc znaczącą rolę regionów
w Republice Włoskiej.
Konstytucja określa jednak i szereg zakazów ograniczających kompetencje legislacyjne regionów, takich jak zakaz ograniczania swobodnego obrotu towarów i usług, brak
możliwości ustanawiania ceł w handlu między regionami, czy też zakaz limitowania oby11
J. Sługocki, Pozycja prawnoustrojowa regionu w Europie Zachodniej, Olsztyn 1996, s. 54.
M. Elżanowski, M.Maciołek, P. Przybysz, Region jako instytucja prawnoustrojowa, „Państwo i Prawo”
1990, z. 8, s. 61.
13
W. Misiuda-Rewera, Włochy Republika Autonomii, Lublin 2005, s.61.
14
W. Misiuda-Rewera, Republikańska i regionalna wzajemność funkcji państwa we Włoszech, ,,Teka komisji
politologii i stosunków międzynarodowych” 2011, nr 6, s. 186.
15
http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/wlochy.html., dostęp z dnia 18.11.2011.
16
Izold Bokszczanin, Proces decentralizacji w Republice Włoskiej, ,,Przegląd sejmowy” 2007, nr 6 (83),
s 75.
12
238
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
watelom prawa wykonywania zawodu w jakiejkolwiek części terytorium narodowego17.
Ograniczenia te mają na celu zabezpieczenie jednolitego charakteru państwa
z wykluczeniem ewentualnego zagrożenia sfederalizowaniem Włoch. Elementem zapewniającym spójność systemu prawnego obowiązującego na całym terytorium państwa Włoskiego z ustawodawstwem regionalnym jest procedura kontrolna ustaw regionalnych.
Regiony dysponują prawem zaskarżenia ustawy państwowej bądź tez aktu innego regionu
przed sadem konstytucyjnym, jeżeli przekroczony został zakres kompetencji danego podmiotu.
Przedstawiciele regionów w liczbie trzech biorą udział w wyborach prezydenckich,
natomiast już pięć rad regionalnych może zażądać referendum powszechnego, a także
wnioskować o rewizję konstytucji i wystąpić z inicjatywą ustawodawczą. Na szerokie
uprawnienia w zakresie autonomii regionalnej wpływa także możliwość uczestnictwa
przedstawicieli regionów i pozostałych jednostek w pracach parlamentarnej komisji do
spraw regionów. Uczestnictwo to, obejmuje zakres zasad dotyczących kompetencji konkurencyjnych oraz autonomii finansowej.
Wewnętrzna organizacja regionu, ustalana jest odrębnie dla każdego z nich. Podstawowym aktem prawnym autonomii regionalnej jest statut. Pewną formą kontroli państwowej nad regionami, jest także możliwość zwrócenia się do Sądu Konstytucyjnego
o zbadanie zgodności statutu z konstytucją. Przykładem może być okres od 2001 do 2003
roku, kiedy to państwo zaskarżyło przed Sąd Konstytucyjny aż 100 ustaw regionalnych.
Świadczy to zatem, o dużym zaangażowaniu państwa w działalność kontrolną nad regionami. Jest to także wyraz zainteresowania państwa interesami lokalnymi. Z kolei aż 94
ustawy państwowe, które powstały we wspomnianych latach zostały zaskarżone przez regiony. Fakt ten potwierdza zatem, iż Sąd Konstytucyjny w badanym okresie rozstrzygał
prawie 200 sporów, w których stronami postępowania było państwo i regiony18.
Regiony posiadają także kompetencje administracyjne w wykonywaniu swoich
funkcji, które realizują w dwóch formach. Pierwszą z nich, są kompetencje ustawodawcze
wykonywane w charakterze organów administracji zdecentralizowanej (administracja własna) oraz kompetencje przekazane przez państwo dotyczące administracji ustawodawczej
państwa wykonywane przez region (tzw. administracja delegowana, zadania zlecone)19.
Ograniczeniem funkcji administracyjnej regionów jest fakt, iż ustawodawca wyłączył spod
władzy administracyjnej regionów dziedziny „o interesie wyłącznie lokalnym, które mogą
być przyznane (…) prowincjom, gminom lub innym jednostkom lokalnym”20.
Według nowego podziału zadań i kompetencji administracyjnych ustawy konstytucyjnej nr 3 z 2001 roku, podmioty terytorialne obejmują cztery fundamentalne kwestie:
rozwój gospodarczy oraz działalność wytwórczą, środowisko i infrastrukturę, służby na
rzecz osób i wspólnoty oraz policję regionalną i lokalną21.
Samodzielność finansową zagwarantowano regionom już w 1948 roku, w roku
2001 z kolei, autonomia regionów została w tym zakresie rozszerzona przez ustawodawcę
konstytucyjnego. Reformę tą, określono mianem federalizmu fiskalnego i potwierdzono
w artykule 119 konstytucji:
17
http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/wlochy.html., [dostęp: 18.11.2011].
Samorząd terytorialny w Europie …, s. 63.
19
Tamże, s. 387.
20
D. Placek, Prawnoustrojowe podstawy państwa regionalnego we Włoszech, [w:] Oblicza decentralizmu,
(red.) J. Iwanek, Katowice 1996, str. 64.
21
Samorząd terytorialny w Europie …, s. 64.
18
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
• gminy, prowincje, miasta metropolitalne i regiony posiadają autonomię finansową
w zakresie źródeł dochodów i wydatków ,,w zgodzie z Konstytucją i według zasad
koordynacji finansów publicznych i systemu podatkowego”,
• wyżej wymienione podmioty, są współudziałowcami w zyskach z podatków skarbowych państwa, w zakresie własnego terytorium,
• podmioty te pokrywają z powyższych podatków nałożone na nie zadania publiczne, które są przez nie całkowicie finansowane,
• gminy, prowincje, miasta metropolitalne i regiony posiadają także na podstawie
ustawy państwowej własny majątek, mogą się zadłużać tylko na cele inwestycyjne
z wykluczeniem gwarancji państwowej dla pożyczek do takich kontraktów22.
W tak ujętym systemie, tylko państwo i region mogą samodzielnie nakładać podatki, bowiem tylko one sprawują faktyczną władzę ustawodawczą. Autonomia finansowa
regionów ma ogromne znaczenie, ponieważ pozwala utrzymać trwałość i spójność systemu
np. poprzez zwiększenie kwoty współudziałowej dochodowego podatku regionalnego od
podatku od osób fizycznych. Uzupełnieniem tejże autonomii w dziedzinie finansowej, jest
wprowadzenie wcześniej już wspomnianej zasady subsydiarności przez działalność funduszu wyrównawczego na rzecz ludności „o mniejszej zdolności podatkowej”23.
”Dla pobudzenia rozwoju gospodarczego, spoistości i solidarności społecznej, dla
usunięcia nierówności ekonomicznych i społecznych, dla popierania efektywnej realizacji
praw osoby lub dla zapewnienia celów innych niż normalne wykonywanie funkcji” państwo przeznacza środki dodatkowe, a także podejmuje interwencję o charakterze specjalnym na rzecz gmin, prowincji, miast metropolitarnych oraz regionów stanowiących
przedmiot niniejszego artykułu24.
Organy Regionu
Niezmiernie istotną kwestią wartą podkreślenia jest fakt, iż region jak każda jednostka samorządu terytorialnego, posiada własne organy określone na mocy ustawy konstytucyjnej nr 1 z 22 listopada 1999 roku. Istnieją trzy rodzaje organów: Rada Regionalna
zwana Zgromadzeniem, oraz Giunta która jest organem wykonawczym Rady. Przewodniczący Giunty, pełni równocześnie funkcję Prezydenta Regionu.
Regiony mają także uprawnienia pozwalające uczestniczyć w życiu politycznym
całych Włoch, takie jak udział w wyborach prezydenta państwa - po trzech delegatów
z każdego regionu wybieranych przez rady regionalne.
Warto zauważyć, iż od 1 stycznia 1999 roku po wejściu w życie ustawy o bezpośrednim wyborze przewodniczącego regionu zostaje wybierany w wyborach bezpośrednich
i powszechnych co zdecydowanie wpłynęło na wzmocnienie jego pozycji zarówno w stosunku do władzy centralnej jak i jednostek niższego szczebla25.
Wskazane powyżej organy uwypuklają i podkreślają jak wielkie znaczenie posiada
region jako jednostka samorządu terytorialnego we Włoszech. Zobrazowanie zasadniczych
elementów struktury oraz zadań funkcjonowania regionów we Włoszech pozwala wyczuć
ich doniosłą rolę oraz to jak wcześniej przywołany walor rozwoju dziejowego determinuje
ewolucje rozwiązań prawnych w tym zakresie. Dodatkowo na włoską decentralizację możemy spojrzeć z perspektywy organizmu składającego się z autonomicznych regionów,
które jako integralne części tego organizmu chcą współdecydować o jego rozwoju oraz
22
M. Lorencka ,Włoskie państwo regionalne, ,,Przegląd sejmowy” ,2005, nr 4 (69), s. 78.
24
25
J. Sługocki, Pozycja prawnoustrojowa regionu …, s. 97.
23
240
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
harmonii wzajemnych stosunków. Doświadczenia europejskie ukazują, iż autonomia regionalna przyczynia się do usprawnienia funkcjonowania państwa.
Zrównoważony rozwój regionów
Wartym uwagi jest fakt, iż zrównoważony rozwój w swej podstawowej formie
obejmuje trzy wymiary: środowisko, ekonomię oraz społeczeństwo jednakże w przypadku
jego regionalnej odmiany jego znaczenie jest o wiele większe bowiem po pierwsze oprócz
wymienionych już elementów dotyczy także, cząstek składowych stanowiących każdy
z tych wymiarów, po drugie zaś istotna jest konieczność zachowania równowagi między
tymi wymiarami. Opisaną sytuację obrazuje tabela 1.1.
Tabela 1.1. Wymiary, działania oraz cele cząstkowe i generalne zrównoważonego rozwoju regionów
Źródło: Trendy i wyzwania zrównoważonego rozwoju, red. B. Kryk, Szczecin 2011, s.228
Na tej podstawie należy zauważyć, iż zrównoważony rozwój regionów ma o wiele
większe znaczenie bowiem liczą się tu nie tylko zasoby tj. kapitał ludzki, naturalny, produkcyjny, ale również czynniki, które są uznawane za trudniej wymierne, a więc kapitał
społeczny, świadomość ekologiczna, zdolność w kształtowaniu eko-innowacji oraz zachodzące interakcje26.
Ponadto zrównoważony rozwój regionów pozwala nie tylko na realizację potrzeb
mieszkańców regionu, która zgodnie z zasadą sprawiedliwości międzypokoleniowej doty26
Trendy i wyzwania zrównoważonego rozwoju, red. B. Kryk, Szczecin 2011, s. 228.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
czy obecnych i przyszłych pokoleń, ale także pozwala na trwałą poprawę jakości życia,
ograniczenie ubóstwa i wykluczenia społecznego pod warunkiem zmniejszenia presji na
środowisko, to również rozsądne korzystanie z zasobów i walorów naturalnych tak aby nie
przekroczyć pojemności ekologicznej środowiska, aby zachować bioróżnorodność oraz
samoodtwarzanie tych zasobów jak i utrzymanie unikatowości przyrodniczej i kulturowej
regionu. Należy zauważyć, iż w procesie dążenia do zrównoważonego rozwoju regionów
biorą udział nie tylko władze centralne i lokalne, ale również mieszkańcy danego regionu
czy podmioty gospodarcze, które działają w danym regionie.
W zakresie zrównoważonego rozwoju na poziomie regionów najbardziej istotną
kwestię stanowi fakt, wprowadzenia tego rozwoju jako zasady w przepisach konstytucji,
gdzie unormowanie to jest zawarte w akapicie 4 art. 119 i wyraża się w nadaniu państwu
legitymacji do subwencjonowania tych jednostek samorządu terytorialnego, które tego
potrzebują27.
Zakończenie
Jak powiedział Massimo d’Azeglio w 1861 roku ,,stworzyliśmy Włochy, ale jeszcze trzeba stworzyć Włochów”28 hasło to zostało zrealizowane, ale po wielu latach tej
jakże słynnej wypowiedzi. Ustrój Włoch bowiem stopniowo ewoluuje ku coraz szerszej
autonomii władz lokalnych. Powstanie we Włoszech regionów, jest wynikiem jednostronnego aktu prawa, który został poddany decentralizacji z uwzględnieniem jak najdalszych
z możliwych do zaakceptowania skutków autonomizacji regionów.
Dopiero po II wojnie światowej ustawodawca zauważył potrzebę zmian i wprowadził obok gmin i prowincji - regiony o statusach specjalnych i zwykłych. Dostrzeżono
wówczas związek między instytucjami, a społeczeństwem, choć pierwsza reforma została
opóźniona to dalszą jej konsekwencją był proces pogłębiania się autonomii regionalnej.
Nowelizacja konstytucji w 2001 roku dokonała stopniowego przejścia z modelu
państwa regionalnego starego typu do państwa neo-regionalnego. Zmiany dokonywały się
poprzez nowelizację konstytucji oraz dzięki stale wzrastającej aktywności regionów, które
dążyły do uczestnictwa w kształtowaniu polityki narodowej. Reformy z lat 1999-2001
wpłynęły na wykształcenie się nowego modelu regionalizmu, który posiada również wiele
cech charakterystycznych dla federalizmu tj. autonomię statutową, ustalanie kompetencji
wyłącznych czy też uznanie zasady współpracy pomiędzy władzą wykonawczą poszczególnych szczebli oraz zasady reprezentacji terytorialnej.
Dążenie elit lokalnych do objęcia większej władzy w instytucjach gmin i regionów
stanowi przesłankę do głębszej decentralizacji, dewolucji czy tez federalizacji. Aby osiągnąć wyżej wspomniane założenia konieczne jest porozumienie partii w parlamencie krajowym, a następnie podjęcie decyzji o kierunkach rozwoju państwa włoskiego. Warto
dodać, iż wymienione w artykule rozwiązania prawne z zakresu władz lokalnych pełnią
swego rodzaju rolę stabilizatora dla włoskiej autonomii, gwarantując przy tym jedność
Włoch oraz redukcję zachodzących dysproporcji między poszczególnymi regionami. Konstytucja, ustawy i dekrety konkretyzują kompetencje samorządu terytorialnego, powierzając właśnie im troskę o środowisko naturalne, krajobraz, czystość gruntów, konserwację
parków narodowych, zapobieganie degradacji środowiska i wiele innych29.
27
Konstytucja Republiki Włoskiej z dnia27 grudnia1947 r. (według stanu prawnego na dzień 1 stycznia 2004
roku) zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/wlochy.html.
28
M. Lorencka ,Włoskie państwo regionalne…, s. 85.
29
M. Dłużyk, W. Kabański, Włoski model decentralizacji – katalizator czy przeszkoda w realizacji zasady
zrównoważonego rozwoju regionów, ,,Samorząd terytorialny”, 2007 nr 11/203, s.51.
242
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Odpowiadając na pytanie postawione w tytule niniejszego opracowania należy zauważyć po pierwsze, iż przyznanie autonomii powoduje utrwalenie pewnych tendencji
w danym regionie, sprzyja temu również wysoka kultura prawna oraz wysoka stopa życiowa społeczeństwa, która poprzez uzyskanie szerokich kompetencji samorządowych
umacnia zjawiska społeczno-gospodarcze, a także pełni rolę swego rodzaju katalizatora
w realizacji zasady zrównoważonego rozwoju regionów30. Odmiennie ma się sytuacja
w przypadku regionów, które są obciążone pozostałościami feudalizmu tj. Sycylia bowiem
wówczas wzmacniane są siły odśrodkowe, które posiadają indywidualne cele często
sprzeczne nie tylko z interesem państwa, ale także społeczności lokalnej. To czy państwo
włoskie winno zmierzać ku decentralizacji lub unitaryzmu zależy w dużej mierze od specyfiki poszczególnych regionów. Autonomia jest rekomendowana wśród wielu badaczy
w regionach z prawidłowo uformowanymi historycznie instytucjami oraz dobrze prosperującą gospodarką ponieważ wówczas wzmocnione zostają korzystne zjawiska społeczno –
gospodarcze, prowadząc przy tym do redukcji obciążenia i presji, które wynikają z centralnego mechanizmu sterowania. Z drugiej strony przyznanie autonomii regionom mentalnie,
gospodarczo oraz instytucjonalnie niewyemancypowanym z modelu quasi-feudalnego,
który jest kontrolowany przez środowiska przestępcze jak to się dzieje chociażby w Sycylii
przynosi przeciwne skutki bowiem taka sytuacja prowadzi do utrudnień w kontroli centralnej, utrwalenia wspomnianego półfeudalnego statusu czy marnotrawienia środków publicznych31.
Cenną kwintesencją oraz podsumowaniem niniejszych rozważań wydaje się więc
uwzględnienie twierdzenia Kanta, który postawił tezę, iż zakres przyznawanej autonomii
winien być proporcjonalny do zdolności regionu w sterowaniu własnymi mechanizmami
władczymi oraz sprawowaniu pieczy nad majątkiem mu powierzonym. Przeprowadzona
analiza pozwala dodać, że w zależności od regionu autonomia może gwarantować jego
zrównoważony rozwój, ale może także prowadzić do hamowania szans regionu na zniwelowanie jego dysproporcji rozwojowych w związku z istnieniem przestarzałych struktur
społeczno – gospodarczych.
Bibliografia:
Wydawnictwa zwarte:
Grosse T.( redakcja), Polityka regionalna Unii Europejskiej: przykład Grecji, Włoch, Irlandii,
Polski, Warszawa 2004.
Iwanek J. (redakcja), Oblicza decentralizmu , Katowice 1996.
Kryk B., Trendy i wyzwania zrównoważonego rozwoju, Szczecin 2011.
Misiuda-Rewera W., Włochy Republika Autonomii, Lublin 2005.
Sługocki J., Organizacja i funkcjonowanie administracji publicznej we Włoszech: zagadnienia
administracyjnoprawne, Poznań 2005.
Sługocki J., Pozycja prawnoustrojowa regionu w Europie Zachodniej, Olsztyn 1996.
30
31
M. Dłużyk, W. Kabański, Włoski model decentralizacji…, s.59.
Tamże.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Czasopisma:
Bokszczanin I., Proces decentralizacji w Republice Włoskiej, ,,Przegląd sejmowy” 2007
nr 6(83).
Dłużyk M., Kabański W., Włoski model decentralizacji – katalizator czy przeszkoda w realizacji zasady zrównoważonego rozwoju regionów”, ,,Samorząd terytorialny”, 2007
nr 11/203.
Elżanowski M., Maciołek M., P. Przybysz, Region jako instytucja prawnoustrojowa, „Państwo
i Prawo” 1990.
Misiuda-Rewera W., Republikańska i regionalna wzajemność funkcji państwa we Włoszech,
,,Teka komisji politologii i stosunków międzynarodowych” 2011, nr 6.
Lorencka M. ,Włoskie państwo regionalne, ,,Przegląd sejmowy” ,2005 nr 4 (69).
Skrzypczak T., Regionalizm we Włoszech ,,Studia prawnicze” 1996 nr 3 – 4.
Zakrzewska J., Państwo i regiony we Włoszech, „Państwo i Prawo”1972 z. 8-9.
Akty prawne:
Konstytucja Republiki Włoskiej z dnia 27 grudnia1947 r.
Poratele internetowe:
http://libr.sejm.gov.pl
http://technotestir.strony.net.pl.
4. NOWE WYZWANIA WOBEC EDUKACJI,
SPORTU I TURYSTYKI
Ewa Ołdziejewska
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ JĘZYKOWY
OBCOKRAJOWCÓW UCZĄCYCH SIĘ JĘZYKA
POLSKIEGO DLA CELÓW BIZNESOWYCH
Akcesja Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku była niewątpliwie momentem
przełomowym nie tylko dla polskiej polityki, ale również – a może przede wszystkim – dla
polskiej gospodarki. Od tego czasu znaczenie RP na biznesowej mapie Europy systematycznie się zwiększa, czego skutkiem są kolejne inwestycje zagranicznych firm w naszym
kraju. Wiele z nich sytuuje swoje europejskie siedziby w Polsce, dając zatrudnienie nie
tylko Polakom, ale również obcokrajowcom, o czym można przekonać się porównując
raporty Ministerstwa Pracy dotyczące pozwoleń na pracę dla cudzoziemców w Polsce –
w 2008 roku wydano cudzoziemcom 18022 zezwolenia na pracę1, podczas gdy w 2012
roku tychże zezwoleń wydano już 391442, czyli ponad dwukrotnie więcej.
Wielu spośród ekspatriantów przyjeżdżających do Polski w celach zawodowych
traktuje pobyt w RP nie tylko jako kolejny krok w karierze, ale również jako szansę na
poznanie kultury i języka nowego kraju, które niejednokrotnie są bardzo odmienne od ich
rodzimych kultur. Zainteresowanie to tworzy nowe wyzwanie dla nauczycieli polskiego
jako obcego, co nie uszło uwadze działających na rynku szkół językowych, z których bardzo wiele proponuje tzw. zajęcia in-company. Niestety, wielokrotnie poza samym miejscem lekcji zazwyczaj odbywającej się w siedzibie firmy, kursy te niewiele mają
wspólnego z biznesem. Wielu nauczycieli zdaje się nie rozumieć specyficznych potrzeb
i oczekiwań studenta biznesowego, nauczając takimi samymi metodami jak na klasycznych kursach uniwersyteckich czy szkolnych. Skutki tego mogą być bardzo niekorzystne,
przede wszystkim dla uczącego się, który ma wrażenie, że uczy się rzeczy niepotrzebnych
i nieużytecznych, tracąc przy tym nie tylko czas, ale również pieniądze.
Problem jak dotąd nie spotkał się wyraźną z reakcją środowisk akademickich, co zainspirowało mnie do stworzenia koncepcji zrównoważonego rozwoju językowego dorosłych
uczących się języka polskiego jako obcego3 dla celów biznesowych. Jest to pomysł o tyle
innowacyjny, że zakłada jednoczesne poznawanie języka ogólnego i specjalistycznego od
samego początku kształcenia językowego, co do tej pory było praktycznie niespotykane na
gruncie nauczania jpjo. Podstawą zrównoważonego rozwoju językowego jest wysoka autonomia uczącego się, maksymalne dopasowanie ilości i tematyki nauczanych treści do jego
potrzeb, a także stosowanie podejścia zadaniowego, które zdaje się być najbardziej naturalne w nauczaniu biznesmenów, przyzwyczajonych do podobnej organizacji pracy w firmach. Zrównoważony rozwój językowy jest niewątpliwie wyzwaniem dla nauczyciela,
wymaga od niego dużej elastyczności, dostosowywania treści do potrzeb każdego uczącego się, a także poszerzania własnej wiedzy z zakresu terminologii specjalistycznej.
1
Zezwolenia na pracę cudzoziemców. Dane zbiorcze 2008 r.,
http://www.mpips.gov.pl/analizy-iraporty/cudzoziemcy-pracujacy-w-polsce-statystyki/ [dostęp:18.10.2013].
2
Zezwolenia na pracę cudzoziemców. Dane zbiorcze 2012 r., http://www.mpips.gov.pl/analizy-iraporty/cudzoziemcy-pracujacy-w-polsce-statystyki/ [dostęp: 18.10.2013].
3
W dalszej części pracy stosowany będzie skrót jpjo – język polski jako obcy.
Ewa Ołdziejewska: Zrównoważony rozwój językowy obcokrajowców uczących się języka polskiego... 247
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Z moich obserwacji4 wynika, iż kursy na poziomach początkujących w firmach wielokrotnie prowadzone są na podstawie podręczników do nauczania języka ogólnego, które
nie zostały opracowane specjalnie dla potrzeb uczących się w biznesie. Przyczyny tego
zjawiska są dość proste, na polskim rynku obecnych jest niewiele podręczników tego rodzaju. Wśród istniejących warto wymienić dwie książki z serii Start5, które są jednak wydawnictwem raczej niszowym, nieznanym wielu nauczycielom. Innym podręcznikiem dla
początkujących jest Polski w pracy6, którego poziom autorki określają jako A1+ jednakże
i to wydawnictwo nie należy do najbardziej popularnych, w przeciwieństwie do łatwo dostępnych i rozpowszechnionych pozycji do nauczania języka ogólnego, jak choćby podręczniki z serii Hurra7 czy Krok po kroku8.
Przyczyną niewielkiej ilości podręczników do języku biznesu dla początkujących
jest powszechne wśród badaczy przekonanie, iż aby uczyć się języka specjalistycznego
trzeba osiągnąć przynajmniej poziom progowy (B1) w języku ogólnym. Opinię taką wyraża na przykład Sambor Grucza, twierdząc, że „supozycja glottodydaktyczna jest taka, że
uczący się języków specjalistycznych posiadają umiejętności językowe ogólne, tj. znają
język ogólny”9. Jak zauważa Anna Serenty, również kursy technolektu adresowane są zazwyczaj do odbiorców na poziomie B210.
Pojawia się jednak pytanie, na ile założenie to jest słuszne. Cytowana już Anna
Seretny stwierdza: „większość badaczy uważa obecnie, że języki specjalistyczne są nie tyle
odmianami lub wariantami języka ogólnego, ile jego uzupełnieniami czy rozszerzeniami”11. Teorię tę potwierdza również Sambor Grucza stwierdzając, że „gdyby idiolekty specjalistyczne były pełnymi (kompletnymi) językami w lingwistycznym tego słowa
znaczeniu oznaczałoby to, że osoba, która zna (posiada już) polski idiolekt podstawowy,
ucząc się polskiego idiolektu specjalistycznego musi zrekonstruować np. całą jego fonemikę i grafemikę po to, aby być w stanie wytwarzać teksty specjalistyczne”12. Badacz opracował również schemat przedstawiający wspólny zakres współczynników idiolektu
specjalistycznego i podstawowego 13:
4
Obserwacji prowadzonych w czasie dwóch lat uczenia jpjo dla celów biznesowych w firmach.
K. Dembińska, A. Małyska, Start 1 : survival polish : podręcznik do nauki języka polskiego na poziomie
A0, Warszawa 2010.
Tychże, Start 2. Podręcznik do nauki języka polskiego na poziomie A1, Warszawa 2013.
6
A. Jasińska, A. Szymkiewicz, M. Małolepsza, Polski w pracy, Berlin 2010.
7
M. Małolepsza, A. Szymkiewicz, Hurra!!! Po polsku 1, Kraków 2005.
8
I. Stempek (et al.), Polski krok po kroku¸ Kraków 2010.
9
S. Grucza, Glottodydaktyka specjalistyczna. Część I. Założenia lingwistyczne dydaktyki języków specjalistycznych, [w:] „Przegląd glottodydaktyczny” t.. 23, Warszawa 2007, s. 15.
10
A. Seretny, Nauczanie języka specjalistycznego – kolejne wyzwanie glottodydaktyki specjalistycznej, [w:]
O nauczaniu i uczeniu się języka obcego dla potrzeb zawodowych, S. Piotrowski (red.), Lublin 2011, s.
110.
11
Ibidem., s. 106.
12
S. Grucza, Lingwistyka języków specjalistycznych, Warszawa 2008, s. 146.
13
Ibidem, s. 147.
5
248
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
idiolekt
specjalistyczny
terminologia
tekstemika
idiolekt
podstawowy
fonemika
grafemika
morfemika
gramatyka
leksyka
leksyka
tekstemika
Jak widać, autor wyróżnił aż 7 elementów wspólnych, a wśród rozbieżnych wskazał tekstemikę, terminologię i leksykę. Moim zdaniem, właśnie wiele zbieżności pomiędzy językiem ogólnym a specjalistycznym to podstawa do stwierdzenia, iż elementów typowych
dla języka specjalistycznego można uczyć już od samego początku kształcenia językowego
w języku obcym, włączając je w nauczanie języka ogólnego. Jest to tym bardziej możliwe
w przypadku języka biznesu, który wyróżnia się wśród języków specjalistycznych wieloma elementami: przede wszystkim jest to język związany z wieloma branżami współpracującymi ze sobą, musi więc łączyć w sobie elementy wielu języków specjalistycznych. Po
drugie, za pośrednictwem mediów bardzo wiele słów języka biznesu przedostaje się do
codziennego dyskursu, czego konsekwencją jest spopularyzowanie się z nich w codziennej
komunikacji. Po trzecie, być może najważniejsze, jak pisze Natalia Krenska: „języka biznesu nie da się sprowadzić jedynie do warstwy czysto lingwistycznej (...). To także pewien
rodzaj kompetencji, którą nazywamy kompetencją komunikatywną. Wyraża się ona m.in.
w umiejętności prowadzenia negocjacji, rozumieniu partnera, jasnym wyrażaniu myśli,
właściwym rozpoczęciu i zakończeniu konwersacji. W interakcjach werbalnych szczególnie ważna jest umiejętność wychodzenia poza granice własnej kultury z akcentem na kulturę narodu swojego rozmówcy”14.
Właśnie ta ostatnia cecha języka biznesu sprawia, że poza terminologią specjalistyczną należy uczyć również gatunków i typów tekstów, aby już od początku kształtować
odpowiednie umiejętności komunikacyjne w możliwie najbardziej naturalnym kontekście,
poprzez dążenie do zrównoważonego rozwoju językowego. W przypadku dorosłych uczących się języka dla celów biznesowych już od pierwszych lekcji można uczyć podstawowych typów tekstów spotykanych w biznesie, jak chociażby rozmowa telefoniczna,
notatka służbowa, raport ze spotkania.
Najważniejsze w dążeniu do zrównoważonego rozwoju językowego jest maksymalne dopasowanie nauczanych treści do potrzeb uczącego się. Można to osiągnąć poprzez
bardzo szczegółową analizę potrzeb, przeprowadzoną po raz pierwszy na początku procesu
dydaktycznego, a potem wielokrotnie aktualizowaną w zależności od pojawiających się
w trakcie kursu i pobytu w Polsce problemów. Jak zauważa Iwona Janowska „w każdym
procesie uczenia się uczeń jest ważniejszy od tego, czego ma się nauczyć. Określanie potrzeb polega głównie na zdefiniowaniu tego, co stanowi istotę uczącego się: jego motywacji, otoczenia kulturowego, celów, do których dąży, warunków, w których żyje, czasu,
14
N. Krenska, Język biznesu w kontekście komunikacji międzykulturowej, [w:] Kornacka M. (red.), Teksty
specjalistyczne jako nośniki wiedzy fachowej, Warszawa 2007, s. 155.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
którym dysponuje”15. Jest to szczególnie ważne w nauczaniu języka polskiego jako obcego
ludzi biznesu – zazwyczaj przychodzą oni na kurs językowy z bardzo sprecyzowanymi
oczekiwaniami, już od samego początku dają nauczycielowi jasne wskazówki odnośnie
tego, co jest dla nich najważniejsze i do czego dążą. Co więcej, uczący się zazwyczaj mają
bardzo ograniczone możliwości czasowe, a bardzo wysokie wymagania – chcieliby bardzo
szybko dostrzec efekty nauki i możliwe najszybciej zacząć używać języka. Jest to konsekwencja przekładania na naukę języka obcego zasad współpracy powszechnie spotykanych
w biznesie, co z jednej strony może stanowić duże utrudnienie dla nauczyciela, z drugiej
jednak – jest dla niego szansą na nieustanne uczenie się i poszerzanie swoich kwalifikacji
zawodowych.
Podstawowym założeniem zrównoważonego rozwoju językowego jest łączenie nauczania języka ogólnego i specjalistycznego, a w dążeniu do niego szczególnie istotne jest
odpowiednie ułożenie treści, które umożliwi uczącemu się realizację konkretnych zadań
komunikacyjnych. To znaczy, że na początku kształcenia językowego należy zastanowić
się, jaki jest podstawowy cel nauki i zgodnie z nim określić plan kursu, wyznaczyć cele
i możliwe sposoby ich osiągnięcia. Przy układaniu treści kluczowe powinno być kryterium
przydatności komunikacyjnej, zarówno w przypadku nauczania słownictwa, jak i gramatyki czy typów tekstów. W konsekwencji niektóre treści, które w uniwersyteckim nauczaniu
jpjo pojawiają się na początku kursu w przypadku nauczania w biznesie pojawią się
w dalszej kolejności jako mniej istotne dla komunikacji. Doskonałym przykładem jest tutaj
czasownik i jego kategorie gramatyczne, który w większości podręczników do nauczania
ogólnego języka polskiego na poziomach początkujących traktowany jest drugorzędnie
w stosunku do rzeczownika, a to przecież na czasowniku opiera się komunikacja – zarówno ta prywatna, jak i biznesowa. W biznesie warto więc uczyć frazami – najpierw wprowadzić czasownik i jego odmianę, np. czytać razem z możliwymi połączeniami: czytam
książkę, raport, mail, umowę, dokumenty bez konieczności automatycznego wprowadzania
informacji o przypadku wymaganym przez ten czasownik – aktywnie może być ona
wprowadzona w dalszej części kursu.
Swoistą pułapką, w którą niejednokrotnie wpadają szkoły i nauczyciele oferujący tzw.
kursy komunikacyjne jest zaniedbanie niektórych sprawności językowych (zazwyczaj pisania i czytania), co jest konsekwencją błędnego rozumienia metody komunikacyjnej.
W dążeniu do zrównoważonego rozwoju językowego pamiętać należy o wszystkich sprawnościach, bowiem komunikacja biznesowa bardzo często odbywa się nie tylko kanałem
ustnym, ale również pisemnym, co we współczesnym środowisku biznesowym przejawia
się głównie za pośrednictwem Internetu, ale również poprzez formalną korespondencję.
Zarówno w nauczaniu pisania, jak i czytania, można wykorzystać powszechne formy komunikacji pisemnej jak e-mail czy sms, żeby kształtować te umiejętności w naturalnym
kontekście.
Przy doborze treści trzeba również pamiętać, że ludzie biznesu nie tylko pracują,
ale również żyją i mieszkają w Polsce, co oznacza, że chodzą do kawiarni czy restauracji,
robią zakupy nie tylko w supermarkecie, ale i na targu, często podróżują po Polsce, niejednokrotnie korzystają z komunikacji publicznej, a czasami mają polskich partnerów czy
przyjaciół. Oznacza to, że poza słownictwem i tekstami specjalistycznymi, chcieliby poznać elementy języka ułatwiające życie codzienne, stąd też podstawowe założenie koncepcji zrównoważonego rozwoju językowego – kurs musi łączyć język ogólny z językiem
specjalistycznym, tak jak uczący się łączą życie w Polsce z pracą. Umiejętność komunika15
I. Janowska, Podejście zadaniowe do nauczania i uczenia się języków obcych. Na przykładzie języka polskiego jako obcego, Kraków 2011, s. 26.
250
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
cji w wielu sytuacjach życia codziennego może być również atutem w biznesie, jako przykład mogę tu przytoczyć sytuację opowiedzianą przez jednego z moich kursantów, Amerykanina, który zabrał swojego amerykańskiego partnera biznesowego do restauracji
i zrobił na nim ogromne wrażenie zamówiwszy wszystkie dania po polsku.
Specyfiką nauczania w biznesie jest między innymi bardzo ograniczony czas, który
uczący się mogą poświęcić na naukę języka. Zazwyczaj zajęcia odbywają się raz lub dwa
razy w tygodniu, przy tym nie zawsze regularnie, a spora grupa uczących się biznesmenów
przez wzgląd na bardzo liczne obowiązki zawodowe, nie ma czasu na powtarzanie treści
z zajęć między lekcjami. Oznacza to, że niejednokrotnie 1,5 godziny lekcji polskiego w
tygodniu to maksimum, co uczący się może poświęcić na naukę języka. Jest to kolejne
wyzwanie stojące przed nauczycielem języka obcego wśród ludzi biznesu, którego konsekwencją powinno być odpowiednie zaplanowanie zajęć językowych, w taki mianowicie
sposób, który pozwoli na faktyczne przyswojenie nauczanych treści. Znów trzeba zastanowić się nad indywidualnymi potrzebami konkretnego studenta – czy dane słowo/zagadnienie/konstrukcja jest mu potrzebna i czy na pewno już w tym momencie kursu?
Kiedy i w jakich sytuacjach będzie mógł jej użyć? Czy to dobry moment w nauce, żeby się
tego uczyć? Po takiej analizie łatwiej będzie dobrać treści na lekcję nie tylko pod kątem
tematycznym, ale również ilościowym. Przez wzgląd na ograniczenie czasowe warto też
wprowadzać mniej nowych zagadnień na raz, a skupić się na ich faktycznym utrwaleniu.
Pozornie wydawać się może, że doprowadzi do to spowolnienia procesu nauczania, ale
będzie on bardziej efektywny i pozwoli na realny progres uczącego się. Nie oznacza to
oczywiście, że można zrezygnować całkowicie z powtarzania, kluczowy jest tu jednak
spiralny układ treści, który pozwala bazować na zdobytych już umiejętnościach poprzez
uzupełnianie i nadbudowywanie posiadanej wiedzy. Dzięki takiemu układowi student na
początku każdej lekcji zyskuje poczucie pewności siebie, wynikające z faktu, że dana treść
jest mu znana, co zmotywuje go i zachęci do przyswajania kolejnych informacji.
Mając w pamięci przekonanie większości badaczy, iż języków specjalistycznych
można uczyć dopiero po osiągnięciu poziomu minimum średniego w języku ogólnym,
można powątpiewać czy jest możliwe włączenie elementów nauczania języka specjalistycznego w nauczanie języka ogólnego. Otóż cały problem znów związany jest z wymienionymi powyżej aspektami glottodydaktyki: analizą potrzeb uczących się, odpowiednim
dobraniem ilości i rodzaju nauczanych treści. Oczywistym jest, iż nie możemy zacząć kursu języka obcego od bardzo trudnego specjalistycznego słownictwa w sytuacji, gdy uczący
się nie umie jeszcze powiedzieć „Dzień dobry”, ale możemy również pierwsze nauczane
frazy wpisywać w odpowiedni kontekst, maksymalnie przypominający komunikację
w firmach. Jest to możliwe nawet przy nauczaniu gramatyki na najwcześniejszych etapach
kształcenia językowego – choćby i zagadnienie rodzaju rzeczownika można wprowadzić
podając przykłady przydatne w pracy jak: spotkanie, raport, plan, konferencja, prezentacja. Bardzo pomocne są tu internacjonalizmy, powszechne w komunikacji biznesowej.
Łączenie języka ogólnego ze specjalistycznym nie jest konceptem zupełnie nowy, bowiem w glottodydaktyce wielu języków jest znany i stosowany. Elżbieta Gajewska przytacza przykład podręczników do nauki francuskiego, które proponują nauczanie języka
o niskim stopniu profesjonalizacji, co autorka określa jako język komunikacji w przedsiębiorstwie. Przy analizie nauczania sprawności pisania, badaczka obserwowała, czego
uczeni są początkujący: „oprócz opanowania rozmaitych formularzy, mają opanować
umiejętności redagowania notatek służbowych (np. z przeprowadzonej rozmowy), listów
i maili do współpracowników oraz klientów. Powinni poradzić sobie także ze sporządzeniem CV, umowy o pracę, strony www firmy oraz opisu produktu. Umiejętności te zdają
się w znacznym stopniu przekraczać cele stawiane w nauce tzw. języka ogólnego, przed-
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
stawione w ESOKJ oraz w portfolio dla dorosłych”16. Jak zauważa Gajewska można mieć
wrażenie, że uczący się języka dla celów biznesowych zmuszani są do przyswajania większej ilości informacji niż uczestnicy klasycznych kursów językowych. Jest to do pewnego
stopnia wrażenie słuszne, bowiem w sytuacji, gdy nauczyciel potraktuje kurs języka obcego w biznesie jak klasyczny kurs uzupełniony o elementy biznesowe, tak właśnie będzie.
Mając jednak na uwadze ograniczone możliwości czasowe uczestników, nauczyciel powinien zrezygnować z pewnych elementów nauczanych na kursach języka ogólnego, w innym razie ryzykuje „przeładowanie” kursu informacjami, z których część niekoniecznie
jest uczącemu się potrzebna. Korzystając z przykładów podanych przez Gajewską, można
stwierdzić, że dla uczącego się języka dla celów biznesowych w kształceniu sprawności
pisania ważniejsze będzie opanowanie umiejętności redagowania maili do klientów niż
tworzenia tekstu pocztówki z wakacji, innymi słowy – nie jest konieczne, żeby treści nauczanych było więcej niż na klasycznym kursie, ale żeby dobrane były inaczej (według
kryterium przydatności).
Kolejną kwestią, która pojawia się przy rozważaniu zrównoważonego rozwoju językowego jest problem doboru metody lub podejścia, poprzez które można do niego dążyć.
Wiele już było prac i analiz dotyczących przeróżnych metod nauczania języków obcych,
jednakże najnowszym odkryciem glottodydaktyki jest podejście zadaniowe. Jak zauważa
Iwona Janowska „podejście zadaniowe traktuje użytkowników języka (a więc i uczących
się) jako członków społeczności mających do wykonania pewne zadania w określonych
okolicznościach i otoczeniu, w obrębie jakiejś określonej dziedziny działalności ludzkiej”17, a więc także zarówno w działalności zawodowej, jak i prywatnej, związanej z codziennym życiem. Podejście zadaniowe jest w bardzo dużej mierze oparte na silnej
autonomii uczącego się i jego potrzebach, co zdaje się idealnie wpisywać w koncepcję
zrównoważonego rozwoju językowego. Podejście to „jest uznawane za najlepsze do nauczania języka biznesu, gdyż istotne w nim jest, podobnie jak ma to miejsce w działalności
gospodarczej, osiągnięcie pewnego celu pozajęzykowego, tyle że w wyniku interakcji
i komunikacji społecznej”18. Podobnie jak w biznesie, również w nauczaniu ludzi biznesu
warto postawić na realizację konkretnych zadań, bowiem do takiego trybu pracy są przyzwyczajeni, znają go i stosują na co dzień, dzięki temu nawet nowe zagadnienia z języka
obcego będą wydawały się „mniej obce”, bliższe ich problemom i życiu.
Co jednak najważniejsze, podejście zadaniowe pozwala włączyć w proces dydaktyczny realne wyzwania i problemy zawodowe uczącego się. Rozwiązanie tych problemów
na lekcji umożliwia natychmiastowe wykorzystanie nabytych umiejętności w prawdziwym
życiu, a także skutkować będzie wieloma korzyściami zarówno dla uczącego się, jak i nauczyciela. Jak zauważają Bronisława Ligara i Wojciech Szupelak wykorzystanie autentycznych zadań zawodowych zapewni „pełne zaangażowanie poznawcze uczącego się,
wewnętrzną motywację do nauki oraz poczucie natychmiastowej gratyfikacji związane ze
świadomie postrzeganym przyrostem kompetencji komunikacyjnych i profesjonalnych”19.
Poprzez realizację konkretnych zadań uczący się poznaje słownictwo i gramatykę razem
z kontekstem ich użycia, co zwiększa szansę na późniejsze wykorzystanie nowych treści
poza lekcją.
16
E. Gajewska, Poziomy biegłości a nauczanie języków specjalistycznych, [w:] S. Piotrowski (red.), O nauczaniu i uczeniu się języka obcego dla potrzeb zawodowych, Lublin 2011, s. 18.
17
I. Janowska, op. cit., s. 82.
18
B. Ligara, W. Szupelak, op. cit, s. 168.
19
Ibidem, s. 170.
252
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Nie ulega wątpliwości, że zrównoważony rozwój językowy wymaga redefinicji klasycznej relacji nauczyciel – uczeń. Podobnie jak w podejściu zadaniowym, w glottodydaktyce języka biznesu nauczyciel przestaje być mentorem, wszechwiedzącą instancją, a staje
się partnerem do rozmowy i negocjacji, co więcej, często musi być też pośrednikiem międzykulturowym, tłumaczącym inną kulturę pracy. Niewątpliwie uczenie języków specjalistycznych jest dla nauczyciela ogromnym wyzwaniem, gdyż zazwyczaj jest on przecież
filologiem nieposiadającym przygotowania z zakresu języka technicznego. Nawet jeśli
język biznesu jest dosyć otwartym językiem specjalistycznym, w którym można mniej
więcej orientować się bez studiów technicznych, to zazwyczaj każdy kolejny student biznesowy związany jest z inną zupełnie inną branżą. Prowadzący zajęcia musi więc być wyjątkowo elastyczny, przygotowany na liczne modyfikacje planów, a co najtrudniejsze –
gotowy na bezustanne poszerzanie swojej wiedzy i kwalifikacji. Musi być również otwarty
na potrzeby i propozycje uczącego się, pozwalając mu ingerować w program nauczania, co
nie zawsze jest łatwe do zaakceptowania. Mimo wielu trudności, takie kursy zazwyczaj
przynoszą wiele satysfakcji, ponieważ osoby przyjeżdżające do Polski w celach zawodowych są zazwyczaj ciekawymi osobowościami, wielokrotnie na wysokich stanowiskach,
co sprawia, że rozmowa z nimi jest niezwykle interesująca, a zajęcia mijają w bardzo sympatycznej atmosferze, dając \uczącemu ogromną satysfakcję z wykonywanej pracy.
Powyższy artykuł przedstawia jedynie zarys koncepcji zrównoważonego rozwoju
językowego dorosłych uczących się jpjo w biznesie, będącej odpowiedzią na rosnące zainteresowanie kursami tego rodzaju. Na pewno artykuł ten nie wyczerpuje tematu, będąc
bardziej zarysem problemu niż jego pełnym omówieniem. Z pewnością wskazane są dalsze, pogłębione badania, zarówno z zakresu analizy potrzeb uczących się, ich autonomii,
a także procesu nauczania jpjo w biznesie z punktu widzenia nauczyciela.
Bibliografia:
Cytowana literatura przedmiotu:
Gajewska E., Poziomy biegłości a nauczanie języków specjalistycznych, [w:] Piotrowski S.
(red.), O nauczaniu i uczeniu się języka obcego dla potrzeb zawodowych, Wydawnictwo Werset, Lublin 2011.
Grucza S., Lingwistyka języków specjalistycznych, Wydawnictwo Euro-Edukacja, Warszawa
2008.
Grucza S., Glottodydaktyka specjalistyczna. Część I. Założenia lingwistyczne dydaktyki języków
specjalistycznych, [w:] „Przegląd glottodydaktyczny” t.. 23, Warszawa 2007.
Janowska I., Podejście zadaniowe do nauczania i uczenia się języków obcych. Na przykładzie
języka polskiego jako obcego, Universitas, Kraków 2011.
Krenska N., Język biznesu w kontekście komunikacji międzykulturowej, [w:] Kornacka M. (red.),
Teksty specjalistyczne jako nośniki wiedzy fachowej, Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007.
Ligara B., Szupelak W., Lingwistyka i glottodydaktyka języków specjalistycznych na przykładzie
języka biznesu. Podejście porównawcze, Księgarnia Akademicka, Kraków 2012.
Seretny A., Nauczanie języka specjalistycznego – kolejne wyzwanie glottodydaktyki specjalistycznej, [w:] O nauczaniu i uczeniu się języka obcego dla potrzeb zawodowych, S.
Piotrowski (red.), Wydawnictwo Werset, Lublin 2011.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Skowronek B., O nauczaniu języków specjalistycznych, 2000 , [w:] Kątny A. (red.), Języki fachowe. Problemy Dydaktyki i Translacji, Wszechnica Mazurska, Olecko 2001.
Wymienione podręczniki do nauki języka polskiego jako obcego:
Dembińska K., Małyska A., Start 1 : survival polish : podręcznik do nauki języka polskiego na
poziomie A0, Klub Dialogu, Warszawa 2010.
Dembińska K., Małyska A., Start 2. Podręcznik do nauki języka polskiego na poziomie A1,
Klub Dialogu, Warszawa 2013.
Jasińska A., Szymkiewicz A., Małolepsza M., Polski w pracy, Kolleg fur polnische Sprache und
Kultur, Berlin 2010.
Stempek I. (et al.), Polski krok po kroku, polish-courses.com, Kraków 2010.
Szymkiewicz A., Małolepsza M., Hurra!!! Po polsku 1, Prolog Szkoła Języków Obcych, Kraków 2005.
Dokumenty internetowe:
1. Zezwolenia na pracę cudzoziemców. Dane zbiorcze 2008 r., http://www.mpips.gov.pl.
2. Zezwolenia na pracę cudzoziemców. Dane zbiorcze 2012 r., http://www.mpips.gov.pl.
Agnieszka Janik
KREOWANIE PRZESTRZENI ZABAW DZIECKA
JAKO PRZYKŁAD REALIZOWANIA STRATEGII
Wprowadzenie
Strategia zrównoważonego rozwoju, będąca niejako osią przewodnią tego artykułu,
jest międzynarodowych starań integrujących środowisko, społeczeństwo i gospodarkę,
i mających na celu polepszenie warunków życia przyszłych pokoleń. W myśleniu o zrównoważonym rozwoju nie można zapominać o dziecku, jako podmiocie rozwijającym się
poprzez zabawę. 31 artykuł Konwencji o Prawach Dziecka gwarantuje jego
prawo do „wypoczynku i czasu wolnego, do uczestniczenia w zabawach i zajęciach rekreacyjnych, stosownych do wieku dziecka (…)”1. Tym samym, autorzy konwencji nakreślili
podstawowe cechy składające się na dzieciństwo, zaznaczając, że obowiązkiem rodziców
i opiekunów jest umożliwić dzieciom zabawę przy jednoczesnym zapewnieniu im bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Badania TSN OBOP z 2011 roku (przeprowadzone na grupie
1200 dzieci w wieku od 4 do 15 lat) wykazują, że średnio dziecko spędza przed telewizorem dwie godziny i 25 minut dziennie w ciągu tygodnia, a w ciągu weekendu ponad trzy
godziny, co zdecydowanie zabawą nie jest2. Ponadto, współcześni przedstawiciele nauk
humanistycznych, jak i ścisłych nie tyle sygnalizują, co zauważają i naświetlają naglące
kwestie i problemy natury ekonomiczno-społeczno-politycznej, z którymi boryka się dzisiejsze społeczeństwo. Pośród nich wymienić należy kryzys wartości i kultury, rosnący
konsumpcjonizm czy zagadnienia związane z degradacją natury i kryzysem gospodarczym3.
W związku z powyższym, artykuł ten poświęcam poszukiwaniom praktycznych
rozwiązań w kreowaniu przestrzeni zabaw dziecka4, która będzie dla niego szansą na
wszechstronny rozwój a jednocześnie stanowić będzie część koncepcji zrównoważonego
rozwoju. Pedagodzy, zajmujący się badaniem i optymalizowaniem procesu wychowania
i kształcenia dziecka, mają ogromne możliwości w budowaniu wizji przyszłości kolejnych
pokoleń. Niezwykle ważnym elementem procesu wychowania jest stwarzanie odpowied1
Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dn. 20 listopada 1989r.
2
Dzieci spędzają zbyt dużo czasu przed telewizorem,
media.wp.pl/kat,1022943,wid,13454092,wiadomosc.html, [dostęp: 19 X 2013].
3
Por. Z. Bauman, Konsumowanie życia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Kraków 2009;
B. R. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka o obywateli, Wydawnictwo MUZA SA, Warszawa 2008; A. Giddens, Europa w epoce globalnej, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2009; Z. Bauman, Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, Wyd. Sic!, Warszawa 2007
4
Przyjęcie kryterium aktywności podejmowanej przez wychowanka pozwala na wyróżnienie dwóch kategorii przestrzeni zabaw: 1) dziecko samo podejmuje inicjatywę zabawy – przestrzeń nie jest przygotowana/
zorganizowana przez dorosłych (swobodna przestrzeń zabaw – własna aktywność dzieci dominuje). Do tej
kategorii zaliczyć można wszystkie miejsca, gdzie wychowankowie bawią się bez specjalistycznych sprzętów czy jakiejkolwiek celowej formy organizacji przestrzeni zabawy, np. parki, podwórka nie wyposażone
w place zabaw, lasy, itp., 2) przestrzeń zabaw specjalnie i świadomie zaprojektowana i przygotowana
przez dorosłych (zorganizowana przestrzeń zabaw – place zabaw), której też dotyczy niniejsza praca.
Agnieszka Janik: Kreowanie przestrzeni zabaw dziecka jako przykład realizowania strategii....
255
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
nich warunków i sytuacji pedagogicznych, w których dostrzeżony będzie potencjał dzieci
i ich indywidualne potrzeby. Innymi słowy, w ramach prezentowanej pracy, poszukuję
ścieżek łączących kreowanie przestrzeni zabaw dzieci5 z potrzebami środowiska, gospodarki i społeczeństwa. Poruszając się na gruncie nauk pedagogicznych, w samej edukacji
upatruję szansę na wyposażenie jednostek w nawyki i postawy sprzyjające wdrażaniu strategii zrównoważonego rozwoju, a w dalszej perspektywie edukowaniu społeczności lokalnych, jako element edukacji do zrównoważonego rozwoju.
Ponadto, nadając niniejszej pracy szerszy kontekst, pragnę zasygnalizować istotę
zawłaszczania przestrzeni publicznej, w której to place zabaw są w dużej mierze zlokalizowane. Naomi Klein w pozycji „No logo” prezentuje przykłady zawłaszczania przestrzeni publicznej przez wielkie korporacyjne machiny. Skrajną egzemplifikacją tego procesu
jest opisany przez autorkę angielski Saflor, gdzie drzewa, domy, ganki, samochody, jezdnia – wszystko – zamienione zostało w jaskraworóżowy odcień gum do żucia – odcień
Różowego Miesiąca Barbie6. Z kolei, właściciel firmy Murad – Chesney – wykupił prawie
wszystkie fasady budynków na najbardziej uczęszczanym odcinku kanadyjskiej ulicy Queen Street, Toronto (którą przemalował na srebrno), a następnie, dokładając trójwymiarowe dobudówki złożone z luster i neonów, przerobił je na billboardy reklamujące Levi’sa7.
Mając na uwadze opisany proces, w poniższym artykule przedstawiam alternatywne przykłady kreowania przestrzeni przyjaznej dziecku.
Zabawa i przestrzeń zabaw dziecka a zrównoważony rozwój
Potrzeba dziecka do zabawy per se oraz walory z niej wynikające znajdują swoje
uzasadnienie w licznej literaturze naukowej. Jak pisze Gabriela Kapica, „zabawa jest aktem o silnym emocjonalnym nasyceniu, niesie bowiem radość, odprężenie, optymizm, wiarę w siebie i we własne siły. Zabawa jest odpowiedzią dziecka na wrodzoną potrzebę
kontaktów społecznych, wyrazem głodu ruchu, głodu wiedzy o otaczającej rzeczywistości,
a także ekspresji oraz kreatywności. Prawdziwa, autentyczna zabawa to potężny motor,
stymulator harmonijnego, wielostronnego rozwoju dziecięcej osobowości”8. Zabawa zawsze odbywa się „gdzieś” i ma swoje miejsce. Trudno o jednoznaczną definicję przestrzeni
zabaw dzieci, gdyż najogólniej stanowi ją każde miejsce, w którym znajduje się dziecko
i w którym podejmuje zabawę. Sam termin „przestrzeń” nie jest nowym zagadnieniem ani
w naukach humanistycznych, ani w pedagogice, warto jednak zasięgnąć do definicji miejsca/przestrzeni w perspektywie pedagogicznej.
5
Posługuję się pojęciem „kreowania”, które kładzie nacisk na zmianę i dynamikę dziejących się procesów.
Tym samym, odwołuję się do literatury anglojęzycznej (ang. create – kreować, tworzyć, A. Shackell,
N. Butler,
P. Doyle i in., Design for play: A guide to creating successful play spaces, Play England 2008).
6
N. Kelin, No logo¸ Świat Literacki, Izabelin 2004, s. 25.
7
Ibidem, s. 53.
8
G. Kapica, Zabawa. Jest w niej ukryty skarb. Aktualne konteksty edukacyjne, [w:] S. Włoch, Edukacja
przedszkolna w teorii i praktyce, Uniwersytet Opolski 2006, s. 73, Wszechstronność oddziaływania zabawy na rozwój dziecka uwydatniają również Gordon Burchardt czy Sharika Bhattacharya, Holly Cummings i Jordan Gilmore. Burchardt wychodzi od tezy, że zabaw jest czymś naturalnym w świecie
człowieka, tak jak i w świecie zwierząt, zob. G. Brughardt, The Genesis of Animal Play: Testing the limits,
MIT Press, Cambridge 2005, s. 117; S. Bhattacharya, H. Cummings, J. Gilmore i in., Universal Playgrounds: Integrating All Children Through Play, Wydawnictwo University of Maryland, Maryland 2003,
s. 14.
256
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Usystematyzowania kategorii wiążących przestrzeń i oddziaływania pedagogiczne
dokonała Maria Mendel nadając pojęciu miejsca pedagogiczny charakter9. Na różnice pomiędzy przestrzenią a miejscem wskazuje Yi-Fu Tuan. Podczas gdy, zdaniem autora, oba
są doświadczeniem, miejsce to bezpieczeństwo, a przestrzeń – wolność: „przywiązani jesteśmy do pierwszego i tęsknimy za drugą”10. Tuan określa relacje przestrzeni i miejsca
następująco: „w doświadczeniu znaczenie przestrzeni nakłada się często na znaczenie
miejsca. Przestrzeń jest bardziej abstrakcyjna niż miejsce. To, co na początku jest przestrzenią, staje się miejscem w miarę poznawania i nadawania wartości”11. Mendel, wychodząc od tuanowskiego rozróżnienia przestrzeni i miejsca, pisze: „Miejsce to tam, gdzie
toczy się nasze życie, to tam, gdzie jesteśmy, z uwzględnieniem wszystkich ontologicznych aspektów znaczenia bycia. Jeżeli <<świat>> rozumieć jako bliżej nieokreśloną, przeczuwaną jedynie, niedomkniętą przestrzeń, <<nasz świat>>, będzie miejscami
pamiętającymi naszą obecność, noszącymi jej ślady, znaczącymi to, co o nich myślmy”12.
W tym kontekście, uzasadnione wydaje się być zdefiniowanie tematyki poniższej pracy w
ramach ogólnych kategorii przestrzeni zabaw dzieci, nie zaś rozpatrywanie jej w indywidualnych narracjach rozumianych jako miejsca zabaw dzieci. Czym zatem jest zrównoważony rozwój?
Idea zrównoważonego rozwoju wyrosła na podłożu ruchów na rzecz środowiska
a po raz pierwszy zdefiniowana została w 1987 roku w raporcie Światowej Komisji Środowiska i Rozowju zatytułowanym „Nasza Wspólna Przyszłość”, zwanym także Raportem
Brundtland13. Zgodnie z nim, terminowi „zrównoważony rozwój” nadany został szeroki
kontekst takiego pojmowania rozwoju, „który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych
pokoleń, nie przekreślając możliwości zaspokojenia potrzeb pokoleń następnych”14. Zaprezentowaną koncepcję należy uszczegółowić w oparciu o kolejne próby jej dopracowywania wraz z upływem lat. I tak, Międzynarodowy Instytut na rzecz Zrównoważonego
Rozwoju podkreśla znaczenie politycznej, ekonomicznej i społecznej integracji natury i jej
obiektów w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb społeczeństwa i ulepszenia jakości
życia współczesnych i przyszłych pokoleń15. Z kolei Komisja Europejska, zwraca szczególną uwagę na zbieżność działań podejmowanych przez polityków, ekonomistów i władze poszczególnych państw na równi z codziennymi staraniami i decyzjami ich
mieszkańców16.
Podjęte w tym artykule zagadnienie przestrzeni zabaw dziecka, wpisuje się również
w szeroko rozumianą edukację dla zrównoważonego rozwoju. Dekada 2005-2014, zgodnie
z ustaleniami Zgromadzenia Ogólnego ONZ, ustanowiona została Dekadą Edukacji na
temat zrównoważonego rozwoju. Głównym celem działań podejmowanych w jej ramach
jest wspieranie dążeń promujących rozwój ekologiczny, gospodarczy i społeczny. Ideałem,
do którego należy dążyć jest zapewnienie możliwości rozwoju i kształcenia każdej jednostce, a także „wpajanie w procesie kształcenia wartości, bez których niemożliwy byłby
9
M. Mendel, Wstęp, [w:] (red.) M. Mendel, Pedagogika miejsca, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej
Szkoły Wyższej Edukacji TWP we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 9.
10
Y.-F. Tuan, Przestrzeń i miejsce, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987, s. 13.
11
Ibidem, s. 16.
12
M. Mendel, Pedagogika miejsca i animacja na miejsce wrażliwa, [w:] (red.) M. Mendel, Pedagogika miejsca, op. cit., s. 22.
13
http://www.globalissues.org/article/408/sustainable-development-introduction, [dostęp: 21 X 2013].
14
Nasza Wspólna Przyszłość, Raport Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju z 1987 roku.
15
http://www.ine-isd.org.pl/lang/en/page/news/id/30/view/sustainable_development/, [dostęp: 21 X 2013].
16
http://ec.europa.eu/environment/eussd/, [dostęp: 21 X 2013].
257
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
zrównoważony rozwój społeczny”17. Innymi słowy, koncepcja ta podkreśla potrzebę poszanowania bioróżnorodności, zasobów Ziemi i ochrony środowiska naturalnego na równi
z respektowaniem godności ludzkiej i wymogów gospodarki.
Przykłady kreowania przestrzeni zabaw dzieci w myśl koncepcji zrównoważonego
rozwoju
Egzemplifikacjami odpowiednio przemyślanej i zaprojektowanej, a następnie świadomie zorganizowanej i zagospodarowanej przestrzeni zabaw dziecka są naturalne
i recyklingowe place zabaw.18
Termin naturalnych placów zabaw (zob. ilustracja 1 i 2) nie ma wyraźniej i jednoznacznej definicji. Wpisuje się on w zakres upowszechniania rousseuowskich praktyk powrotu do natury i nauczenia dziecka życia w zgodzie z nią. Tak rozumiane naturalne place
zabaw były jedyną alternatywą na długo przez budową pierwszego placu zabaw per se.
Dzieci korzystały z nierówności terenu, porozrzucanych gałęzi, kamieni, liści i innych materiałów samodzielnie tworząc swoje miejsca zabaw19. Współcześnie, jak zauważa Anna
Komorowska twórczyni naturalnych placów zabaw, w ich projektowaniu niezwykle ważne
jest oddziaływanie na zmysły, uwzględnienie kategorii różnorodności materiałów, możliwości tworzenia i przekształcania otoczenia, jak i troska o środowisko. Naturalny plac zabaw niczego nie wyklucza. Co więcej, w wydanym przez Pracownię k. (specjalizującą się
w projektowaniu i budowie naturalnych placów zabaw na terenie Polski) Katalogu naturalnych placów zabaw, wskazano na alternatywne sposoby ich tworzenia przy wykorzystaniu
zwykłych materiałów dostępnych w marketach budowlanych, tartakach czy szkółkach roślin20. Ponadto, zdaniem A. Komorowskiej, przy projektowaniu „tradycyjnych placów”
napotkać można na dwa główne problemy. Po pierwsze, na place te składają się luźne
zbiory katalogowych elementów, czyli nie są one świadomie projektowane, co więcej nie
uwzględnia się specyfiki terenu czy potrzeb społeczności lokalnej. Po drugie, „tradycyjne
place” powstają na bazie gotowych, katalogowych rozwiązań, których nie można zmienić
17
http://www.unic.un.org.pl/edukacja_rozwoj/, (21 X 2013).
Należy zauważyć, że jednym z podstawowych elementów w planowaniu przestrzeni zabaw jest bezpieczeństwo dzieci. Z jednej strony przestrzeń zabaw dziecka to jego bezpieczeństwo (standaryzacja placów
zabaw, nie wychodzenie poza schemat ich użytkowania), z drugiej zagrożenie jego życia podczas bardziej
swawolnych i kreatywnych zabaw. Z jednej strony ograniczenie wolości dziecka, zakazy i nakazy, miejsce
nadzoru i kontroli rodziców, regulamin placu zabaw, stawiane płoty, z drugiej wolność i beztroska dzieciństwa, nieograniczona wodza wyobraźni, frywolność i swoboda, zob. D. J. Ball, Contract research report 426/2002. Playgrounds – risks, benefits and choices, Middlesex University, London 2002, s.6162.W taki też sposób, zaznaczone zostały pewne ścierające się ze sobą dyskursy, które prowadzą do aspektów prawych funkcjonowania przestrzeni zabaw dzieci, jaki i elementów ukrytego programu przestrzeni
zabaw dzieci.
19
O. Szkolniaka, Naturalne place zbaw. Rozmowa z Anną Komorowską (Pracownia k.),
http://ulicaekologiczna.pl/zdrowy-styl-zycia/naturalne-place-zabaw/, (21 VII 2013).
20
Pracownia k., Naturalne place zabaw. Katalog/cennik 20011/12, http://www.pracowniak.pl/, [dostęp: 21 X
2013]. naturalnie powstałego placu zabaw, gdzie dzieci korzystały z dostępnych materiałów szczegółowo
opisana i udokumentowana faktograficznie została przez Martę Cooper w albumie „Street Play”. Cooper w
latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku była fotografem na usługach nowojorskiej poczty.
Jeździła po mieście i poszukiwała interesujących miejsc do zdjęć. Tak też odkryła, że najbiedniejsze okolice Manhattanu charakteryzowało najbogatsze uliczne życie. W latach siedemdziesiątych, sąsiedztwa te
pełne były kryminalistów i sprzedawców narkotyków, a towarzyszący im krajobraz był po prostu brzydki
i szary. Jednak dzieci, które tam dorastały potrafiły zaadoptować się do tych warunków i stworzyły wspaniałe place zabaw z opuszczonych budynków, starych opon, surowych, porozrzucanych materiałów
i otwartej przestrzeni, w której improwizowały swoje zabawy, http://www.amazon.com/Street-PlayMartha-Cooper/dp/3937946160, (25 XVIII 2013).
18
258
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
przez lata. Natomiast, w budowie naturalnych placów wykorzystuje się walory danego
miejsca, asortyment dostępnych materiałów zabawowych,tj. kamyki, piasek, gałęzie, zasadzone rośliny, zbudowane szałasy czy spadające z drzew liście, które to zachęcają dzieci
do tworzenia i podejmowania twórczych inicjatyw, a bliskość natury i specyficznej roślinności zmieniającej się wraz z porami roku sprawia, że miejsca te wciąż się przeobrażają21.
Podczas gdy w Polsce inicjatywa naturalnych placów zabaw pozostaje jedynie alternatywą do placów typowych22, w Anglii wdrożony został program Play England, w którym zaprezentowane zostały strategie planowania, projektowania i budowania
inspirujących i kreatywnych placów na skalę krajową23. Autorzy programu Play England
szczególną uwagę zwrócili na wytyczne, które ma spełniać przestrzeń projektowana dla
dzieci. Mianowicie, powinna być ona odpowiednio zlokalizowana, mieć dostęp do materiałów i surowców naturalnych, zapewniać dzieciom możliwość doświadczania i zabawy,
być przystosowana i dostępna zarówno dla osób pełnosprawnych, jak i niepełnosprawnych,
uwzględniać i zaspokajać potrzeby społeczności lokalnej, pozwalać na wspólną zabawę
i integrację starszych i młodszych dzieci, stawiać wyzwania bawiącym się oraz pozwalać
dzieciom i młodzieży na jej transformacje i rozwój wraz z ich potrzebami24. Tym samym,
uwidocznione zostały najistotniejsze cechy naturalnych placów zabaw.
Kolejny z przykładów alternatywnego projektowania przestrzeni zabaw, uzasadniony z perspektywy koncepcji zrównoważonego rozwoju i edukacji dla zrównoważonego
rozwoju odnaleźć można w idei recyklingu, w myśl której powstały dwa warszawskie place – reFUN przy Targówku oraz reFUN2 w Wilanowie (zob. ilustracja 3 i 4). Czerpiące
z tradycji Festiwalu Przetwory, Rezydencja Twórczego Recyclingu25, place zbudowane
zostały w ramach projektu społecznej rewitalizacji blokowisk „reblok”. Jak podkreślają
organizatorzy, przedsięwzięcie ma na celu nie tylko ożywienie zdegradowanych obszarów
miast, ale przede wszystkim poprawę wygody użytkowania i jakości życia mieszkańców.
Zlokalizowany przy Targówku reFUN to pierwsza w Polsce taka przestrzeń recyklingowa,
która może służyć nie tylko za plac zabaw, ale i jako nowatorsko zaprojektowana prze21
O. Szkolniaka, Naturalne…, op. cit., (21 X 2013).
Za typowy współczesny europejski plac zabaw uważam, za Magdaleną Czapczyńska-Podolską, wydzielony funkcjonalnie i przestrzennie obiekt, wypełniony urządzeniami zabaw dla dzieci, bez większego związku z otoczeniem, M. Czapczyńska-Podolska, Ewolucja placu zabaw. Koncepcja przestrzeni zabaw dla
dzieci w Europie i Stanach Zjednoczonych, „Przestrzeń i Forma” 2010, nr 13, s. 81.
23
W roku 2005 został ustanowiony program Play England jako nowy departament narodowej organizacji
charytatywnej Anglii – National Children’s Bureau w celu promowania powszechnego prawa dostępu
dzieci i młodzieży do zabawy. Program zakładał zwiększenie darmowej możliwości zabawy dzieci i młodzieży na świeżym powietrzu, między innymi poprzez budowę nowych miejsc zabaw (jedną z głównych
wytycznych powstawania nowych przestrzeni zabaw było uwzględnienie kontaktu z naturą, możliwości
swobodnego ruchu i rozwoju dzieci w obliczu ich postępującej otyłości oraz ilości spędzanego czasu w
domu, przed komputerem i telewizorem). Dzięki kolejnym grantom (m.in. Big Lottery Fund), projekt rozwijał się i rozrastał we współpracy z lokalnymi i krajowymi władzami, a w 2007 roku przyjął nazwę Play
England Council. Do najważniejszych rezultatów osiągniętych w jego ramach zaliczyć można zrównoważone i efektywne wsparcie dla struktur sektora zabaw dziecięcych w Anglii, długotrwałe, pożądane zmiany
w nastawieniu lokalnych władz i innych organizacji oraz szeroko rozpowszechnione uznanie i adaptację
dla pozytywnych i innowacyjnych praktyk w zakresie zapewniania dzieciom przestrzeni zabaw (planowania, projektowania i budowania), R. Blades, Ch. Gill, Evaluation of Paly England. A Sumary of years one
to four, National Children’s Bureau 2012, s. 3.
24
A. Shackell, N. Butler, P. Doyle, D. Ball, op. cit., s. 13.
25
Projekt ten zainicjowany został w 2006 roku w ramach Projektu Praga organizowanego przez Stowarzyszenia Artanimacje. Projekt Praga miał na celu dokonanie rewitalizacji starej Fabryki Zakładów Optycznych. Efektem są coroczne spotkania artystów z Polski i zagranicy, aby przez dwa dni
w postindustrialnych przestrzeniach Warszawy przetwarzać odpady i śmieci nadając im artystyczną i designerską jakość, http://www.przetworydesign.com/idea/, [dostęp: 23 X 2013].
22
259
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
strzeń publiczna26. Place reFUN to artystyczne instalacje recyklingowe, kreowane wyłącznie z materiałów z odzysku. Artyści przy wykorzystaniu butelek, opon, drewnianych palet,
ram okiennych, itp., stworzyli odmienną formę zabawy dostępną o każdej porze roku. Tak
też, powstały: fosa, wzniesienie z ażurową budowlą na jej szczycie, szablony do tworzenia
graffiti, trasy do gry w kapsle, korytarz z ram okiennych, mobilna kula z plastikowych
butelek do toczenia trawie czy siedziska i kule z opon27.
Recyklingowe rozwiązania kreowania przestrzeni stają się coraz bardziej popularne. Jednego z kreatywnych przykładów dostarcza „millegomme” – międzynarodowy kolektyw zajmujący się twórczym wykorzystywaniem zużytych opon samochodowych (zob.
ilustracja 5). Jak twierdzi grupa, przyświecającą jej filozofią jest integrowanie lokalnej
społeczności i wspólne rozwiązywanie jej problemów przy użyciu opon. Zespół jest autorem zarówno pojedynczych instalacji służących do zabawy, jaki i funkcjonalnych urządzeń
umieszczanych w przestrzeniach publicznych, np. huśtawek i siedzisk wykonanych ze zużytych opon samochodowych rozmieszczonych np. na przystankach autobusowych czy
ścianek wspinaczkowych zlokalizowanych w parkach28. Inną oryginalną egzemplifikacją
recyklingu przeznaczonego dla dzieci w przestrzeni otwartej są, tak zwane, ścianki hałasu,
czyli konstrukcje zbudowane ze starych garnków, patelni czy innych domowych urządzeń
służące dzieciom do „robienia hałasu”29 (zob. ilustracja 6).
Il. 1. po lewej stronie: naturalny plac zabaw zaprojektowany przy wykorzystaniu skał, Kopenhaga.
Źródło: http://www.play-scapes.com/wp-content/uploads/2009/01/balancingrocks.jpg, [dostęp: 21 X 2013].
Il. 2. po prawej stronie: naturalny plac zabaw zaprojektowany przy wykorzystaniu kłód drewnianych, Kanada.
Źródło: http://www.theepochtimes.com/n2/canada/edmonton-to-get-its-first-naturalplayground-212382.html, [dostęp: 19 X 2013].
26
www.re-blok.pl, [dostęp: 23 X 2013].
A. Kowalska, Nowy plac zabaw zbudowali ze starych palet.
http://cjg.gazeta.pl/CJG_Warszawa/1,113103,10460975,Nowy_plac_zabaw_zbudowali_ze_starych_palet.
html?bo=1, [dostęp: 23 X 2013]. Podobne pomysły realizowane są również za granicą a za przykład może
posłużyć plasticplus, http://www.plasticplus.co.il, [dostęp: 23 X 2013].
28
http://www.millegomme.com/index2.php?id=97, [dostęp: 23 X 2013].
29
http://soulemama.typepad.com, [dostęp: 23 X 2013].
27
260
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Il. 3. po lewej stronie: Ekoplac zabaw przy Targówku (Fot. Adam Kozak).
Źródło: www.cjg.gazeta.pl/CJG_Warszawa/1,113103,10460975,Nowy_plac_zabaw_
zbudowali_ze_starych_palet.html?1, [dostęp: 13 X 2013].
Il. 4. po prawej stronie: Ekoplac zabaw przy Targówku (Fot. Adam Kozak)
Źródło: http://cjg.gazeta.pl/CJG_Warszawa/1,113103,10460975,Nowy_plac_
zabaw_zbudowali_ze_starych_palet.html?bo=1, [dostęp: 13 X 2013].
Il. 5. Po prawej stronie: Poruszający się społeczny eksperyment „GRAVITY
PASSENGERS”, South Africa2010.
Źródło: http://www.millegomme.com/index2.php?id=97, [dostęp: 18 X 2013].
Il. 6. Po lewej stronie: Ścianka hałasu pochodząca z zasobów rodziny Soule.
Źródło: http://soulemama.typepad.com/soulemama/2005/05/our_banging_ wal.html,
[dostęp: 18 X 2013].
Podsumowanie
W myśl idei zrównoważonego rozwoju, w odróżnieniu od innych koncepcji zorientowanych na „uzdrowienie” stanu społeczeństwa, gospodarki i środowiska, nie należy koncentrować się na szybkich efektach i wzroście ekonomicznym, a nastawić na działania
długofalowe i zintegrowane. Dużym wyzwaniem w ramach wdrażania strategii zrównoważonego rozwoju jest zmiana nawyków i przyzwyczajeń w wymiarze instytucjonalnym,
przekonań w wymiarze psychologicznym i możliwości fizycznych w wymiarze infrastruk-
261
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
turalnym30. Artykuł ten miał na celu przedstawienie naturalnych i recyklingowych placów
zabaw (czy działań im zbieżnych: ścianki hałasu, wykorzystywanie zużytych opon, itp.)
jako przestrzeni zabaw dzieci projektowanej zgodnie ze strategią zrównoważonego rozwoju.
Naturalne place zabaw sprzyjają zachowaniu bioróżnorodności terenu poprzez wykorzystywanie walorów danego miejsca czy sadzenie i dbanie o roślinność i ekosystemy.
Recyclingowe place zabaw poprzez wtórne użycie materiałów, pustych butelek, papieru,
drewna nie eksploatują kolejnych zasobów surowców, sprzyjają zmniejszeniu emisji dwutlenku węgla i innych szkodliwych substancji uwalnianych przy produkcji elementów
sztucznych. Co więcej, budowa recyklingowych, a w szczególności naturalnych placów
zabaw jest szczególnie istotna wziąwszy pod uwagę tereny zdegradowane środowiskowo
i silnie uprzemysłowione – niskie koszty budowy i utrzymania placów, możliwość odbudowania ekosystemów, zaangażowanie społeczności lokalnych w tworzenie i rozwój placów, to niektóre z walorów ich tworzenia. Ponadto, jak zauważa Philip Zimbardo,
większość placów zabaw pozbawiona jest zieleni, a człowiek nie będzie dbał o przyrodę,
jeżeli nie będzie dostrzegał, że jest jej częścią31. Dzieci, a także całe rodziny wypoczywające i korzystające z naturalnych placów zabaw doświadczają bliskości natury i uczą się
życia w zgodzie z nią. Tak też, kształtowane są postawy i nawyki proekologiczne, a kreowanie przestrzeni zabaw staje się elementem edukacji dla zrównoważonego rozwoju.
Warto również zastanowić się nad społecznym aspektem funkcjonowania naturalnych placów zabaw. W tym miejscu postawić można pytanie: jaką rolę odgrywają naturalne place zabaw w budowaniu relacji pomiędzy ich odbiorcami? Podczas gdy, ustawione na
typowym współczesnym placu huśtawki czy zjeżdżalnie mogą sprzyjać budowaniu relacji
przewagi i okazywaniu siły – „jestem pierwszy, bo jestem silniejszy” – czy wzrostowi konfliktowości (przepychanki, wykluczanie z zabawy dzieci słabszych), naturalne place zabaw
mogą stanowić przestrzeń kształtowania postaw kooperacji i życzliwości (wspólne budowanie przy wykorzystaniu materiałów naturalnych, tj. kamyki, gałęzie, nieograniczone
możliwości rozwijania wyobraźni dzieci podczas zabaw tematycznych czy dowolnych)32.
Tym samym, naturalne place zabaw nie ograniczają spontaniczności i twórczości dziecka,
nie powielają schematów korzystania z urządzeń, a umożliwiają dziecku spontaniczną
i kreatywną zabawę.
Powyższe przykłady stanowią spójne realizowanie idei zrównoważonego rozwoju
przy podkreśleniu znaczenia gospodarki, społeczeństwa i przyrody.
30
J. Sendzimir, Przedmowa, [w:] (red.) J. Kronenberg, T. Bergier, Wyzwania zrównoważonego rozwoju
w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010, s. XVI.
31
Wykład Philipa Zimbardo „Czy gwałt porządkuje świat? Relacje dobra i zła w kulturze współczesnej”
wygłoszony podczas Festiwalu DIALOG Wrocław w dniu 12.10.2013r. w Teatrze Polskim we Wrocławiu.
32
Perspektywa ta jest przydatna w interpretacji miejsca zabaw dzieci. To dzieci nadają miejscom własny
sens, dotykają ich i wnoszą tam swoją obecność, którą zaznaczają w sposób znacznie bardziej bezceremonialny niż dorośli. Zmieniają miejsca i przekształcają je na oczach rodziców w morze, okręty, domy, statki
pirackie, komnaty, zamki samemu stając się księżniczką, piratem i czym tylko zapragną. Dla nich miejsca
są niezwykle elastyczne, w ciągu chwili mogą przenieść się z Afryki na Grenlandię, a materiały i elementy, których dostarcza dany teren, wykorzystują do swoich zabaw - patyki, kamienie czy plastikową butelkę. Innymi słowy, jak zauważa Tuan, pięcio-, szcześciolatek wykazuje duże zainteresowanie geografią
odległych miejsc: „dziecko prowadzi niezwykle bujne życie w wyobraźni i świetnie czuje się w świecie
fantazji, zanim jeszcze dorośli zaczną wymagać, żeby wyobraźnią przeniosło się do prawdziwych krajów z
podręcznika geografii”, Y.-F. Tuan, op. cit., s. 43.
262
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Zakończenie
Kreowanie przestrzeni zabaw dzieci jest zjawiskiem wieloaspektowym i złożonym,
co pokrótce starałam się nakreślić. Uważam, że tematyka ta dotyczy istotnego problemu
społecznego, przeniesionego z innych stref życia, w którym kluczową rolę stanowi dobro
dzieci, a w szerszej perspektywie i przyszłych pokoleń. Podejmowany temat jest interdyscyplinarny, dotyka zagadnień ściśle pedagogicznych (podmiot badań: dziecko) i socjologicznych (umiejscowienie w społeczeństwie), a także filozoficznych (przedmiot badań:
przestrzeń), aspektów ekonomicznych (koszty budowy), geografii społecznej (ingerencja
w przestrzeń miasta), politycznych (strategia zrównoważonego rozwoju) czy prawnych
(dopuszczenie do użytkowania).
Jak zauważa Mendel „miejsce zawsze jest znaczące. <<Wszystko>> ma bowiem
miejsce”33. Przestrzeń miejska, także przestrzeń zabaw dla dzieci jest wspólna, powszechna, dostępna dla każdego człowieka. Przytoczone w podsumowaniu egzemplifikacje zawłaszczania przestrzeni stoją w opozycji do wizji naturalnych i recyklingowych placów
zabaw – przykładów przestrzeni przyjaznej dziecku, otwartej i umożliwiającej mu wszechstronny rozwój w myśl idei zrównoważonego rozwoju.
Bibliografia
Źródła
Ball D. J.,. Playgrounds – risks, benefits and choices, Contract research report 426/2002, Middlesex University, London 2002.
Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
dn. 20 listopada 1989r.
Nasza Wspólna Przyszłość, Raport Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju z 1987 roku.
Wykład Philipa Zimbardo „Czy gwałt porządkuje świat? Relacje dobra i zła w kulturze współczesnej” wygłoszony podczas Festiwalu DIALOG Wrocław w dniu 12.10.2013r.
w Teatrze Polskim we Wrocławiu.
Opracowania
Barber B. R., Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka o obywateli, Wydawnictwo MUZA SA, Warszawa 2008.
Bauman Z., Konsumowanie życia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Kraków 2009.
Bauman Z., Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, Wyd. Sic!, Warszawa 2007.
Bhattacharya S., Cummings H., Gilmore J. i in., Universal Playgrounds: Integrating All Children Through Play, Wydawnictwo University of Maryland, Maryland 2003.
Blades R., Gill Ch., Evaluation of Paly England. A Sumary of years one to four, National Children’s Bureau, Londyn 2012.
Brughardt G., The Genesis of Animal Play: Testing the limits, MIT Press, Cambridge 2005
Giddens A., Europa w epoce globalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Kapica G., Zabawa. Jest w niej ukryty skarb. Aktualne konteksty edukacyjne, [w:] Włoch S.,
Edukacja przedszkolna w teorii i praktyce, Uniwersytet Opolski 2006.
Kelin N., No logo¸ Świat Literacki, Izabelin 2004.
33
M. Mendel, Pedagogika miejsca i animacja…, op. cit., s. 21.
263
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Mendel M., Pedagogika miejsca i animacja na miejsce wrażliwa, [w:] (red.) Mendel M., Pedagogika miejsca, o Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP we Wrocławiu, Wrocław 2006.
Mendel M., Wstęp, [w:] (red.) Mendel M., Pedagogika miejsca, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP we Wrocławiu, Wrocław 2006.
Shackell A., Butler N., Doyle P. i in., Design for play: A guide to creating successful play
spaces, Play England 2008).
Sendzimir J., Przedmowa, [w:] (red.) Kronenberg J., Bergier T., Wyzwania zrównoważonego
rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010
Tuan Y.-F., Przestrzeń i miejsce, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
Strony internetowe
http://ec.europa.eu/environment/eussd.
http://www.amazon.com/Street-Play-Martha-Cooper/.
http://www.globalissues.org/article/408/sustainable-development-introduction
http://www.ine-isd.org.pl.
http://www.millegomme.com/.
http://www.plasticplus.co.il.
http://www.play-scapes.com/.
http://www.pracowniak.pl.
http://www.przetworydesign.com.
http://www.re-blok.pl.
http://soulemama.typepad.com.
http://www.theepochtimes.com/.
http://ulicaekologiczna.pl/zdrowy-styl-zycia/naturalne-place-zabaw.
http://www.unic.un.org.pl/edukacja_rozwoj.
Artykuły prasowe
Czapczyńska-Podolska M., Ewolucja placu zabaw. Koncepcja przestrzeni zabaw dla dzieci
w Europie i Stanach Zjednoczonych, „Przestrzeń i Forma” 2010, nr 13.Dzieci spędzają
zbyt dużo czasu przed telewizorem, media.wp.pl/.
Kowalska A., Nowy plac zabaw zbudowali ze starych palet, http://cjg.gazeta.pl/.
Monika Białas, Patryk Białas
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ SEKSUALNY DZIECI
I MŁODZIEŻY
Ludzie dążą do zaspokojenia swoich potrzeb – jest to czymś zupełnie naturalnym.
Zdaniem Natalii Han – Ilgiewicz pojęcie „potrzeba” należy analizować oraz tłumaczyć
poprzez jego składowe - „potrza”, „trza”, „trzeba”, które akcentują, iż konieczne jest podejmowanie aktywności w konkretny sposób1. Tym samym można uznać, iż jest to swoistego rodzaju konieczność, wewnętrzny przymus, pragnienie, które człowiek stara się
zrealizować, osiągnąć. Wraz z upływem lat potrzeby człowieka ulegają zmianie - ma to
nierozerwalny związek z rozwojem człowieka na różnych płaszczyznach. W związku
z powyższym można stwierdzić, iż termin „rozwój” jest synonimem „postępu”2. Należy
pamiętać, iż jedynie pełny, zrównoważony rozwój ma sens i rację bytu.
Seksualność człowieka formuje się od jego najmłodszych lat życia. Zjawisko to
zawiązane jest z komunikatami otrzymywanymi od rodziców - dzieci przez to tworzą obraz swojego własnego „ja”, uczą się akceptacji własnego ciała, sposobów okazywania
uczuć3. Seksualność człowieka jest jego wrodzoną funkcją organizmu oraz jednym z podstawowych elementów motywujących do podejmowania i kontynuowania relacji interpersonalnych. Zatem jest to pierwotna forma komunikacji niewerbalnej, a przejawia się
w zachowaniach seksualnych4. Wobec tego odgrywa ona jedną z głównych ról w życiu
człowieka – zarówno kiedy jest się niemowlęciem, noworodkiem, dzieckiem, nastolatkiem, dorosłym czy też osobą w podeszłym wieku.
Analizując seksualność człowieka można dostrzec interakcje trzech składowych,
tj.: czynnika biologicznego (warunek reprodukcji), czynnika subiektywnego (indywidualne
doznania związane ze współżyciem) oraz czynnika społecznego (porozumiewanie się
z osobami trzecimi, które ma na celu wzajemne uszczęśliwianie się)5. Dzięki takiemu ujęciu seksualności można dostrzec jej wielowymiarowość oraz złożoność.
Zachowania seksualne stanowią integralną część relacji i zachowań społecznych, są
one determinowane przez panującą w danym miejscu kulturę, która ma wpływ na to, kiedy
i gdzie sfera seksualna człowieka ujawnia się, wyraża, aktywizuje6. Tym samym można
stwierdzić, iż aktywność seksualna ludzi jest pośrednio powiązana z typem kultury.
Omawiając zachowania seksualne dzieci i młodzieży należy wziąć pod uwagę dwa
aspekty: aktywność w granicach normy rozwojowej i dewiacje. Bywa, iż czasami trudno
określić, co jeszcze mieści się w normie rozwojowej, a co wychodzi poza jej granice a nawet wchodzi w zakres dewiacji. Dlatego istotne jest tutaj określenie pewnych kryteriów,
1
M. Stańczak: Zaspokajanie potrzeb ucznia zdolnego w szkole. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko –
Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009, s. 60.
2
A. Matczak: Zarys psychologii rozwojowej. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003, s. 10.
3
M. Jósewicz: Przedszkolaki i seksualność. „Wychowanie w przedszkolu”. 2007, nr 9, s. 20.
4
A. Królikowska: Społeczno – kulturowe uwarunkowania zachowań seksualnych młodzieży (W:): M. Babik
(red.): Zachowania seksualne uczniów na terenie szkoły. Wydawnictwo WAM, Kraków 2009, s. 9 – 10.
5
Z. Izdebski: Rozwój seksualny młodzieży. (W:): Z. Izdebski, T. Niemiec, K. Wąż (red.): (Zbyt) młodzi rodzice. Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2011, s. 13 – 14.
6
A. Królikowska: Społeczno – kulturowe uwarunkowania zachowań seksualnych młodzieży. cyt. wyd., s. 11.
Monika Białas, Patryk Białas: Zrównoważony rozwój seksualny dzieci i młodzieży
265
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
dzięki którym owa klasyfikacja będzie możliwa, a przynajmniej łatwiejsza. Podstawowym
wyznacznikiem podziału „normalnej” aktywności seksualnej człowieka jest jego rozwój,
a więc okres, w którym się znajduje, a jeszcze ściślej jego wiek. Początkowo nie uświadomione potrzeby seksualne, które prowadzą do licznych napięć, sukcesywnie przeradzają
się i dojrzewają do ich zrozumienia i mentalizacji7. Dzięki kryterium, jakim jest wiek
można wyróżnić następujące „normalne” zachowania seksualne u dzieci i młodzieży:
- noworodek: u chłopców zdolność do erekcji; u dziewczynek zdolność do zwilżania ścian pochwy;
- 1. rok życia: dotykanie własnych genitaliów (u chłopców wcześniej niż u dziewczynek); czasami u dzieci występuje masturbacja oraz doznawanie orgazmu;
- 2. rok życia: dziecko posiada umiejętność odróżniania chłopców od dziewczynek
i odwrotnie; pojawia się identyfikacja z własną płcią; dziecko zaczyna interesować się różnicami fizycznymi pomiędzy dziewczynkami, a chłopcami; umiejętność nazewnictwa części ciała; w wieku 2 – 4 lat dziecku sprawia przyjemność chodzenie bez ubrania, a także
chęć towarzyszenia opiekunce w czasie korzystania z toalety; u dzieci może pojawić się
masturbacja dziecięca;
- 3. rok życia: dzieci wyrażają zainteresowanie nazewnictwem różnic fizjologicznych między płciami; dziewczynki próbują załatwiać swoje fizjologiczne potrzeby (oddawanie moczu) na stojąco; dzieci bawią się odgrywając role dorosłych; w owym wieku
może również występować masturbacja dziecięca; dzieci w wieku 3 – 4 lat mogą się obejmować, całować, przytulać, wyznawać miłość itp.; mogą sobie wzajemnie pokazywać
swoje genitalia; zgodnie z niektórymi teoriami w wieku 3 – 6 lat chłopcy wyobrażają sobie
matkę, jako swoją partnerkę, a dziewczynki ojca, jako swojego partnera;
- 4. rok życia: podczas stresu czy też chwili napięcia dziecko może czuć potrzebę
oddania moczu, tym samym chwytając się za genitalia; w owym wieku dziecko również
może dla zabawy pokazywać swoje genitalia oraz oglądać genitalia rówieśników; dziecko
ma pełną świadomość różnic fizycznych pomiędzy chłopcami, a dziewczynkami; w tym
wieku dziecko także bawi się poprzez odgrywanie dorosłych ról męskich bądź żeńskich;
u dziecka może pojawić się chęć samotności załatwiania swoich potrzeb fizjologicznych;
chłopcy niechętnie bawią się z dziewczynkami; podobnie jak we wcześniejszych okresach
życia może pojawić się masturbacja dziecięca;
- 5. – 7. rok życia: w początkowej fazie owego okresu dziecko jest bardzo zainteresowane różnicami pomiędzy płciami, jednak zainteresowanie to słabnie wraz z końcem
7 lat; dziecko zaczyna być wstydliwe; dziecko mocno identyfikuje się ze swoim opiekunem tej samej płci; w wieku 6 – 10 lat występuje wzajemna niechęć pomiędzy chłopcami,
a dziewczynkami; występuje naśmiewanie się oraz wyzywanie słowami związanymi
z czynnościami fizjologicznymi; w sporadycznych przypadkach może pojawić się zjawisko pokazywania swoich genitaliów rówieśnikom; dziecko ma fantazje i marzenia o podłożu seksualnym;
- 8. – 11. rok życia; sporadycznie występuje pokazywanie swoich genitaliów swoim
kolegom i koleżankom; rośnie zainteresowanie zachowaniami seksualnymi; mogą pojawić
się zainteresowania związane z wulgarnymi dowcipami, a także o podłożu seksualnym;
dziecko wstydzi się pokazywania swoich genitaliów przed rodzicami; coraz ważniejszą
funkcję pełni grupa rówieśnicza, przez co dziecko zaczyna psychicznie oddzielać się od
swoich opiekunów; pojawiają się przyjaźnie wśród tej samej płci; około 9. roku życia nie-
7
I. Obuchowska, A. Jaczewski: Rozwój erotyczny. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002, s. 85
– 86.
266
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
które dzieci zaczynają wymieniać się wiedzą na temat seksu, a także poszukują dodatkowych informacji w dostępnych dla siebie źródłach;
- 12. rok życia: rozpoczyna się okres adolescencji oraz rozwój drugo– i trzeciorzędowych cech płciowych; u znacznej grupy dziewcząt pojawia się pierwsza miesiączka;
chłopcy i dziewczęta opowiadają dowcipy o zabarwieniu erotycznym; coraz częściej używają wulgarnego słownictwa;
- 13. – 16. rok życia: jest to okres adolescencji; przed zakończeniem owego etapu
niemalże u każdej z dziewcząt pojawia się pierwsza miesiączka; w większości przypadków
przed ukończeniem 14. roku życia przez chłopca, dochodzi do pierwszej ejakulacji; chłopcy i dziewczęta zaczynają uprawiać masturbację, przy której towarzyszą im marzenia
i fantazje seksualne; zwiększa się zainteresowanie do płci przeciwnej; występuje huśtawka
emocjonalna; zarówno chłopcy jak i dziewczęta przejmują się swoim wyglądem zewnętrznym; nastolatek rozpoczyna życie towarzyskie polegające na chodzeniu na przyjęcia i dyskoteki; pojawiają się pierwsze związki, umawianie się na randki, całowanie w usta itp.;
w owym wieku mogą pojawić się pierwsze doświadczenia z życiem seksualnym (współżycie)8.
Dzięki owemu podziałowi zachowań seksualnych związanych z rozwojem człowieka, za normę związaną z aktywnością seksualną nastolatków uważa się takie zachowania, które: nie utrudniają realizacji zadań rozwojowych założonych w danej fazie
rozwojowej; mieszczą się w zakresie zachowań seksualnych typowych dla danego okresu
rozwojowego; odbywają się pomiędzy ludźmi będącymi w podobnym wieku; mają charakter dobrowolny; mają za zadanie zrealizować cele seksualne; nie naruszają w znacznym
stopniu przyjętego porządku społecznego9. Ujęcie to, umożliwia klasyfikację zachowań
seksualnych, które wychodzą poza normę rozwojową a nawet normę społeczną, tym samym mieszcząc się w obrębie parafilii. Dewiacji seksualnych jest bardzo dużo, dlatego też
nie sposób jest ich wszystkich przybliżyć i omówić. Jednak dla zobrazowania różnorodności parafilii można podać takie przykłady jak: agreksofilia; autoskopofilia; efebofilia; gerontofilia; pedofilia; zelofilia10.Jak więc widać dewiacje seksualne mogą przybierać
rozmaite natężenie i charakter odstępstwa od zachowań społecznie akceptowanych.
Dzięki ogólnej analizie zachowań seksualnych, określeniu czym jest norma seksualna a czym już parafilia, można wyodrębnić formy zachowań seksualnych. W okresie
dzieciństwa najczęściej jest to masturbacja dziecięca.
Przez masturbację dziecięcą rozumie się stymulowanie przez dziecko własnego
ciała i uzyskiwanie w ten sposób satysfakcji, uczucia przyjemności. Jest to podstawowa
forma ekspresji seksualnej w wieku dziecięcym. W zakres masturbacji dziecięcej wchodzi
masturbacja rozwojowa, eksperymentalna, a także instrumentalna. Masturbację rozwojową
cechuje nastawienie na przyjemność, powtarzalność, przemijanie wraz z upływem czasu,
ukrywanie jej, nie uszkadzanie ciała. Masturbację eksperymentalną cechuje z kolei nastawienie na zaspokojenie ciekawości, brak stałego schematu, przemijanie po interwencji,
jawność a także możliwość uszkodzenia ciała. Masturbację instrumentalną cechuje nastawienie na zaspokojenie innej potrzeby, powtarzalny schemat, przemijanie po zaspokojeniu
8
J. Wyżyńska: Jak chronić dzieci przed molestowaniem seksualnym. Poradnik nie tylko dla rodziców. Wydawnictwo MEDIA RODZINA, Poznań 2007, s. 73 – 80.
9
Z. Izdebski, K. Wąż: Aktywność seksualna młodzieży i jej społeczne uwarunkowania. [w:]: Z. Izdebski,
T. Niemiec, K. Wąż (red.): (Zbyt) młodzi rodzice. Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2011, s. 38 – 39.
10
A. Choromańska, D. Mocarska: Dewiacje i przestępstwa seksualne – klasyfikacje, aspekty prawne. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2009, s. 9 – 17.
267
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sflustrowanej potrzeby, demonstratywność a także rzadkie uszkodzenie ciała11. „Ograniczenia” co do form aktywności seksualnej dzieci, wynikają z fazy rozwojowej, w której się
znajdują i jej prawidłowości.
W okresie dorastania do najczęstszych form zachowań seksualnych zalicza się:
masturbację, petting, inicjację seksualną.
W okresie adolescencji masturbacja rozumiana jest, jako zachowanie, które
w głównej mierze ma na celu na samodzielnym doprowadzeniu do rozładowania napięcia
seksualnego, które najczęściej polega na stymulacji narządu płciowych. Możemy wyróżnić
masturbację nałogową (cechuje się powtarzalnością i nadmierną częstotliwością) masturbację o dziwacznym schemacie (np. osiągnięcie satysfakcji seksualnej za pomocą strumienia wody) oraz masturbację zagrażającą zdrowiu i życiu (np. osiąganie przyjemności przez
nakłuwanie własnego ciała, wykonywanie lewatyw itp.)12. Jak więc widać jest to już aktywność świadoma, zdeterminowana.
Przez petting rozumiemy aktywność seksualną w parze, która ma na celu osiągnięcie orgazmu bez inicjacji seksualnej. Można wyróżnić dwie formy pettingu a mianowicie:
pieszczoty genitalne oraz pieszczoty górnej części ciała (które często nazywane są terminem necking)13.
Inicjacja seksualna to inaczej podejmowanie kontaktów seksualnych – stosunek
genitalny. Jest to forma ostateczna i najbardziej dojrzała spośród wszystkich form zachowań seksualnych14.
Z rozmaitymi formami zachowań seksualnych można także spotkać się na terenie
szkoły, jednak znacznie różnią się od wyżej opisanych odmian aktywności i występują
z różnym nasileniem. W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące rodzaje zachowań
seksualnych występujących w szkole: trzymanie się par za rękę; obejmowanie się par; pocałunki; siedzenie dziewczyny na kolanach chłopaka bądź odwrotnie; rozmowy na temat
własnych doznań seksualnych; oglądanie materiałów, przedmiotów o treści, charakterze
erotycznym, seksualnym; składanie dwuznacznych propozycji kolegom/koleżankom; masturbowanie się; współżycie seksualne; gwałt; noszenie wyzywającego ubrania; udział
uczniów w przedsięwzięciach o charakterze erotycznym (np. nagrywanie filmów pornograficznych); komentarze związane z atrakcyjnością seksualną nauczycielek/nauczycieli oraz
kolegów/koleżanek; składanie dwuznacznych propozycji nauczycielom; prowokowanie
kolegów i nauczycieli do wypowiedzi związanych z seksualnością człowieka; imitowanie
stosunku seksualnego; niestosowne „wygłupy” (np. podnoszenie spódnic); publiczne obnażanie się; opowiadanie kawałów o tle seksualnym; wulgaryzmy o charakterze seksualnym15.
Tym samym można stwierdzić, iż zachowania seksualne towarzyszą nam niemalże
na każdym kroku naszego życia, różniąc się jedynie rodzajem i nasileniem. Jest to podstawowa potrzeba człowieka, która musi zostać zaspokojona w odpowiedni sposób, gdyż może to prowadzić do różnego rodzaju frustracji. Seksualność dzieci jak i młodzieży nie może
być w XXI wieku tematem tabu. Młodym ludziom należy uświadamiać ich seksualność
oraz wpierać w akceptowaniu swoich potrzeb. Istotną rolę w uświadamianiu seksualnym
młodego pokolenia (mogłoby się wydawać) powinna odgrywać edukacja seksualna, która
11
M. Beisert: Eksperymenty seksualne okresu dzieciństwa. [w:]: M. Baisert (red.): Seksualność w cyklu życia
człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 125 – 134.
12
Tamże, s. 159 – 162.
13
Tamże, s. 162.
14
I. Obuchowska, A. Jaczewski: Rozwój erotyczny. cyt. wyd., s. 100.
15
M. Babik: Agresja seksualna uczniów na terenie szkoły. [w:]: M. Babik (red.): Zachowania seksualne
uczniów na terenie szkoły. Wydawnictwo WAM, Kraków 2009, s. 31 – 32.
268
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
zdaniem Moniki Staszewicz w Polskiej szkole niestety nie istnieje, jednak można się z nią
spotkać w Internecie bądź na podwórku. Pierwszym źródłem informacji na temat seksualności powinni być rodzice, jednak często nie zaspakajają oni ciekawości swoich potomków. W wyniku tego nastolatkowie zaczynają poszukiwać informacji wśród rówieśników
bądź też starszych znajomych. Ogromnym zagrożeniem są także informacje z „wszechwiedzącego” Internetu16. Ponadto mankamentem zdaje się być fakt, iż zajęcia z wychowania do życia w rodzinie są realizowane przez nauczycieli Wos-u, historii bądź biologii.
Zdarza się także (bardzo rzadko), iż owe lekcje są prowadzone przed pedagogów lub psychologów szkolnych. Problem stanowią również podręczniki do owych zajęć. Pomimo iż
są stosowane sporadycznie, to nie każdy z pakietów jest neutralny światopoglądowo. Najczęściej są ukierunkowane jednotorowo, uwzględniając tym samym jeden, określony punkt
widzenia17. Dopóki edukacja nie wyjdzie w pełni naprzeciw owej problematyce, dopóty
seksualność młodzieży, a tym bardziej dzieci, będzie pozostawać w cieniu - tematem tabu.
Sabrina Weill twierdzi, że „im dłużej nastolatek opóźnia moment inicjacji seksualnej tym
więcej czasu daje swojemu umysłowi, by dogonił rozwój cielesny i tym większe szanse
stwarza, że będzie potrafił chronić się przed chorobami i przypadkową ciążą, kiedy nadejdzie właściwi czas”18. Należy jednak pamiętać, iż należy młodym ludziom dać ową szansę,
i kształtować w nich odpowiednią postawę od najmłodszych lat, tylko to pozwoli im na
zrównoważony rozwój seksualny.
Bibliografia
Babik M., Agresja seksualna uczniów na terenie szkoły. [w:]: M. Babik (red.): Zachowania seksualne uczniów na terenie szkoły. Wydawnictwo WAM, Kraków 2009.
Beisert M., Eksperymenty seksualne okresu dzieciństwa, [w:]: M. Baisert (red.): Seksualność
w cyklu życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Choromańska A., Mocarska D., Dewiacje i przestępstwa seksualne – klasyfikacje, aspekty
prawne. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2009.
Igielska B., Fakultet z seksu. „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze”. 2010, nr 6
Izdebski Z., Rozwój seksualny młodzieży. [w:] Z. Izdebski, T. Niemiec, K. Wąż (red.): (Zbyt)
młodzi rodzice. Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2011
Izdebski Z., Wąż K.: Aktywność seksualna młodzieży i jej społeczne uwarunkowania.
[w:] Z. Izdebski, T. Niemiec, K. Wąż (red.): (Zbyt) młodzi rodzice. Wydawnictwo
TRIO, Warszawa 2011
Jósewicz M., Przedszkolaki i seksualność. „Wychowanie w przedszkolu”. 2007, nr 9
Królikowska A., Społeczno – kulturowe uwarunkowania zachowań seksualnych młodzieży
[w:] M. Babik (red.): Zachowania seksualne uczniów na terenie szkoły, Wydawnictwo
WAM, Kraków 2009
Matczak A., Zarys psychologii rozwojowej. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa
2003
Obuchowska I., Jaczewski A.: Rozwój erotyczny. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa
2002
16
B. Igielska: Fakultet z seksu. „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze”. 2010, nr 6, s. 9 -10.
A. Pomianowska: Co z tym „seksem”? „Emocje”. 2011, nr 3, s. 12.
18
D. Ruszkiewicz: Miłość w życiu nastolatków. „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze3”. 2010, nr 10, s.
40.
17
269
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Pomianowska A., Co z tym „seksem”? „Emocje”. 2011, nr 3
Ruszkiewicz D.: Miłość w życiu nastolatków. „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze3”. 2010,
nr 10
Stańczak M., Zaspokajanie potrzeb ucznia zdolnego w szkole. Wydawnictwo Uniwersytetu
Warmińsko – Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009
Wyżyńska J., Jak chronić dzieci przed molestowaniem seksualnym. Poradnik nie tylko dla rodziców. Wydawnictwo MEDIA RODZINA, Poznań 2007
Borys Glass-Brudziński
W STRONĘ ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO MODELU
EDUKACJI.
OD DYSLEKSJI DO INNOWACJI.
Hans Christian Andersen, Michał Anioł, Alexander G. Bell, Ludwig van Beethoven, Richard Branson, Lewis Caroll, Agatha Christie, Winston Churchill,
Pierre Curie, Charles Darwin, Charles Dickens, Walt Disney, Thomas Edison,
Dwight D. Eisenhower, Albert Einstein, Michael Faraday, Gustave Flaubert,
Henry Ford, Benjamin Franklin, Galileo Galilei, Bill Gates, Vincent van Gogh,
John Grisham, Ernest Hemingway, John Irving, Thomas Jefferson, John
F. Kennedy, Jacek Kuroń, John Lennon, Wolfgang Amadeusz Mozart, Isaac
Newton, Ludwik Pasteur, George Patton, Pablo Picasso, Edgar A. Poe, Nelson
Rockefeller, Auguste Rodin, Anna E. Roosevelt, Steven Spielberg, Quentin Tarantino, Mark Twain, Julius Verne, Leonardo Da Vinci, Andy Warhol, George
Washington, Woodrow Wilson.
Rozpoczynam ten tekst dość niestandardowo, a więc nie, jak to jest w zwyczaju, od
cytatu stanowiącego jego myśl przewodnią. Ludzi znanych z uwagi na ich dokonania,
a zebranych tu w porządku alfabetycznym dość przypadkowo, wymieniam nieprzypadkowo. Łączy ich jedno – wszyscy oni byli, bądź są dyslektykami. Można oczywiście
uznać,że dokonania tych osób oraz fakt stwierdzonej u nich dysleksji, to rzecz przypadkowej koincydencji. W niniejszym tekście zamierzam dowieść tezy zgoła przeciwnej. Otóż
przyjmuję w nim, iż nie jest to zbieg okoliczności. Co więcej, będę się również starał wykazać, że osiągnięcia tych wybitnych przedstawicieli tak różnych dziedzin i dyscyplin,
były wręcz wynikiem ich niekonwencjonalnego – dyslektycznego sposobu myślenia. Dlatego też, dysleksja będzie w centrum zainteresowania moich rozważań dotyczących kształtu współczesnej edukacji, w perspektywie szeroko pojętej kreatywności1. Ze względu na
złożony charakter podjętego tu zagadnienia oraz szeroki kontekst odniesień, tekst ten ma
formę interdyscyplinarną. Sądzę, iż taka jego eseistyczna postać, może wpisać się w szerszą debatę o potrzebie reformy edukacji. Postulowana w nim konieczność kształtowania
twórczych postaw, przyjmuje za cel uświadomienie potrzeby opracowania takich narzędzi
dydaktycznych, które wspierałyby rozwój kreatywnych predyspozycji, na każdym etapie
kształcenia. W tym upatruję istotę nowoczesnego modelu szkolnictwa. Takiego, które
rozwijając kreatywność uczniów i studentów różnych dyscyplin, wspierałoby ich przyszłą
zawodową innowacyjność2. Dlatego też, opisując specyfikę dyslektycznego myślenia,
wskażę na te w nim aspekty, które wiążą się z jego twórczym charakterem.
1
Internetowy Słownik Języka Polskiego podaje następujące znaczenie słowa kreatywny – „tworzący coś
nowego lub oryginalnego” (Kreatywny, [w:] Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp: 28 października
2013], <http://sjp.pwn.pl/slownik/2564882/kreatywny> ).
2
Definicję innowacyjności przytaczam za Wielką Encyklopedią PWN: „Innowacje [łac. innovatio < innovare ‘odnawiać], nowości, rzeczy nowo wprowadzone; w gospodarce wdrażanie nowych technologii, two-
Borys Glass-Brudziński: W stronę rozwoju zrównoważonego modelu edukacji. Od dysleksji do... 271
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Zacznę więc od wprowadzenia, mającego na celu przybliżenie specyfiki dysleksji
w świetle współczesnych badań psychologicznych. Tu odwołam się m.in. do metodologii
opracowanej przez Lwa S. Wygotskiego, ujmującej naukę czytania i pisania w perspektywie rozwoju wyższych funkcji psychicznych. Następnie przejdę do analizy „psychodynamiki" dysleksji na gruncie teoretycznym, stworzonym w językoznawstwie przez Romana
Jakobsona i Morrisa Halle’a. Posłuży to zbudowaniu modelu teoretycznego, stanowiącego
punkt wyjścia dla rozważań o naturze innowacyjności, przyjmującej jako jej niezbywalny
warunek – kreatywność językową. Stąd, już tylko krok do wytyczenia perspektywy dla
kształtowania zrównoważonego rozwoju w edukacji.
Wprowadzenie.
Wokół dysleksji narosło wiele nieporozumień i stereotypów. Faktem jest, iż w praktyce społecznej diagnoza, i co za tym idzie zaświadczenie o dysleksji, bywają nadużywane,
jako pretekst do zwolnienia z obowiązku znajomości ortografii. Skutkiem tego, dysleksja
bywa traktowana, jako wymysł psychologów. Niestety, dzieje się to ze szkodą dla praktyki
pedagogicznej, a więc z krzywdą dla rzeczywistych dyslektyków. Nie jest bowiem prawdą,
że dysleksja wiąże się z obniżonym ilorazem inteligencji, czy zaburzeniami natury poznawczej.
Po raz pierwszy, dysleksja rozwojowa została opisana ponad 100 lat temu na
łamach British Medical Journal (Pringle-Morgan, 1896). Zamieszczony tam
tekst dotyczył 14-letniego chłopca imieniem Percy, który nie był w stanie nauczyć się czytać, mimo posiadanej ‘normalnej’ inteligencji3.
Moje zainteresowanie dysleksją wynika z lektury i namysłu nad kulturą tzw. nowych
mediów, osobistych doświadczeń (jestem dyslektykiem) oraz poczynionych obserwacji,
w tym rozmów z wieloma artystami, z zakłopotaniem przyznającymi się do dysleksji (sama natura tego zaburzenia skłania mnie do wniosku, iż to właśnie w większości artyści,
czy lepiej – ludzie twórczy są dyslektykami). Ponad to, perspektywy: psychologiczna, językoznawcza, filozoficzna oraz medioznawcza wskazują, iż właśnie analiza dysleksji, jako
dyspozycji psychicznej, podjętej na gruncie każdej z tych dyscyplin, może zaowocować
wnikliwym studium kreatywności (nie tylko językowej). Otóż specyfika tej dysfunkcji
sprawia, iż dyslektycy pomysłowo/kreatywnie kompensują sobie specyficzne dla dysleksji
deficyty. Manifestuje się to twórczym operowaniem znakami, w którym znaczenia konstytuowane są sytuacyjnie – kontekstualnie. Dodam przy tym, podkreślając z całą mocą, iż
tekst ten nie jest czymś na kształt promocji wtórnego analfabetyzmu. Jego celem jest
zwrócenie uwagi na te aspekty refleksji nad naturą znaku i języka, w których „psychodynamika” dysleksji może stanowić pomost między postawionymi w tradycji tej refleksji
pytaniami, a powszechnym doświadczeniem współczesności. To właśnie współcześnie, za
sprawą tzw. nowych mediów w ich zapośredniczająco-organizującej roli, zmaterializowały
3
rzenie organizacji i instytucji; i. technologiczne są dzielone na: i. produktowe – wprowadzanie do produkcji nowych wyrobów i usług, oraz i. procesowe – zastosowanie nowych sposobów uzyskiwania tych samych wyrobów; […] i. organizacyjne i instytucjonalne są ściśle związane z → przedsiębiorczością,
stanowią jej nieodzowny element; […] ponieważ innowatorzy, tzn. osoby wprowadzające i., muszą przełamywać opór społ. Wynikający z konserwatyzmu, stosunki społ. mają istotny wpływ na wdrażanie i.; jedynie gospodarka rynkowa wytworzyła stosunki społ. wręcz wymuszające i. – poprzez konkurencję.
P.F. Druckner, Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, Warszawa 1992; J.A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszaw 1992.” (Wielka Encyklopedia PWN, tom 12, Warszawa 2002,
s. 149).
Snowling M. J., Dyslexia, (przekład: D. Rospierska, opracowanie: A. Brzezińska), Oxford 2001, s.14.
272
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
się w pełni, diagnozowane niegdyś, jako tendencje – procesy kulturowe, a część ze sproblematyzowanych w filozofii i językoznawstwie zagadnień, zyskała nowe światło. Tekst
ten ma więc na celu analizę implikacji wpisania rzeczonej dyspozycji dyslektycznej,
w dyskurs kultury nowych mediów, komunikacji i wreszcie edukacji. Idzie o to, aby rzeczywistym (zdiagnozowanym) dyslektykom, zapewnić „narzędzia” (wypracowane już
w praktyce pedagogiczno-psychologicznej) korygujące ich specyficzne deficyty poznawcze, tym samym przystosowując ich do tradycyjnego modelu kształcenia. Jednocześnie
uzupełniając ów model o procedury dydaktyczne rozwijające pierwiastek kreatywny,
w który, co będę dowodził, niejako naturalnie wyposażeni są dyslektycy. Z czego ów
pierwiastek wynika i jak materializuje się w praktyce kulturowej wyjaśnię poniżej.
Dysleksja – perspektywa psychologii rozwojowej.
„Ludzie dotknięci dysleksją często wypracowują różne strategie radzenia sobie
z trudnościami w czytaniu. Na przykład: jeśli nawet sprawia im ogromną trudność odczytanie nieznanego słowa, często udaje im się je zidentyfikować na
podstawie kontekstu, w którym się ono pojawia w tekście4.
Nauka czytania i pisania jest skomplikowanym procesem, wymagającym rozwinięcia
umiejętności, spośród których niektóre uwarunkowane są genetycznie, inne wyuczone
świadomie tudzież podświadomie – na podstawie własnego doświadczenia. Kiedy dziecko
uczy się, że słowa powstają przez łączenie mniejszych dźwięków mowy – poznaje tzw.
„fonologiczny system języka”. Natomiast kiedy uczy się ono pisać musi opanować dopasowywanie dźwięków do ich symboli przedstawieniowych w postaci liter alfabetu. Wtedy
to poznaje tzw. „graficzny system przekazu języka” (Bragdon, Gamon, 2003, s.46-47).
Na potrzeby niniejszego tekstu przybliżę problemy związane z próbami jednoznacznej definicji dysleksji, usystematyzuję dotychczasowe rozstrzygnięcia metodologiczne oraz zrekonstruuję przebieg nauki czytania i pisania, celem wskazania „momentu”,
w którym pojawiają się charakterystyczne dla dysleksji deficyty poznawcze (lepiej chyba
mówić o zaburzeniach, ponieważ dają się one korygować). A więc od definicji dysleksji,
przejdę do aspektu jej rozwojowych uwarunkowań. Właśnie uwarunkowania rozwojowe
mają zasadnicze znaczenie dla specyfiki dyslektycznych dyspozycji psychicznych – dyslektycznego systemu poznawczego. Sproblematyzował je wnikliwie Lew S. Wygotski,
który naukę czytania i pisania, traktuje jako proces kształtowania nowej wyższej funkcji
psychicznej – mowy pisanej. Powstaje ona w wyniku powiązania znaczenia dźwięków
mowy ludzkiej ze znakami graficznymi pisma. Podobnie jak każda wyższa funkcja psychiczna, tak i mowa pisana na drodze osiągania swojej dojrzałej postaci, przechodzi szereg
przeobrażeń. Składają się one na złożony i długotrwały proces rozwoju, w którym można
wyróżnić następujące stadia: 1) stadium naturalne; 2) stadium „naiwne”; 3) stadium zewnętrzne; 4) stadium wewnętrzne. Stadia te wyodrębnia się ze względu na występowanie
charakterystycznych typów organizacji funkcji psychicznych wykorzystywanych podczas
czynności czytania i pisania (za: Jabłoński, 2002, s. 132). Dodam przy tym, że sam Wygotski systematyzując proces nauki czytania i pisania, nie uwzględnia dynamiki dyslektycznych zaburzeń. Jego teoria stanowi jednak teoretyczne odniesienie dla wielu badaczy
zajmujących się tym zjawiskiem.
Dysleksja zatem, rozwojowo wpisuje się w etap nauki czytania i pisania, wyróżniony i nazwany przez Wygotskiego – stadium zewnętrznym (za: Jabłoński, 2002, s.138).
4
Bragdon A., Gamon D., Kiedy mózg pracuje inaczej, Gdańsk 2003, s.48.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Właśnie w tym stadium mogą pojawić się charakterystyczne dla dysleksji zaburzenia. Najbardziej znaczące, z perspektywy konsekwencji tu rozpatrywanych, są dla tego stadium:
niedostateczna umiejętność różnicowania znaczeń słów takich samych w brzmieniu, ale
innych w pisowni, tzw. homonimów (np. stóg-stuk, może-morze) oraz błędy
w rozpoznawaniu fonemów (za: Jabłoński, 2002, s.142). Dodam jeszcze, że po stadium
zewnętrznym w prawidłowym przebiegu rozwoju umiejętności czytania i pisania, powinno
nastąpić – stadium wewnętrzne, które jest ostatnim procesem nabywania umiejętności
czytania i pisania. Jest to proces tzw. „wrastania do wewnątrz” tych umiejętności (za: Jabłoński, 2002, s.139). Proces ten nazwany został w dyskursie medioznawczym, jako „interioryzacja pisma” (a więc uwewnętrznienie alfabetu fonetycznego, zwłaszcza w jego
postaci drukowanej). W przypadku dysleksji, to właśnie „wrastanie do wewnątrz” następuje, ale jest niepełne – zaburzone/zakłócone. Właśnie zaburzenia w uwewnętrznianiu operacji znakowych, którymi w przypadku czytania i pisania są reguły budowania
i odszyfrowywania znaczeń wypowiedzi pisemnych, będą kluczowe dla proponowanej tu
koncepcji kreatywności językowej. Pozwolę sobie zacytować definicję dysleksji opracowaną przez International Dyslexia Society:
Dysleksja jest jednym z poważnych zaburzeń uczenia się, o organicznym pochodzeniu. Jej przejawem są trudności w dekodowaniu pojedynczych słów, co
jest wyrazem niedostatecznie wykształconej świadomości fonologicznej. Powyższe trudności w rozpoznawaniu wyrazów są często zaskakujące w odniesieniu do wieku czy innych poznawczych umiejętności; nie są one wynikiem
opóźnienia w rozwoju czy też uszkodzenia zmysłów. Dysleksja manifestuje się
poprzez różnorodne trudności językowe, włączając w to na dodatek trudności
z czytaniem oraz wyraźne problemy z nabyciem biegłości w pisaniu i literowaniu5.
Zasadniczo, przyjmuje się, iż główną przyczyną „niedostatecznie wykształconej świadomości fonologicznej” są błędy widzenia, czy lepiej – zakłócenia postrzeżeniowe (tzw. sakad, czyli ruchów skokowych oczu, wykonywanych podczas czytania), nie zaś deficyty
intelektualne (Mauer, 1997, s.185).
W tym miejscu uważam za konieczne sprostowanie możliwych wątpliwości, bądź
też, co gorsza, podejrzeń o szerzenie czy propagowanie rzeczonego wcześniej wtórnego
analfabetyzmu. Otóż celem tego tekstu i tym, co uważam za zasadniczą jego wartość oraz
wkład do dyskursu związanego z nowymi mediami, komunikacją i tym samym, praktyką
edukacyjną, jest zwrócenie uwagi na różnice w specyfice starych i tzw. nowych mediów.
Przy tym, istotne jest, że o ile nowe media anektują stare w procesie konwergencji (integracji/współistnienia/współdziałania), o tyle znacząco zmieniają się warunki funkcjonowania drugich. Przede wszystkim, współczesne (cyfrowe) środowisko, determinuje, czy też
redefiniuje sposób funkcjonowania starych mediów. Bo, przytaczając klasyka refleksji
medioznawczej, to medium jest przekazem (McLuhan, 2001), „oznaczającym” przekaz.
Wyznacznikiem tego procesu jest w perspektywie mediów cyfrowych – interaktywność.
W świetle implikacji, które podejmę, jako przedmiot rozważań, spostrzeżenie to ma kluczową teoretycznie wartość. Wrócę więc do wspomnianej praktyki edukacyjnej. Rzecz
w tym, że o ile druk w postaci analogowej, jako fundament naszej kultury wyznacza swoistą praktykę edukacyjną i szerzej komunikacyjną, o tyle w postaci cyfrowej, praktyki te
ulegają zasadniczej zmianie. Otóż, tradycja szkolnictwa oparta jest na przekazie drukowanym, przekaz werbalny jakkolwiek istnieje, to pełni tylko rolę pośrednika w zdobywaniu
5
Snowling M. J., Dyslexia, (przekład: D. Rospierska, opracowanie: A. Brzezińska), Oxford 2001, s.24-25.
274
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wiedzy. Tradycja ta, wyklucza twórcze myślenie i nastawienie na wspólne rozwiązywanie
postawionych przez nauczycieli problemów. Bazuje raczej na odtwarzaniu zdobytej wiedzy. Dlatego też, warunkiem przystosowania do takiej edukacji jest pełna – wewnętrzna
interioryzacja alfabetu fonetycznego, a ściślej – druku, jako medium. Konieczne staje się
więc ostatnie – wewnętrzne stadium nabywania umiejętności czytania i pisania wg. Wygotskiego (za: Jabłoński, 2002, s.139-140).
W żadnej mierze nie podważam konieczności wykształcenia tej kompetencji psychicznej w środowisku wyznaczonym zadrukowaną książką, która warunkuje wewnętrzne
operacje myślowe, a więc wzrastającą konieczność artykulacji introspekcji. I, jakkolwiek
wykształcenie introspekcji wiąże się bezpośrednio właśnie z wewnętrzną interioryzacją
alfabetu fonetycznego (jego stadium wewnętrznym), to nie chcę przez to powiedzieć, iż
dyslektycy pozbawieni są myślenia wewnętrznego. Jak zauważyłem wcześniej, w przypadku dysleksji uwewnętrznienie pisma jest raczej niepełne, powtórzę – zakłócone.
W konsekwencji, dyslektyczne operacje znakowe są zewnętrzne w dwójnasób. Po pierwsze, ze względu na błędy postrzeżeniowe, w wyniku, których słowa mogą zyskać nowe
kontekstualnie powstające znaczenia (lub formujące je w inną ich postać – kształtującą
neologizmy). Po drugie, z uwagi na specyficzny sposób organizacji myślenia znaczeniami,
warunkowanymi sytuacyjnie. W obu przypadkach – kontekstualnym i sytuacyjnym, manifestuje się dyslektyczna zewnętrzność operacji znakowych. To, co interesujące
z perspektywy edukacji, to pytanie o środowisko mediów elektronicznych, które za sprawą
interaktywności, wyznacza zupełnie inny sposób partycypacji z medium druku w postaci
elektronicznej. Tworzy ono nowy tryb funkcjonowania znaku, a ściślej kontekstualnosytuacyjne kształtowanie znaczeń i właśnie operacyjne posługiwanie się znakiem. Innymi
słowy, znaczenia wyznacza pragmatyka ich użycia, właśnie kontekst-sytuacja, na przykład
postawionego do rozwiązania problemu. W tym sensie, kultura wytnij/wklej może nabrać
trochę innego, mniej pejoratywnego znaczenia. Oczywiście, pod warunkiem, że służyć
będzie rozwiązaniu kwestii jakiegoś zasadniczego rodzaju, a nie np. sprawdzeniu posiadanej wiedzy z danego zakresu. Wtedy może irytować. W takim – operacyjno/pragmatycznym modelu edukacji, lepiej sprawdza się dyslektyczne stadium zewnętrzne
posługiwania się znakiem i znaczeniami w ogóle, a więc właśnie niepełna interioryzacja
pisma – alfabetycznego w postaci drukowanej – znaku i szerzej znaczeń. Jest to sposób
myślenia i posługiwania się znakiem w tekście, w którym znaczenia, jako kształtowane
sytuacyjnie – kontekstualnie, mogą być rozumiane w postaci konfiguracji (kształtu ich
użycia/ użycia ich kształtu). W przypadku mediów elektronicznych, dobrym przykładem
operacyjnego, kontekstualnego użycia znaku są np. emotikony, sprawdzające się w korespondencji elektronicznej lub słowa rozszerzające – nadbudowujące znaczenia, w wyniku
zamiany liter. Na przykład taki neologizm, jak słowo – cytuacja. Pozornie nic nie znaczące, ale w kontekście przytaczania czyichś słów, z pewnej sytuacji, może nabrać całkiem
celnego znaczenia. Są to dwa spośród wielu, a więc skromne przykłady tendencji, których
nie sposób szerzej tu opisać, celem bardziej dogłębnego wprowadzenia w specyfikę dyslektycznych operacji znakowych – kreatywnego kształtowania znaków, znaczeń, słów,
zdań i wszelkich jednostek znaczących.
Zmierzam do następującej konkluzji tej części. Operacyjne posługiwanie się znakiem
i znaczeniami w proponowanej przeze mnie postaci, stanowi o tyle nowy sposób myślenia,
że po raz pierwszy łączy dysleksję z kreatywnością językową, tą zaś z innowacyjnością.
Takie rozumienie dysleksji, jako dyspozycji psychicznej wyznaczającej standardy kreatywnego – operacyjnego posługiwania się znakiem w stadium zewnętrznym (wynikłego
z niepełnej interioryzacji druku), uważam za konieczne do uwzględnienia przy projekto-
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
waniu nowoczesnego modelu praktyki edukacyjnej. Ta powinna bowiem zapewnić warunki zrównoważonego rozwoju edukacyjnego dziecka, dostosowanego do wyzwań współczesności. Wobec tak sproblematyzowanej kwestii dyslektycznej dyspozycji, w kontekście
funkcjonowania znaku w nowych mediach oraz praktyce kształtowania innowacyjności,
jako sposobu myślenia, a więc swego rodzaju kompetencji psychicznej, za najistotniejsze
w perspektywie współczesnej pedagogii, uważam uwzględnienie obu kompetencji poznawczych. Zatem przy projektowaniu nowoczesnego modelu szkolnictwa należałoby
uwzględnić zarówno kształtowanie umiejętności biegłego czytania i pisania (w jego stadium wewnętrznym), z uwzględnieniem korekcji ewentualnych deficytów, jak
i operacyjnego (w jego stadium zewnętrznym) charakterystycznego dla dysleksji. Innymi
słowy, wyrażając rzecz najprościej – uwrażliwiać na różny sposób funkcjonowania znaku,
w zależności od medium i kontekstu użycia. Potrzeba ta wynika to z różnej specyfiki funkcjonowania znaku w omawianych tu nośnikach treści, w ich funkcji oznaczającej.
Kreatywność językowa – perspektywa językoznawstwa strukturalnego.
Po omówieniu operacyjnego posługiwania się znakiem, a więc specyficznie dyslektycznej dyspozycji psychicznej, przejdę teraz do umiejscowienia jej w teorii języka. W tym
celu posłużę się koncepcją wypracowaną w językoznawstwie przez Romana Jakobsona
i Morrisa Halle’a. Zbudowany przez nich model struktury języka, zawiera również wnikliwe studium zaburzeń afatycznych. To właśnie owe zaburzenia stanowią dla Jakobsona
i Halle’a pretekst do omówienia różnych strategii kompensacji deficytów funkcji poznawczych u pacjentów cierpiących na afazję (Jakobson, Halle, 1964). Posłużę się ich koncepcją, aby przez analogię z zaburzeniami afatycznymi, rozpatrzyć naturę dyslektycznych
zaburzeń językowych na gruncie teorii języka.
Jakobson i Halle, ze względu na językowy charakter afazji, rozróżniają dwa typy afatycznych zaburzeń struktury języka: zakłócenie w dziedzinie podobieństwa (selekcji
i substytucji) oraz zakłócenie w dziedzinie przyległości (kombinacji i przynależności kontekstowej) (Jakobson, Halle, 1964, s.112). Będzie to dla tej pracy rozróżnienie kluczowe,
ponieważ tak, jak afazja jest stanem regresywnym, tak dysleksja stanowi dyspozycję psychiczną nie zaburzającą samych funkcji poznawczych. Natomiast najważniejsze jest to, że
językowy charakter obu, stanowi o specyfice ich odniesienia do znaku i znaczeń,
w najszerszym tego słowa znaczeniu. Rzecz w tym, że „psychodynamikę” dysleksji charakteryzują cechy specyficzne dla afatycznego zakłócenia w dziedzinie podobieństwa.
Oznacza to, że na poziomie każdego znaku językowego, dochodzi w obu przypadkach
(afatycznym zakłóceniu w dziedzinie podobieństwa i dysleksji) do zaburzenia selekcji
i substytucji, a więc możliwości zastąpienia danego znaku jego formą alternatywną, przewidzianą w ramach kodu języka. Skutkiem tego, wybór ekwiwalentów znakowych, niekoniecznie uznanych w kodzie danego języka, określa kontekst użycia – przyległość do
innych jednostek znaczących – znaczeniowych. Jak się okazuje, w przypadku dysleksji do
zakłócenia w dziedzinie podobieństwa dochodzi już na poziomie fonemów, a więc w obszarze cech dystynktywnych języka. Dlatego też, czynnikiem konstytuującym użycie znaku, i co za tym idzie – znaczenie słowa, jest jego kontekst – przyległość do innych
jednostek językowych, która stanowi metonimiczną funkcję języka (relacja przyległości)
(Jakobson, Halle, 1964, s.114-116). „Psychodynamika” dysleksji, właśnie ze względu na
niepełną interioryzację (uwewnętrznienie) alfabetu fonetycznego, a więc nieprawidłowe
rozpoznawanie fonemów lub mylenie liter, na skutek błędów widzenia, łączy się
z mechanizmem zaburzenia na poziomie cech dystynktywnych języka. Trzeba dodać, iż
Jakobson i Halle piszą o zakłóceniu na poziomie kodu języka, a więc porządku metafo-
276
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
rycznym, jako dysfunkcji. Dostrzegają jednak, że w pewnych granicach (wyznaczanych
stylem wypowiedzi) każdy z nas preferuje określony sposób wyrażania się, co uwarunkowane jest kontekstem kulturowym. Innymi słowy, buduje wypowiedzi, których znaczenia
mają charakter bardziej syntagmatyczny/kontekstualny – metonimiczny, z jednoczesnym
osłabianiem kodu języka lub paradygmatyczny – metaforyczny, z jednoczesnym osłabianiem funkcji kontekstualnej języka – relacji przyległości (Jakobson, Halle, 1964, s.127).
Skoro każda z tych dwóch relacji (podobieństwo i przyległość), i to każda
w jednej z dwóch odmian, może wystąpić na każdym poziomie języka – morfemicznym, leksykalnym, składniowym i frazeologicznym – powstaje imponujący system możliwych konfiguracji.6
Jednak co najważniejsze, autorzy ci podkreślają, że w wyniku zakłócenia podobieństwa, możliwość operacyjnego używania jednostek znaczeniowych7 – wyznaczającego
zakres ich potencjalnych znaczeń przez kontekst, a więc praktykę użycia, jest wysoce
skonwencjonalizowany. Toteż z jednej strony, dopuszczalny jest w języku pewien zakres
swobody, ale z drugiej ograniczony jest on konwencją dopuszczalnych matryc połączeń
wyrazowych. Krótko mówiąc, możliwość różnych konfiguracji w łączeniu wyrazów
i przez to kontekstualnego – sytuacyjnego kształtowania ich znaczeń, jest bardzo ograniczona. Przełamywanie tych ograniczeń, jest zatem w tym ujęciu odchyleniem od normy
i definiowane jako dysfunkcja, omawiana jedynie w postaci studium przypadku afatycznego zakłócenia podobieństwa, raczej redukującego zakres bądź zgoła uniemożliwiającego
normalną komunikację. Jeśli chodzi o możliwość łączenia cech dystynktywnych w fonemy, swoboda mówiącego jest równa zeru, kod językowy skrystalizował już bowiem
wszystkie możliwości, które mogą być używane w danym języku. Z kolei potencjał łączenia fonemów w wyrazy jest niewielki i przejawia się w sytuacji marginalnej (Jakobson,
Halle, 1964, s.126-128).
Wnikliwie opracowane przez Jakobsona i Halle’a studium afatycznego zakłócenia
w dziedzinie podobieństwa, nie uwzględnia jednak specyfiki dyslektycznego zakłócenia
w dziedzinie podobieństwa. To, nie jest powodowane regresem funkcji poznawczych, ale
postrzeżeniowymi błędami widzenia (zakłócającymi podobieństwo), a przez to niepełną
interioryzacją pisma (alfabetu fonetycznego, zwłaszcza w postaci druku). Formują one
specyficznie dyslektyczną dyspozycję psychiczną, warunkującą charakterystykę operacyjnego myślenia/posługiwania się jednostkami znaczeniowymi. W ten sposób, dyslektyczne
zakłócenie podobieństwa, przejawia się w języku od poziomu pojedynczych morfemów
poczynając, przez słowa, do całych zwrotów. Przy tym ich sens, wyznacza przyległość do
innych jednostek znaczących – kontekst. Tak ukształtowany sposób myślenia, niejako system poznawczy, wyznacza zakres znaczeń, przynależnością do kontekstu czyli pragmatyką
użycia. Oczywiście nie jest tak, że cokolwiek może oznaczać cokolwiek. Należałoby raczej
powiedzieć, że w tym sensie relacja przyległości, pełni tu jedną z funkcji oznaczających
języka.
Implikacje wynikające z zakłócenia podobieństwa charakterystyczne są dla wielu obszarów współczesnej kultury, zwłaszcza kultury mediów elektronicznych. Błąd w czytaniu
lub pisaniu może przejawiać się rozmaicie, ale najistotniejsze jest to, że kultura elektronicznie zapośredniczonej komunikacji, anektuje go jako wyznacznik nowych sensów
6
7
Jakobson R., Halle M., Podstawy języka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s.128.
Używam określenia jednostek znaczeniowych, ponieważ w ramach omawianego tu procesu, zakłóceniu
ulegać mogą, jak zostało powiedziane w przytoczonym fragmencie, wszystkie elementy kodu językowego:
od fonemów przez morfemy i słowa do całych wyrażeń.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
w obszarze użycia – interaktywnej praktyki języka. O ile oczywiście, będzie mieć kontekstualny sens dla odbiorcy. Powstaje więc w tej kulturze swoista umowa komunikacyjna,
w której kontekst tworzy odbiorca. Kultura interaktywności z zasady jest dialogiczna i tak
też kształtuje znaczenia wyrażeń, słów czy fonemów w słowach, które w nowych konfiguracjach nie tylko coś znaczą. Mogą również oznaczając, otwierać nowe konteksty znaczeń,
dwuznaczności oraz gry oznaczeń. Rzecz jasna, nie każda dyslektyczna operacja znakowa
(świadoma, jako przejaw kreatywności lub nieświadoma w wyniku popełnionego błędu)
ma sens. O tym decyduje metonimiczna (kontekstualna) funkcja języka i zapośredniczona
elektronicznie sytuacyjność – dialogiczność. Chodzi bardziej o pewien sposób myślenia,
który kod języka traktuje, jako system otwarty. Rozbicie kodu językowego wiąże się bowiem z kreatywnym – kontekstualnym użyciem znaku. Powstaje w ten sposób przestrzeń
semiotycznej gry, wyznaczonej kontekstem użycia. I nie po raz pierwszy, to w filozofii
dostrzeżono ten aspekt języka.
Przeżycie takie nazywam „dostrzeżeniem aspektu” (dyslektyczne zakłócenie
podobieństwa – przyp. BGB). Jego przyczyny interesują psychologa (dyslektycznie zakłócone postrzeżenie – przyp. BGB). Nas interesuje pojęcie oraz jego
pozycja wśród pojęć empirycznych (metonimiczny kontekst znaczeniowy – relacja przyległości – przyp. BGB). Można sobie wyobrazić, że w paru miejscach
pewnej książki […] pojawia się ilustracja.
W należącym do niej tekście za każdym razem mowa jest o czymś innym:
Raz o bloku szkła, raz o przewróconej otwartej skrzyni, raz o drucianym szkielecie takiego kształtu, raz o trzech deskach tworzących kąt przestrzenny (dyslektyczne zakłócenie podobieństwa – przyp. BGB). Za każdym razem tekst
interpretuje ilustrację (metonimiczny kontekst znaczeniowy – relacja przyległości – przyp. BGB).
Jednakże ilustrację można widzieć raz jako to, raz jako tamto. – A więc interpretujemy ją i widzimy tak, jak ją interpretujemy.
Chciałoby się może odpowiedzieć: Opis bezpośredniego doświadczenia – doznania wzrokowego – za pomocą interpretacji jest opisem pośrednim. „Widzę
tę figurę jako skrzynię” znaczy: mam określone doznanie wzrokowe (dyslektycznie zakłócone postrzeżenie – przyp. BGB), które – jak uczy doświadczenie
– łączy się zawsze bądź z interpretacją figury tej jako skrzyni (metonimiczny
kontekst znaczeniowy – relacja przyległości – przyp. BGB), bądź widokiem
skrzyni (dyslektyczne zakłócenie podobieństwa – przyp. BGB). Gdyby jednak
to powiedzenie miało taki sens, to musiałbym o tym wiedzieć. Musiałbym móc
mówić o doznaniu bezpośrednio, a nie jedynie pośrednio (w metonimicznym
kontekście znaczeniowym – relacji przyległości – przyp. BGB). (Podobnie jak
o czerwieni nie muszę koniecznie mówić jako o kolorze krwi)8.
Na tym w istocie polega dyslektyczne – operacyjne posługiwanie się znakami i pojęciami,
oparte na postrzeżeniowym zakłóceniu podobieństwa. Kształtuje ono znaczenia w relacji
przyległości, czyli metonimicznej (kontekstualnej) praktyce ich użycia.
8
Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, Warszawa 2000, s. 270-271.
278
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Poniższą figurę […] będę w swych uwagach nazywać kaczko-zającem. Można
ją widzieć jako głowę zająca, a także jako głowę kaczki.
Trzeba tu odróżniać ‘stałe widzenie’ aspektu od jego ‘rozbłyśnięcia’ (dyslektycznego zakłócenia podobieństwa – przyp. BGB) 9.
Innowacyjność – edukacja jako kreacja.
Innowacyjność ma swoje źródło w języku. Udowodnienie tej tezy byłoby w tym
miejscu (ze względu na ograniczenia formalne) dość karkołomne. A ponieważ tekst ten
dotyczy edukacji, pora więc od teorii przejść do praktyki. Zacznę, jako się rzekło, od języka, aby zilustrować jak dyslektyczne zakłócenie podobieństwa rozbija alfabet fonetyczny
wprowadzając metonimiczny – kontekstualny porządek przyległości – semiotycznej gry
oznaczeń.
Kreatywność to nie kwestia inspiracji, szaleństwa czy gadżetów, lecz forma logiki – logiki asymetrycznego układu.
[…] Weźmy słowo „Disruption” przekształcone w logo przez odwrócenie litery S (dyslektyczne zakłócenie podobieństwa – przyp. BGB). Postępowanie
wbrew naszym wyuczonym oczekiwaniom załatwia dwie sprawy. Świadomie
angażujemy się w interakcję z tym symbolem, poszukując wyjaśnienia, dlaczego litera S jest odwrócona. Tworzy to także nową rzecz, która komunikuje o
wiele więcej niż znaczenie samego słowa […] (dyslektyczne wzmocnienie
przyległości/kontekstu – przyp. BGB). Może w takim razie Disruption to taki
mały big bang (Wielki Wybuch – przyp. BGB), z którego wyłaniają się nowe
pomysły? A może nowy pomysł to nic innego, jak odświeżony stary pomysł?10
(To z pewnością nie przypadek, że przełomowa idea marketingu komunikacyjnego nazywa
się disruption – zakłócenie. Wyznacza ona nowe standardy innowacyjności, kształtując
zwrotnie rzeczywistość społecznej – publicznej przestrzeni komunikacyjnej. To jeden
z wielu powodów postulowanej w tym tekście idei rozwoju zrównoważonego modelu edukacji, uwzględniającego nowe reguły kreatywności językowej w społecznej komunikacji
oraz szeroko pojętej gospodarczej innowacyjności.)
Revolution to logo firmy konsultingowej dla marek, pod nazwą Evolution, stanowi następny przykład. Umieszczając znaczek zarejestrowanego znaku towarowego na początku wyrazu zamiast na końcu (to Disruption spodziewanego
9
Ibidem.
Dru J. M., Disruption Live. Zmiana reguł gry na rynku, Warszawa 2003, s. 171-172.
10
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
porządku) kreujemy nowy symbol – nową kombinację słów i pomysłów; logo,
które sugeruje, ze rozwój marki i transformacja tez mogą być radykalne.
Pride, południowoafrykański ruch na rzecz ochrony praw gejów, chciał mieć
logo, które wyraża samoakceptację. Wobec tego wyróżniliśmy trzecią i czwartą literę wyrazu, elementarne Disruption wzorca oczekiwań, które ładnie
uchwyciło filozofię tej organizacji: tożsamość dzięki dumie z tego kim jesteś.11
Ten to dość krótki przegląd kreatywności językowej, za swoją podstawę ma dyslektyczne zakłócenie podobieństwa, którego czytelność, czy lepiej interpretacja, możliwa jest
dzięki relacji przyległości stanowiącej komunikacyjny kontekst, a więc to, co nazwane
zostało metonimiczną funkcją języka. Widać bowiem, że zakłócone jednostki znaczeniowe: odwrócone ‘s’, symbol zastrzeżonego znaku towarowego
(nie będących de facto
literą) oraz ‘id’ jako popęd życiowy, stanowią jednostki znaczące, dzięki „rozbłyśnięciu”
ich nowego „aspektu” znaczeniowego, w danym kontekście komunikacyjnymi. W ten sposób,
za sprawą relacji przyległości, „rozbłyskuje” nie tylko zakres znaczenia „zakłóconej” jednostki, ale otwiera się powierzchnia interpretacyjnej gry, zbudowanej porządkiem kontekstualnego – metonimicznego zapisu.
Wspomniałem wcześniej, iż dyslektycznemu zakłóceniu podobieństwa, w prezentowanej tu koncepcji, ulegać mogą (oprócz morfemów i fonemów) nie tylko słowa, ale całe
frazy. Wrócę zatem do perspektyw edukacyjnych. Na przykład znaczenie słowa demokracja. Każde dziecko na pewnym poziomie edukacji wie, co to słowo oznacza. Nie pytajmy
go jednak o znaczenie czy definicję, jeśli chcemy dowiedzieć się jak i co dziecko myśli.
Nie tyle więc, czego się nauczyło, ale co potrafi ze zdobytą wiedzą zrobić. Chcąc sprawdzić jego realne umiejętności w obszarze znaczenia tego słowa, postawmy mu problem
demokracji w Iraku. Stwórzmy dziecku kontekst, a po twórczym użyciu słowa/pojęcia –
odpowiedzi (projektującej kontekst kulturowy na znaczenie słowa), poznamy jego kreatywne predyspozycje. Po przekazaniu niezbędnej wiedzy, nie ograniczajmy naturalnej
potrzeby myślenia – analizy i wnioskowania, jedynie do sprawdzenia definicji słowa.
Doskonałym przykładem narzędzia realizującego postulowany tu model edukacji jako kreacji, jest projekt stworzony przez Jarosława M. Spychałę – ΛΕΓΩ-ΛΟΓΟΣ™
(LEGOLOGOS)12.
Nazwa ΛΕΓΩ-ΛΟΓΟΣ™ (LEGO-LOGOS) jest neologizmem wyprowadzonym
z języka starogreckiego. Pierwszy człon nazwy: λέγω, znaczy ‘czytam, myślę,
mówię’. Natomiast drugi jej człon: λόγος, oznacza naukę w szerokim sensie
tego słowa. Inaczej mówiąc, tylko ten, kto potrafi czytać, myśleć i mówić,
może uprawiać naukę – osiągnąć wiedzę.13
11
Dru J. M., Disruption Live. Zmiana reguł gry na rynku, Warszawa 2003, s. 172.
Zob. W. Spychała J.M. ΛΕΓΩ-ΛΟΓΟΣ™: czytać, myśleć mówić, [w:] Filozofia. Edukacja interaktywna.
Metody – Środki – Scenariusze, pod red. Aldony Pobojewskiej, Warszawa 2012.
13
W. Spychała J.M., op. cit., s. 217.
12
280
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Projekt ten zakłada rozbudzanie w uczestnikach naturalnej potrzeby do filozofowania,
przez interpretację wybranych fragmentów tekstów filozoficznych i budowanie zgodnie
z nią określonych figur z klocków Lego (J.W. Spychała, 2012). I tak, w kontekście omawianego tu i postulowanego modelu edukacji, projekt ten odzwierciedla go w dwóch wymiarach. Otóż układane klocki Lego, stymulują „dostrzeganie aspektu” znaczeń (słów bądź
całych fraz), „rozbłyśnięcie” ich nowych odniesień. Natomiast czytanie, jest w tym sensie
myśleniem – filozofowaniem, a więc znajdowaniem porządku przyległości – kontekstualną
interpretacją. Na tym w istocie, polega dyslektyczne – metonimiczne czytanie, na kontekstualnym odczytywaniu znaczeń. W tym sensie, metoda ta jest dokładnym odzwierciedleniem specyficznie dyslektycznego myślenia znaczeniami, dyktowanego kontekstem relacji
przyległości. Stąd też, stanowi ucieleśnienie postulowanej wcześniej konieczności kształtowania w edukacji postaw kreatywnych. Dodam, że metoda LEGO-LOGOS™ została
opracowana w celu nauczania filozofii w praktyce filozofowania oraz rozbudzania
w uczestnikach ich kreatywnego potencjału – twórczego myślenia. Obecnie jest już wykorzystywana nie tylko, jako metoda dydaktyczna, ale również szkoleniowa w firmach
z branży marketingu, celujących w nowatorstwie oraz innowacyjności.
Bibliografia
Bragdon A., Gamon D., Kiedy mózg pracuje inaczej, Gdańsk 2003.
Dru J.M., Disruption Live. Zmiana reguł gry na rynku, Warszawa 2003.
Jabłonski, S., Rozwój umiejętności czytania i pisania jako historia operacji znakowej.
[w:] Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja i psychokorekcja, pod red. B. Kaja,
tom 4, Bydgoszcz 2002.
Jakobson R., Halle M., Podstawy języka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964.
Snowling M. J., Dyslexia, (przekład: D. Rospierska, opracowanie: A. Brzezińska), Oxford 2001.
Spychała J.M. ΛΕΓΩ-ΛΟΓΟΣ™: czytać, myśleć mówić, [w:] Filozofia. Edukacja interaktywna.
Metody – Środki – Scenariusze, pod red. A. Pobojewska, Warszawa 2012.
Kreatywny, [w:] Wydawnictwo Naukowe PWN, http://sjp.pwn.pl.
Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, Warszawa 2000,
Wielka Encyklopedia PWN, tom 12, Warszawa 2002.
Iwona Pawelec
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ A BEZPIECZEŃSTWO
STACJI SPORTÓW ZIMOWYCH
Wprowadzenie
Koncepcja zrównoważonego rozwoju w swoim ogólnym założeniu służy wieloaspektowej poprawie warunków życia społeczeństwa. Odnosi się ona nie tylko do rzeczywistości gospodarczej, politycznej czy technologicznej, ale także do kulturowej.
Zjawiskiem, które jest uwarunkowane sytuacją polityczną oraz postępem technologicznym, a jednocześnie stanowi stały element krajobrazu kulturowego jest działalność turystyczna i rekreacyjna człowieka. Turystyka i rekreacja, pojmowana jako sektor gospodarki
oraz z wielu względów istotny aspekt ludzkiego życia, przynosi wiele korzyści, tak jednostkom jak i całym społeczeństwom. Jedynie gdy jej dynamiczny rozwój następuje
w myśl koncepcji zrównoważonego rozwoju nie generuje negatywnych zjawisk dla lokalnej społeczności, środowiska przyrodniczego oraz samych turystów.
Współczesny człowiek żyje w obliczu dynamicznego rozwoju technicznego i gospodarczego. Jest świadkiem ciągłego postępu w technologii i nauce. Poświęca także dużo
uwagi własnej aktywności, rozwojowi i doskonaleniu się. Ma to wpływ na sposób pojmowania sfery czasu wolnego, który jest świadomie programowany i wykorzystywany poprzez wybór adekwatnych usług. Największe znaczenie dla rekreacji mają te obszary, które
oferują człowiekowi optymalne możliwości dla odpoczynku i zachowania zdrowia. Dlatego wzrasta znaczenie natury wśród źródeł satysfakcji i wzorów preferencji odnoszących
się do form i miejsc rekreacji, których wybór determinowany jest nie tylko przez zawartość
i zasobność środowiska, ale także stopień jego zorganizowania.1
Koncepcja zrównoważonego rozwoju jest oparta na uwzględnianiu potrzeb pokoleń
obecnych bez narażania na utratę możliwości zaspokajania potrzeb pokoleń przyszłych.
Mimo iż, zrównoważony rozwój dotyczy różnych gałęzi gospodarki, a także różnych dziedzin ludzkiego życia, zawsze wiąże się z taką strategią rozwoju gospodarczego, która
uwzględnia istniejące warunki przyrodnicze oraz nie wpływa destrukcyjnie na równowagę
ekologiczną.2 Natomiast pojęcie turystyki zrównoważonej powinno się rozpatrywać jako
sposób funkcjonowania, organizacji i zarządzania szeroko rozumianą gospodarką turystyczną na obszarze recepcji turystycznej, a nie jako formę ruchu turystycznego.3
Wiele form turystyki aktywnej wpisuje się doskonale w ideę turystyki zrównoważonej. Jednak nie dotyczy to turystyki narciarskiej. Badacze przedmiotu podkreślają przede
wszystkim negatywne oddziaływanie, zwłaszcza narciarstwa zjazdowego, na środowisko
przyrodnicze obszarów intensywnie zagospodarowywanych na potrzeby uprawiania spor-
1
Toczek- Werner S. Trendy obserwowane w rekreacji na świeżym powietrzu [w:] Współczesne tendencje
w turystyce i rekreacji (red.) Wyrzykowski J., Klementowski K. Wyd. AWF Wrocław 2004.
2
Durydiwka M., Kowalczyk A., Kulczyk S. Definicja i zakres pojęcia „turystyka zrównoważona”. [w:] Turystyka zrównoważona., (red) Kowalczyk A., WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, Warszawa 2010,
s. 21-31
3
Durydiwka M., Kowalczyk A., Kulczyk S. Ibidem s. 21-31
282
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
tów zimowych.4,5 Ruch turystyczny związany z uprawianiem narciarstwa na zorganizowanych terenach niewątpliwie jest zjawiskiem masowym. Jak każda inna forma masowej
turystyki może prowadzić do przeinwestowania, przekraczania pojemności turystycznej,
a w konsekwencji degradacji walorów przyrodniczych, obniżenia poziomu jakości wypoczynku oraz spadek atrakcyjności turystycznej danego terenu.
Celem artykuły jest przedstawienie teorii i doniesień dotyczących uwarunkowań
bezpieczeństwa osób uprawiających sporty zimowe na zorganizowanych terenach narciarskich w kontekście zrównoważonego rozwoju turystyki. Podjęto próbę interpretacji koncepcji zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do kwestii bezpieczeństwa na terenach
stacji sportów zimowych. Bowiem z perspektywy zasad turystyki zrównoważonej
uwzględnienie zależności pomiędzy rozbudową zorganizowanych terenów narciarskich
a strukturą wypadkowości na stokach wydaje się być konieczne.
Zrównoważony rozwój w turystyce i rekreacji.
Idea turystyki zrównoważonej wywodzi się z zasad zrównoważonego rozwoju, a jej
podstawę stanowi dążenie do osiągnięcia równowagi między potrzebami turystów, środowiska przyrodniczego oraz społeczności lokalnych. Istotą turystyki zrównoważonej jest
stan równowagi pomiędzy czterema jej zasadniczymi elementami, które stanowią środowisko przyrodnicze, społeczności lokalne, usługodawcy turystyczni oraz turyści.6
Według literatury przedmiotu można wskazać następujące kryteria zrównoważonej
turystyki:
• ekologiczne – zrównoważona turystyka (poprzez właściwe zagospodarowanie turystyczne, jak i formy oraz skalę aktywności turystycznej) musi zapewnić zachowanie środowiska; oznacza to uwzględnienie następujących kryteriów (celów) cząstkowych:
- ochrona i trwałe użytkowanie zasobów naturalnych,
- redukcja odpadów i zanieczyszczeń,
- utrzymanie i promocja różnorodności biologicznej;
• ekonomiczne – zrównoważona turystyka musi być dochodowa i wspierać rozwój
lokalnych gospodarek;
• kulturowe – zrównoważona turystyka musi być zintegrowana z materialnym i niematerialnym środowiskiem kulturowym, a także zapewniać jego utrzymanie i wzbogacanie;
• społeczne – zrównoważona turystyka musi przynosić korzyści społecznościom lokalnym i być przez nie akceptowana oraz zapewniać satysfakcję z wypoczynku turystom.
Pojęcie „turystyka zrównoważona” należy odnosić do sposobu organizacji i funkcjonowania sektora turystycznego jako całości o hierarchicznym charakterze, służącego do
realizacji satysfakcjonujących celów społecznych i gospodarczych bez naruszania bazy
zasobów turystycznych i przyrodniczych, zintegrowanego z innymi dziedzinami ludzkiej
działalności. Turystyka zrównoważona powinna obejmować wszelką działalność prowadzoną w ramach gospodarki turystycznej, która byłaby dopuszczalna ekologicznie, uza4
Durydiwka M., Jarzębowska M., Kowalczyk A., Kulczyk S., Kurkowska A., Lewandowski W. Ibidem,
s.249 - 255
Kicińska A. Oddziaływanie narciarstwa zjazdowego na środowisko przyrodnicze Beskidu Sądeckiego.,
Folia Turistica, nr 22, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Kraków
2010, s. 119
6
Durydiwka M., Kowalczyk A., Kulczyk S. Ibidem, s. 21-31
5
Iwona Pawelec: Zrównoważony rozwój a bezpieczeństwo stacji sportów zimowych
283
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sadniona ekonomicznie i pożądana społecznie – zarówno z punktu widzenia turystów, organizatorów turystyki, jak i lokalnych społeczności.7
Niejednokrotnie zwraca się uwagę na trudności we wdrażaniu koncepcji zrównoważonego rozwoju w turystyce ze względu na sprzeczność oczekiwań grup interesów na jednym obszarze. Definicja zrównoważonej turystyki jest wieloznaczna i często
kwestionowana, ponieważ zawiera sprzeczność interesów społecznych, przyrodniczych
i ekonomicznych. Problem z wyraźnym ukazaniem istoty zróżnicowanego rozwoju w konsekwencji stwarza trudności w wyznaczeniu uniwersalnych wskaźników zrównoważonego
rozwoju turystyki.8 W związku z różnorodnością rozumienia pojęcia „turystyka zrównoważona” jej koncepcja nie jest spójna, co oznacza trudności w jej praktycznym wdrożeniu.
Należy zatem sięgnąć po inne teorie i koncepcje, które umożliwią podjęcie działań wynikające z idei turystyki zrównoważonej.9
Koncepcja ograniczonej dostępności polega na wprowadzeniu ograniczeń administracyjnych w celu zmniejszenia ruchu turystycznego. Jest jedną z najważniejszych narzędzi zarządzania obszarami turystycznymi, ponieważ sprawi, ze występujący na nich ruch
turystyczny będzie zgodny z założeniami turystyki zrównoważonej. Koncepcja ta jest stosowana głównie w regionach o szczególnych walorach środowiska naturalnego, gdzie np.
wprowadza się dzienny limit osób, które mogą przebywać na terenach chronionych. Takie
zabiegi poprzedzane są często badaniami nad chłonnością turystyczną danego obszaru.10
Turystyka zrównoważona powinna odbywać się bez przekraczania pewnych granic,
które wyznaczają warunki i zasoby danego regionu. Kiedy nastąpi przekroczenie limitu
chłonności danego obszaru turystycznego nie może być realizowany zrównoważony rozwój turystyki. Chłonność turystyczna (ang. carrying capacity) oznacza maksymalną liczbę
uczestników ruchu turystycznego, którzy mogą równocześnie przebywać na danym obszarze nie powodując degradacji i dewastacji środowiska naturalnego, a tym samym pogorszenia warunków wypoczywania. W przypadku szlaków lub tras narciarskich pojęcie to
jest zastąpione terminem „przepustowość”.11 W literaturze występuje pojęcie „chłonności
naturalnej”, które także oznacza dopuszczalną liczbę turystów penetrujących dany obszar
nie powodując ujemnych zmian ekologicznych.12
Ogólnie maksymalna liczba osób, która może korzystać z infrastruktury danego rejonu turystycznego, bez obniżenia jakości, zakresu usług oraz produktów turystycznych
i zakłócania życia społeczno – ekonomicznego nazywana jest pojemnością turystyczną.
Jest to wskaźnik, który może być rozważany w trzech aspektach:
1. Ekologiczna pojemność turystyczna, której przekroczenie oznacza powstanie
ujemnych zmian w środowisku naturalnym rejonu.
2. Kulturowa i społeczna, której przekroczenie wiąże się z negatywnym wpływem na
społeczność lokalną.
3. Psychologiczna, kiedy podstawowe wartości poszukiwane przez turystów są degradowane na wskutek nieprawidłowego rozwoju turystyki
7
Dobrzański G., Borkowska-Niszczota M.,Kiryluk H. Szymańska E., Problemy interpretacji turystyki zrównoważonej. Folia Turistica 2010, nr 22, s.147- 166.
8
Stuczyński M., Odpowiedzialność hotelarstwa za środowisko w kontekście turystyki zrównoważonej.
[w:] Rapacz A. Wyzwania współczesnej polityki turystycznej. Problemy funkcjonowania rynku turystycznego. Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2012, s. 79-80
9
Kowalczyk A., Koncepcje teoretyczne bliskie idei turystyki zrównoważonej. [w:] Turystyka zrównoważona.,
(red.)Kowalczyk A., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s.44
10
Kowalczyk A., Koncepcje teoretyczne bliskie idei turystyki zrównoważonej. Ibidem s.54
11
Kowalczyk A., Ibidem, s.49
12
Zaręba D. Ekoturystyka Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010
284
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Pojemność turystyczna zależy od specyficznych cech danego terenu rekreacyjnego
oraz indywidualnego doświadczenia i wiedzy zarządzającym tym obszarem. Istnieją różne
teoretyczne metody szacowania wskaźników pojemności turystycznej, lecz są one bardzo
trudne do wykorzystania w praktyce.13 Jakkolwiek pojemność turystyczna i chłonność turystyczna stanowią pomocne wskaźniki przy zrównoważonym zagospodarowaniu środowiska.14
Turystyką szkodliwą ekologicznie jest niewątpliwie turystyka masowa. Negatywny
wydźwięk tego pojęcia ma źródło w jakościowej charakterystyce skomercjalizowanego
masowego ruchu turystycznego. Wiąże się on z konsumpcyjnym stylem podróżowania,
eksploatowaniem środowiska i pobieżnych poznawaniu odwiedzanych kultur. Przeciwieństwem turystyki masowej jest turystyka alternatywna. Niekoniecznie w aspekcie ilościowym, ponieważ nie tylko turystyka na „małą skalę” charakteryzuje się mniejszą
szkodliwością. Dobrze zaplanowana, wprowadzona zgodnie z chłonnością obszaru recepcji
turystycznej, turystyka uprawiana przez wielu turystów, może być przyjazna środowisku.15
Koncepcja rozwoju zrównoważonego wyznacza jeden wspólny cel działania grupom
interesów, których indywidualne dążenia znacząco się różnią. Wyróżnia się pięć podstawowych grup interesu, do których należy społeczność lokalna, społeczeństwo jako całość,
zarządzający obszarem chronionym, przedsiębiorcy sektora turystycznego oraz turyści.
Szczegółowa identyfikacja obszarów różnic w interesach i dążeniach poszczególnych grup
podmiotów – a tym samym określenie obszarów potencjalnych konfliktów między nimi –
stanowi dogodny punkt wyjścia do poszukiwania nowych i ulepszania istniejących rozwiązań instytucjonalnych, instrumentów oraz działań zmierzających do usprawnienia współpracy pomiędzy stronami decydującymi o rozwoju obszarów recepcji turystycznej.16, 17
Koncepcje zrównoważonego rozwoju w turystyce lub turystyki zrównoważonej odnoszą się w zdecydowanej większości do oddziaływania rozbudowy infrastruktury i wzrostu ruchu turystycznego na środowisko przyrodnicze, ze szczególnym uwzględnieniem
obszarów chronionych. Cele zrównoważonego rozwoju w regionach turystycznych to
przede wszystkim zmniejszenie degradacji walorów naturalnych, niekorzystnego wpływu
na społeczność lokalną oraz eksploatacji prowadzącej do obniżenia atrakcyjności turystycznej. W założeniach turystyki zrównoważonej sygnalizuje się również większą dbałość
o poziom jakości usług, a w konsekwencji wzrost satysfakcji i zadowolenia z turystyki.18
Jedną ze specyficznych grup turystów są osoby podejmujące wyjazdy turystyczne w okresie zimowym w celu uprawiania różnych form rekreacji na zorganizowanych terenach narciarskich.
Turystyka i rekreacja zimowa na zorganizowanych terenach narciarskich.
Narciarstwo oraz większość form rekreacji zimowej jest nierozerwalnie związanych
z obszarami górskimi. Góry dysponują takimi walorami turystycznymi, które przez cały
rok zapewniają dogodne warunki dla uprawiania różnego typu aktywności fizycznej. Jedną
13
D. Zaręba, Ibidem
A. Pawlikowska-Piechotka, Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne. Novae res- Wydawnictwo Innonwacyjne, Gdynia 2009
15
A. Niezgoda, Rola różnych koncepcji i form rozwoju turystyki w dążeniu do celu rozwoju zrównoważonego. Turyzm, Uniwersytet Łódzki 2008, 18/2, s. 81
16
B. Szczechowicz, Zrównoważony rozwój obszarów recepcji turystycznej – grupy interesów i źródła konfliktów., Folia Turistica 2010, nr 22, s.167-184
17
L. Mazurkiewicz, Wybrane teorie oraz metody badawcze turystyki. Studia i monografie. Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego, Warszawa 2012, s. 160-161
18
Durydiwka M., Kowalczyk A., Kulczyk S. Ibidem. s.27
14
285
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
z najpopularniejszych form rekreacji uprawianych w górskim środowisku naturalnym, zarówno w Polsce jak i na świecie, są sporty zimowe. Jazda na nartach lub snowboardzie
niesie za sobą oczywiste korzyści zdrowotne oraz może być uprawiana przez osoby w każdym wieku i różnym statusie społecznym, co znajduje swoje odbicie w bardzo szerokiej
i różnorodnej ofercie przedsiębiorstw świadczących usługi sportowo – rekreacyjne.19,20
Zwolennicy sportów zimowych stanowią grupę potencjalnych klientów, których
starają się przyciągnąć stacje narciarskie, oferując jak najlepsze zaspokojenie potrzeb
związanych z rekreacją zimową. Rynek usług turystyczno-rekreacyjnych charakteryzuje
się dużą zmiennością i panującą na nim konkurencją, co wymusza nie tylko stałą
obserwację tendencji, ale także podejmowanie działań stymulujących rozwój.21
Upowszechnienie się narciarstwa, jako głównej formy masowej rekreacji zimowej
owocuje dużymi zmianami ekonomicznymi, przestrzennymi i społecznymi na obszarach,
które mają najlepsze warunki terenowe i atmosferyczne dla zaoferowania na ich bazie obsługi wciąż rosnącej liczbie adeptów sportów zimowych. Wzrost popularności narciarstwa
to główny czynnik determinujący intensywny rozwój przestrzenny obszarów górskich zarówno na podstawie istniejącej sieci osadniczej lub na terenie całkowicie niezamieszkałym, a powierzchnia i umiejscowienie terenów narciarskich najmocniej wpływa na
przemiany przestrzenne w górach jako skutek turystyki. Ekspansja wszelkich usług turystycznych świadczonych na rzecz masowego rekreacyjnego ruchu narciarskiego wykształca specyficzne układy przestrzenno – społeczne, czyli stacje lub ośrodki sportów
zimowych.22,23,24
Pojęcie stacji narciarskiej rozumiane jest jako zorganizowana działalność związana
z udostępnianiem tras narciarskich, infrastruktury transportowej umożliwiającej korzystanie z tych tras, a także zaplecza usługowego, serwisowego i gastronomicznego. 25 Stacja
sportów zimowych to całościowy zespół funkcjonalno – przestrzenny, który składa się
z obszaru stosunkowo intensywnie zabudowanego obiektami noclegowymi, urządzeniami
socjalno – usługowymi i sportowymi oraz z obszaru o luźnej zabudowie lub niezabudowanego, który stanowi część otuliny przyrodniczej stacji i służy celom sportowo – turystycznym, czyli terenu narciarskiego. Infrastrukturę stacji tworzą systemy tras i szlaków
obsługiwanych przez koleje linowe i wyciągi uzupełniane przez bazę hotelowo – gastronomiczną z rozbudowanym programem animacyjno – rozrywkowym.26,27
19
K. Chojnacki , Modelowanie ruchu narciarskiego w aspekcie profilaktyki wypadków, odpowiedzialności
prawnej i trwałości ekosystemu gór. Wyd. AWF Kraków 1985.
20
I. Jędrzejczyk , Sezonowość turystyki i rekreacji w górach. Fascynacja śniegiem. [w:] Rozwój funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów górskich. Wyd. AWF Katowice 2002, s.166 -167.
21
J. Wyrzykowski, K. Klementowski, Współczesne tendencje w turystyce i rekreacji. Wyd. AWF Wrocław
2004.
22
O. Chmielewski, B. Kubicz, W. Lechowicz, A. Ziemilski, Polska stacja sportów zimowych, Instytut Turystyki, Warszawa 1975 .
23
A. Ziemilski Narciarstwo a cywilizacja współczesna. [w:] Podstawy narciarstwa zjazdowego (red.) Zatoń
M. Oficyna Wydawnicza „Signum” Wrocław 1996.
24
M. Mika, Przemiany pod wpływem turystyki na obszarach percepcji turystycznej. Zagospodarowania turystyczne obszarów górskich [w:] Turystyka W. Kurek (red), Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa
2008.
25
J. Raciborski, Bezpieczeństwo osób korzystających z usług stacji narciarskich [w:] Cybula P. (red.) Prawne
aspekty bezpieczeństwa w górach – turystyka, rekreacja, sport, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej
PTTK, Kraków 2013, s. 161.
26
Chmielewski O, Kubicz B., Lechowicz W., Ziemilski A. op .cit,.
27
B. Kowalska, M. Pajda, Środowisko i narciarstwo [w:] Podstawy narciarstwa zjazdowego, (red.) Zatoń M.
Oficyna Wydawnicza „Signum” Wrocław 1996, s.26 – 47.
286
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
W związku z tym, że największą przyjemnością narciarstwa zjazdowego jest
poruszanie się w dół po stoku, niemal całość ruchu narciarskiego koncentruje się wokół
wyciągów narciarskich i tras zjazdowych lub nartostrad. Dobrze przygotowane trasy
narciarskie o odpowiednia spreparowanym śniegu oraz nowoczesne urządzenia wyciągowe
to główne czynniki przyciągające narciarzy do danego ośrodka. Wprowadzane coraz to
nowocześniejsze zmiany konstrukcyjne w zakresie budowy wyciągów narciarskich
zmierzają do zwiększenia ich przepustowości, bezpiecznego skrócenia jazdy wyciągiem,
ekonomiczności budowy urządzeń oraz zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska
naturalnego produktami ubocznymi wynikającymi z funkcjonowania urządzeń transportu
górskiego, a przede wszystkim bezpieczeństwa podróżnych.28,29
Uprawianie rekreacyjnych sportów zimowych związane jest z ryzykiem wypadku.
Uświadomienie źródeł niebezpieczeństw pozwala ograniczyć zagrożenia, których konsekwencjami może być doznanie obrażenia lub kontuzji na stoku. Czynniki, które determinują wypadki narciarskie i snowboardowe, dzielą się na niezależne od człowieka
(obiektywne) i zależne od człowieka (subiektywne). Niebezpieczeństwa obiektywne związane są z warunkami atmosferycznymi w górach, a także korzystaniem z urządzeń wyciągowych i niedoskonałościami sprzętu. Natomiast do czynników subiektywnych należą:
właściwości organizmu, właściwości psychiczne, poziom umiejętności technicznych, doświadczenie i znajomość przepisów narciarskich.30,31,32
Zapotrzebowanie na infrastrukturę rekreacyjną, szczególnie w przypadku sportów
zimowych, jest ogromne. Intensywnej rozbudowy ośrodków wymaga duża konkurencja
oraz rosnąca popularność rekreacji zimowej. Jednak należy zagospodarować obszary górskie w taki sposób, aby odbywało się to z korzyścią dla użytkowników oraz bez degradacji
środowiska naturalnego.33
Bezpieczeństwo osób uprawiających rekreację zimową na zorganizowanych
terenach narciarskich jako przejaw zrównoważonego rozwoju.
Wielkie inwestycje i plany przestrzenne związane z budową lub rozbudową zagospodarowania na potrzeby turystyki narciarskiej często stają w obliczu konfliktu interesów
ekologicznych i ekonomicznych. Jakkolwiek oczekiwania, zarówno przedsiębiorców sektora turystycznego oraz społeczności lokalnej oczekujących wzrostu gospodarczego dzięki
rozwojowi turystyki jak i ekologów, sprowadzają się do jednego nadrzędnego celu – zapewnienie długotrwałej atrakcyjności turystycznej regionu.
Intensywny rozwój infrastruktury narciarskiej nie pozostaje bez wpływu na środowisko górskie ze względu na zmiany w krajobrazie spowodowane powstawaniem bazy dla
intensywnego ruchu turystycznego oraz zagrożenia dla fauny spowodowane samą obecnością turystów i pojawieniem się źródeł zanieczyszczeń. Mimo oczywistości negatywnego
oddziaływania, niestety w wielu ośrodkach sportów zimowych elementy zrównoważonej
gospodarki środowiskiem nie są uwzględniane w decyzjach inwestycyjnych. W konse28
29
Kowalska B., Pajda M. Ibidem, s.26 – 47.
Stanisławski Z. Narty 2, Wydawnictwo „Dla szkoły”, Wilkowice 2005.
J. Lesiewski, Bezpieczne narciarstwo [w:] Podstawy narciarstwa zjazdowego. Zatoń M. (red.) Oficyna
Wydawnicza „Signum” Wrocław 1996, s. 48 – 59.
31
P. Kunysz, Snowboard. Śladami instruktora. Oficyna Wydawnicza Alma – Press, Warszawa 2002.
32
K. Olszewski, Bezpieczeństwo w górach [w:] Teoretyczne podstawy wybranych dyscyplin zimowych. Kunysz P. (red.) AWF Wrocław, Wrocław 2006, s.107 -117.
33
K. Chojnacki, op .cit,.
30
287
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
kwencji tej krótkowzrocznej polityki przestrzennej może nastąpić chwilowy wzrost gospodarczy, lecz następnie rozwój turystyki zostanie zahamowany ze względu na koszt poniesiony przez środowisko kosztem tej inwestycji.34 Ochrona wrażliwych zasobów przyrody
na obszarach górskich wymaga kompromisu pomiędzy zaspokojeniem oczekiwań turystów
oraz wprowadzaniem koniecznych ograniczeń. Istotne jest oszacowanie granic pojemności
turystycznej ośrodków sportów zimowych, aby można było wytyczyć granice dla ruchu
turystycznego i działalności inwestycyjnej. Tylko podejście zakładające racjonalne gospodarowanie przestrzenią z zachowaniem równowagi naturalnej środowiska przyrodniczego,
społecznego i kulturowego daje możliwość pomyślnego, długookresowego rozwoju stacji
narciarskiej.35
Nie umniejszając wagi ochrony zasobów środowiska naturalnego na obszarach górskich będących przestrzenią wielko kapitałowych inwestycji turystycznych, należy zwrócić
uwagę na kwestię bezpieczeństwa na zorganizowanych terenach narciarskich oraz na rozbudowę infrastruktury jako czynnika determinującego poziom bezpieczeństwa. Niewątpliwie
coraz ważniejsze dla uprawiających sporty zimowe w Polsce są sprawy
bezpieczeństwa i komfortu jazdy. Turyści zwracają uwagę na jakość przygotowanych stoków zjazdowych, na wygodę zwłaszcza przepustowość wyciągów, a także na oświetlenie
i naśnieżanie tras.36
Powszechnie zauważa się zależność pomiędzy zagęszczeniem ruchu narciarskiego,
a ilością wypadków. Najczęściej do wypadków dochodzi w miejscach o największym nagromadzeniu urządzeń wyciągowych, a tym samym najbardziej zatłoczonych. Dzięki rozwojowi infrastruktury narciarskiej rekreacja zimowa staje się coraz bardziej popularna oraz
coraz łatwiej dostępna dla ogółu społeczeństwa. Jednak przeinwestowanie lub nieprzemyślana rozbudowa wyciągów może stać się przyczyną ciężkich urazów jako konsekwencji
wypadków na stokach. Nowoczesne wyciągi, które znacznie zwiększają przepustowość
ośrodka nie zawsze dostosowane są do pojemności trasy zjazdowej. Ponad to pozwalają
łatwo dostać się na trudne trasy narciarskie osobom o niedostatecznych umiejętnościach
technicznych. Osoby, które nie dysponują poziomem sprawności narciarskiej pozwalającym na bezpieczny zjazd, są najczęstszymi poszkodowanymi w wypadkach na stokach.37,38
Trasy zjazdowe poza spełnianiem norm przygotowania oraz posiadaniem odpowiednich
parametrów, nie powinny przede wszystkim przekraczać pewnego stopnia zagęszczenia,
ponieważ tłok na stokach to jedna z najczęściej wymienianych przyczyn wypadków.39,40,41
34
A. Pawlikowska- Piechotka, Gospodarka przestrzenna w ośrodkach sportów zimowych. Problemy Turystyki. Instytut Turystyki, Warszawa 2002, vol. XXV, nr.1-2 s. 46 – 47.
35
A. Pawlikowska- Piechotka, Ibidem s. 55-56.
36
A. Pawlikowska- Piechotka, Ibidem , s. 42.
37
K. Chojnacki, A. Marasek, Wypadki w sportach śnieżnych na obszarze działania TOPR w sezonie
2005/2006. [w:] Sporty śnieżne – stan badań i perspektywy rozwoju. Juras G., Powolny L., Ślężyński
J.(red.) AWF Katowice 2008, s. 46 – 49.
38
P. Kunysz, I. Pawelec, Rozwój stacji sportów zimowych a bezpieczeństwo uprawiających narciarstwo
i snowboard na przykładzie Zieleńca. Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, nr 31, Wrocław 2010,
s. 259 – 264.
39
K. Chojnacki, Potrzeba kompleksowego ujęcia problemu bezpiecznego narciarstwa. [w:] Sporty zimowe:
strategia rozwoju, badania naukowe. (red.) Sz. Krasicki. AWF Kraków 2005.
40
K. Chojnacki, Idea zrównoważonego rozwoju jako kreator ładu przestrzennego w zagospodarowaniu rekreacyjnym [w:] Teoria i praktyka rekreacji ruchowej. (red.) Nałęcka D., Bytniewski M., Państwowa
Wyższa Szkoła Zawodowa, Biała Podlaska, 2006.
41
M. Palik, S. Zieliński, Urazy głowy dzieci i młodzieży do lat 18 w narciarstwie zjazdowym. [w:] Sporty
zimowe: strategia rozwoju, badania naukowe. (red.) Sz. Krasickiego. AWF Kraków 2005.
288
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Narciarstwo i snowboard należą do sportów ryzykownych – to nie ulega wątpliwości. Nie oznacza to jednak, że amatorzy zimowej aktywności przyjmują pełne ryzyko
związane z uprawianą dyscypliną sportu. Prowadzący zorganizowane tereny narciarskie
w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa przyjmują na siebie ryzyko, aby
obsługa stoku narciarskiego lub wyciągu odbyła się przy zachowaniu kwalifikowanego
standardu należytej staranności. Wymusza to tym samym na organizatorze stoku podejmowanie takich działań, które uczynią ze stoku narciarskiego nie tylko bezpieczne miejsce, ale również o odpowiedniej jakości. Nie można bowiem zapominać, że odbiorcami
swoistej usługi narciarskiej są konkretne osoby – konsumenci, dla których jakość świadczenia wiązać się będzie z wolą uzyskania ponownego świadczenia.42 To właśnie goście
ośrodka narciarskiego swoimi wyborami potwierdzą słuszność wybory lokalizacji oraz
sposobu zagospodarowania terenu.43
Spojrzenie zarówno z perspektywy różnorodnych uwarunkowań bezpieczeństwa narciarzy i snowboardzistów jak i z uwzględnieniem koncepcji zrównoważonego rozwoju
w rozbudowie stacji sportów zimowych jest w pełni uzasadnione, gdyż pozwoli zachować
długofalową atrakcyjność obszaru recepcji turystycznej, na którym warunki do uprawiania
narciarstwa zjazdowego stanowią istotny walor turystyczny.
Szczególnie przydatne dla bezpieczeństwa na terenie narciarskich ośrodków rekreacyjnych są koncepcje chłonności turystycznej oraz ograniczonej dostępności. Dnia
19 stycznia 2012 roku weszło w życie rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych
w sprawie dopuszczalnego obciążenia narciarskiej trasy zjazdowej, sposobu jego obliczania oraz szczegółowych warunków oświetlenia zorganizowanych terenów narciarskich.
Określa ono dokładnie między innymi minimalną liczbę osób na metr kwadratowy powierzchni narciarskiej trasy zjazdowej w zależności od stopnia trudności tej trasy.44 Tak
regulowany ruch narciarski niewątpliwie wpływa korzystnie na komfort jazdy oraz na bezpieczeństwo. Niestety w świadomości narciarzy komfort jazdy wiąże się bardziej z krótkim
czasem oczekiwania na wjazd wyciągiem niż ze swobodą samego zjazdu po trasie. Dlatego
gestorzy unikają ograniczeń natężenia ruchu narciarskiego. Jednak to właśnie warunki
zjazdu są czynnikiem warunkującym poziom bezpieczeństwa, czyli ryzyko wypadku. Granice rozbudowy infrastruktury i zwiększania przepustowości urządzeń powinny być wyznaczane z uwzględnieniem wskaźnika urazowości - IPTSD (ang. injures per thousand
skier days), który jest liczbą urazów na stokach w stosunku do osób uprawiających narciarstwo na terenie danego ośrodka. Prawidłowo obliczone w ten sposób dane statystyczne
pokazują częstotliwość lub trendy pewnych zjawisk.45 46 Liczba poszkodowanych w wypadkach na stokach w stosunku do liczby osób uprawiających narciarstwo na danym terenie wskazuje poziom bezpieczeństwa niezależnie od różnic w liczbie osób odwiedzających
co pozwoliłoby porównywać ze sobą tereny o różnej przepustowości.
42
P. Łebek, Granice odpowiedzialności cywilnej organizatorów stoków narciarskich. [w:] Cybula P. (red.)
Prawne aspekty bezpieczeństwa w górach – turystyka, rekreacja, sport. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2013, s.202.
43
M. Żemła, Kryteria oceny lokalizacji ośrodka narciarskiego. Problemy Turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa, 2005, vol. XXVIII, 1-2, s.57.
44
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie dopuszczalnego obciążenia narciarskiej trasy
zjazdowej, sposobu jego obliczania oraz szczegółowych warunków oświetlenia zorganizowanych terenów
narciarskich. Dz. U. nr 208.
45
www.ski.injury.com.
46
G. Głowiński, Podstawowa wiedza medyczna dotycząca urazów na stoku narciarskim., [w:] Narciarstwo
zjazdowe. Wybrane aspekty. Litwiniuk A., Niżnikowski T., Stelmach M. (red.), Państwowa Wyższa Szkoła
Informatyki i Przedsiębiorczości, Łomża 2012, s.41.
289
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Podsumowanie
Konieczność zwrócenia uwagi na kwestię bezpieczeństwa osób uprawiających rekreację zimową na stokach popularnych kurortów narciarskich jest powszechnie znana, ale
rzadko rozpatrywana z uwzględnieniem założeń zrównoważonego rozwoju regionów turystycznych. Natomiast uwzględniając takie przejawy turystyki zrównoważonej jak przyznawanie pierwszeństwa jakości nad ilością oferowanych usług oraz dążenie do
zapewnienia poczucia bezpieczeństwa turystom,47 rozpatrywanie nowych inwestycji
w infrastrukturze narciarskiej pod kątem ryzyka wypadku jej użytkowników nie jest dalekie od założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju. Wiele istniejących czynników ryzyka
podczas uprawiania narciarstwa i snowboardu związanych jest nie tylko z nowościami
sprzętowymi i popularnym sportowym stylem jazdy, ale także dynamicznym rozwojem
przemysłu narciarskiego. Przejawia się on głównie intensywną modernizacją infrastruktury
ośrodków zimowych, czyli zwiększaniu przepustowości urządzeń wyciągowych, sztucznym naśnieżaniu i oświetlaniu stoków. Te wszystkie zabiegi mają na celu poprawę konkurencyjności danego ośrodka oraz przyciągnięcie jak największej ilości klientów. Zabiegi te
niestety nie zawsze współgrają z zapewnieniem komfortu i bezpieczeństwa osobom odwiedzającym kurorty narciarskie. Turystyka zrównoważona, jako sposób zarządzania
i organizowania obszarów turystycznych, ma za zadanie zapewnić m.in. bezpieczeństwo
turystów oraz najwyższą możliwą jakoś usług.
W świetle doniesień naukowych potwierdzających istnienie zależności pomiędzy
nieadekwatnym do warunków rozwojem infrastruktury narciarskiej a obniżeniem poziomu
bezpieczeństwa narciarzy i snowboardzistów, zasadne jest wdrożenie m.in. koncepcji
ograniczonej dostępności. Badania chłonności naturalnej są podstawą do wdrażania różnych strategii turystyki zrównoważonej w aspekcie ochrony środowiska. Jednak warto
zwrócić uwagę na psychologiczną pojemność turystyczną, która odnosi się do satysfakcji
i zadowolenia odwiedzających dany obszar. Jednym z jej wyznaczników jest bezpieczeństwo, które w przypadku przeinwestowanych ośrodków narciarskich nie zawsze jest dostateczne, a czasem wręcz obniża się także ze względu na brak ograniczeń ruchu
narciarskiego. W przypadku stacji sportów zimowych, zrównoważony rozwój, może być
wyrażony za pomocą wskaźnika urazowości, który jest obiektywnym wymiarem poziomu
bezpieczeństwa na stoku. Konieczne jest prowadzenie badań mających na celu wyjaśnienie
związku pomiędzy przepustowością urządzeń wyciągowych a strukturą wypadkowości na
stokach. Wzrost wskaźnika urazowości wprost proporcjonalny do wzrostu przepustowości
urządzeń świadczy o przekroczeniu pojemności danego terenu narciarskiego. Ponad to
poziom bezpieczeństwa narciarzy, jako taki wyznacznik nie stoi w opozycji do wskaźników typowo ekologicznych. Co więcej, może stanowić ich zasadne uzupełnienie.
Tworzenie nowoczesnego, funkcjonalnego, ekologicznego i bezpiecznego ośrodka
narciarskiego doskonale wpisuje się w koncepcję turystyki zrównoważonej. Komfort, wysoki poziom bezpieczeństwa oraz niezdegradowane walory naturalne górskiej przyrody
zapewniają wysoką jakość wypoczynku przybywających tam osób, a w konsekwencji zachowanie dużej atrakcyjności regionu turystycznego. Wprowadzanie założeń zrównoważonego rozwoju na obszarach górskich powinno zapewniać ochronę środowiska oraz
korzystne warunki funkcjonowania społeczności lokalnych, ale także minimalizować zagrożenia związane z uprawianiem różnych form turystyki i rekreacji.
47
Kowalczyk A., Turystyka zrównoważona. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 31
290
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bibliografia:
Dobrzański G., Borkowska-Niszczota M.,Kiryluk H. Szymańska E., Problemy interpretacji turystyki zrównoważonej. Folia Turistica 2010.
Szczechowicz B., Zrównoważony rozwój obszarów recepcji turystycznej – grupy interesów
i źródła konfliktów., Folia Turistica 2010.
Chmielewski O, Kubicz B., Lechowicz W., Ziemilski A. Polska stacja sportów zimowych Instytut Turystyki, Warszawa 1975.
Chojnacki K. Idea zrównoważonego rozwoju jako kreator ładu przestrzennego w zagospodarowaniu rekreacyjnym [w:] Teoria i praktyka rekreacji ruchowej. (red.) Nałęcka D.,
Bytniewski M., Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Biała Podlaska, 2006.
Chojnacki K. Modelowanie ruchu narciarskiego w aspekcie profilaktyki wypadków, odpowiedzialności prawnej i trwałości ekosystemu gór. Wyd. AWF Kraków 1985.
Chojnacki K. Potrzeba kompleksowego ujęcia problemu bezpiecznego narciarstwa. [w:] Sporty
zimowe: strategia rozwoju, badania naukowe. (red.) Sz. Krasicki, AWF Kraków 2005
Chojnacki K. Studium epidemiologiczne urazowości a zagrożenie wypadkowe w narciarstwie
zjazdowym. Wyd. AWF Kraków 1994.
Chojnacki K., Marasek A. Wypadki w sportach śnieżnych na obszarze działania TOPR w sezonie 2005/2006. [w:] Sporty śnieżne – stan badań i perspektywy rozwoju. (red.) Juras
G., Powolny L., Ślężyński J. AWF Katowice 2008.
Durydiwka M., Jarzębowska M., Kowalczyk A., Kulczyk S., Kurkowska A., Lewandowski W.
Turystyka kwalifikowana (turystyka aktywna) jako forma turystyki zrównoważonej.
[w:] Turystyka zrównoważona., (red.) Kowalczyk A., Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2010.
Durydiwka M., Kowalczyk A., Kulczyk S. Definicja i zakres pojęcia „turystyka zrównoważona” [w:] Turystyka zrównoważona., (red.) Kowalczyk A., WYDAWNICTWO
NAUKOWE PWN, Warszawa 2010.
Głowiński G., Podstawowa wiedza medyczna dotycząca urazów na stoku narciarskim.
[w:] Narciarstwo zjazdowe. Wybrane aspekty. Litwiniuk A., Niżnikowski T., Stelmach M., Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości, Łomża 2012.
Jędrzejczyk I. Sezonowość turystyki i rekreacji w górach. Fascynacja śniegiem. [w:] Rozwój
funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów górskich. Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, 2002.
Kicińska A. Oddziaływanie narciarstwa zjazdowego na środowisko przyrodnicze Beskidu Sądeckiego., „Folia Turistica”, nr 22, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Kraków 2010.
Kowalczyk A. Turystyka zrównoważona, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Kowalska B., Pajda M. Środowisko i narciarstwo [w:] Podstawy narciarstwa zjazdowego.
(red.) Zatoń M. Oficyna Wydawnicza „Signum” Wrocław 1996.
Kunysz P. Snowboard. Śladami instruktora. Oficyna Wydawnicza Alma – Press, Warszawa
2002
Kunysz P., Pawelec I., Rozwój stacji sportów zimowych a bezpieczeństwo uprawiających narciarstwo i snowboard na przykładzie Zieleńca. Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, nr 31, Wrocław 2010.
Lesiewski J. Bezpieczne narciarstwo [w:] Podstawy narciarstwa zjazdowego. Zatoń M. (red.)
Oficyna Wydawnicza „Signum” Wrocław 1996
Łebek P., Granice odpowiedzialności cywilnej organizatorów stoków narciarskich. [w:] Cybula
P. (red.) Prawne aspekty bezpieczeństwa w górach – turystyka, rekreacja, sport. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2013
291
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Mazurkiewicz L. Wybrane teorie oraz metody badawcze turystyki. Studia i monografie, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego, Warszawa 2012.
Mika M. Przemiany pod wpływem turystyki na obszarach percepcji turystycznej. Zagospodarowania turystyczne obszarów górskich [w:] Turystyka Kurek W. (red.) Wydawnictwo
Naukowe PWN Warszawa 2008.
Olszewski K. Bezpieczeństwo w górach [w:] Teoretyczne podstawy wybranych dyscyplin zimowych. Kunysz P. (red.) Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, 2006.
Palik M., Zieliński S., Urazy głowy dzieci i młodzieży do lat 18 w narciarstwie zjazdowym.
[w:] Sporty zimowe: strategia rozwoju, badania naukowe. (red.) Sz. Krasicki, AWF
Kraków 2005.
Pawlikowska – Piechotka A., Gospodarka przestrzenna w ośrodkach sportów zimowych. Problemy Turystyki. Instytut Turystyki, Warszawa 2002, vol. XXV, nr.1-2.
Raciborski J. Bezpieczeństwo osób korzystających z usług stacji narciarskich [w:] Cybula P.
(red.) Prawne aspekty bezpieczeństwa w górach – turystyka, rekreacja, sport. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2013.
Stanisławski Z. Narty 2, Wydawnictwo „Dla szkoły”, Wilkowice 2005.
Stuczyński M., Odpowiedzialność hotelarstwa za środowisko w kontekście turystyki zrównoważonej. [w: ]Rapacz A. Wyzwania współczesnej polityki turystycznej. Problemy funkcjonowania rynku turystycznego. Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wrocław 2012.
Toczek- Werner S. Trendy obserwowane w rekreacji na świeżym powietrzu [w:] Współczesne
tendencje w turystyce i rekreacji Wyrzykowski J., Klementowski K. (red.) Akademia
Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, 2004.
Wyrzykowski J., Klementowski K. Współczesne tendencje w turystyce i rekreacji. Wyd. AWF
Wrocław 2004.
Zaręba D. Ekoturystyka Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Ziemilski A. Narciarstwo a cywilizacja współczesna. [w:] Podstawy narciarstwa zjazdowego.
(red.) Zatoń M. Oficyna Wydawnicza „Signum” Wrocław 1996.
Żemła M., Kryteria oceny lokalizacji ośrodka narciarskiego. Problemy Turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa, 2005, vol. XXVIII, 1-2.
Strony internetowe:
www.ski.injury.com/research.
Akty prawne:
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie dopuszczalnego obciążenia narciarskiej trasy zjazdowej, sposobu jego obliczania oraz szczegółowych warunków oświetlenia zorganizowanych terenów narciarskich. Dz. U. nr 208
Dawid Twardowski
ROZWÓJ OBSZARU TURYSTYCZNEGO W KONCEPCJI
Wstęp
Polska rozwija się w cieniu zachodniej kultury, stawiając sobie rozwinięte kraje za
wzór. Wiele państw czy też regionów ma szansę dynamicznego rozwoju dzięki postępującej globalizacji oraz aktywnemu przepływowi informacji. Patrząc z perspektywy teorii
konwergencji, która „oznacza proces wyrównywania się wartości podstawowych zmiennych makroekonomicznych pomiędzy krajami, regionami czy podregionami charakteryzującymi się różnymi wyjściowymi wartościami tych zmiennych”1, można dojść do wniosku,
że ewolucja zacofanych obszarów terytorialnych, spełniających minimalne warunki do
zainicjowania omawianego procesu, przebiega gwałtowniej w stosunku do drogi jaką musiały przejść regiony już rozwinięte.
Zbyt szybki wzrost nie zawsze jest odbierany w pozytywnym znaczeniu. Sztucznie
przyspieszony rozwój jest zaprzeczeniem swego rodzaju stabilnej ewolucji i może nieść za
sobą negatywne i nie do końca przewidywalne konsekwencje. Oprócz tego wciąż zmieniające się trendy mogą doprowadzić do błędnego zarządzania całym procesem „doganiania”
i pomimo dynamicznego wzrostu wskaźników ekonomicznych, z poziomu długookresowej
perspektywy będą się kłócić z zasadami zrównoważonego rozwoju. Idealnym przykładem
był bardzo dynamiczny rozwój od czasów rewolucji przemysłowej, której niekontrolowane
skutki odczuwalne są do dziś. Nie liczyła się żadna równowaga tylko jak najszybsza ekspansja oraz wzrost, a co najważniejsze zysk.
Chociaż to już historyczne dzieje, w spotykanym na co dzień otoczeniu można
nadal spotkać jednoliniową orientację na zysk. Najlepszym przykładem może być coraz
bardziej dochodowa i rozwijająca się gałąź gospodarek wielu państw – turystyka. W większości przypadków ruch turystyczny generują walory przyrodnicze środowiska. Nieumiejętne zarządzanie zasobami znajdującymi się na danym terenie i chęć zdobycia z tego jak
największych korzyści w łatwy sposób może przerodzić miejscowość turystyczną z fazy
rozwoju w fazę schyłku.
Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie roli jaką powinien spełniać zrównoważony rozwój w kształtowaniu produktu turystycznego.
Zrównoważony rozwój na świecie
Dynamiczny proces industrializacji, który prowadził do postępującego zanieczyszczenia powietrza oraz wody, zaczął skłaniać ludzi już w drugiej połowie XIX wieku do
pierwszych dywagacji na temat ochrony środowiska. Na tych podwalinach powoli budowano koncepcje, które umożliwiłyby dalszy postęp gospodarczy w jak najmniejszym stop1
T. Misiak, Wewnątrz regionalna konwergencja/dywergencja wybranych zmiennych makroekonomicznych
w województwie podkarpackim, cyt za.: P. Gajewski, T. Tokarski, Czy w Polsce występuje efekt konwergencji regionalnej? „Studia ekonomiczne” 2004, nr 1-2(XI-XI.I), s.46 [w:] Makroekonomiczne zróżnicowanie rozwoju województwa podkarpackiego (red.) T. Tokarski, G. Wilka-Jakubowski, T. Misiak,
wydawnictwo Stowarzyszenia Współpracy Polska-Wschód Kielce 2012, s. 79.
Dawid Twardowski: Rozwój obszaru turystycznego w koncepcji zrównoważonego rozwoju
293
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
niu ingerujący w otaczający świat. Za oficjalny moment prac nad zrównoważonym rozwojem przyjmuje się Konferencję sztokholmską zainicjowaną przez ONZ w 1972 roku. Definicja omawianego pojęcia została przedstawiona w 1975 roku na II Sesji Rady
Zarządzającej Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych. Szczyt Ziemi w
Rio de Janeiro w 1992 roku przyniósł opracowaną koncepcję zasady zrównoważonego
rozwoju. Stała się ona punktem wyjścia dla przyjętych dokumentów. Wśród najważniejszych z nich, które rozszerzały ideę zrównoważonego rozwoju, znalazły się Deklaracja z
Rio, Globalny Program Działań – Agenda 21 oraz Deklaracja dotycząca kierunku rozwoju,
ochrony i użytkowania lasów2. Konferencja miała na celu stworzenie uniwersalnego planu
działania, mającego przeciwstawić się problemom współczesnego świata. Za cel postawiono sobie zminimalizowanie stopnia zniszczenia Ziemi dla przyszłych pokoleń poprzez
walkę z przeszkodami jakie rodzą się wobec zrównoważonego rozwoju na każdym etapie
postępu gospodarczego państw.
Tabela 1. Wyzwania dla zrównoważonego rozwoju
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Stuart L. Hart, Beyond Greening: Strategies for a Sustainable World [w:] Harvard Busines Review, styczeń – luty
1997.
W polskim prawodawstwie do roku 1994 obowiązywało pojęcie ekorozwoju, definiowane jako prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą.
Dopiero wraz z uchwaleniem w dniu 7 lipca 1994 roku ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym pojawiła się po raz pierwszy zasada zrównoważonego rozwoju. Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej wytycza kierunek, w którym powinno kierować się państwo,
oparty właśnie o tę zasadę. Ustawodawca definiuje omawiane pojęcie jako „rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości
2
M. Górski, Prawo ochrony środowiska, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2009, s. 57.
294
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”3.
Zrównoważony rozwój ma przyczynić się do trwałej poprawy jakości życia nie naruszając sfery gospodarczej, społecznej oraz przyrodniczej. Według Instytutu na rzecz
Ekorozwoju wyznacznikami tego stanu jest możliwość regeneracji zasobów odnawialnych
jak i substytucji zasobów nieodnawialnych, zachowanie pełnej bioróżnorodności, zagwarantowanie bezpieczeństwa społecznościom oraz minimalne oddziaływanie na środowisko
przyrodnicze4. Dążenie do takiego stanu powinno odbywać się przy równoważeniu decyzji
pomiędzy najważniejszymi punktami odniesienia, czyli wymiaru społecznego, ekonomicznego oraz ekologicznego.
Turystyka, a zasada zrównoważonego rozwoju
Zrównoważony rozwój szczególne zastosowanie znajduje w turystyce. Ta rozwijająca się gałąź gospodarki wielu państw jest newralgicznym punktem w ich rozwoju. Z jednej strony łączy wszystkie podmioty ujęte w definicji zrównoważonego rozwoju,
a z drugiej opiera swoje istnienie w głównej mierze o środowisko, które jest narażone na
wyniszczające oddziaływanie człowieka. Zestawiając ze sobą ochronę dziedzictwa narodowego i napędzanie gospodarki, wiele rządów obawia się udostępnienia swoich unikatowych walorów krajoznawczych dla masowej turystyki.
Produkt turystyczny może mieć dwojakie znaczenie. L. Mazurkiewicz wyodrębnia
jego znaczenie w skali mikro i makro. Pierwsze podejście oznacza wszystkie usługi turystyczne, które są zaoferowane dla konkretnego turysty, przebywającego na określonym
obszarze docelowym. Natomiast produkt turystyczny w skali makro, autor określa jako
całość usług świadczonych na tym obszarze5.
Rozważając produkt turystyczny w skali makro, na jego wartość wpływa nie tylko
unikatowość występujących walorów krajoznawczych, ale również stan jego zagospodarowania oraz dostępność komunikacyjna. Dwa ostatnie czynniki ingerują w stan środowiska naturalnego. W następstwie napływ turystów może oddziaływać także na kulturę
miejsca. Niekontrolowany rozwój obszaru dla potrzeb turystyki może naruszyć jego równowagę, co w konsekwencji przyczyni się do spadku jego atrakcyjności.
Już w latach ’80 XX wieku R.W. Butler zauważa, że każdy obszar turystyczny podlega specyficznym zmianom. Autor w swoim artykule „The concept of a tourist area cycle
of evolution: implications for management of resources” określa ich ewolucję, w której
wyznaczył sześć faz rozwoju.
Pierwsza z nich to faza eksploracji. Turystyka na danym obszarze jest podejmowana przez nieliczne jednostki, organizujące samodzielnie swój wyjazd w celu poznania interesującego, ale jeszcze niepopularnego waloru lub grupy walorów przyrodniczych bądź
kulturowych. Oddziaływanie mające miejsce podczas pobytu na rdzennych mieszkańców
oraz gospodarkę regionu jest niezauważalne.
Kiedy odwiedzanie danego miejsca zaczyna przybierać regularny charakter i liczba
odwiedzających rośnie, obszar wkracza w fazę zaangażowania. Mieszkańcy zaczynają widzieć korzyści w świadczeniu usług dla przybyłych gości.
3
Art. 3 pkt 50, Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. z 2002 r. nr 62 poz. 627).
K. Malik, Efektywność zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze lokalnym i regionalnym, Instytut
Śląski, Opole 2004, s. 71.
5
L. Mazurkiewicz, Produkt turystyczny w ujęciu marketingu terytorialnego [w:] Konkurencyjność polskiego
produktu turystycznego, red. K. Pieńkoś, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2005, s. 83.
4
295
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Kolejną fazą jest faza rozwoju. Etap ten uwydatnia się w postaci zwiększonej kontroli nad branżą turystyczną. Główne atrakcje turystyczne są promowane oraz poszerzane
o dodatkowe udogodnienia i rozrywki. Ta faza niesie za sobą zauważalne już zmiany
w wyglądzie obszaru. Wraz z szybkimi zmianami rośnie niezadowolenie mieszkańców.
Podczas sezonu turystycznego liczba turystów może być równa bądź przekraczać liczbę
populacji zamieszkującą dany obszar.
Pełny rozwój turystyki przypada na fazę konsolidacji, gdzie staje się ona dominującą gałęzią lokalnej gospodarki przy coraz mniejszym tempie wzrostu liczby turystów.
Promocja obszaru pociąga za sobą wielkie koszty. Duży napływ turystów powoduje konsternację mieszkańców oraz nieodwracalne zmiany w środowisku przyrodniczym.
W kolejnej fazie stagnacji zostaje osiągnięta maksymalna ilość turystów. Obszar
staje się niemodny dla odwiedzających. W wyniku tego pojawia się spowolnienie lokalnej
gospodarki. Zaczynają występować problemy w sferze ekonomicznej, ekologicznej i społecznej.
Rysunek 1. Ewolucja obszaru turystycznego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie R.W. Butler, The concept of a tourist area
cycle of evolution: implications for management of resources, The Canadian
Geographers, vol. 24/1, Canada 1980
Ostatnia faza ewolucji obszaru turystycznego według R.W. Butlera może być fazą
upadku bądź odrodzenia. Na to jaki etap nastąpi mają duże znaczenie działania podjęte
przez lokalne władze. Faza upadku charakteryzuje się spadkiem liczby turystów, ilości
infrastruktury turystycznej, zmniejszeniu oferty usługowej, a co za tym idzie zanikaniem
funkcji turystycznej. Odrodzenie obszaru może nastąpić po tworzeniu innych przyciągających turystów atrakcji6.
6
R.W. Butler, The concept of a tourist area cycle of evolution: implications for management of resources,
The Canadian Geographers, vol. 24/1, Canada 1980, s. 6-9.
296
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Analizując cykl ewolucji obszaru można natrafić na wiele niespójności związanych
ze zrównoważonym rozwojem. Bardzo często dochodzi do jak najszybszej maksymalizacji
zysków. Kwestie związane z gospodarką są najważniejsze, a środowisku i społeczności
lokalnej nadaje się marginalne znaczenie.
W związku z wieloma problemami jakie stawia dynamiczny rozwój turystyki na
świecie i rosnącym zainteresowaniem ludzi nowymi, niezwykłymi miejscami, Światowa
Organizacja Turystyki stawia sobie za cel ukierunkowywanie tych procesów. Przyjmuje
się, że zasady zrównoważonego rozwoju powinny posiadać zastosowanie we wszystkich
formach turystyki bez względu na miejsce, w tej masowo uprawianej jak i w niszowych
segmentach. Kolejną charakterystyczną cechą są powiązane ze sobą aspekty, których powinny się tyczyć, czyli ochrona środowiska, gospodarka oraz wymiar społecznokulturowy. Pomiędzy tymi trzema wyznacznikami powinna istnieć równowaga, aby w jak
najlepszym stopniu zagwarantować długoterminową stabilność. W tym celu Światowa
Organizacja Turystyki wyznaczyła zadania jakie zrównoważona turystyka powinna spełniać. Zalicza się tu:
•
optymalne wykorzystywanie zasobów środowiska stanowiących kluczowy element
w rozwoju turystyki, a tym samym utrzymywanie podstawowych procesów ekologicznych oraz zachowanie różnorodności biologicznej,
•
przestrzeganie i szanowanie społeczno-kulturowej odrębności lokalnej ludności, jej
dziedzictwa kulturowego, tradycji oraz wartości, a tym samym przyczynianie się do
zrozumienia międzykulturowego oraz tolerancji,
• zapewnienie długoterminowych operacji gospodarczych, przynoszących korzyści
dla wszystkich, w tym stabilne zatrudnienie, dochody oraz usługi socjalne na wysokim poziomie.
WHO sygnalizuje, że wprowadzanie zrównoważonej turystyki jest procesem ciągłym, który należy cały czas monitorować. Kiedy sytuacja wymaga konkretnych działań,
należy niezwłocznie podjąć środki zapobiegające niestabilności osiągniętego już stanu.
Oprócz dążenia do zadowolenia wszystkich powiązanych jednostek powinno się również
zwiększać wśród nich świadomość z intencjonalności działań na rzecz zrównoważonego
rozwoju7.
Uzyskanie stanu, w którym wszystkie podmioty będą w pełni zadowolone jest trudne do osiągnięcia. Z jednej strony należy się zastanowić czy ważniejsze są interesy lokalnej społeczności czy odwiedzających. Jaką powinno obrać się strategię - ochronę
środowiska, a może napędzanie gospodarki regionu. Czy udostępnienie wyjątkowych walorów krajoznawczych nie przyczyni się do ich nieodwracalnych zmian, które w konsekwencji spowodują zmniejszenie zainteresowania regionem. Jak widać zrównoważona
turystyka opiera się na sprzecznościach, a znalezienie równowagi pomiędzy interesami
przeciwstawnych podmiotów jest czasem niemożliwe do zrealizowania.
Miejsce w marketingu terytorialnym
Marketing terytorialny to młoda dziedzina, która sukcesywnie jest rozszerzana
o nowe zależności. Została wyodrębniona z ogólnej koncepcji marketingu jako uszczegółowiona koncepcja, której zadaniem jest skuteczne i kompleksowe działanie w konkretnym
obszarze zainteresowań.
7
United Nations Environment Programme and World Tourism Organization (2012), Tourism in the Green
Economy – Background Report, UNWTO, Madrid 2012, s. 1.
297
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
A. Szromnik określa marketing terytorialny jako „rynkową koncepcję zarządzania
jednostką osadniczą – jako zarządzanie zmierzające do zaspokojenia potrzeb i pragnień
mieszkańców oraz „gości” przez wcześniejsze rozpoznanie i przewidywanie zmian, a jednocześnie oparte na racjonalnym wykorzystaniu całokształtu posiadanych zasobów”8. Tak
rozumiane pojęcie marketingu terytorialnego zakłada istnienie relacji pomiędzy podmiotami, które są przypisane do danej jednostki terytorialnej. Idąc tym tokiem rozumowania
P. Kotler, D. H. Haider oraz I. Rein wyróżnili i dokładnie opisali te podmioty, a także występujące między nimi zależności. Za pierwszy poziom przyjęto grupę planistyczną, czyli
instytucje i osoby ściśle związane z jednostką przestrzenno-administracyjną. Za pomocą
ścisłej współpracy pomiędzy instytucjami i poszczególnymi osobami powinno tworzyć się
strategie, które za cel będą stawiać podwyższenie atrakcyjności miejsca. Drugi poziom
obejmuje dostępne narzędzia, za pomocą których grupa planistyczna może oddziaływać na
inne podmioty, kreować pozytywne opinie, wykształcać określone postawy oraz zachowania. Natomiast ostatni poziom to wszystkie jednostki, do których adresowane są działania
marketingowe.
Rysunek 2. Poziomy marketingu terytorialnego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Szromnik A. „Marketing terytorialny.
Miasto i region na rynku, Kraków 2008
Marketing terytorialny utożsamia się z wyróżnieniem oraz wzrostem zdolności
konkurencyjnej. Wyodrębniona przestrzeń, jaką może być region, podregion czy nawet
miejscowość utożsamia się z przedsiębiorstwem, które powinno maksymalizować zyski.
Jednak w przypadku miejsca dąży się do długofalowego rozwoju, mającego za zadanie
spełniać potrzeby związanych z nim jednostek.
Zakończenie
Zrównoważony rozwój niesie ze sobą utworzenie możliwie jak najwyższej jakości
życia dla społeczeństwa i przyszłych pokoleń przy zachowaniu bioróżnorodności biologicznej, kształtowaniu gospodarki oraz kreowaniu ładu społecznego. Ważnym elementem
jest również uświadamianie ludziom, że świat jest czymś, o co trzeba dbać, a nie jedynie
wykorzystywać do własnych celów. Bez nowej świadomości planeta którą zamieszkujemy
8
A. Szromnik, Marketing terytorialny jako atrybut rynkowej orientacji miast oraz regionów [w:] Kreowanie
wizerunku miast pod red. A. Grzegorczyka, A. Kochaniec, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa 2011,
s. 19.
298
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
może nie nadawać się do życia dla przyszłych pokoleń. Wśród ogromu wyzwań jakie niesie współczesny świat, na ludziach spoczywa odpowiedzialność za przyszłe losy Ziemi.
Rozwój turystyki tym bardziej powinien opierać się o równowagę z tego względu,
że docelowo opiera się na czynnikach poznawczych. Zbyt wysoka eksploracja naturalnych
terenów o wysokich wartościach krajoznawczych, może przyczynić się do ich dewastacji
i destrukcji.
W świetle marketingu terytorialnego „miejsca” powinny ze sobą konkurować. Odnosząc te stwierdzenie do obszarów turystycznych zawsze będzie wygrany lub przegrany.
Nie każdy region, podregion czy też miejscowość posiada wyjątkowe atuty w postaci
przyciągających rzesze turystów walorów krajoznawczych, które samoistnie powodują
rozwój jednostki terytorialnej. Sam cykl ewolucji obszarów turystycznych R.W. Butlera
pokazuje ich drogę ku końcowi. Wyjątkowy walor turystyczny powoduje cykliczne pojawianie się odwiedzających. Z upływem czasu tworzy się kompleksowy produkt turystyczny, który w celach maksymalizacji zysków, przekształca dla swoich celów to co było jego
pierwotnym atutem. Nagle w pewnym momencie liczba odwiedzających turystów z każdym sezonem słabnie. Nie zważając już na nic tworzy się dodatkowe atrakcje, sztucznie
napędzające ruch turystyczny. W końcu jednostka terytorialna stoi na skraju kryzysu bądź
jest zmuszona do przeobrażeń i zużycia kolejnych możliwości niszczących lokalne środowisko.
Zrównoważony rozwój dla obszarów turystycznych tak naprawdę powinien dozować ich rozkwit, a na pierwszym miejscu stawiać sobie ochronę walorów krajoznawczych.
Ważne jest połączenie zasad zrównoważonego rozwoju z koncepcją marketingu terytorialnego. Władze lokalne powinny uzmysłowić sobie, że przyciąganie nowych odwiedzających, mieszkańców bądź inwestorów, w długiej perspektywie czasu nie jest dobrym
rozwiązaniem. Miejscowości turystyczne, obszary oraz regiony muszą odłożyć rywalizację
na rzecz ścisłej współpracy oraz dążenia do całościowego rozwoju. Dobrym rozwiązaniem
byłoby kierowanie, a tym samym proporcjonalne rozłożenie ruchu turystycznego poprzez
promocję sąsiadujących, mniej atrakcyjnych miejsc.
Zrównoważona turystyka nie powinna się spieszyć. Powinna się toczyć według
z góry przemyślanego planu, który opierałby się o relację między środowiskiem, gospodarką, a społeczeństwem. Relacji, które nie dopuszczą do upadku.
Bibliografia
Akty Prawne
Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. z 2002 r. nr 62 poz. 627)
Opracowania zwarte
Butler R.W., The concept of a tourist area cycle of evolution: implications for management of
resources, The Canadian Geographers, vol. 24/1, Canada 1980.
Górski M., Prawo ochrony środowiska, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2009.
Malik K., Efektywność zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze lokalnym
i regionalnym, Instytut Śląski, Opole 2004.
Mazurkiewicz L., Produkt turystyczny w ujęciu marketingu terytorialnego [w:] Konkurencyjność polskiego produktu turystycznego, (red.) K. Pieńkoś, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2005
Misiak T., Wewnątrzregionalna konwergencja/dywergencja wybranych zmiennych makroekonomicznych w województwie podkarpackim, „Studia ekonomiczne” 2004, nr 1-2(XI-
299
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
XI.I) [w:] Makroekonomiczne zróżnicowanie rozwoju województwa podkarpackiego
(red.) T. Tokarskiego, G. Wilka-Jakubowskiego, T. Misiaka, wydawnictwo Stowarzyszenia Współpracy Polska-Wschód, Kielce 2012
Szromnik A., Marketing terytorialny jako atrybut rynkowej orientacji miast oraz regionów
[w:] Kreowanie wizerunku miast pod red. A. Grzegorczyka, A. Kochaniec, Wyższa
Szkoła Promocji, Warszawa 2011
United Nations Environment Programme and World Tourism Organization (2012), Tourism in
the Green Economy – Background Report, UNWTO, Madrid 2012
Sandra Gwóźdź
TELEMEDYCYNA JAKO PRZYKŁAD REALIZACJI
POLITYKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Poniższa praca poświęcona jest jednemu z najważniejszych elementów wchodzących w zakres zrównoważonego rozwoju, a mianowicie zdrowiu obecnych oraz przyszłych
pokoleń. Autorka pokaże, że dzięki nowoczesnym technologiom multimedialnym, cyfryzacji i informatyzacji medycyny można podnieść jakość oraz standard zdrowia publicznego. Dobra kondycja psychofizyczna ludzi ma wpływ na wszystkie kluczowe dziedziny
związane z funkcjonowaniem w zgodzie z założeniami zrównoważonego rozwoju. Praca
podzielona zostanie na dwie części. W pierwszej autorka zajmie się kwestiami definicyjnymi oraz wskaże, jakie podejście do kwestii zdrowia publicznego mają najważniejsze
organizacje tj. ONZ, UNESCO, Unia Europejska. Przedstawi także wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski dotyczące zdrowia publicznego. W drugiej części autorka dokona
analizy największych projektów telemedycznych w Polsce takich jak: Telemedycyna Polska, TeleInterMed, Wielkopolskie Centrum Telemedycyny czy MEDtube.
Definicja zrównoważonego rozwoju sformułowana w 1987 roku w raporcie Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju zakłada, że jest to prawo do zaspokojenia aspiracji
rozwojowych obecnej generacji bez ograniczania praw przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich aspiracji rozwojowych. Definicja ta wskazuje, że rozwój cywilizacyjny oraz gospodarczy danego pokolenia nie powinien odbywać się kosztem nieodnawialnych zasobów
oraz niszczenia środowiska, dla dobra przyszłych pokoleń, które także mają prawo do tego
rozwoju.1 Wizja rozwoju, jaka jest w niej zawarta obejmuje zarówno populację ludzi, świat
roślin, zwierząt, ekosystemy oraz zasoby naturalne Ziemi: wodę, powietrze, surowce energetyczne. Traktuje ona także w sposób zintegrowany najważniejsze wyzwania stojące
przed światem takie jak: głód, ubóstwo, bezpieczeństwo, edukację, prawa człowieka, równość płci, dialog kulturowy oraz zdrowie.2
O tym, że życie oraz zdrowie ludzi jest jednym z najważniejszych założeń zrównoważonego rozwoju świadczy fakt, że wśród Milenijnych Celów Rozwoju zdefiniowanych podczas Milenijnego Szczytu Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2000 roku aż
trzy z ośmiu celów dotyczyły ochrony zdrowia publicznego tj.: ograniczenie umieralności
dzieci (zmniejszenie o 2/3 wskaźnika umieralności dzieci do lat 5), poprawienie opieki
zdrowotnej matek (zmniejszenie o 3/4 wskaźnika ich umieralności) oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się HIV/AIDS, malarii i innych chorób. Natomiast w 2004 roku UNESCO
wspólnie z UNAIDS zainicjowało globalną inicjatywę edukacji dotyczącą HIV/AIDS, która miała na celu wsparcie rządów, instytucji bądź organizacji w tworzeniu narodowych
programów na temat AIDS skierowanych do młodych ludzi. UNESCO udziela również
wsparcia konkretnym projektom badawczym dotyczącym np. badań nad szczepionką chroniącą przed przenoszeniem się wirusa HIV z matki na dziecko. Stworzyło także ogólnodostępny portal poświęcony problemom młodych ludzi żyjących z AIDS, na którym można
1
2
Ministerstwo Środowiska, Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do roku 2025, Warszawa 1999, s. 3.
Polski Komitet ds. UNESCO, UNESCO a Zrównoważony Rozwój, http://www.unesco.pl/edukacja/dekadaedukacji-nt-zrownowazonego-rozwoju/unesco-a-zrownowazony-rozwoj/ [pobrano 08.09.2013]
Sandra Gwóźdź: Telemedycyna jako przykład realizacji polityki zrównoważonego rozwoju
301
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
znaleźć m.in. specjalny zestaw edukacyjny HIV/AIDS a prawa człowieka zawierający propozycję konkretnych działań przeciwdziałania dyskryminacji ludzi żyjących z tą chorobą.3
Źródło 1: http://www.unesco.org/new/en/hiv-and-aids/ [pobrano 08.09.2013]
O tym, że zdrowie bok gospodarki i ekologii stanowi podstawowy element strategii
zrównoważonego rozwoju świadczy fakt, że wśród wskaźników zrównoważonego rozwoju
występuje wskaźnik określany jako: zdrowie publiczne. Wskaźniki te są podstawowym
narzędziem monitoringu odsłaniającym w sposób wymierny istotę koncepcji zrównoważonego rozwoju. Umożliwiają one stworzenie statystycznego obrazu kraju z punktu widzenia
implementacji nowego paradygmatu rozwoju. Dzięki nim można określić pozycję danego
kraju (obiektu) na tle innych krajów (obiektów). Wśród krajowych wskaźników rozwoju
można wymienić cztery łady: społeczny, w którym mieści się wskaźnik dotyczący zdrowia
publicznego, gospodarczy, środowiskowy oraz instytucjonalno-polityczny.4
Główny Urząd Statystyczny oraz Urząd Statystyczny w Katowicach w 2011 roku
wydał raport z badań dotyczący wskaźników zrównoważonego rozwoju Polski. Badając
wskaźnik dotyczący zdrowia publicznego wzięto pod uwagę 4 elementy:
- długość życia noworodka w zdrowiu, inaczej długość życia bez niepełnosprawności, to
wskaźnik określający długość oraz jakość życia, dobry stan zdrowia definiowany jest tutaj
jako brak ograniczeń w funkcjonowaniu oraz brak kalectwa;
- zgony niemowląt, wskaźnik ten obliczany jest jako iloraz liczby zgonów niemowląt
(dzieci poniżej 1 roku) i liczby urodzonych żywych w danym okresie w przeliczeniu na
1000 urodzeń żywych;
- wskaźnik oczekiwanego trwania życia osób w wieku 65 lat w zdrowiu określający liczbę
lat, które osoba w wieku 65 lat może jeszcze przeżyć w dobrym zdrowiu definiowanym
jako brak ograniczeń w funkcjonowaniu lub brak kalectwa;
- standaryzowane współczynniki umieralności z powodu chorób układu krążenia oraz nowotworów złośliwych, to bardzo ważne wskaźniki ponieważ choroby układu krążenia
3
4
Ibidem
Urząd Statystyczny w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, Wskaźniki Zrównoważonego Rozwoju
Polski, Katowice 2011, s. 15.
302
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
oraz nowotwory złośliwe stały się chorobami cywilizacyjnymi, są przyczyną przedwczesnej umieralności, stanowią jedną z najważniejszych przyczyn absencji chorobowej, hospitalizacji oraz inwalidztwa;
- Europejski Konsumencki Indeks Zdrowia EHCI (Euro Health Consumer Powerhouse)
definiowany jest jako łączna ocena wskaźników wyodrębnionych w 6 podkategoriach
związanych ze służbą zdrowia, uzyskany dla danego kraju całkowity wynik punktowy
(min – 333 pkt., max – 1000 pkt.) jest sumą punktów osiągniętych w 6 obszarach: prawo
pacjenta i informacja, e-Zdrowie, czas oczekiwania na leczenie, zakres i zasięg świadczonych usług oraz środki farmaceutyczne.5
Autorka skupi się na szerszym omówieniu ostatniego z wymienionych wskaźników. Otóż z opublikowanego przez Instytut Health Consumer Powerhouse rankingu zdrowia wynika, że Polska dysponuje jednym z gorszych jakościowo systemów ochrony
zdrowia. Wynik badań uzyskuje się na podstawie opinii konsumentów w Europie na temat
systemu opieki zdrowotnej. Polska w 2009 roku otrzymała 565 punktów i zajęła 23 miejsce wśród krajów Unii Europejskiej. Konieczność kategorycznej zmiany sytuacji w polskiej służby zdrowia znajduje odzwierciedlenie w następujących dokumentach: Polska
2030. Wyzwania rozwojowe, Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, Strategia Rozwoju
Zdrowia W Polsce 2007-2013, Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015.6
Polska jest również objęta unijnym programem „Zdrowie na rzecz wzrostu gospodarczego”. To trzeci wieloletni program Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia, tym razem na lata 2014-2020. Wstęp rozporządzenia poświęconego temu programowi stanowi
że: „Zdrowie jest nie tylko wartością samą w sobie, ale także czynnikiem wzrostu gospodarczego. Jedynie zdrowe społeczeństwo jest w stanie osiągnąć swój pełen potencjał gospodarczy. Rozwój sektora opieki zdrowotnej zależy od innowacji oraz wysoce
wykwalifikowanej siły roboczej”7.
Program koncentruje się na czterech celach szczegółowych, które charakteryzują
się dużym potencjałem na rzecz wzrostu gospodarczego za pośrednictwem lepszego stanu
zdrowia. Wśród celów tych znajduje się:
- opracowanie wspólnych narzędzi i mechanizmów na szczeblu UE w celu rozwiązywania
problemu niedoborów zasobów, zarówno ludzkich, jak i finansowych, a także ułatwienia
wdrażania innowacji w dziedzinie opieki zdrowotnej, tak by zwiększać innowacyjność
i stabilność systemów opieki zdrowotnej;
- zwiększenie dostępu do specjalistycznej wiedzy medycznej informacji dotyczących
szczególnych chorób, także poza granicami państw oraz opracowanie wspólnych rozwiązań i wytycznych na rzecz poprawy jakości opieki zdrowotnej i bezpieczeństwa pacjentów,
tak by zwiększyć dostęp do lepszej i bezpieczniejszej opieki zdrowotnej dla obywateli UE;
- określanie, upowszechnianie i promowanie wykorzystywania zatwierdzonych najlepszych praktyk w odniesieniu do środków profilaktycznych racjonalnych pod względem
kosztów poprzez przeciwdziałanie najważniejszym czynnikom ryzyka, takim jak: palenie
tytoniu, nadużywanie alkoholu czy otyłość, jak również HIV/AIDS, ze szczególnym
uwzględnieniem wymiaru transgranicznego, w celu zapobiegania chorobom i promocji
zdrowia;
5
Ibidem, s. 32- 37.
Ibidem, s. 38.
7
Komisja Europejska, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia programu
„Zdrowie na rzecz wzrostu gospodarczego” , trzeciego wieloletniego programu działań UE w dziedzinie
zdrowia na lata 2014-2020, Bruksela 2011, s. 2.
6
303
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
- wypracowanie wspólnych podejść w zakresie lepszej gotowości i koordynacji w sytuacjach kryzysowych związanych ze zdrowiem oraz wykazanie wartości tych podejść, tak
by chronić obywateli przed transgranicznymi zagrożeniami dla zdrowia.8
Jak nie trudno zauważyć prawie każdy z wymienionych celów odnosi się do innowacyjnych rozwiązań mogących usprawnić funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej
zarówno dla pacjentów, jak i lekarzy. W takie założenia wpisują się wszelkie formy wykorzystywania w medycynie nowoczesnych, cyfrowych rozwiązań, w tym Internetu. Obecnie
coraz bardziej powszechnym zjawiskiem jest telemedycyna, która umożliwia zdalną pomoc pacjentom oraz serwisy przy pomocy, których lekarze mogą dzielić się swą specjalistyczną wiedzą. Autorka zajmie się analizą tematu wykorzystania Internetu w medycynie
w Polsce. W tym miejscu nasuwa się pytanie czym tak naprawdę jest telemedycyna?
Telemedycyna to zjawisko pozwalające na wykonywanie usług medycznych na
odległość, bez konieczności bezpośredniego kontaktu z pacjentem. Jest ona bliska takim
pojęciom, jak cybermedycyna czy e-zdrowie, które oznaczają wiele różnych rodzajów interakcji zachodzących przy wykorzystaniu technologii teleinformatycznych związanych
z ochroną zdrowia.9
Telemedycyna to najnowsza forma medycyny funkcjonujaca w oparciu o najnowocześniejszą technologię multimedialną, Internet, interaktywne wideokonferencje (lekarzpacjent, lekarz-lekarz), przesyłanie na odległość obrazów, zdjęć rentgenowskich, echogramów, EKG, tomografii komputerowej itp. Wśród zalet telemedycyny wymienia się:
- szybką diagnozę medyczną i pomoc w nagłych przypadkach;
- polepszenie dostępu do usług medycznych niezależnie od miejsca zamieszkania;
- zmniejszoną hospitalizację i eliminację konieczność podróżowania lekarzy i pacjentów;
- pomoc w usługach specjalistycznych oraz konsultacjach dla szpitali;
- dostęp do pierwszej pomocy w nagłych, nieprzewidzianych sytuacjach (katastrofy naturalne);
- lepszą opiekę zdrowotną na obszarach izolowanych;
- umożliwienie edukacji na odległość (specjalistyczne szkolenia, seminaria naukowe
itp.).10
Wśród zalet korzystania z usług telemedycznych wyróżnia się również możliwość
znacznych oszczędności, a to doskonale wpisuje się w europejski program Zdrowie na
rzecz wzrostu gospodarczego oraz w założenia zrównoważonego rozwoju. Według prof.
Aleksandra Sieronia ze Śląskiego Uniwersytetu Medycznego powszechne wprowadzenie
w Polsce systemów telemedycznych mogłoby dać nawet dwumiliardowe oszczędności
rocznie, dzięki szybszej diagnostyce i sprawniejszemu leczeniu. Zdalny dostęp do danych
medycznych ma również ogromne znaczenie w edukacji lekarzy. Wyniki radiologicznych
badań, opisy rzadkich chorób, wykłady najlepszych specjalistów dzięki Internetowi dostępne są dla lekarzy z całego świata.11
W Polsce jedno z udanych przedsięwzięć telemedycznych zostało stworzone przez
grupę kapitałową Telemedycyna Polska, która specjalizuje się w świadczeniu usług zdalnego monitoringu kardiologicznego przy pomocy telefonu i Internetu. Jej oferta skierowa8
Ibidem, s. 3-4.
Ruciński P., Stepień J., Telemedycyna w kardiologii, http://www.nazdrowie.pl/artykul/telemedycyna-wkardiologii [dostęp: 10.09.2013].
10
Polskie Towarzystwo Lekarskie – Sekcja Telemedycyny
http://www.ptl.org.pl/MainTabs/StrukturaOrg/Sekcje/telemedycyny.aspx [dostęp: 10.09.2013].
11
PAP, Lekarze: telemedycyna mogłaby dać Polsce miliardowe oszczędności, Biznes.pl/Medycyna,
http://biznes.pl/magazyny/medycyna/sluzba-zdrowia/lekarze-telemedycyna-moglaby-dac-polscemiliardowe,5206009,magazyn-detal.html [dostęp: 12.09.2013]
9
304
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
na jest do klientów indywidualnych, ośrodków użyteczności publicznej, firm oraz placówek medycznych.12 Jest to bardzo ważne przedsięwzięcie, ponieważ w Polsce jedną
z najczęstszych przyczyn zgonów są choroby układu krążenia. Wśród przyczyn takiego
stanu rzeczy wymienia się słaby dostęp do świadczeń kardiologicznych. Potwierdza to fakt
mówiący o tym, że o ile w miastach z powodu chorób układu krążenia umiera 417 osób na
100 000 mieszkańców, o tyle na wsi liczba ta wzrasta do 505 osób na 100 000 mieszkańców. Telemedycyna ma więc zatem zwiększyć dostęp do świadczeń kardiologicznych
i wyrównać dysproporcje występujące w różnych regionach kraju.13
Źródło 2: http://telemedycynapolska.pl/ [pobrano 10.09.2013]
Do usług oferowanych przez Telemedycynę Polską związanych z diagnostyką oraz
opieką kardiologiczną zalicza się:
- kardiotele – to całodobowa usługa opieki kardiologicznej wraz z możliwością wykonywania usługi EKG przez telefon. W ramach usługi pacjent może przez 24h/dobę konsultować się z lekarzem Centrum Monitoringu Kardiologicznego Telemedycyny Polskiej oraz
przeprowadzić zdalne badanie przy pomocy specjalnego aparatu i elektrod dostarczanych
pacjentowi do domu;
- kardiotest – usługa badania określającego ryzyko zachorowania na choroby serca skierowana przede wszystkim do grupy osób ryzyka zgonu sercowego (cholesterol, papierosy,
nadwaga, cukrzyca);
- kardioekg – oferta skierowana przede wszystkim do placówek medycznych i polega na
zdalnej obsłudze pacjentów w zakresie opisywania badań EKG. Atutem jest to, że badanie
może zostać wykonane przez przeszkoloną w tym celu osobę (pielęgniarkę, technika),
a niekoniecznie przez lekarza kardiologa, następnie przy pomocy Internetu wysyłane jest
12
Stowarzyszenie Inwestorów Indywidualnych, Analiza – Telemedycyna,
http://www.sii.org.pl/6894/aktualnosci/biuletyn-newconnect/analiza-telemedycyna.html, [dostęp:10.09.2013]
13
Ruciński P., Stepień J., op. cit., http://www.nazdrowie.pl/artykul/telemedycyna-w-kardiologii [dostęp:
10.09.2013]
305
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
do Centrum Monitoringu Kardiologicznego Telemedycyny Polskiej, gdzie jest opisywane
przez lekarza.14
Kardiotele czyli całodobowa opieka kardiologiczna to najczęściej świadczona usługa przez Telemedycynę Polską. To jej sprzedaż generuje 75% przychodów całego przedsiębiorstwa. Od samego początku jego funkcjonowania pacjenci indywidualni generowali
największą część przychodów. W roku 2012 ich udział stanowił 60,54% całości sprzedaży
i wzrósł w porównaniu z rokiem 2011 o około 5%. Zwiększył się również udział podmiotów medycznych z 8,45% w 2011 roku do 15,4% w roku 2012, a więc udział z osiąganych
w ten sposób przychodów wzrósł prawie dwukrotnie. Telemedycyna Polska z każdym rokiem zwiększa swoją sprzedaż. W 2012 roku przychody ze sprzedaży wzrosły względem
roku 2011 o około 43% i stanowiły 5,84 mln zł. Ten fakt najlepiej świadczy o potrzebie
występowania i rozwoju tego typu usług.15
Jednym z pierwszych udanych projektów telemedycznych w Polsce było powstanie
zinformatyzowanego Centrum Telekonsultacji TeleInterMed, którego pomysłodawca oraz
realizator to Instytut Kardiologii im. Prymasa Tysiąclecia Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Projekt został przygotowany przez Instytut Kardiologii już w 2005 roku
we współpracy z norweską firmą Exponor Tromso. W kolejnych latach pozyskał 2,6 mln
euro na jego realizację.16
Źródło 3: http://www.teleintermed.pl/ [dostęp: 13.09.2013]
TeleInterMed jest to system leczenia, monitoringu oraz zarządzania kontaktami
z pacjentami, który umożliwia stały dostęp do specjalistycznych porad, a także systemu
informacji o pacjencie. W momencie kiedy monitoring pacjenta wykryje jakieś odchylenia
od normy odpowiedni specjaliści są natychmiast informowani i mogą rozpocząć leczenie.
Inteligentny system telemetryczny, który został wdrożony w ramach projektu pozwala na
14
Stowarzyszenie Inwestorów Indywidualnych, op. cit.,
http://www.sii.org.pl/6894/aktualnosci/biuletyn-newconnect/analiza-telemedycyna.html, [dostęp:10.09.2013]
15
Ibidem
16
PC Format, Polska telemedycyna, http://www.pcformat.pl/Polska-telemedycyna,a,1641, [dostęp:
13.09.2013]
306
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
długoterminowe monitorowanie arytmii serca. Nazywa się go inteligentnym, ponieważ
oprócz stałej rejestracji zapisu EKG zajmuje się także jego zautomatyzowaną analizą. Pozwala to wykryć i wstępnie zaklasyfikować dane zaburzenia według określonych wcześniej kryteriów.17
Należy również zauważyć, że na stronie internetowej TeleInterMed znajduje się
także strefa e-learningu, która umożliwia lekarzom lepszy dostęp do wiedzy, wyników
badań, opisów przypadków itp.
Kolejnym dużym projektem telemedycznym realizowanym przez Klinikę Chirurgii
Urazowej, Leczenia Oparzeń i Chirurgii Plastycznej uniwersytetu Medycznego im. Karola
Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe oraz
Instytut Informatyki Politechniki Poznańskiej było stworzenia Wielkopolskiego Centrum
Telemedycyny. Główny cel projektu to udostępnianie usług telemedycznych na rzecz
wielkopolskiej Służby Zdrowia takich jak: telekonsultacje medyczne, teleedukacja medyczna, wspomaganie decyzji klinicznych oraz raportowanie do nadzoru specjalistycznego.
Źródło
4: https://www.telemedycyna.wlkp.pl/web/guest/home
14.09.2013]
[pobrano
Jedno z założeń projektu dotyczyło stworzenie biblioteki cyfrowej funkcjonującej
pod nazwą Rejestr Przypadków. Jest to cyfrowa baza stanowiąca wiarygodne źródło informacji dla lekarzy gromadząca przypadki medyczne przede wszystkim z zakresu chirurgii urazowej. Poszczególne przypadki zawierają opis problemu medycznego, jego
klasyfikację według ustalonego standardu, a także opis przyjętego w leczeniu postępowania oraz jego rezultat.18 W pierwszej fazie projektu do platformy Wielkopolskiego Centrum Telemedycyny zostało podłączonych 20 szpitali z województwa, które mogą
17
18
Ibidem
Wielkopolskie Centrum Telemedycyny, https://www.telemedycyna.wlkp.pl/web/guest/rejestr-przypadkow
[dostęp: 13.09.2013]
307
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
korzystać z platformy telekonsultacyjnej oraz aplikacji edukacyjnego rejestru przypadków.19
Pisząc o wykorzystywaniu Internetu w medycynie nie można pominąć jednego z
najnowszych portali medycznych MEDtube. Jest to największy portal wymiany wiedzy dla
lekarzy, farmaceutow, wykładowców akademickich, studentów medycyny, pielęgniarek
oraz innych osób zawodowo związanych z medycyną. Założenie portalu było pomysłem
dwóch chirurgów, Michała Wszoła oraz Rafała Kieszek w odpowiedzi na wyzwania
współczesnej edukacji medycznej oraz komunikacji profesjonalistów. Przy pomocy szybko
rozwijających się technologii internetowych MEDtutube pozwolił wyeliminować napotykane dotąd bariery komunikacyjne związane z położeniem, kulturą czy znajomością języka. MEDtube to portal, który ułatwił wymianę wiedzy i doświadczeń za pomocą obrazu, na
niespotykaną dotąd skalę i z unikalną „siłą rażenie”.20
Źródło 5: http://medtube.pl/ [pobrano 14.09.2013]
MEDtube to zbiór filmów z operacji bądź zabiegów, zdjęć przypadków medycznych, wywiadów, prezentacji, procedur, dokumentów, animacji medycznych, transmisji live z operacji dotyczących wszystkich specjalizacji medycznych. Większość materiałów pochodzi
od lekarzy, towarzystw oraz uczelni medycznych.21
Autorka w swej pracy wskazała na kilka największych projektów, portali w Polsce
poświęconych e-zdrowiu. Nie sposób wymienić wszystkich placówek medycznych, w których w mniejszym bądź większym zakresie realizowane są założenia telemedycyny. Wśród
praktycznych projektów oraz placówek medycznych zajmujących się wykorzystaniem Internetu w medycynie należy wskazać: System Informacji Medycznej (SIM) w ramach rządowego projektu „e-Zdrowie Polska 2009-2015”, Dolnośląskie Centrum Teleradiologii we
Wrocławiu, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie, Collegium Medicum Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Akademię Medyczną w Gdańsku i Politechnikę Gdańską oraz Śląską
19
Wielkopolskie Centrum Telemedycyny, https://www.telemedycyna.wlkp.pl/web/guest/home [dostęp:
13.09.2013]
20
http://medtube.pl/o-nas [dostęp: 14.09.2013]
21
Ibidem
308
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Akademię Medyczną.22 Przytaczanie założeń oraz funkcjonowania każdego z nich nie jest
konieczne z punktu widzenia pracy. Autorka poprzez przybliżenie zasad funkcjonowania
kilku portali – projektów poświęconych telemedycynie pokazała, że są to osiągnięcia, założenia oraz możliwości rozwoju wpisujące się w strategię zrównoważonego rozwoju.
Dzięki e-medycynie lekarze mogą dotrzeć do większej liczby chorych pacjentów, zapewnić im bezpieczeństwo oraz stałą specjalistyczną pomoc, a także za pomocą telekomunikacji szybko i sprawnie przekazać doraźne wskazówki na temat postępowania przy
określonych dolegliwościach. To system, który swoim zasięgiem może objąć tereny
znacznie oddalone od placówek medycznych. Wpisuje się on zatem w politykę wyrównywania szans, dzięki szybkiej i sprawnej pomocy medycznej w różnych regionach kraju.
Telemedycyna to również usprawnienie współpracy pomiędzy placówkami medycznymi
oraz samymi lekarzami. Tworzenie baz przypadków medycznych, zamieszczanie filmów,
zdjęć oraz opisy rzadkich chorób to tylko niektóre elementy usprawniające lekarzom powiększanie ich wiedzy w dowolnym miejscu i czasie. Zaczynają znikać bariery przestrzenne i kulturowe, przy pomocy Internetu oraz takich portali jak np.: MEDtube lekarze
niemalże o każdej porze dnia mogą dotrzeć do interesujących ich zagadnień medycznych.
Dzięki zintegrowanym zespołom np. Wielkopolskie Centrum Telemedycyny lekarze z różnych szpitali mogą szybciej i sprawniej dokonywać konsultacji medycznych.
Poza korzyściami związanymi z wyrównywaniem szans oraz możliwością poprawy
stanu zdrowia, telemedycyna ma za zadanie również znacząco obniżyć koszty ponoszone
na usługi medyczne. Są to założenia zgodne z europejską strategią „Zdrowie na rzecz
wzrostu gospodarczego”. Podniesienie jakości zdrowia m. in. przy pomocy e-medycyny
przyczynia się do realizacji założeń zrównoważonego rozwoju takich jak: ekorozwój, bezpieczeństwo, działania w zgodzie z demokracją czy wreszcie godne życie.
Bibliografia:
Dokumenty:
Komisja Europejska, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia programu „Zdrowie na rzecz wzrostu gospodarczego” , trzeciego wieloletniego programu
działań UE w dziedzinie zdrowia na lata 2014-2020, Bruksela 2011.
Ministerstwo Środowiska, Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do roku 2025, Warszawa
1999.
Urząd Statystyczny w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, Wskaźniki Zrównoważonego
Rozwoju Polski, Katowice 2011.
Źródła internetowe:
Healthcare Technologies Solutions, Niektóre aspekty telemedycyny i informatyki medycznej
w Polsce. Potencjał naukowy i gospodarczy,
http://biznes.pl/magazyny/medycyna.
http://medtube.pl.
22
Healthcare Technologies Solutions, Niektóre aspekty telemedycyny i informatyki medycznej w Polsce.
Potencjał naukowy i gospodarczy,
http://www.eunop.eu/ehealth/02_niektore_aspekty_telemedycyny_i_informatyki_medycznej_w_polsce._p
otencjal_naukowy_i_gospodarczy.pdf [pobrano 15.09.2013]
309
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
http://medtube.pl.
http://telemedycynapolska.pl.
http://www.eunop.eu/ehealth.
http://www.teleintermed.pl.
http://www.unesco.org/new/en/hiv-and-aids.
https://www.telemedycyna.wlkp.pl.
PAP, Lekarze: telemedycyna mogłaby dać Polsce miliardowe oszczędności, Biznes.pl.
PC Format, Polska telemedycyna, http://www.pcformat.pl.
Polski Komitet ds. UNESCO, UNESCO a Zrównoważony Rozwój, http://www.unesco.pl.
Polskie Towarzystwo Lekarskie – Sekcja Telemedycyny http://www.ptl.org.pl.
Ruciński P., Stepień J., Telemedycyna w kardiologii, http://www.nazdrowie.pl.
Stowarzyszenie Inwestorów Indywidualnych, Analiza – Telemedycyna, http://www.sii.org.pl.
Wielkopolskie Centrum Telemedycyny, https://www.telemedycyna.wlkp.pl.
Wielkopolskie Centrum Telemedycyny, https://www.telemedycyna.wlkp.pl.
5. EKOLOGIA I OCHRONA ŚRODOWISKA
NATURALNYMI CELAMI
Natalia Domańska
UPCYKLING NARZĘDZIEM W OCHRONIE
ŚRODOWISKA DLA OSIĄGNIĘCIA
Wprowadzenie
Odpowiedzmy sobie na pytanie, dlaczego powinniśmy troszczyć się o środowisko?
Na myśl przychodzą oczywiste słowa: bo tak trzeba robić. Pojawia się jednak kolejne
pytanie o sens wydawania dodatkowych pieniędzy i wkładania wysiłku w coś, co może nie
przyniesie oczekiwanych korzyści bezpośrednio nam, lecz dopiero naszym dzieciom lub
wnukom. Zastanówmy się nad tym, co w swoim sposobie życia lub bycia zmieniliśmy do
tej pory tak, aby zmniejszyć swój negatywny wpływ na środowisko? Co jest w stanie
skutecznie zmienić nasz styl życia na eko- styl?
Jedną z przyczyn zagrożenia globalnym kryzysem ekologicznym jest
marnotrawstwo zasobów, które wciąż przybiera na sile. Nacisk na konsumpcjonizm i brak
edukacji ekologicznej sprawia, że w codziennym życiu nie zwracamy uwagi ani na to skąd
pochodzą rzeczy, które nabywamy, ani w jakich warunkach i z jakich materiałów zostały
wykonane. Taką postawę, którą niestety reprezentuje większość społeczeństw na świecie
określić należy jako skrajnie nieodpowiedzialną. Spotkać można jednak, jak na razie
nieliczne projekty wychodzące daleko poza ochronę środowiska, pozwalające „zrobić coś
z niczego" i zapewnić satysfakcję klientowi. Mowa o upcyclingu, którego idea od pewnego
czasu ogarnia coraz nowsze obszary działalności człowieka.
Zwiększające się tempo wzrostu rozmiarów procesu gospodarowania nie jest
obojętne dla środowiska naturalnego. Środowisko stanowi bezpośrednie źródło
pozyskiwania zasobów naturalnych, potrzebnych do produkcji dóbr ekonomicznych
w coraz większej ilości. Proces gospodarowania stwarza też szybko rosnącą ilość
zanieczyszczeń i odpadów, które trafiając do otoczenia, negatywnie oddziałują na
poszczególne elementy środowiska naturalnego, zanieczyszczając glebę, powietrze i wodę.
Stan środowiska naturalnego decyduje o jakości życia naszego oraz wszystkich
organizmów w nim żyjących.
Uwarunkowania ekologiczne rozwoju
Nauką, która opisuje związki między środowiskiem, a żyjącymi tam organizmami,
jest ekologia. Współcześnie ekologia szeroko formułuje także zasady właściwego
korzystania, ochrony i kształtowania środowiska. Człowiek nie tylko wykorzystuje zasoby
naturalne zaspokajając swoje potrzeby, ale także chroni je przed degradacją i przekształca
według swoich potrzeb1. Ważnym elementem w tym układzie są zasoby, które przyjmują
pewną formę i podlegają ciągłym przekształceniom. Warto podkreślić, że wzajemne
zależności między środowiskiem a człowiekiem mają relację sprzężenia zwrotnego, które
może mieć charakter pozytywny – jeżeli człowiek działa zgodnie z siłami natury lub
1
M. Deszczka, M. Wąsowicz, Gospodarka, ekologia, postęp techniczny, [w:] Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy współczesności, red. S. Marciniak, PWN, Warszawa 2013, str. 112
Natalia Domańska: Upcykling narzędziem w ochronie środowiska dla osiągnięcia...
313
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
negatywny – jeżeli narusza te prawa2.
Z pojęciem zasobów związany jest problem rzadkości. Mówi on o tym, iż istnieje
ograniczona ilość wykorzystywanych surowców do poszczególnych podmiotów biorących
udział w procesie gospodarowania. Są więc dokonywane wybory jakie zasoby i w jakiej
ilości będą wykorzystane do produkcji określonych dóbr ekonomicznych. Zasoby
naturalne dzielimy na wyczerpywalne i niewyczerpywalne. W tym przypadku problem
rzadkości dotyczy tylko zasobów wyczerpywalnych. Ich ilość jest ograniczona w danym
miejscu i czasie, a zależy głownie od stopnia intensywności i sposobu użytkowania danego
zasobu przez człowieka. Do zasobów niewyczerpywalnych zalicza się m.in.: energie
słoneczną, wiatrową, pływów morskich czy wnętrza Ziemi. Wykorzystanie tych źródeł jest
przyjazne dla środowiska, dlatego wiele państw wysoko rozwiniętych dąży do ich
wykorzystywania w jak największym stopniu. Kryterium podziału ze względu na
odtwarzanie danego zasobu wyróżniamy: odnawialne i nieodnawialne. Odnawialne zasoby
stanowią woda, powietrze, gleba, rośliny i zwierzęta. Jednak tylko prawidłowe
gospodarowanie tymi zasobami pozwoli na ich odnawialność. Człowiek korzysta często
jednak z zasobów nieodnawialnych, które jednorazowo używane w procesie produkcyjnym
bez możliwości odzyskiwania to surowce energetyczne takie jak: węgiel kamienny, ropa
naftowa i gaz ziemny. Istnieją również takie zasoby, które mają możliwość wielokrotnego
użycia dzięki recyklingowi3.
A więc co robić aby wykorzystywane zasoby dawały nam korzyści
w funkcjonowaniu gospodarki jak najdłużej? Jednym ze sposobów jest oszczędność
zasobów. Wszyscy wiedzą, że trzeba oszczędzać pieniądze i jak to robić, dlatego łatwo to
przełożyć na oszczędność w dziedzinie ekologii. Każde gospodarstwo domowe bez
problemu może się włączyć w proces oszczędzania. Przykładów może być wiele tj.: nie lać
zbędnie wody, nie zapalać niepotrzebnie światła, wyłączać ogrzewania, gdy wyjeżdżamy.
Niestety polskie gospodarstwa domowe cechuje niska skłonność do oszczędzania, zarówno
pieniędzy jak i zasobów naturalnych4. Natomiast oszczędność zasobów
w przedsiębiorstwach to np.: minimalna ilość potrzebnego materiału w procesie produkcji.
Minimalizacja również będzie sposobem na oszczędność zasobów. Lecz działaniem na
rzecz ochrony środowiska odnoszącym się zarówno do gospodarstw domowych
i przedsiębiorstw jest recykling. To pojęcie, które na dobre już zakorzeniło się w naszej
świadomości społecznej, razem z koszami do segregowania odpadów spotykanymi dzisiaj
na każdym kroku. O ile recykling jest powszechnie znanym zjawiskiem, o tyle upcykling
wciąż jeszcze nie. Tymczasem jest to coraz wyraźniejszy trend, forma ekspresji, którą
upodobali sobie designerzy na całym świecie, w Polsce również.
Od recyclingu do upcyklingu
Spora część społeczeństwa z pewnością potrafiłaby odpowiedzieć dziś na pytanie
co to jest recycling. Przypomnijmy, że wg Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r.
o odpadach „rozumie się przez to taki odzysk, który polega na powtórnym przetwarzaniu
substancji lub materiałów zawartych w odpadach w procesie produkcyjnym w celu
uzyskania substancji lub materiału o przeznaczeniu pierwotnym lub o innym
2
3
4
B. Siuta-Tokarska, Koncepcja zrównoważonego rozwoju na obecnym etapie globalnych uwarunkowań
i ograniczeń środowiskowych, „Przegląd organizacji”, 2013, nr. 1, str. 33.
M. Deszczka, M. Wąsowicz, Gospodarka, ekologia, postęp techniczny, [w:] Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy współczesności, red. S. Marciniak, PWN, Warszawa 2013, str. 117.
P. Anioła, Z. Gołaś, Wybrane aspekty zachowań oszczędnościowych gospodarstw domowych w Polsce,
„Marketing i rynek”, 2013, nr 5, str. 83.
314
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
przeznaczeniu, w tym też recykling organiczny, z wyjątkiem odzysku energii". Recycling
jest zatem procesem przetwarzania niepotrzebnych materiałów (często w formie śmieci) na
elementy, które mogą zostać użyte w nowych produktach. Przy czym należy dołożyć
wszelkich starań, aby recycling był jak najbardziej ekoefektywny, czyli zużywał mniej
zasobów i generował niższe koszty niż tradycyjne metody produkcji, nie wykorzystujące
elementów z odzysku.
Celem recyclingu jest przede wszystkim ochrona środowiska. Przetwarzanie
odpadów pozwala bowiem ograniczyć ilość śmieci na wysypiskach, zmniejszyć zużycie
surowców pierwotnych oraz zredukować ilość zużywanej energii. Łatwo dostępne, a co za
tym idzie najpopularniejsze obecnie metody recyclingu umożliwiają przetwarzanie szkła,
papieru, metali, plastiku oraz wszelkiego rodzaju tekstyliów w produkty nadające się do
ponownego użycia.
Co więc się kryje pod nazwą upcykling? Upcykling to forma wtórnego
przetwarzania odpadów, w wyniku którego powstają produkty o wartości wyższej niż
przetwarzane surowce. Proces ten pozwala zmniejszyć zarówno ilość odpadów, jak i ilość
materiałów wykorzystywanych w produkcji pierwotnej. Określenie to zostało wymyślone
przez Williama McDonougha oraz Michaela Braungarta, autorów książki Cradle to
Cradle: Remaking the Way We Make Things5. Upcykling, oznacza bezpośrednie używanie
odpadów do wytwarzania nowych przedmiotów. Nie muszą wtedy one przechodzić przez
skomplikowany i energochłonny proces sortowania i utylizacji, jak ma to miejsce
w przypadku standardowego recyklingu. Upcycling staje się popularnym trendem wśród
artystów i projektantów, a także pomysłem na biznes6.
„Przeciętny" polski obywatel zapewne miałby trochę kłopotów z rozszyfrowaniem
angielskiego terminu upcycling, co bynajmniej nie powinno dziwić, skoro w Polsce
metoda ta nie jest jeszcze tak popularna jak w USA oraz w Europie Zachodniej. Na
szczęście także i u nas filozofia upcyclingu inspiruje do podejmowania coraz
odważniejszych projektów, mających na celu niepotrzebnym rzeczom „dać nowe życie".
Upcycling można traktować jako wyższą formę (stadium) recyclingu.
Przedrostek up oznacza podniesienie wartości przedmiotu wykonanego tą metodą
w porównaniu z metodą tradycyjną lub opartą na recyclingu. Trzeba pamiętać bowiem, że
niektóre przedmioty wytwarzane z wykorzystaniem recyclingu mają obniżoną wartość
w stosunku do swych tradycyjnych odpowiedników. W upcyclingu chodzi o to, żeby
wartość w ten sposób wykonanego przedmiotu była dla klienta wyższa niż wartość
przedmiotu wyprodukowanego metodami tradycyjnymi. Druga różnica pomiędzy
recyclingiem i upcyclingiem sprowadza się do tego, że produkty wykonywane metodą
upcyclingu pochodzą prosto z odpadów bądź niepotrzebnych rzeczy, które w końcu
trafiłyby na wysypisko. Recycling natomiast ma to do siebie, że najpierw przetwarza się
śmieci w półprodukt, który następnie wykorzystuje się w produkcie końcowym.
Przykładem recyklingu będzie przetworzenie starych gazet na ekologiczny papier
toaletowy a upcyclingu produkcja torebek damskich ze skóry pochodzącej ze zużytych
materacy gimnastycznych7.
Jak się okazuje, przetwarzać rzeczy zużyte można przy minimalnych nakładach
energii i bez granic dla wyobraźni, nadając im przy tym wyższą wartość i nowe, często
zaskakujące zastosowanie. Fotel z beczki, krzesło ze starych nart, czy też lampy z papieru
5
6
7
http://pl.wikipedia.org/wiki/Upcykling (dostęp: 10 X 2013)
http://www.sandvik.coromant.com/sitecollectiondocuments/downloads/global/mww/pl-pl/mww113.pdf,
(dostęp: 10 X 2013)
http://csr.pl/article/285/ (dostęp: 18 X 2013)
315
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
i z plastikowych nakrętek. Upcykling to twórczość, której nieobca jest troska o środowisko
naturalne i dla której materiałem może być wszystko. Wystarczy tylko poszukać
kreatywnych sposobów na wykorzystanie odpadów – zarówno przez przedsiębiorstwa jak
i gospodarstwa domowe8.
Osiągnięty poziom i zmiany zachodzące w procesie gospodarowania mają wpływa
nie tylko na środowisko naturalne, lecz i na dobrobyt społeczeństwa. Zainteresowanie na
narastające problemy środowiskowe, dysproporcje w jakości życia poszczególnych
społeczności i różnice w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego miało miejsce
dopiero w drugiej połowie XX wieku. W owym czasie odbyły się liczne konferencje
międzynarodowe na temat potrzeby właściwego gospodarowania zasobami środowiska
i zastosowania koncepcji zrównoważonego rozwoju9.
Upcyklingowy kontekst idei zrównoważonego rozwoju
Zrównoważony rozwój to termin wprowadzony w czasie konferencji ONZ
w Sztokholmie w 1972 roku, natomiast definicja oficjalnie została przyjęta przez Światową
Komisję ds. Środowiska i Rozwoju w 1987 roku. Zdefiniowano wtedy zrównoważony
rozwój jako: rozwój społeczno-gospodarczy, który zapewni zaspokojenie potrzeb obecnym
i przyszłym pokoleniom, bez pogarszania jakości życia i możliwości rozwoju tym
drugim10. W polskim prawie zasada zrównoważonego rozwoju zyskała rangę
konstytucyjnej i definiowana jest następująco: zrównoważony rozwój to taki rozwój
społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych,
gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości
podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości
współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń11. Aby uwypuklić rolę człowieka
w procesie dążącym do zrównoważonego rozwoju można zaproponować taką definicję:
zrównoważony rozwój to działania podjęte przez ludzi dla ludzi uwzględniając aspekt
społeczny, gospodarczy i ekologiczny w równej mierze dla osiągnięcia pozytywnych
efektów "na dziś i jutro".
Zasada zrównoważonego rozwoju stwarza wymóg równorzędnego traktowania
i uwzględniania trzech aspektów: ekonomicznego, ekologicznego i społecznego. Wyraża
ona tym samym potrzebę rozwiązywania trzech, powiązanych ze sobą, trudnych
problemów, tj.: osiągania pożądanego tempa wzrostu i rozwoju gospodarczego,
utrzymywania środowiska przyrodniczego we właściwym stanie i dążenia do
poszanowania sprawiedliwości społecznej. Zatem zasada zrównoważonego rozwoju
wymaga analizowania związków przyczynowo-skutkowych, jakie zachodzą między
następującymi obszarami: środowiskiem, społeczeństwem i gospodarką, poczynając od
skali lokalnej, a kończąc na globalnej. Bez wątpienia upcykling odnosi się do każdego
z aspektów zrównoważonego rozwoju. Upcykling daje możliwość oszczędzenia pieniędzy
– aspekt ekonomiczny, ochrony środowiska, poprzez zużywanie jak najmniejszej ilości
zasobów środowiska naturalnego – ekologiczne, rozwinięcie kreatywności i wiedzy na
temat ekologii – społeczne.
8
http://www.ciniba.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=551:upcykling-w-tymrzecz&catid=69:wiadomoci&Itemid=14 (dostęp: 21 X 2013).
9
M. Deszczka, M. Wąsowicz, Gospodarka, ekologia, postęp techniczny, [w:] Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy współczesności, red. S. Marciniak, PWN, Warszawa 2013, str. 117.
10
S. Kozłowski, Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa 2002, str. 105.
11
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zr%C3%B3wnowa%C5%BCony_rozw%C3%B3j (dostęp: 10 X 2013).
316
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bez wątpienia ochrona środowiska jest jednym z elementów osiągnięcia
zrównoważonego rozwoju. Jest to sposób na zmianę świata oraz jeden z największych
problemów naszych czasów. Wiele firm nie zaczęło nawet myśleć poważnie o stworzeniu
procesów przyjaznych środowisku. Niektóre przedsiębiorstwa poczuły presję, że praktyki
przez nich stosowane mogą ujrzeć światło dzienne. Reszta wiedziała, że mogą zrobić
użytek z tego publicznego zainteresowania ochroną środowiska, więc wypromują "zielone"
produkty i usługi12.
W związku z tym my też się zmieniamy i zaczynamy doceniać wartość
ekologicznych produktów i usług, innowacji i inicjatyw ekologicznych, które mają
poprawić sytuację nie tylko nas samych, ale także innych ludzi, a przede wszystkim
środowiska naturalnego. Tak więc częściej kupujemy ekologiczne produkty, wybieramy
urządzenia energooszczędne, staramy się nie marnować wody oraz segregujemy śmieci
i podchwytujemy interesujące inicjatywy ekologiczne, jak choćby wymiany ubrań
i zabawek. Przy okazji wrasta nasza świadomość – zarówno ekologiczna, jak
i konsumencka. Często też udaje się dzięki temu zaoszczędzić trochę pieniędzy13.
Przykładem może być upcyklingowy żyrandol z wytłoczek po jajkach.
Aby zrównoważony rozwój miał sens musi być stosowany nie tylko przez
przedsiębiorstwa ale i gospodarstwa domowe. Wszyscy mamy wpływ na otaczający nas
świat. Ochrona środowiska to temat najbardziej aktualny, a upcykling daje możliwość
zarówno przedsiębiorstwom jak i gospodarstwom domowym na wprowadzenie
równowagi, a przynajmniej częściowej, pomiędzy środowiskiem a ludźmi.
Przedsiębiorstwa są najważniejszymi podmiotami gospodarki rynkowej sfery
produkcji towarów i świadczenia usług. Są to jednostki wyodrębnione ekonomicznie,
technicznie, prawnie, organizacyjnie, przestrzennie i kierowniczo-zarządczo.
Ukierunkowane są na osiąganie korzyści ekonomicznych i mają wysoki stopień autonomii
i wolności działania. Swoboda ta wyraża się m. in. w możliwości tworzenia i prowadzenia
firm, wolności wyboru ich form prawno-organizacyjnych, autonomii inwestycyjnej,
konkurowania i kooperacji z innymi podmiotami. W związku z tym jest innych charakter
oddziaływania na przedsiębiorstwa w zakresie spełniania przez nie wymogów
zrównoważonego rozwoju. Wystąpić mogą dwie sytuacje: pierwsza to, że przedsiębiorstwo
może z własnej inicjatywy realizować wymogi zrównoważonego rozwoju, a druga to, że
działania w tym zakresie są wymagane przez systemy instytucjonalno-zarządcze
międzynarodowe, krajowe i regionalne. Podejmowanie inicjatyw własnych przez
przedsiębiorstwa dla zasad zrównoważonego rozwoju jest trudne. Świadczyć może o tym
próba wcielenia się w właściciela firmy i zastosowanie innowacyjnych działań na rzecz
zrównoważonego rozwoju w trzech obszarach dotyczących przedsiębiorstwa: etycznym,
społecznym, ekologicznym. W takiej sytuacji każdy z nas orientuje się jakie trudne zadanie
mają przedsiębiorstwa. Działania te są też trudne z powodu kosztów, które
przedsiębiorstwo ponosi za spełnienie wymogów ekologicznych, a to obniża przychody
i zyski, czym nie są zainteresowane. Z tego powodu konieczne są działania wymuszające
stosowanie w nich czynników produkcji, procesów technicznych, produktu, transportu
wewnętrznego, gospodarki odpadami spełniających zasady zrównoważonego rozwoju.
Instrumenty stosowane do oddziaływania na przedsiębiorstwa mają charakter prawnoadministracyjny, ekonomiczny i społeczny. Do zbioru instrumentów prawnoadministracyjnych zalicza się: nakazy, zakazy, standardy, limity, progi graniczne,
pozwolenia. Instrumenty ekonomiczne to m.in. nagrody, premie, opłaty, podatki, obligacje
12
13
P. Kotler, Marketing 3.0, MTBiznes, Warszawa 2010, str. 165.
http://www.yaacool-eko.pl/blog/tag/upcykling/ (dostęp: 21 X 2013).
317
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
i ubezpieczenia ekologiczne, kary, rachunek korzyści i strat ekorozwoju. Przedsiębiorstwa
mogą też występować z własnymi inicjatywami takimi jak certyfikacja jakości produkcji,
ekooznakowania produktów i spełnione warunki zrównoważonego rozwoju. Do
instrumentów społecznych należa m.in. edukacja ekologiczna, promocja, lobbing na rzecz
zrównoważonego rozwoju14. Zawsze istniały i pewnie będą istnieć sprzeczności pomiędzy
celami ekonomicznymi, ekologicznymi i społecznymi, jednak trzeba starać się je
równoważyć.
W procesie ochrony środowiska występują trzy role przedsiębiorstw: innowator,
inwestor i propagator. Ze względu na swoje motywacje przyjmują inne miejsce na scenie
walki o ochronę środowiska naturalnego. Zarówno inwestorzy jak i propagatorzy promują
cele ochrony środowiska poprzez procesy biznesowe, podczas gdy innowatorzy
wytwarzają produkty przyjazne środowisku. Propagatorzy działają na rynkach niszowych,
inwestorzy zaś na rynku masowym. Aby wzmocnić siłę oddziaływania, na rynku powinny
istnieć wszystkie trzy grupy15. Produkty upcyklingowe na pewno należą do rynku
niszowego, a więc przedsiębiorstwa stosujące upcykling na pewno są propagatorami.
Gospodarstwa domowe odgrywają istotną i ważną rolę w procesach konsumpcji.
Warunkują one zarządzanie kapitałem ludzkim. Wpływają na jego odnowę oraz rozwój.
Gospodarstwa domowe kreują popyt na produkty i usługi zaspokajające ich potrzeby. Mają
więc wpływ na to, co się dzieje w sferze wytwarzania, użytkowania i zużywania tych
produktów i usług. Konsumenci mogą mieć duży wpływ na spełnienie wymagań wobec
zrównoważonego rozwoju. Niezbędne jest do tego upowszechnienie modelu konsumpcji
dla takiego rodzaju rozwoju. W konsumpcji preferowane powinny być produkty i usługi
spełniające wymogi ekologiczne. Gospodarstwa domowe moją możliwość dobrowolnego
spełniania wymogów zrównoważonego rozwoju, jak chociażby: oszczędzanie energii,
wody i ciepła oraz minimalizowania i utylizowania odpadów. Niezbędne jest do tego
edukowanie świadomości etyki ekologicznej oraz zmiana stylu życia na styl eko
w społeczeństwie. Uskuteczniając te poglądy gospodarstwa domowe unikają przerzucania
kosztów środowiskowych na inne podmioty, a same mają szanse zaoszczędzić pieniądze.
Wystarczy pomyśleć ile sam mam w domu zbędnych rzeczy i ile razy postępujemy
zbędnie, np.: stare zeszyty lub książki zalegają na pułkach lub włączamy telewizor
a idziemy do kuchni gotować16.
Produkty upcyklingowe można uznać za ekoprodukty. Natomiast rynek ich
dzielimy na cztery segmenty konsumentów: trendseterzy, łowcy wartości, poszukiwacze
standardów, ostrożni nabywcy. Trendseterzy pojawiają się na rynku najwcześniej, łowcy
wartości i poszukiwacze standardów okupują rynek masowy, natomiast ostrożni nabywcy
to maruderzy. Każdy segment ma inne przekonania co do korzyści płynących z produktu.
Najważniejszym segmentem na etapie wprowadzania zielonych produktów na rynek to
trendseterzy. Nie tylko stają się oni pierwszymi klientami, ale też podmiotami o dużym
wpływie na resztę rynku. Trendseterzy, to liderzy zmian, chętnie akceptują nowe idee
i technologie. To aktywni konsumenci, którzy mają wyrafinowany gust i upodobania do
niszowych produktów. Zielone produkty jednak nigdy nie wypłyną na głębokie wody, jeśli
pozostaną w niszowym rynku dla ludzi chroniących środowisko. Aby ich zasięg był
większy, muszą zostać zaakceptowane przez szeroki rynek. Dlatego duże korporacje
14
T. Obrębski, Zrównoważony rozwój, [w:] „Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy współczesności”, red. S. Marciniak, PWN, Warszawa 2013, str. 414.
15
P. Kotler, Marketing 3.0, MTBiznes, Warszawa 2010, str. 173.
16
T. Obrębski, Zrównoważony rozwój, [w:] „Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy współczesności”, red. S. Marciniak, PWN, Warszawa 2013, str. 415.
318
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
"zazieleniają" swoje produkty. Rynek trednseterów jest bardziej emocjonalny i duchowy
w przeciwieństwie do rynku masowego, który kieruje się racjonalnością przy zakupie.
Łowcy wartości kupują produkty eko wtedy, gdy relacja ceny do jakości jest atrakcyjna.
Dla tego rodzaju konsumentów istotne są ceny, więc nie zapłacą oni więcej tylko dlatego,
że produkt jest eko. Należy im proponować różne opcje produktów, a oni wybiorą lepszą
opcje. W kupowanych produktach chcą odnaleźć trwałość, funkcjonalność i wartość. Do
tych 2 segmentów bez problemu dotrą produkty upcyklingowe. Upcykling pozwala dać
nowe życie produktom starym co pokazuje, że mają one duszę, własne historie więc
upodobają je sobie trandeseterzy. Natomiast do łowców wartości dzięki temu, że mogą
pozwolić zaoszczędzić pieniądze. Poszukiwacze standardów są raczej konserwatywni. Nie
kupują produktów, które nie stały się normą w branży. Aby dotrzeć do tego segmentu
produkty eko muszą osiągnąć masę krytyczną, co spowoduje, że zostaną uznane za
standard. Czwarty segment to ostrożni nabywcy. Tacy konsumenci są na tyle sceptyczni, że
unikają kupowania produktów eko. Dotarcie do tego segmentu i uświadomienie jest zbyt
kosztowne dla przedsiębiorstw17.
Upcykling w praktyce
Mówiąc o zrównoważonym rozwoju nie możemy myśleć tylko o pracy, firmie, czy
organizacji, dotyczy on każdego z nas. W życiu codziennym powinniśmy kierować się
zasadami o które opiera się zrównoważony rozwój. Coraz głośniej i donioślej słyszymy
o działaniach EKO na rzecz ochrony środowiska. Nasze postępowanie w celu ochrony
środowiska oraz życiu eko nie wystarczy segregacja śmieci, choć i to jest dużym plusem
dzisiejszej świadomości społecznej. Jest szereg innych możliwości, dzięki którym nasze
życie będzie bardziej przyjazne środowisku, a my będziemy EKO. Jedną z takich metod
jest upcykling. Zastosowanie go w życiu codziennym jak również przez firmę staje się
narzędziem w zrównoważonym rozwoju.
Przykłady zastosowania upcyklingu w życiu codziennym:
W warunkach kryzysu gospodarczego gospodarstwa domowe wykazują większą
skłonność do korzystania z różnych form samozaopatrzenia, dotyczącego wytwarzania
produktów i usług we własnym zakresie. Takie działania początkują zastosowanie
upcyklingu w życiu codziennym. Przerabianie starych rzeczy jest w modzie. Dzięki temu
rzeczy dostają drugie życie, a my otrzymujemy niewielkim kosztem unikatowe ubrania,
dodatki czy akcesoria. Co jednak zrobić, gdy nie ma się na to pomysłu? Wystarczy zajrzeć
do internetu.
Internet to kopalnia pomysłów. Dzięki dostępowi do globalnych zasobów możemy
nie tylko nabyć interesujące produkty artystów z Polski i z całego świata, ale także czerpać
od nich inspiracje. Wiele z nich opatrzonych jest instrukcjami. Tak na przykład
w serwisach stylowi.pl czy youtube.com wystarczy zajrzeć do kategorii DIY, czyli ZRÓB
TO SAM, by dowiedzieć się jak przerobić T-Shirt, torebkę albo namalować obraz
unikatową techniką. Inspiracją do upcyklingu będzie z pewnością osobiste obcowanie ze
sztuką, zwłaszcza tą, która jest powiązana z recyklingiem. Oglądanie dzieł sztuki –
wystaw, instalacji, performansów, pokazów – pozwala zarówno na obcowanie ze sztuką
i czerpanie z niej duchowych korzyści, jak też na zyskanie inspiracji do własnych
twórczych działań.
17
P. Kotler, Marketing 3.0, MTBiznes, Warszawa 2010, str. 178
319
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Doskonałą okazją, by nauczyć się czegoś nowego albo doskonalić posiadane już
umiejętności są warsztaty. Mają one wiele zalet, do których zaliczają się m.in. spotkania
z artystami oraz innymi kreatywnymi ludźmi, wymiana doświadczeń i ćwiczenia
praktyczne18. Przykładem mogą być warsztaty prowadzone w czasie trwania wystawy
1 salon art.upcykling.pl która miała miejsce w Warszawie w maju 2013 roku. W wystawie
chodziło przede wszystkim o to, żeby zainspirować do życia zgodnie z ideą ochrony
środowiska na co dzień. Jednego dnia szukamy na internetowych aukcjach czy w galeriach
rzeczy, którym ktoś z polotem nadał nowe życie, a drugiego sami możemy być twórcami,
złapać upycklingowego bakcyla, a przy tym pomóc zaśmieconej planecie trochę
odetchnąć.
Pomysłów na upcykling jest wiele, lecz niech inspiracją będzie życie codzienne.
Sklepy oferują niezliczoną ilość najcudowniejszych zabawek. Nasze dzieci też pewnie
mają ich dużo, ale większością są już znudzone i wciąż twierdzą, że nie mają się czym
bawić. Sądzę, że każdy z nas choć raz był świadkiem takiej sytuacji, kiedy to po wręczeniu
maluchowi „zamówionej” zabawki okazywało się, że większym zainteresowaniem
cieszyła się nie ona, lecz… opakowanie. Większość opakowań po produktach można
wykorzystać do upcyklingu. W kilka chwil zwykły kartonik dzieci potrafią zamienić się w
garaż dla samochodów lub prom kosmiczny. Dlaczego więc nie wykorzystać właśnie tych
skazanych na śmieci przedmiotów do wyczarowania niepowtarzalnych zabawek?
Kreatywność naszych dzieci nie zna granic. A oto kilka przykładów: opakowania po
jajkach - znajdziemy je w każdym domu. Wystarczy je ładnie odmalować, a wtedy będą
stanowić doskonałą bazę chociażby do nauki literek i cyferek. Potrzebnych będzie jeszcze
kilka kulek, np. ze styropianu lub zwiniętych kawałków papieru, które możemy układać
w dowolny sposób. Opakowania te po odpowiednim przycięciu mogą zamienić się również
np. w gąsienice. Wystarczy dodać oczy. A co z plastikowych kubeczków? Jeżeli złączymy
ich odpowiednio dużo, powstanie wąż lub stonoga. Będą również doskonałą bazą do
stworzenia zabawnych zwierzątek. Możemy dodać dziób, skrzydełka, bujną grzywę
z papieru i kolorowy ogon, a powstanie najbardziej kolorowy i zwariowany ptak, jakiego
kiedykolwiek widzieliśmy.
Szansą na zastosowanie upcyklingu przez nas samych jest, też wtedy gdy na święta
otrzymaliśmy zegar ścienny niepasujący do wystroju Twojego domu, znajdź starą płytę
winylową, wymontuj z zegara mechanizm i przymocuj do płyty. Zyskasz nowy
i niepowtarzalny zegar, pasujący do Ciebie i wnętrza.
Przykłady przedsiębiorstw upcyklingowych:
Pierwszą polską firmą, która podjęła produkcję opartą na upcyklingu jest HO::LO studio
z Koszalina, założona w 2004 roku przez T. Kopyłowskiego i A. Kamińską. Ho::LO studio
zajmuje się przetwarzaniem banerów i plandek reklamowych na przedmioty codziennego
użytku. W swojej ofercie producent posiada torby, plecaki, portfele, piórniki i okładki na
notesy.
Jak przyznaje współwłaściciel firmy - „Z determinacją porzuciliśmy doczesne prace na
rzecz stworzenia nowej jednostki, podporządkowanej wyłącznie projektowi. Inspiracją
były nasze podróże po Europie i wielkie zainteresowanie spotkanych ludzi skierowane na
recycling/upcycling. Zupełnie nowy trend, wykorzystujący wszelkie możliwe, dostępne
18
http://www.yaacool-eko.pl/blog/2013/01/28/recykling-upcykling-artcykling-czyli-daj-sie-zainspirowacartystom/ (20 X 2013)
320
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
wokół materiały do tworzenia banalnych, codziennych przedmiotów. Jak to dzisiaj
nazywamy - robienie czegoś z niczego. (...)Tak się stało, że połączyliśmy swoje siły
i postanowiliśmy zainicjować projekt HO::LO, który był - nie ukrywając - mocno niszowy
i awangardowy w owym czasie".
Torby HO::LO są specyficzne. Można na nich odnaleźć ślady przebywania w środowisku
miejskim, czyli różnego rodzaju przebarwienia, otarcia i zarysowania, co jest traktowane
przez właścicieli jako wartość dodana. Tym właśnie produkty firmy z Koszalina różnią się
od tysięcy masowych przedmiotów.
Pomimo trudnego początku, dzisiaj firma się rozwija. „Pasja z jaką się zaangażowaliśmy,
pozwoliła nam przetrwać najtrudniejsze momenty na początku działalności. Produkty
szybko zaczęły się bronić ideą, jakością wykonania, wyborem modeli, kolorów i zyskały
uznanie wśród klientów. Obserwując obecnie rozwój zainteresowania ludzi w Polsce ideą
upcyclingu, mamy poczucie dobrego wyboru" -dodaje T. Kopyłowski.
Jak pokazuje przypadek firmy HO::LO studio upcycling może stanowić pomysł nie tylko
na ochronę środowiska, ale także na udany biznes. Potrzeba jednak pasji przedsiębiorców,
ich zaangażowania oraz wytrwałości w dążeniu do celu. Przykład ten stanowi także dowód
na to, że polska gospodarka, podążając za nurtami zachodnimi, staje się coraz bardziej
przyjazna środowisku. Jest to kierunek ze wszech miar właściwy, ponieważ ekologiczność
oznacza dziś już nie tylko przyjazność dla środowiska, ale także wyższą efektywność i
konkurencyjność19.
Bizneswoman z wózkiem – wydaje się ekscentryczna czy nierealna? Mama, która
planuje rozkręcić własną firmę lub już ją prowadzi, to niestety nie jest norma na polskim
rynku. A być tak nie powinno, bo panie na urlopie macierzyńskim okazują się skarbnicą
pomysłów, co udowodniło Stowarzyszenie Waga, organizujące konkurs i warsztaty dla
mam pt. „Mama-Ma-Pomysł”. Meble z opakowań po nabojach do broni, szkoła
angielskiego dla mam z dziećmi czy ekologiczny zdrowy catering to tylko kilka z nich.
Potrzeba jest matką wynalazków, jak mówi stare przysłowie. Podobnie jest z biznesami,
które zaczynają kiełkować w głowie, gdy czegoś szukamy, potrzebujemy, a nigdzie nie
możemy tego znaleźć. Tak było z Karoliną Zimnicką, mamą 7-miesięcznej Zosi.
– „Pomysł wziął się z własnego zapotrzebowania. Szukałam fajnego stolika. Nigdzie nie
mogłam znaleźć takiego, który by mi odpowiadał. Zaczęłam więc szukać pomysłu na coś
niekonwencjonalnego – mówi pani Karolina. – Początkowo miała być zwykła skrzynia, ale
skrzynie po amunicji budziły we mnie sentyment i dlatego to one poszły pod obróbkę”.
Pani Karolina, jako pełnoetatowa mama nie ma wiele czasu. Jednak raz w tygodniu
schodzi do piwnicy, w której ma swój mały warsztat, i w czasie, gdy babcia zajmuje się
Zosią, ona może całkowicie poświęcić się produkcji swoich stolików.
Karolina Zimnicka tak mówi o swoich produktach – „Każda skrzynka jest inna,
specyficzna. Wszystkie mają swój rys historyczny. W końcu biorę je ze znajomego źródła
– mówi, śmiejąc się. – Ja tylko nadaję im sznyt”. Stoliki są w formie skrzyni, co sprawia,
że stają się meblami podwójnie użytecznymi ze względu na swoją pojemność. Ze skrzyń
powstają więc stoliki kawowe, stoliki nocne.
Pani Karolina nie ma jeszcze swojej działalności, od lipca tego roku prowadzi bloga
(www.loofdesign.blogspot.com), na który wrzuca zdjęcia swoich prac. Na jej twórczość
artystyczną nie pozostaje obojętny świat designu. O jej stolikach można przeczytać na
wielu portalach internetowych i stronach o tematyce wnętrzarskiej. Jej pracami
19
http://csr.pl/article/285/ (18 X 2013)
321
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
zainteresowała się nawet telewizja20.
Przykłady zastosowania upcyklingu w firmach:
Reklama pochłaniająca zanieczyszczenia??
Owszem, dlaczego nie? W dobie rozwoju świadomości ekologicznej już nic nas nie
zdziwi.Istotne jest to, że takie przedsięwzięcia są nie obce korporacjom, które chcą
postępować w duchu ochrony środowiska. Tak Postąpiła firma Coca-Cola, która w jednym
z filipińskich miast postawiła niesamowity billboard złożony z roślin.
Taka reklama pochłania zanieczyszczenia (m.in. Dwutlenek węgla), sama konstrukcja
billboardu zbudowana jest ze starych puszek i butelek po Coca-Coli, w których znajduje
się podłoże dla roślin.
Reklama nie tylko promuje Coca-Colę, ale ma przede wszystkim edukować ludzi
i proponować im rozwiązania przyjazne środowisku, jak ten fascynujący żywy billboard.
Producent Coca-Coli udowadnia, że ochrona środowiska może zdumiewać, fascynować
i zaskakiwać. Niewątpliwie jest to innowacyjny pomysł, który może zainspirować również
inne przedsiębiorstwa do tego typu działań. Zastosowanie upcyklingu na pewno pomoże
w pozytywnym stopniu zbudować wizerunek firmy.
Podsumowanie
Społeczeństwo coraz baczniej przygląda się i uczestniczy w działaniach w zakresie
ochrony środowiska podjętymi przez przedsiębiorstwa, przez co wydaje się, że
świadomość społeczna w tym przedmiocie jest stosunkowo duża – niemniej jednak
odnotowuje się nadal postępujące negatywne zmiany w tym zakresie. Nowa generacja
konsumentów przykłada znacznie więcej wagi kwestii odnoszących się do życia eko.
Działania na rzecz ochrony środowiska mają doprowadzić do lepszej jakości życia
człowieka. Osiąganie takiego celu wymaga jednak zmiany stylu życia, a zwłaszcza modelu
konsumpcji. Zmiany nie ominą również firm, które muszą szybko przestawiać się na nową
świadomość w obrębie zrównoważonego rozwoju. Dobrobyt gospodarczy musi się opierać
na efektywnym rozdziale zasobów, długofalowej równowadze ekologicznej
i sprawiedliwych normach dla obecnych i przyszłych pokoleń.
W procesie gospodarowania musi panować zasada „produkować więcej, zużywać mniej”,
gdzie „mniej” dotyczy zasobów środowiska naturalnego. W tę idę świetnie wpisuje się
upcykling, który spełnia wymogi odnoszące się do ochrony środowiska, a w konsekwencji
do zrównoważonego rozwoju. W osiągnięciu celów potrzebna jest wiedza z zakresu
ochrony środowiska oraz zrównoważonego rozwoju, która powinna się poszerzać
w obrębie przedsiębiorstw, a także gospodarstw domowych a nawet całego społeczeństwa.
Ważną rolę w przekazywaniu wiedzy odgrywa społeczny marketing ekologiczny.
20
http://dzieci.pl/kat,1033597,title,Mama-ma-pomysl-nabiznes,wid,16062795,wiadomosc.html?smgputicaid=611894 (dostęp: 20 X 2013)
322
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bibliografia:
Anioła P., Z. Gołaś, Wybrane aspekty zachowań oszczędnościowych gospodarstw domowych
w Polsce, „Marketing i rynek”, 2013.
Kotler P., Marketing 3.0, MTBiznes, Warszawa 2010
Kozłowski S., Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa 2002.
Marciniak S (red.), Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy współczesności, PWN,
Warszawa 2013.
Siuta-Tokarska B., Koncepcja zrównoważonego rozwoju na obecnym etapie globalnych uwarunkowań i ograniczeń środowiskowych, „Przegląd organizacji”, 2013.
Źródła internetowe:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Upcykling.
http://www.sandvik.coromant.com.
http://csr.pl/article/285.
http://www.ciniba.edu.pl.
http://pl.wikipedia.org.
http://www.yaacool-eko.pl.
http://www.yaacool-eko.pl.
http://dzieci.pl/.
Henryk Andrzej Kretek
SYSTEM JAKOŚCI ISO 14000 WEKTOREM KU
ZRÓWNOWAŻONEMU ROZWOJOWI. ANALIZA
PRZYPADKU MIASTA RACIBÓRZ
Wstęp. O definiowaniu
W naukach społecznych a w socjologii szczególnie, definiowanie pojęć stanowi
swoistego rodzaju grę, która polega na operowaniu określonym zasobem pojęć i ich rekonstruowaniem w różnych konfiguracjach. Zatem określenie definicji systemu jakości, bądź
wybranie spośród wielu definicji właściwej, zasadniczo polega na konfigurowaniu adekwatności, które w linii prostej wynikają z celu, który ma zostać osiągnięty. W tym aspekcie konstruowanie jednej definicji jest działaniem nieskończonym, bowiem każda definicja
składa się z co najmniej kilkunastu słów, z których każde może być jednocześnie pojęciem
i jest pojęciem w szerszym znaczeniu. Ustanawianie jednoznacznej definicji z pojęć wieloznacznych utrzymuje definiowanie na polu niejednoznaczności percepcji przekazu. Wobec
powyższego uprawnioną wydaje się być teza, że budowanie definicji rekonstruuje ogólne
pojęcie, które chcemy określić, gdyż zamiast wyostrzać jego obraz powoduje jego rozmycie.
Przyjmując, że w literaturze przedmiotu istnieje olbrzymia ilość różnych definicji
i określeń jakości, a twórca polskiej szkoły jakości TQM E. Kindlarski1 doszukał się ich
około 100. W naszych dociekaniach będziemy się posiłkować tymi, które rozpoczęły lawinowe konstruowanie definicji i definiowania - nawet jako dyscypliny naukowej dotychczas
tym mianem nie określanej.
W starogreckim polis termin jakość (gr. poiotes) został uznany jako aksjomat,
a zatem nie podlegający definiowaniu. Z kolei u Arystotelesa jakość była podstawowym
pojęciem metafizycznym2 i traktował ją jako pojęcie zależne od rzeczy którą określa, czyli
nie zależy od subiektywnego poglądu oceniającego, a raczej od przedmiotu czy podmiotu
określanego. U Platona postrzeganie jakości jako pojęcia formułującego strukturę, opierało
się o indywidualne doświadczenie, zatem było pojęciem zależnym od doświadczenia oceniającego. Podobnie rzecz traktował Lao-Tsy powątpiewając w sens definiowania
i nazywania czegoś, co po pewnym czasie i tak zostanie ocenione inaczej. Przyjmuje się,
ze twórca terminu jakość – quality był Cyceron, a pod względem etymologicznym jest
tłumaczeniem łacińskiego qualitas3.
Podobny tok rozumowania możemy przyjąć nad każdym elementem składającym
się na wieloznaczność i wielorakość wygenerowanych określeń i znaczeń pojęć orbitujących wokół przedmiotu tychże rozważań. Obawiać się zatem należy, że interpretacja kolejnych pojęć takich jak: zarządzanie, środowisko, system, organizacje, ochrona, otoczenie,
struktura itd. itp., oddali badacza od przedmiotu sprawy.
1
E. Kindlarski, Zarządzanie przez jakość, „Problemy jakości”. 1996, nr 11, s. 14.
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Warszawa 1981, s. 110-114.
3
M. Bugdol, Wprowadzenie do zarządzania jakością, Racibórz – Wrocław 2004, s. 13.
2
324
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Zatem należy dopasować się do globalnego dyskursu nad przedmiotem sprawy,
czyli systemem zarządzania środowiskiem i dosłownie cytować, bądź transponować cytaty, a następnie wykorzystywać je do w miarę prostego wyjaśnienia. Bowiem zarządzanie
środowiskiem to nic innego jak skomercjonalizowana idea zrównoważonego rozwoju, a ta
z kolei wypływa z terminu ekorozwój, który jest w prostej linii reinterpretacją porzekadła
ludowego – nie rób nikomu, co tobie nie miło. Co z kolei może być coverem imperatywu
kategorycznego, będący bezwarunkowym nakazem moralnym, Kant ujął go następujący
sposób: „Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, aby stała się ona
prawem powszechnym”4.
O normach ISO
„ISO” jest oficjalną nazwą, a nie akronimem. Skróty pełnej nazwy w językach oficjalnych są różne. Na przykład po angielsku ISO to IOS, a tłumaczenie bierze się od International Organization for Standarization, po francusku to OIN, a skrót pochodzi od
Organisation Internationale de Normalisation. Zatem łatwa do wymówienia krótka nazwa
ISO, zyskała akceptację delegatów konferencji założycielskiej, która miała miejsce w 1946
roku w Londynie. Późniejsze wywodzenie nazwy od greckiego słowa "isos" znaczącego
„równy” to etymologia ludowa, choć ostatecznie znalazła ona odbicie na oficjalnej stronie
internetowej ISO5. Obecnie Międzynarodowa Organizacja Standaryzacyjna (IOS) jest federacją narodowych organizacji standaryzacyjnych z 148 państw. Opracowuje ona i wydaje normy dotyczące zarządzania jakością, które mają zapewnić jednolity a zarazem wysoki
standard wyrobów (produktów i usług). Normy ISO, a ściślej – systemy zarządzania jakością – stały się podstawowym narzędziem współczesnego zarządzania”6. Obecnie urzędy,
firmy czy instytucje są powszechnie konstruowane czy modyfikowane tak, aby spełniały
ustandaryzowane metody wykonywania wszelkiego rodzaju czynności czy procedur.
Systemy zarządzania wg ISO nie są obligatoryjne w skali świata, mimo, iż organizacja zrzesza tak wiele państw. Nawet w Unii Europejskiej, gdzie to właśnie Europa stanowi kolebkę nowoczesnej industrializacji w oparciu o kwalifikowane standardy, nie
narzuca się firmom, przedsiębiorstwom czy instytucjom konieczności zarządzania swoimi
zasobami w oparciu o ISO.
Wg różnych źródeł prasowych czy internetowych w Polsce zarejestrowano ponad
dwanaście tysięcy wdrożeń ISO, w większości wdrożeń systemów zarządzania jakością
w oparciu o normę ISO 90017.
Strona www.iso.com.pl8 na którą powołuje się prof. Marek Bugdol podając za nią
informacje cytowane w monografii Wprowadzenie do zarządzania jakością, (wyd. Raci4
Hasło opracowano na podstawie: R. Smolski, M. Smolski, E. H. Stadtmüller, Słownik Encyklopedyczny
Edukacja Obywatelska, Wrocław 1999.
5
http://www.iso.org/iso/about/discover-iso_isos-name.htm [dostęp: 18.10.2008].
6
M. Bugdol, op. cit., s. 9.
7
Zgodnie z raportem opublikowanym przez ISO, w 2012 r. na świecie spadła liczba certyfikatów potwierdzających utrzymywanie systemu zarządzania jakością zgodnego z ISO 9001 (w porównaniu z rokiem
2011 jest ich o około 7000 mniej). Winna jest temu przede wszystkim Europa, gdzie certyfikatów jest
mniej o około 37000 (dla porównania w obszarze „East Asia and Pacific” przybyło około 34000 certyfikatów). W samej tylko Polsce firm z certyfikatami jest teraz mniej o około 2000. Więcej zob.:
http://www.centrum.jakosci.pl/normy-serii-iso-9000,spada-liczba-certyfikacji-iso-9001-przesycenielenistwo-czy-unia-europejska-i-nfz.html, [dostęp: 12.11.2013].
8
Tamże, s. 9, [dostęp: 18.10.2008]. Ponownie próbowano weryfikować informacje 12.11.2013 roku,
w wyniku czego na podanym adresie można było odnaleźć „Historię japońskiej firmy Sumitomo” produkującej opony samochodowe. Frazy ‘ISO” w treści tej strony internetowej nie można odnaleźć.
Henryk Andrzej Kretek: System jakości ISO 14000 wektorem ku zrównoważonemu rozwojowi.... 325
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
bórz – Wrocław 2004), formalnie nie istnieje i cytowanych danych w tej książce nie można
zweryfikować. Kontynuując badanie tematu można wysunąć pogląd, że certyfikacja ISO
jest jednym z elementów gry rynkowej, który nie ma jednoznacznych aktów normatywnych, a ich wypełnianie mogłoby być w jakiś sposób usankcjonowanie prawem. W dalszym etapie tego toku myślenia, nie natrafimy na instytucję sankcjonująca karnie
niewypełnienie określonych norm. Zatem można skonstatować, że może to być sztucznie
wytworzona piramida, która równie dobrze odzwierciedla „system argentyński”, gdzie
mamy do czynienia z udziałem w grze, o mające się pojawić w nieokreślonym czasie duże
pieniądze. Tak i udział firmy czy przedsiębiorstwa opierającego się o standaryzowanie
działań może się dla niej zakończyć równie dobrze sukcesem jak i upadkiem. Czy można
zatem standaryzację czymś zamienić, aby utrzymać pewien poziom działalności, czy
świadczenia usług lub utrzymywania na stałym poziomie jakościowo dobrych wyrobów?
Otóż tak, można standaryzację oprzeć na aksjonormatywnych metodach postępowania
wynikających z przesłanek etycznych czy chrześcijańskich norm postępowania. Tym bardziej takie myślenie jest uprawnione, kiedy etykę definiujemy jako osobiste przekonania
jednostki dotyczące zachowania słusznego i niesłusznego9. Ale to idea fix, która w swoim
założeniu nie mieści się w twardej grze rynkowej.
Na początku XXI wieku pojawia się coraz bardziej „modne” hasło traktujące
o społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR – Corporate Social Responsibility)10,proponujące nowy wymiar i odmienne od dotychczas znanych sposobów postrzegania
przedsiębiorczości w jej wymiarze etycznym.
Szeroko pojmowany „rynek” czy otoczenie biznesowe, nakazuje przedsiębiorcom
dopasowanie się do przepisów technicznych, norm i procedur poprzez ich szybkie wdrażanie. Najbardziej popularne na rynku są normy:
1. Systemu jakości zgodnego z normami EN-ISO serii 9000, EN serii 45000 oraz
związanymi z tymi normami EN-ISO 10000,
2. Normy ISO 14000 dotyczących zarządzania środowiskowego,
3. Nowością jest norma ISO 2600011 w zakresie stosowania zasad odpowiedzialności
społecznej i środowiskowej (p. CSR, przypis 10)12,
4. Normy z zakresu BHP,
5. Kompleksowe zarządzanie przez jakość – Total Quality Management13.
9
R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa 2002, s. 135.
Pojęcie CSR zostaje przytoczone jednakże nie będzie rozwinięte. Zob. szerzej: H. A. Kretek,
L. Karczewski(red.), Odpowiedzialny biznes i konsumeryzm wyzwaniem XXI wieku, Racibórz 2012;
H. A. Kretek, L. Karczewski(red.), Etyczny wymiar odpowiedzialnego biznesu i konsumeryzmu na początku XXI wieku, Racibórz 2013.
11
D. Fobelova, D. Fobel, Ethical counselling and CSR (In the context of ISO 26000), [w:] H. A. Kretek,
L. Karczewski(red.), Etyczny wymiar odpowiedzialnego biznesu i konsumeryzmu na początku XXI wieku,
Racibórz 2013, s. 37-47.
12
Norma ISO 26000 została opracowana przez Międzynarodową Organizację Standaryzacyjną i stanowi
przewodnik dla organizacji w zakresie stosowania zasad odpowiedzialności społecznej i środowiskowej.
Norma w sposób kompleksowy definiuje społeczną odpowiedzialność wskazując na jej kluczowe obszary:
ład organizacyjny, prawa człowieka, praktyki z zakresu pracy, środowisko, uczciwe praktyki operacyjne,
zagadnienia konsumenckie, zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności lokalnej. Norma nie jest certyfikowana, stanowi rodzaj przewodnika po społecznej odpowiedzialności, zawierając wytyczne, w jaki
sposób krok po kroku identyfikować obszary wpływu oraz integrować zasady społecznej odpowiedzialności w systemie zarządzania organizacją. Konferencja z okazji jej inauguracji odbyła się 26 listopada 2012
r. w Ministerstwie Gospodarki, http://www.mg.gov.pl/node/17228, [dostęp: 12.11.2013].
13
M. Bugdol, op. Cit., s.9.
10
326
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
TQM uwzględnia wszystkie aspekty, sfery i elementy współczesnej organizacji,
stara się je nieustannie doskonalić i zakłada, że nadrzędnym celem funkcjonowania każdej
organizacji jest satysfakcja klienta zewnętrznego (przynosząca zyski materialne), którą
osiąga się przede wszystkim, poprzez zagwarantowanie satysfakcji klienta wewnętrznego
(pracownika)14. Zatem TQM winno obowiązywać w każdym systemie, a nawet w życiu
codziennym.
W rodzinie norm ISO 14000
Obserwuje się duże zainteresowanie normami ekologicznymi. Idea ekologicznego
zarządzania organizacjami, zrodziła się w 1992 roku w Rio de Janeiro podczas tzw. Szczytu Ziemi, który zwołano z inicjatywy Międzynarodowej Izby Handlowej15. Wypracowano
tamże dokument, nazwany „kartą biznesu dla zrównoważonego rozwoju”. Dokument tam
ratyfikowany zawiera 16 podstawowych wytycznych w zakresie zarządzania ekologicznego, które obejmują takie obszary jak:
• zmierzanie do zmniejszania negatywnych wpływów na środowisko,
• wywieranie wpływu na tempo i zakres wpływania na środowisko,
• dokonywanie oceny wpływu na środowisko naturalne,
• wprowadzanie „czystych” technologii,
• bieżące informowanie o podejmowanych przedsięwzięciach pro-ekologicznych,
• ukierunkowanie na potencjalne zagrożenia ekologiczne (dokumentowanie
potencjalnych zagrożeń, np. awarii, pożarów, powodzi,, itp.,)16
Zunifikowania norm ISO serii 14000 dokonano w 1996 roku. Celem tego przedsięwzięcia było zdefiniowanie podstawowych wymagań w odniesieniu do systemu zarządzania środowiskowego. Normy te stanowić mają instrument wspomagający świadome
oddziaływanie ekologiczne przedsiębiorstwa z korzyścią dla środowiska.
Rodzina norm ISO 14000 złożona jest z kilku grup tematycznych:
I. Normy dotyczące systemu zarządzania środowiskowego:
• normy ISO 14001 określają wymagania umożliwiające sformułowanie polityki
i celów z uwzględnieniem wymogów prawnych i informacji o aspektach
środowiskowych;
• z kolei normy ISO 14004 zawierają informacje przydatne w procesie wdrażania
systemu.
II. Normy dotyczące auditów środowiskowych:
• ISO 14010 to audytowanie środowiskowe i związane z tym badania,
• ISO 14011 wskazuje wytyczne do audytowania środowiskowego. Procedury
auditu. Audytowanie systemu zarządzania środowiskowego,
• ISO 14012 określa wytyczne do audytowania środowiskowego. Kryteria
kwalifikowania audytorów środowiskowych.
III. Normy dotyczące eko-etykietowania:
• ISO 14020 – Etykietowanie środowiskowe.
IV. Normy dotyczące oceny efektywności działań środowiskowych:
• normy ISO 14030 oceniają efekty działalności środowiskowej,
• normy ISO 14031 to zarządzanie środowiskowe, oraz ocena efektów
działalności środowiskowej, tudzież: Wytyczne.
14
M. Bugdol, Zarządzanie przez jakość. Zagadnienia społeczne, Opole 2003, s.33.
Zob.: H. A. Kretek, T. Jemczura (red.), Debiut naukowy 2012, Zrównoważony rozwój, Racibórz 2013.
16
M. Bugdol, Wprowadzenie do zarządzania jakością, Racibórz – Wrocław 2004, s. 28.
15
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
•
normy ISO 14032 - zarządzanie środowiskowe. Przykłady oceny efektów
działalności środowiskowej (EPE).
V. Normy dotyczące analizy cyklu życia:
• ISO 14040 - zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu życia. Zasady i struktura,
• ISO 14041 - zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu życia. Określenie celu
i zakresu oraz analiza zbioru danych,
• ISO 14042 - zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu życia. Ocena wpływu
cyklu życia,
• ISO 14043 - zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu życia. Interpretacja cyklu
życia.
VI. Normy dotyczące terminologii:
• ISO 14050 - zarządzanie środowiskowe. Terminy i definicje.
• ISO 14062 to aspekty środowiskowe wyrobów17.
Norma ISO 14001 ustanowiona w 1996 roku odgrywa na polu zarządzania środowiskowego podobną rolę jak normy ISO serii 9000 dla zarządzania jakością. W Europie
norma ISO 14001 została opublikowana przez CEN jako norma EN ISO 14001, a w Polsce
znana jest jako PN-EN ISO 14001.
Normy ISO serii 14000 podobnie jak normy ISO serii 9000 są instrumentami dobrowolnymi – zatem nie powinny mieć określonych sankcji. Dostarczając praktyczne
i realne rozwiązania problemów środowiskowych oraz stanowią skuteczne i proste narzędzie ciągłej poprawy i doskonalenia systemu organizacyjnego przedsiębiorstwa.
System zarządzania środowiskiem może wprowadzić każda organizacja, niezależnie od wielkości prowadzonych przedsięwzięć i realizowanych projektów. Zakłada się, ze
organizacja wdrażająca lub posiadająca ISO 14001 ustanawia politykę środowiskową opartą o jasno określone kryteria, które obligują kadrę kierowniczą do wypełniania określonych
założeń. Wymagania dotyczące systemu zarządzania ochroną środowiska ISO 14001
obejmują: system zarządzania ochroną środowiska, organizacje i personel, wpływ na środowisko, zadania i cele związane ze środowiskiem, program ochrony środowiska, kontrole
operacyjne, zapisy systemu ochrony środowiska, przeglądy ekologiczne, identyfikację
wymagań prawnych, odpowiednie działania planistyczne, program zarządzania środowiskowego, analizy systemu ochrony środowiska, przeglądy kierownictwa dotyczące systemu ochrony środowiska18.
O założeniach i strategii zarządzania środowiskowego
Wkomponowanie w strategie działania organizacji zarządzania środowiskowego
musi być zgodne z polityką ekologiczną państwa. Organizacja, która bez ogólnej strategii
politycznej rządu, podjęłaby się wprowadzenia na terytorium jakiegokolwiek kraju wprowadzenia tego systemu, napotka mnóstwo uwarunkowań normatywnych, uniemożliwiających rozwijanie tej strategii. A już na pewno nie jest możliwe trwanie w niej w dłuższym
wymiarze temporalnym. Trudno wyobrazić sobie Chiny, które [teoretycznie] restrykcyjnie
przestrzegają zasad zarządzana środowiskowego tak jak państwa Unii Europejskiej.
W państwie środka, co cztery dni jest otwierana nowa elektrownia węglowa i ten proces
jest przewidywany był na dwa lata (2009-2011). Czy w takim otoczeniu geopolitycznym
istnieje szansa na wprowadzanie systemów zarządzania w oparciu o aspekty ekologiczne?
Wszak władza polityczna realizuje inną politykę. Bardziej podporządkowaną rozwojowi
17
18
Tamże, str. 29.
Tamże, str. 28.
328
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
gospodarczemu, rozwojowi przemysłu i infrastruktury, a te polityki trudno skorelować
z proekologicznymi postrzeganiem rzeczywistości, a szczególnie po światowym kryzysie,
którego początek sięga września 2009 roku[upadek Lehman Brothers.– przyp. H.A.K.].
W Polsce obowiązuje prawo, w którym nakazuje się sankcjami powiązanie planowanego projektu np. budowlanego z istniejącymi programami rozwoju oraz
z koniecznością implementacji dorobku prawno organizacyjnego Unii Europejskiej (aquis
communautaire). Przed rozpoczęciem realizacji zadania inwestycyjnego, inwestor zanim
otrzyma pozwolenie na budowę, musi się zaopatrzyć w studium wykonalności, które to jest
wyposażone w studium oddziaływania na środowisko. Niezgodność projektowanego
przedsięwzięcia z polityką ekologiczną państwa, nie będzie skutkować rozpoczęciem inwestycji.19
Państwo na każdym szczeblu powinno realizować politykę zrównoważonego rozwoju. Jeśli będzie ona realizowana na poziomie globalnym, wówczas ta strategia ma sens,
bowiem jest założeniem generalnym dla wszystkich krajów świata i nie przestrzeganie jej
założeń może grozić sankcjami o wymiarze międzynarodowym. Strategia zrównoważonego rozwoju to polityka społeczno-gospodarcza, realizowana z zachowaniem równowagi
między rozwojem gospodarczym a zasobami środowiska naturalnego. Kierowanie się zasadą zrównoważonego rozwoju oznacza:
1. zachowanie możliwości odtwarzania się zasobów środowiskowych,
2. racjonalne gospodarowanie zasobami nieodnawialnymi i zastępowanie ich
substytutami,
3. zminimalizowanie uciążliwości dla środowiska i nie przekraczanie granic
wyznaczonych jego „wytrzymałością”,
4. zapewnienie mieszkańcom bezpieczeństwa ekologicznego.
Realizacja tej zasady w praktyce polega na:
1. ustanowieniu środków prawnych zapewniających użytkowanie środowiska zgodnie
z interesem ogółu mieszkańców,
2. określeniu obowiązków organów państwowych, samorządowych, podmiotów
gospodarczych, a także organizacji społecznych i zawodowych,
3. ochronie środowiska przez każdego mieszkańca oraz rozwijaniu jego świadomości
ekologicznej.
Podstawowe założenia zasady zrównoważonego rozwoju ze względu na jej globalny charakter, znajdują odbicie w programach i działaniach organizacji międzynarodowych.20
Postanowieniem normy PN-EN ISO 14001 jest wymaganie opracowania w formie
zapisu na papierze lub w postaci elektronicznej - dokumentacji opisującej główne elementy
systemu zarządzania środowiskowego i powiązania między nimi, oraz zawierającej odnośniki do dokumentów z tym procesem związanych. Zgodnie z wymaganiem normy, organizacja powinna posiadać w postaci „udokumentowanej” - politykę środowiskową, cele
i zadania, zakresy odpowiedzialności i uprawnień, procedury badań i monitorowania, procedurę oceny zgodności z prawem, zapisy z auditów, przeglądów kierownictwa oraz ze
szkoleń21.
19
J. Kawala J., Modras M., Kalinowska E., Studium wykonalności dla inwestycji komunalnych, Kraków
2002, s.50
20
B. Zegarlińska, M. Wywiał, Przewodnik ISO 14000. Materiały informacyjne nt. wdrażania systemu zarządzania środowiskowego wg norm ISO serii 14000, Katowice 2002, s.3.
21
Tamże s. 24 - 25.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Tabela 1. Księga zarządzania systemie zarządzania środowiskowego.
Karta tytułowa
0
1
1.1
1.2
1.3
2
3
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
4
4.1
4.2
4.3
4.3.1
4.3.2
4.3.3
4.3.4
4.4
4.4.1
4.4.2
4.4.3
4.4.4
4.4.5
4.4.6
4.4.7
4.5
4.5.1
4.5.2
4.5.3
4.5.4
4.6
5
Strony początkowe
Wprowadzenie
Deklaracja kierownictwa
Cel i zakres stosowania Księgi SZŚ
Opis Księgi SZŚ
Terminologia i normy związane
Informacje wstępne
Prezentacja firmy
Historia firmy
Lokalizacja
Opis procesów
Oddziaływanie na środowisko
System zarządzania środowiskowego
Wymagania ogólne
Polityka środowiskowa
Planowanie
Aspekty środowiskowe
Wymagania prawne i inne
Cele i zadania
Program zarządzania środowiskowego
Wdrażanie i funkcjonowanie
Struktura i odpowiedzialność
Szkolenie, świadomość i kompetencje
Komunikowanie się
Dokumentacja SZŚ
Nadzór nad dokumentacją
Sterowanie operacyjne
Gotowość na wypadek awarii i reagowanie na awarie
Sprawdzanie i działania korygujące
Monitorowanie i pomiary
Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze
Zapisy
Audit SZŚ
Przegląd wykonywany przez kierownictwo
Karta zmian Księgi SZŚ
Źródło: Opracowanie własne, na podstawie B. Zegarlińska, M. Wywiał, Przewodnik ISO 14000. Materiały informacyjne nt. wdrażania systemu zarządzania środowiskowego wg norm ISO serii 14000, Katowice 2002.
s. 26.
Jako, że przedmiot sprawy jest niezwykle rozległy, zatem tylko w formie skróconej
zostanie przedstawiony zarys księgi zarządzania. Dokument ten jest pomocny przy opisie
systemu oraz wskazywaniu powiązań z dokumentami systemowymi, dotyczącymi poszczególnych wymagań normy. Księga składa się z rozdziałów, które są uzupełnione
schematami organizacyjnym organizacji, oraz wykazem procedur i instrukcji. Zatem
z powodów redakcyjnych nie mogą zostać opisane, mimo iż są istotne dla zrozumienia
330
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
zasady dokumentowania procedur obowiązujących organizacje posługujące się systemami
zarządzania opartymi o ISO, a zatem zostaną tylko zasygnalizowane.
Po dokładnym przestudiowaniu podstaw teoretycznych współczesnych koncepcji
i metod zarządzania wyłaniają się liczne wątpliwości i nasuwają się uwagi krytyczne. Wydaje się, że pomiędzy naukowymi koncepcjami zarządzania, a ich praktycznym zastosowaniem istnieje przepaść. Teoria znacznie wyprzedza praktykę22 i zdawać się może że
działania zmierzające ku zrównoważonemu rozwojowi w oparciu o politykę wprowadzania
obligatoryjnych systemów zarządzania środowiskiem, jest zbyt rewolucyjnym działaniem.
Nowe wymogi i nowe wyzwania, wymagają przemian ewolucyjnych i należy dobitnie
wskazać, że. świat nie ma czasu na zwłokę, na dywagacje, na kolejne COP-y, stojąc w obliczu globalnej katastrofy ekologicznej. Czy jednakże można przewidzieć, co przyniosą
światu obecnie podejmowane działania, kiedy nie zdąży się przygotować na (możliwy)
światowy kryzys energetyczny. Wydaje się, że strategie realizowane w skali mikro, na
małą skalę, mogą przynieść większe efekty, niż doprowadzenie do rozregulowania globalnej gospodarki systemami nakazowymi.
O dojrzewaniu do ISO z zarządzania środowiskowego
Należy podkreślić, że w Polsce przez wiele lat istniał tylko jeden urząd gminy, który wprowadził normy zarządzania środowiskiem ISO 14001. Jest to Urząd Miasta Raciborza23. Warto by w tym miejscu przeprowadzić feasibility study dla tego swoistego
fenomenu na skalę europejską. Bowiem w tym samym czasie ten system zarządzania
ochroną środowiska wprowadziło tylko jedno miasto i to w bogatym Izraelu. Trzeba sobie
zdawać sprawę, że wprowadzanie jakichkolwiek działań systematyzujących, bądź prowadzących do samodyscyplinujacego działania, opartego o powtarzanie tych samych czynności, nie może być tanie, bynajmniej w początkowej fazie wdrażania procesu. Łatwiej
przecież wyprodukować produkt niedoskonały, niż stale doskonalić swoje działanie, poprzez permanentne uczenie się na własnych błędach. Na początku trzeba nabyć umiejętność odróżnienia produktu dobrego od złego. Następnie określić, zapamiętać i przede
wszystkim zapisać metodę, a także ścieżkę dochodzenia do wytwarzania produktu dobrego. Ważne jest aby tę powtarzalną drogę dochodzenia do perfekcji, uznać za właściwą
i zgodną z jakimiś ogólnie przyjętymi zasadami. Po to są właśnie wcześniej wspomniane
urzędy certyfikacji, które aby wypracować drogę dochodzenia do permanentnego powtarzania tych samych czynności i procedur, muszą wcześniej oprzeć się na doświadczeniach
tych organizacji, które podejmują wyzwanie wdrożenia systemu zarządzania w oparciu
o zunifikowane standardy.
W przypadku gminy Racibórz - zanim pojawiła się wizja zarządzania w oparciu
o modelowe standardy - miasto podejmowało działania mające symptomy ekologicznego
gospodarowania zasobami. „W 1993 roku podejmuje się próbę segregacji u źródła opartej
o system zbierania odpadów do oznakowanych pojemników. Szczególnej intensywności
prace te nabierają od 1997 roku, kiedy to wprowadza się program edukacji ekologicznej
mieszkańców miasta, który przygotowuje i przekazuje wiedzę stosownie do potrzeb poszczególnych grup mieszkańców”24. Mimo powodzi w 1997 roku, miasto nie rezygnuje
22
M. Bugdol, Nowoczesne zarządzanie ukierunkowane na jakość. Problemy zarządzania zintegrowanego,
Ostrava – Racibórz 1999, s.137.
23
M. Bugdol, Zarządzanie jakością w administracji publicznej, [w:] E. Nycz, (red.) Budowa lokalnego społeczeństwa obywatelskiego w perspektywie integracji europejskiej, Opole 2003, s.164.
24
Z Sośnierz, Racibórz – miasto zarządzane zgodnie z europejskimi normami ekologicznymi, [w:] I. Modrzyk, J. Drabek, Działania proekologiczne samorządów terytorialnych oraz zakładów przemysłowych Subregionu Zachodniego województwa śląskiego po wstąpieniu do Unii Europejskiej, Rybnik 2007, s.133.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
z działalności proekologicznej. W 1998 roku w dbałości o powietrze wprowadzono system
ograniczający niską emisję z kotłów węglowych i pieców opalanych paliwami stałymi
w centrum miasta. System ten pozwolił na likwidację około 400 źródeł niskiej emisji, które
zamieniono na ekologiczne – głównie olejowe i gazowe. Osiągnięto poważny efekt ekologiczny poprzez redukcję emisji pyłów i gazów wprowadzanych do atmosfery. Następnie
wprowadzono kolejne systemy eliminowania odpadów niebezpiecznych. Segregowano
i pozyskiwano z różnych źródeł: baterie, przeterminowane leki, świetlówki, odpady azbestowe. Kolejnym elementem środowiska na który skierowano działania była chęć poprawy
jakości wód. Po powodzi [z 1997 roku] doprowadzono do otwarcia nowoczesnej oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych, która oprócz ścieków z miasta, została
przygotowana na przyjęcie ścieków z gmin ościennych.
„Przy realizacji tych celów wykorzystano się środki Narodowego i Wojewódzkiego
Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Duńskiej Agencji Ochrony Środowiska DEPA, budżetu gminy, a opracowany „Program kanalizacji sanitarnej gmin dorzecza Górnej Odry z odprowadzeniem ścieków do oczyszczalni ścieków w Raciborzu”
pozwalał na występowanie o środki Funduszu Spójności25 – opisywała strategię mgr inż.
Zdzisława Sośnierz – Naczelnik Wydziału Ochrony Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miasta Raciborza. W tym czasie w Raciborzu wdrażało się kolejne programy związane
z ochroną środowiska, nakierowane na różne grupy wiekowe i heterogeniczne środowiska.
Dla przedszkolaków organizowano teatrzyki, opiekunowie prowadzili zajęcia praktyczne, drukowano zeszyciki do kolorowania. Na poziomie szkół podstawowych organizowano konkursy o profilu ekologicznym m.in.: „Zbieramy butelki plastykowe”,
„Człowieku chomikuj baterie”, „Tropimy dzikie wysypiska”, a pewne działania przyjęły
formę cykliczną np.: kwietniowe „Dni Ziemi”, wrześniowe „Sprzątanie świata” (nawet
z udziałem twórczyni tej ogólnoświatowej inicjatywy, szefową Fundacja Nasza Ziemia –
Mirą Stanisławską – Meysztowicz, raciborzanką mieszkającą na stale w Australii, a pracującą w Warszawie). Do szkół gimnazjalnych adresowano programy podobne jak dla szkół
podstawowych. Ponadto realizuje się w tym środowisku wzbogacony ramowy program
edukacji ostatnich klas gimnazjalnych, polegający na wprowadzeniu do programu nauczania lekcji edukacji ekologicznej. Dorośli mieszkańcy – z którymi nie można prowadzić
działań edukacyjnych takich jak z dziećmi – otrzymali produkt w postaci „Sklepu przyjaznego środowisku”, dystrybuowano torby ekologiczne, kalendarze, wprowadzono bezpłatny
odbiór odpadów i nieczystości podlegających recyklingowi.
Niektóre inicjatywy tak jak festiwal piosenki ekologicznej, osiągnęły rangę ogólnopolskiego festiwalu piosenki i wiersza dla dzieci i młodzieży szkolnej. Władze miasta na
czele z Prezydentem inż. Andrzejem Markowiakiem podjęły decyzję o utworzeniu Arboretum Bramy Morawskiej, chroniąc tym samym unikatową roślinność występującą w lesie
komunalnym „Obora”.
Wszystkie te ciekawe ekologiczne inicjatywy – często o nowatorskim charakterze –
a także postrzeganie ochrony środowiska, jako narzędzia do realizacji zadań statutowych
gminy, jako jednostki samorządu terytorialnego, implikują kolejny pomysł. Urzędnicy
zdecydowali, „aby wszystkie te działania usystematyzować i udokumentować zgodnie
z wymogami europejskimi. Zdecydowano się więc aby od 2000 roku wdrażać w Raciborzu
system zarządzania środowiskowego, według normy ISO 14001, typując do objęcia nim
osiem jednostek gminnych”26. W kolejnym etapie miasto włączyło dziesięć kolejnych jednostek, potwierdzając w ten sposób fakt takiej organizacja zarządzania zasobami, które
25
26
Tamże, str. 135.
Tamże, s.137.
332
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
pozwala na określenie działania w oparciu o określoną politykę środowiskową. Pozwoliło
to na opracowanie programu ochrony środowiska, jego harmonijną i permanentną realizację. Ta strategia została doceniona i jednostka certyfikująca przyznała miastu certyfikat,
który dokumentuje fakt funkcjonowania w Raciborzu – Systemu Zarządzania Środowiskowego, co oznacza, że podlega on zmodyfikowanym zasadom działania i kryteriom oceny.
W 2004 pozytywnie zakończył się proces recertyfikacji w piętnastu jednostkach,
gdzie potwierdzono działanie systemu, a w dalszych czterech potwierdzono wdrożenie
systemu. Szkoły, przedszkola, zakłady, przedsiębiorstwa, ośrodki i inne instytucje będące
w zarządzie gminy, a objęte systemem, przyjęły w opisywanym okresie do realizacji szereg zadań ekologicznych. W tym: zwiększenie efektywności dotychczas prowadzonej segregacji u źródła, podniesienie świadomości ekologicznej, wymiana i zagospodarowanie
świetlówek, zastosowanie biodegradowalnych środków czystości, ograniczenie zużycia
zasobów naturalnych (papier woda, drewno),zwiększenie powierzchni terenów zielonych,
wymianę ogrzewania na ekologiczne, uszczelnienie rurociągów prowadzących ścieki, likwidację „dzikich wysypisk”, zastosowanie biopaliwa w autobusach, remont i konserwacja
kanalizacji, modernizacja hali i wymiana złóż filtracyjnych27.
Wdrożenie i utrzymanie systemu zarządzania środowiskiem w oparciu o normy europejskie, przyniosły gminie Racibórz bardziej lub mniej oczekiwane rezultaty. Miasto
otrzymało wiele nagród w konkursach (Gmina Przyjazna Środowisku, Panteon Polskiej
Ekologii, Lider Polskiej Ekologii, i inne), a przede wszystkim gmina mogła aplikować
o fundusze europejskie. Dzięki absorpcji środków zewnętrznych i umiejętności ich pozyskiwania, można było realizować te zadania, które w innych gminach nie były realizowane
z powodu braku środków własnych, czy zbyt skromnego budżetu. Dla gminy, „niezbędne
jest wsparcie działań proekologicznych możliwością rekompensowania nakładów ponoszonych na konkretna inwestycję”28. Zatem z pewnym zdziwieniem przyjęto decyzję nowo
wybranych władz miasta, o zaprzestaniu działalności jednostek budżetowych gminy
w oparciu o system zarządzania środowiskowego. Nie przedłużanie certyfikacji, czyli nie
przystąpienie do auditu, spowoduje, że miasto cofnie się w rozwoju, a osiągnięte efekty
ekologiczne i praca wielu ludzi – w tym nakłady finansowe– obróci się wniwecz. Na
szczęście kolejny Prezydenta Miasta podtrzymał ideę prowadzenia polityki ekologicznej
miasta w oparciu o ISO 14000, dzięki czemu wprowadzenie reformy rządu RP w zakresie
gospodarki odpadami w latach 2012-2013, w Raciborzu nie spowodowało konieczności
wprowadzania jakichkolwiek zmian systemowych a jedynie dostosowanie istniejących
i wypracowanych metod do określonych w nowej ustawie.
Po zmianie ustroju politycznego i gospodarczego w 1989 roku, zaistniały nowe
okoliczności, w otoczeniu których można było nadrabiać wieloletnie zaległości: „zreformowano prawo ochrony środowiska, zorganizowano system kontroli jego przestrzegania
oraz stworzono system funduszy ekologicznych wspierających finansowo budowę tysięcy
niezbędnych instalacji ochronnych”29. Tej szansy nie wolno zmarnować. W warunkach
zrównoważonego rozwoju, nie liczy się tylko dziś, ale działania, które podejmujemy, muszą być wykonywane z myślą o konsekwencjach, jakie one będą stanowiły dla przyszłych
pokoleń.
27
Tamże s. 137.
H. Kretek, Ekokonsorcjum. Przedsięwzięcia ekologiczne i ich finansowanie, [w:] Ekologia praktyczna czyli
efekty i wyniki II Eko – Wystawy „Ciepło przyjazne środowisku”, Pietrowice Wielkie 2002, s.8.
29
M. Nowicki, Miliard na środowiska. 10 lat EkoFunduszu, Warszawa 2002, s.3.
28
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Wprowadzanie wspomnianego systemu jak i innych podobnych, może mieć miejsce tylko w organizacjach „w których ludzie nieustannie zwiększają swoje możliwości
osiągania rezultatów, gdzie rozwija się nowe ekspansywne schematy myślenia, gdzie wyzwolone zostają zbiorowe oczekiwania i gdzie ludzie bez przerwy uczą się”30 i dzięki temu
wdrążają nowe idee, umiejętnie zachęcając do swoich wizji otoczenie, chroniąc przy okazji
naturalne środowisko.
Bibliografia:
Bugdol M., Nowoczesne zarządzanie ukierunkowane na jakość. Problemy zarządzania zintegrowanego, Ostrava – Racibórz 1999.
Bugdol M., Wprowadzenie do zarządzania jakością, Racibórz – Wrocław 2004.
Bugdol M., Zarządzanie jakością w administracji publicznej, [w:] E. Nycz, (red.) Budowa lokalnego społeczeństwa obywatelskiego w perspektywie integracji europejskiej, Opole
2003.
Bugdol M., Zarządzanie przez jakość. Zagadnienia społeczne, Opole 2003.
Garvin D. A., Budowanie organizacji uczącej się, [w:] Harvard Business Review. Zarządzanie
wiedzą, Gliwice 2006.
Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa 2002.
Kawala J., Modras M., Kalinowska E., Studium wykonalności dla inwestycji komunalnych, Kraków 2002.
Kindlarski E., Zarządzanie przez jakość, „Problemy jakości”. 1996.
Kretek H A., Ekokonsorcjum. Przedsięwzięcia ekologiczne i ich finansowanie, [w:] Ekologia
praktyczna czyli efekty i wyniki II Eko – Wystawy „Ciepło przyjazne środowisku”, Pietrowice Wielkie 2002.
Kretek H.A., T. Jemczura (red.), Debiut naukowy 2012, Zrównoważony rozwój, Racibórz 2013.
Kretek H. A., Karczewski L. (red.), Odpowiedzialny biznes i konsumeryzm wyzwaniem XXI
wieku, Racibórz 2012;
Kretek H. A., Karczewski L. (red.), Etyczny wymiar odpowiedzialnego biznesu i konsumeryzmu
na początku XXI wieku, Racibórz 2013.
Nowicki M, Miliard na środowiska. 10 lat EkoFunduszu, Warszawa 2002.
Nycz E., (red.) Budowa lokalnego społeczeństwa obywatelskiego w perspektywie integracji europejskiej, Opole 2003.
Smolski R., Smolski M., Stadtmüller E. H., Słownik Encyklopedyczny. Edukacja Obywatelska,
Wrocław 1999.
Sośnierz Z., Racibórz – miasto zarządzane zgodnie z europejskimi normami ekologicznymi, [w:]
I. Modrzyk, J. Drabek, (red.), Działania proekologiczne samorządów terytorialnych
oraz zakładów przemysłowych Subregionu Zachodniego województwa śląskiego po
wstąpieniu do Unii Europejskiej, Rybnik 2007.
Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 1981.
Zegarlińska, M. Wywiał, Przewodnik ISO 14000. Materiały informacyjne nt. wdrażania systemu zarządzania środowiskowego wg norm ISO serii 14000, Katowice 2002.
30
D. A. Garvin, Budowanie organizacji uczącej się, [w:] Harvard Business Review. Zarządzanie wiedzą,
Gliwice 2006, s. 61.
334
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Strony internetowe:
CSR w Ministerstwie Gospodarki, http://www.mg.gov.pl.
Natalia Kurek
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ A INNOWACJE
EKOLOGICZNE
Mamy tylko jedną Ziemię
a jej przyszłość zależy od
każdego na pozór niewielkiego
ludzkiego działania, zależy
od każdego z nas
Florian Plit
Wprowadzenie
Czym jest zrównoważony rozwój? Niejedna osoba, powiedziałaby temat błahy,
a jednak. Moje pierwsza myśl oscylowała wokół analizy semantycznej wyrażenia. Zrównoważony rozwój to bez wątpienia epitet; połączenie równowagi i rozwoju. Wchodząc
głębiej w tematykę, okazuje się, że jest to termin używany przez różnego rodzaju urzędy,
organizacje i rządy na całym świecie1.
Sama koncepcja zrównoważonego rozwoju nie ogranicza się do zrównoważonej
edukacji czy przedsiębiorczości. Dla niektórych wspomniany zrównoważony rozwój może
być „lekiem na całe zło”.
Ekoinnowacje to działania, które pozwolą uzyskać efekt zgodny z polityką ochrony
środowiska, czyli prowadzące do oszczędności zużycia surowców, zmniejszenia emisji
i przyczyniającej się do ograniczenia ryzyka związanego z działalnością człowieka:
oszczędność energii, redukcja wykorzystania gleby, zmniejszenia emisji CO2 oraz zmniejszenie ilości odpadów2.
O historii zrównoważonego rozwoju
Od wielu lat pojawiają się różnego rodzaju idee dotyczące kierunku zrównoważonego rozwoju. Jedna z nich została zaproponowana w 1972 roku przez Meadows’a, który
uznał, że sytuacja światowej równowagi powinna być tak zaprojektowana, aby spełnić
potrzeby materialne każdej osoby na ziemi i dać każdej osobie te same osoby na Ziemi
i dać każdej osobie te same równe szanse na zrealizowanie swoich ludzkich potrzeb3,4.
Każde państwo powinno w taki sposób kierować swoją gospodarką, aby była ona
nastawiona przede wszystkim na recykling i na odnawialne surowce, takie jak papier czy
1
I. Chrząścik, A. Marciniuk-Kluska, M. Kluska. Ekoinnowacje a rozwój zrównoważony[w:] Studia Ecologiae et Bioethica 8(2010)1.
2
Dr Adam Jabłoński, Ekoinnowacje a rozwój nowoczesnego Śląska, Prezentacja multimedialna finansowana
przez Kapitał Ludzki Narodowa Strategia Spójności, PARP, Klub Innowacyjnych Przedsiębiorstw, Unię
Europejską Europejski Fundusz Społeczny.
3
D.H., Meadows, Meadows D., Randers J., Behrens III W. W., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973.
4
H. Ciążęla, Antycypacja idei rozwoju trwałego i zrównoważonego w koncepcji nowego humanizmu, Aurelio
Peccei, Problemy Ekorozwoju, 2007, 2, 1, 59-67.
336
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
woda zamiast plastików, które są wytwarzane z ropy naftowej, a ta jak wiadomo jest surowcem nieodnawialnym.
Światowa Strategia Oszczędzania została opublikowana w 1980 roku. Celem raportu było zaakcentowanie barier dla zrównoważonego rozwoju. Właśnie wtedy po raz pierwszy został zdefiniowany termin zrównoważony rozwój w znaczeniu międzynarodowym.
Dla zjawiska zrównoważonego rozwoju warunkiem sine qua non są czynniki socjalne i ekologiczne, a także żyjące i nieżyjące zasoby, jak i czynniki długookresowe
i krótkookresowe.
Idea zrównoważonego rozwoju była i jest łączona z Komisją Brundtland- Światową
Komisją Środowiska i Rozwoju, która powstała w 1983 roku. Po blisko czterech latach
Komisja opublikowała dokument – Nasza wspólna przyszłość. Artykuł koncentruje się na
zjawisku szeroko rozumianej nierówności, która jak się okazało stanowi największy problemem środowiskowym na świecie i stanowi fundamentalny problem rozwoju5.
W tym świetle zasadne jest stwierdzenie, że nie ma ekologii bez równości i nie ma
równości bez ekologii. Nieodłącznym elementem zrównoważonego rozwoju jest każdy
przejaw innowacyjności, w tym innowacje ekologiczne.
Kryteria klasyfikacji innowacji ekologicznych
Istnieje wiele kryteriów klasyfikacji innowacji ekologicznych. Jako jedno z kryteriów można przyjąć sferę działalności przedsiębiorstwa. Idąc dalej należy wskazać na innowacje ekologiczne zawarte w: produkcie lub usługach, procesie produkcyjnym,
zarządzaniu i organizacji.
Ekologiczne innowacje produktowe są realizowane w kontekście rzeczywistych
zjawisk rynkowych, w oparciu a analizę otoczenia firmy.
Innowacje ekologiczne obecne w produktach czy też usługach redukują zanieczyszczenie środowiska. Produktowa innowacja ekologiczna zmienia konstrukcję kosztów
w firmie i tym samym powoduje zmniejszenie zużycia surowców, energii
i minimalizuje koszty ochrony środowiska. Ilekroć wysuwana jest zupełnie nowa propozycja w dziedzinie projektowania i wdrażania nowego wytworu wymaga to sprawdzenia ze
standardami ochrony środowiska naturalnego.
Bardzo ważnym obszarem innowacji ekologicznych jest proces produkcyjny.
Wspomniana innowacja produktowa jest nieodłączonym elementem „ekologizacji” całego
cyklu życia produktu. Każda operacja, każde działanie, które jest wykonywane w ramach
procesu produkcyjnego musi być poddane analizie z punktu widzenia środowiska naturalnego. Celem i zdaniem samym w sobie jest optymalizacja procesu technologicznego
z punktu widzenia ilości i jakości odpadów. Nowe standardy zostały narzucone Polsce
wraz z naszym przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Tym samym doprowadziło to
do wzrostu innowacji ekologicznych.
Innowacje może stanowić zarówno jeden produkt, jak i cała gama różnych produktów, które stanowią jedną całość. Doskonałym przykładem są budowle z udziałem geosyntetyków.
Stosowanie nowych technologii jest nie tylko ekonomiczniejsze, ale i wydajniejsze,
aniżeli szukanie rozmaitych sposobów redukcji zanieczyszczeń, które powstały w wyniku
stosowania przestarzałych technologii6.
5
6
World Commission on Environment and Development, Our Common Future, Oxford University Press 1987.
W. Janasz, K. Kozioł, Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007.
Natalia Kurek: Zrównoważony rozwój a innowacje ekologiczne
337
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Innowacje w Polsce
Polska pod względem działań innowacyjnych zajmuje 29 miejsce na 35 państwa,
wśród krajów Unii7. Lokata uwzględnia działanie w zakresie opracowywania i komercjalizacji innowacji. Zaledwie 7,5 % inwestycji w Polsce dotyczy finansowania badań, które
zmierzają do opracowanie nowej technologii, ekotechnologii lub ekoproduktu. Nie oszukujmy się innowacje są konieczne dla rozwoju naszej gospodarki w przyszłości8.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia wspierają innowacje ekologiczne. Określają one bowiem kierunki i wysokość wsparcia, a także system wprowadzania funduszy
strukturalnych i Funduszu Spójności w Polsce. NSRO zostały przygotowane na podstawie
Strategicznych Wytycznych Wspólnoty. Program jest realizowany za pośrednictwem programów operacyjnych inter alia: Infrastruktura i Środowisko, Kapitał Ludzki. Pierwszy
z Programów obejmuje lata 2007-2013 i stanowi wsparcie na rzecz poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw w skutek wzrostu poziomu innowacyjności. Natomiast drugi Program ma za zdanie wzmacniać warunki, które wpływają na powstawanie i wprowadzanie
innowacji ekologicznych poprzez: podnoszenie świadomości ekologicznej wśród społeczeństwa, tworzenie i promowanie „zielonych miejsc” oraz doradztwo dla małych i średnich firm w kwestii ochrony środowiska.
Największe polskie firmy, których roczny zysk netto wynosi ok.2 miliardów złotych, wydają rocznie na badania blisko10 mln. Suma ta nie robi wrażenia, biorąc pod uwagę fakt, że przedsiębiorstwa te nadal chcą trwać i rozwijać się. Przedsiębiorstwa muszą
zmienić
Swój stosunek do innowacji, a zwłaszcza do ekoinnowacji, które prowadzą w stronę zrównoważonego rozwoju. Naturą Polaka, właściciela polskiej firmy nie jest ryzykowanie
i tworzenie własnych technologii. Po co ryzykować skoro można tylko stracić? To jest
typowe błędne myślenie. Ryzyko nie zawsze oznacza stratę. Ryzykując można wygrać
i zwyciężyć. A pozycja lidera na rynku będzie mocna i początkowo trudna do przejęcia
przez konkurentów.
Współdziałanie przedsiębiorców z pracownikami naukowym należy do rzadkości. Oczywiście istnieje ryzyko, w tym przypadku to ryzyko związane z finansowaniem innowacji.
Koszty stworzenia i wdrożenia nowych technologii to „sumy astralne”. A do tego jeszcze
świadomość, że na innowacyjne technologie, a w dodatku ekologiczne nie ma w Polsce
popytu. Parafrazując ekonomistów: nie ma popytu, nie ma podaży, a tym samym nie generuje się Produkt Krajowy Brutto.
W Polsce mamy dość sceptyczne podejście do jakichkolwiek nowinek technologicznych. Typowy Kowalski przychodząc do sklepu, ponieważ chce kupić produkt X ma
do wyboru; produkt innowacyjny, ale droższy i produkt tradycyjny. Który produkt wybierze typowy Kowalski? Odpowiedź jest prosta, wybierze produkt droższy. Mimo to,
że produkt jest tańszy tylko o 100 zł, to w jego świadomości on zaoszczędził wybierając
produkt tradycyjny.
W naszym rynek nie sprzyja innowacjom. Niewiadomo kiedy i czy w ogóle taki rynek powstanie? Firmy twierdzą, że problemu nie ma, ponieważ nie ma pod tym względem
konkurencji. Krajowi przedsiębiorcy wolą sprowadzać towary, co do których istnieje pewność, że się sprzedadzą. Nikt nie stawia na ekoinnowacyjność. Nie należy zapominać także
o czynnikach o charakterze ekonomicznym. Po pierwsze brak środków finansowych,
7
8
Fundusze Europejskie.
A. Marciniuk-Kluska, Kluska M., Ekologia i technika a rozwój innowacji, Ekologia i Technika, 2008, XVI,
No 1, 23-26.
338
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
a po drugie zbyt wysokie koszty innowacji, co zwłaszcza dotyczy małych i średnich przedsiębiorstw.
Polscy przedsiębiorcy potrzebują zachęt i ułatwień w celu podjęcia i kontynuowania współpracy z naukowcami, którzy są odpowiedzialni za ekoinnowacje.
Do tej pory od kilku lat są realizowane pojedyncze projekty tzw. projekty celowe;
polegają na tworzeniu przez naukowców nowych rozwiązań we współpracy z prywatnym
przedsiębiorstwem na konkretne zamówienie-8-ksiązka. W przypadku takich projektów
z całą pewnością można liczyć na pomoc z środków publicznych nawet do kilku milionów
zł. Liczba zrealizowanych projektów nie jest oszałamiająca, około 500.Pierwszopalnowym
bohaterem w tej sztuce powinien być rząd, który powinien lansować wszelkiego rodzaju
ułatwienia i dotacje dla ekoprojektów, w których współpracowaliby naukowcy
z przedsiębiorstwami, a powstające technologie zmierzałyby do
zrównoważonego rozwoju 9.
Faktem jest, że poziom innowacyjności w Polsce kształtuje się poniżej średniej
w Unii Europejskiej. Jednak Unia Europejska też pozostaje w tyle porównaniu do Stanów
Zjednoczonych, jeśli chodzi w dziedzinie innowacyjności. Unijnymi liderami są Niemcy,
Dania, Szwajcaria i Finlandia. Owe państwa są porównywane przez Komisją Europejską
z azjatyckimi tygrysami. Niestety Polska należy do grupy państw poniżej średniej unijnej.
Informacje te wynikają z raportu KE dotyczącego zakresu innowacyjności. Opracowując
raport brano pod uwagę liczne kryteria np. poziom wykształcenia społeczeństwa czy liczba
zgłaszanych patentów. Aby znaleźć się na czele tabeli wystarczą dobre wyniki w każdej
kategorii. Nie można zapominać, że Polska jest powyżej unijnej średniej tylko pod względem wykształcenia wśród młodzieży, ponieważ jest ono wyraźnie wyższe niż w pozostałych krajach UE. Blisko 90% polskich dwudziestolatków skończyło szkołę średnią.
Komisja Europejska zwraca Polsce uwagę na zwłaszcza znikomą liczbę nowych wynalazków zgłaszanych do Europejskiego Urzędu Patentowego. Co więcej Komisja wytyka Polsce niewielkie inwestycje, a co za tym idzie to stan eksportu niezaawansowanego
technologicznie, a do tego tragiczny dostęp do szerokopasmowego Internetu w porównaniu
do innych państw Europy.
Innowacje według Unii Europejskiej
Unia Europejska to bez wątpienia najbardziej dynamiczna, a zarazem najbardziej
konkurencyjna gospodarka na świecie, a przy tym oparta na wiedzy. Jednym z głównych
celów wspólnej polityki gospodarczej jest promocja i wspieranie działalności innowacyjnej.
Unia Europejska w 2006 roku wdrożyła 10 punktowy plan innowacji, swoisty Dekalog innowacji, w którym wprost nawołuje do podjęcia koniecznych działań na każdym
z możliwych szczebli regionalnym, krajowym i europejskim. Planu opiera się na dyrektywach byłego premiera Finlandii Esko Aho i stanowiła okrojoną wersję raportu „Tworzenie
innowacyjnej Europy”, przygotowanego przez grupę ekspertów pod kierownictwem Aho
i opublikowanego w styczniu 2006 r. Autorzy raportu nawołują do stworzenia w Europie
społeczeństwa, które będzie przyjazne innowacjom, a zwłaszcza ekoinnowacjom. Dążą do
stworzenia w Europie miejsca, w którym każdy będzie spoglądał przychylnym okiem na
innowacje i tym samym będą wspierane wszelkiego rodzaju działania na rzecz obywateli
i budowy społeczeństwa obywatelskiego. Zmiany strukturalnie nie mają być postrzegane
jako zagrożenie, ale jako zwrócenie uwagi na zwiększenie współzawodnictwa.
9
A. Marciniuk-Kluska, I. Chrząścik, M. Kluska. Prognoza wydatków inwestycyjnych w Polsce na innowacje
ekologiczne w latach 2007-2013, Ekologia i Technika, 2008, XVI, No 2, 47-51.
339
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Komisja zwraca uwagę na tworzenie tzw. wiodących rynków, które z założenia są
przyjaźnie nastawione do innowacji. Za cel nadrzędny, który chroni interes publiczny
uznano: ochronę środowiska, leki, energetykę, transport i logistykę, bezpieczeństwo i treści
cyfrowe.
Innowacje nie istnieją bez badań naukowych. Można nawet się pokusić, że innowacje to
taki brat bliźniak względem badań naukowych. Komisja Europejska i w tej kwestii ma coś
do powiedzenia. Jej zdaniem koniecznym jest zwiększenie kontaktów nie tylko między
państwami. Zjawisko synergii powinno być widoczne między sektorami gospodarki.
W przypadku, gdy zasadniczy kierunek polityki UE nie obejmuje szkolnictwa to
innowacje nie otrzymują należnego wsparcia. Plan Aho zakłada, że węzłowe kompetencje
są nieodzowne do życia i pracy w społeczeństwie XXI, które jest nastawione na ekoinnowacje.
Te z kolei prowadzą do zrównoważonego rozwoju i obejmują wiedzę związaną z przedsiębiorczością, ale i umiejętność czytania i pisania
Nie należy zapominać o Programie skierowanym do małych i średnich przedsiębiorstw, który obejmuje lata 2007-2013. Tak jak w przypadku innych programów zdaniem
jest promocja innowacji i odnawialnych źródeł energii. Oprócz tego Program przede
wszystkim zakłada współfinansowanie w fundusze kapitału podwyższonego ryzyka, które
zapewniają kapitał przedsiębiorstwom, które inwestują w innowacje ekologiczne.
Innym przykładem działalności Unii jest instrument finansowy LIFE+, który zakłada wsparcie polityki ochrony środowiska w latach 2007-2013. Program składa się z trzech
koniecznych elementów: LIFE+ przyroda i różnorodność biologiczna, LIFE+ polityka
i zarządzanie w zakresie ochrony zdrowia oraz LIFE+ informacja i komunikacja.
Znaczenie innowacji i zrównoważonego rozwoju
Innowacje i zrównoważony rozwój mają zasadnicze znaczenie dla wzrostu Gospodarczego10.Zrównoważony rozwój należy zagadnień europejskich, które są traktowane
w szczególny, uprzywilejowany sposób. W obliczu kryzysu nabrał on zupełnie innego
znaczenia związanego ze zmianami klimatu. Nie można zapominać, że nadal stanowi
ogromne wyzwanie nie tylko dla miast, ale i dla regionów unijnych. Co chwilę są organizowane różnego rodzaju imprezy będące polem wymiany doświadczeń i informacji między
przedstawicielami poszczególnych terenów i organizacji. Do takich przedsięwzięć można
zaliczyć parki technologiczne czy innowacyjne systemy rewitalizacji obszarów miejskich.
Takie wydarzenia są doskonałą okazją dla miast i regionów do pokazania tego,
w jaki sposób wykorzystują środki z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego,
którego budżet w okresie 2007–2013 wyniesie 347 mld euro. Zamożniejsze regiony zwykle wydają więcej na badania i rozwój w porównaniu z mniej zamożnymi regionami, tym
samym bogacą się szybciej i jeszcze bardziej zwiększają nierówności11.
Analizując założenia planu, który został przedstawiony w 2006 roku nadal pozostaje dużo do zrealizowania. Unia Europejska nie ma prawa porównywać się do Stanów
Zjednoczonych. Zdaniem Komisji Europejskiej otchłań dzieląca Unię i Stany wynika
z braku dostępność kapitału wysokiego ryzyka. Nie oszukujmy się taki kapitał jest zdecydowanie łatwiej pozyskać w Ameryce, ale nie chodzi tylko o kapitał. Nie należy zapominać o liczbie nowych wynalazków w Stanach, a to przekłada się na liczbę zgłaszanych
10
11
L. Zacher, Trwały rozwój – utopia czy realna możliwość?, Problemy Ekorozwoju, 2008, 3, No 2, 63-68.
A. Marciniuk-Kluska, I. Chrząścik, M. Kluska. Prognoza wydatków inwestycyjnych w Polsce na innowacje ekologiczne w latach 2007-2013, Ekologia i Technika, 2008, XVI, No 2, 47-51.
340
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
patentów. Teraz ten obraz może być trochę zniekształcony na korzyść Unii ze względu na
kryzys finansowy, który przede wszystkim dotknął Amerykę.
Innowacje zależą przede wszystkim od prawidłowego otoczenia rynkowego,
które sprzyja innowacyjności12Innowacje na drzewach nie rosną, dlatego potrzebują odpowiednich warunków, czyli otoczenia rynkowego. Chcąc stworzyć taką przestrzeń sprzyjającą rozwojowi innowacji trzeba określić jakie działania polityczne muszą zostać
wprowadzone, aby tereny tworzące Unię Europejską stanowiły obszar przyjazny innowacjom.
W tym momencie można mówić o pewnym łańcuchu przyczynowo-skutkowy, ponieważ prawidłowo ukształtowane otoczenie rynkowe, spowoduje uzyskanie pożądanych
wskaźników innowacyjności. Nie zdajemy sobie nawet sprawy ile zależy od innowacji
ekologicznych, przede wszystkim wzrost gospodarczy UE i jej konkurencyjność w stosunku świata. Prawdą jest, że innowacjom w UE poświęca się naprawdę bardzo dużo uwagi,
ale uwaga wszystkich sprowadza się i zarazem ogranicza do deklaracji.
Innowacyjność w UE stoi na dość dobrym poziomie. Problem pojawia się w momencie, gdy chcemy zastosować teorie w praktyce, gdy chcemy przełożyć innowacje na
produkty, czy przedsiębiorstwa.
Ocena Polskiego Systemu Innowacji przez KE
Do zadań Komisji Europejskiej należy publikacja raportów, które są poświecone
poszczególnym członkom Unii Europejskiej. Jeśli chodzi o Polskę to raport zawierał analizę dotychczasowego systemu innowacji, jednakże brał pod uwagę podstawowe kwestie,
które dotyczyły np. podmiotów odpowiedzialnych za kształtowanie polityki aspekty (finansowe oraz wdrażanie proponowanych rozwiązań, a także wyniki poszczególnych
wskaźników tzw. European Innovation Scoreboard13.
Analizując krajowy systemu innowacji dość dobrze oceniono sam proces kreowania strategicznych dokumentów, które tworzą innowacyjną politykę państwa. Zwrócono
uwagę, że w regularnych odstępach czasu stratują kolejne programy rządowe, które korzystają z dotychczasowego dorobku realizowanych programów, a także z praktyk innych
państw.
Niestety Komisja Europejska zarzuciła Polsce całkowity brak koordynatora na poziomie rządowym. Tak naprawdę po dziś dzień nikt nie zna odpowiedzi na pytanie, kto
w Polsce jest bezpośrednio odpowiedzialny za politykę innowacyjną. Z pewnością część
kompetencji znajduje się po stronie Ministerstwa Gospodarki, a cześć w Ministerstwie
Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W Polsce nie można mówić o czymś takim jak tzw. kultury ewaluacyjnej, której zawdzięcza się lepsze planowania programów. Wspomniane programy powinny uwzględniać odpowiednie mierniki, które pozwalają na systematyczną
ewaluację i tym samym dają odpowiedź na pytanie: czy dany program jest wdrażany i czy
osiąga zamierzone cele. Kwestie finansowe koncentrują się tylko na analizie funduszy
strukturalnych oraz sprawach podatkowych.
Zdaniem Komisji Europejskiej dobrze zostały oceniony dobór instrumentów stworzonych w ramach Programów Operacyjnych. Jak wiadomo nic i nikt nie jest idealne, instrumenty również, to zwrócono uwagę, to w tym obszarze działania zmiany występują
obecnie w czasie przeszłym dokonanym. Zgodnie z przepisami nowej ustawy przedsię-
12
I. Chrząścik, A. Marciniuk-Kluska, M. Kluska. Ekoinnowacje a rozwój zrównoważony[w:] Studia Ecologiae et Bioethica 8(2010)1.
13
http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/index_en.htm.
341
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
biorca ma prawo odliczenia kosztów prac badawczo-rozwojowych bez względu na wynik
zakończonych prac, co wcześniej niestety nie było możliwe.
Tak jak było to już wcześniej wspomniane wprowadzanie polityki innowacyjnej
odbywa się zarówno na szczeblu krajowym i regionalnym. Słabą stroną Krajowego Systemu Innowacji w Polsce jest brak koordynatora, odpowiedzialnego za wprowadzenie
innowacyjnych programów. Nie ma nici porozumienia, a raczej prawidłowo działającego kanału przepływu informacji między uczelniami, jednostkami badawczymi a przemysłem. Zmiany przeprowadzane są w wolny sposób, a uczelnie wyższe nie mają wpływu
na kształtowanie polityki innowacyjnej państwa.
European Innovation Scoreboard wykorzystuje aż 25 wskaźników podzielonych na
5 kategorii dla obrazowania zdolności innowacyjnych danego kraju. W skład kryteriów
wchodzą: zasoby ludzkie, tworzenie wiedzy, przepływ wiedzy, finansowanie innowacji
oraz wskaźniki makroekonomiczne.
Polska zajmuje wysokie lokaty w kategoriach: wydatki na technologie informacyjno-komunikacyjne oraz liczbie osób mogących pracować w sektorze badawczorozwojowym. Raport nie pozostawia na Polsce „suchej nitki”. Prawdą jest, że najgorzej
wypadamy w dziedzinach patentów wysokich technologii, zajmując ostatnie niechlubne
miejsce oraz wydatkach sektora prywatnego na badania i rozwój14.
Jak powszechnie wiadomo nie ma sytuacji bez wyjścia. Wspomniany dokument
przedstawia sześć wyzwań, które mogą przyczynić się do wzrostu jakości Krajowego Systemu Innowacji w Polsce. Wśród propozycji wymieniane są:
• promocja klastrów oraz innych form kooperacji między przedsiębiorcami,
• stworzenie przyjaznego środowiska dla ekoinnowacyjnych działań przedsiębiorców,
• stworzenie mechanizmu koordynacji działań głównych podmiotów odpowiedzialnych za sprawy związane z innowacjami, mając na uwadze również osoby regionalne, które są odpowiedzialne za regionalne strategie innowacji,
• wprowadzenie zmian umożliwiających łatwiejszy dostęp do dodatkowych źródeł
finansowania prac badawczo rozwojowych w sektorze prywatnym oraz reforma
rozdrobnionego publicznego sektora naukowego,
• udoskonalenie jakości zasobów ludzkich i wzrost liczby młodych ludzi, którzy
wejdą na ścieżkę kariery związaną z nauką, inżynierią i technologią,
• wzmocnienie współpracy pomiędzy sektorem badawczym a przemysłem i ułatwienie transferu technologii15.
Podsumowanie
Innowacje ekologiczne i technologie stosowane w ramach ochrony środowiska są
impulsem dla wzrostu ekonomicznego i mają wpływ na realizację zadań sprzężonych
z zatrudnieniem. Ekologiczne sektory przemysłowe UE to blisko 1/3 rynku światowego,
a w Polsce odgrywają coraz większe znaczenie. Oczywiście zaistniała sytuacja jak najbardziej sprzyja idei zrównoważonego rozwoju.
14
A. Marciniuk-Kluska, M. Kluska. Finansowanie innowacji w województwie mazowieckim w latach 20072013, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2008, 501, 261-268.
15
I. Chrząścik, A. Marciniuk-Kluska, M. Kluska. Ekoinnowacje a rozwój zrównoważony[w:] Studia Ecologiae et Bioethica 8(2010)1,
342
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Polityka ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju w UE opiera się na podziale odpowiedzialności. Dlatego też należy zaangażować wszystkie albo prawie wszystkie
państw UE i wprowadzać w nich zasadę zrównoważonego rozwoju. Wspomniane działania
doprowadzą do zdubluje działania z zakresu ochrony środowiska, co jest kolejnym „małym krokiem” w stronę zrównoważonego rozwoju.
Zagrożenia dla zasobów naturalnych występują globalnie, tak jak zmiana klimatu
oraz utrata zróżnicowania biologicznego. Tak jak latarnia morska swoim światłem wskazuje marynarzom port, tak Unia Europejska powinna wytyczać drogę wewnętrzną i zewnętrzną wspierając partnerów międzynarodowych.
Każdy z obywateli zjednoczonej Europy dba o środowisko. Unia przyczyniała się,
przyczynia się i nadal będzie się przyczyniać do wspierania działań ochrony środowiska.
Jednakże Unia nie ogranicza się do obszaru Europy. Jej działania mają charakter globalny.
Ochrona środowiska skutkuje wzrostem ekonomicznym, integracją społeczną oraz zrównoważonym rozwojem. Niektórzy patrzą na innowacje jako zagrożenie.
Polsce tak jak i w UE istnieje nie tyle potrzeba co konieczność wprowadzania ekoinnowacji. Materia innowacji zdecydowanie wykracza poza ekologię. Nie należy utożsamiać ekoinnowacji tylko jako innowacji technologicznych.
W ostatnim czasie można mówić o swoistej modzie na innowacje. Można zaobserwować,
iż coraz więcej osób angażuje się szeroko rozumiane strategie dotyczące innowacji.
Wszystkie Fundusze Strukturalne, fundusze regionalne uczyniły z innowacji jedno z głównych kryteriów prowadzonych inwestycji.
Źródłem innowacji są nowi i wykształceni pracownicy, których obecnie na rynku
pracy jest pod dostatkiem. Są młodzi, zdolni, a ich wiedza i zdobyte umiejętności ułatwiają podejmowanie zdolność do podejmowania nowych inicjatyw. Młodzi ludzie czasami
działają zbyt pochopnie, rzekłbyś rzucają się z motyka na słońce, ale są pełni pasji, zaangażowani w projekty i chętni do działania. Należy wspierać wszelkiego rodzaju działania,
które pozwalają na wymianę informacji i doświadczeń na każdym z możliwych forum dialogu.
Czy osiągnięcie zrównoważonego rozwoju jest w ogóle możliwe? Myślę, że zadanie to do
najłatwiejszych nie należy, ale nie ma rzeczy niemożliwych, są tylko trudno wykonalne.
Synergia jest warunkiem koniecznym współpracy w ramach dialogu miedzy społeczeństwami. Nie każdą innowację ekologiczną można wprowadzić z dnia na dzień, ale każde
działanie jest ważne.
Bibliografia
Ciążęla H., Antycypacja idei rozwoju trwałego i zrównoważonego w koncepcji nowego humanizmu Aurelio Peccei, Problemy Ekorozwoju, 2007.
Janasz W., Kozioł K., Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007.
Jabłoński A., Ekoinnowacje a rozwój nowoczesnego Śląska, Prezentacja multimedialna finansowana przez Kapitał Ludzki Narodowa Strategia Spójności, PARP, Klub Innowacyjnych Przedsiębiorstw, Unię Europejską Europejski Fundusz Społeczny.
Chrząścik I, A. Marciniuk-Kluska, M. Kluska., Ekoinnowacje a rozwój zrównoważony, „Studia
Ecologiae et Bioethica” 8(2010)1.
343
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Marciniuk-Kluska A., Kluska M., Ekologia i technika a rozwój innowacji, „Ekologia i Technika”, 2008.
Marciniuk-Kluska A., M. Kluska., Finansowanie innowacji w województwie mazowieckim w latach 2007-2013, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2008.
Meadows D.H., Meadows D., Randers J., Behrens III W. W., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973.
Marciniuk-Kluska A., I. Chrząścik, M. Kluska., Prognoza wydatków inwestycyjnych w Polsce
na innowacje ekologiczne w latach 2007-2013, Ekologia i Technika, 2008.
Zacher L.W., Trwały rozwój – utopia czy realna możliwość?, „Problemy Ekorozwoju”, 2008.
World Commission on Environment and Development, Our Common Future, Oxford University Press 1987.
www.ec.europa.eu.
Ilona Szefer
ZASADY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
W KONTEKŚCIE PROJEKTOWANIA DOMÓW
STUDENCKICH
Pojęcie zrównoważonego rozwoju bądź też ekorozwoju na przestrzeni kilku ostatnich lat stało się bardzo popularne1. Czym jednak jest zrównoważony rozwój oraz w jaki
sposób należałoby pokazać jego znaczenie szczególnie w okresie finansowego
i gospodarczego kryzysu, jaki panuje na świecie? Ministerstwo Gospodarki termin ten wyjaśnia, jako „integrację polityki środowiskowej, gospodarczej i społecznej. Wymaga to
traktowania zasobów środowiska jak ograniczonych zasobów gospodarczych oraz wykorzystywania kapitału przyrodniczego w sposób pozwalający na zachowanie funkcji ekosystemów w perspektywie długookresowej”. W języku potocznym można by powiedzieć, że
zrównoważony rozwój jest pewnego rodzaju procesem dążącym do zaspakajania potrzeb
obecnego pokolenia bez umniejszania szans rozwoju potencjału przyszłych pokoleń2. Aby
osiągnąć zamierzone efekty oraz wyższą jakość życia, powinno redukować się lub eliminować niezrównoważone systemy produkcji i konsumpcji. Istotnym elementem jest również współpraca w celu wzmocnienia wewnętrznych możliwości budowania
zrównoważonego rozwoju przez wymianę naukowej i technologicznej wiedzy oraz
usprawnienie procesu ewolucji, umiejętności dostosowania się, propagowania oraz transferu technologii3.
Witruwiusz w swym dziele „O architekturze ksiąg dziesięć” pisał, że: „Przy budowie należy uwzględniać: trwałość, celowość i piękno. Trwałość budowli osiągnie się wtedy, gdy fundamenty doprowadzi się do stałego gruntu i gdy spośród wielu materiałów
budowlanych przeprowadzi się wybór starannie, nie kierując się skąpstwem. Celowość
zapewni się budowli przez bezbłędne rozplanowanie przestrzeni, nie ograniczające możliwości użytkowania i uwzględniające strony świata odpowiednie do przeznaczenia budynków. Piękno będzie zapewnione, jeśli wygląd budowli będzie miły i wykwintny,
1
Pojęcie zrównoważonego rozwoju zostało wprowadzone już w XVIII w. przez Hansa Carla von Carlowitza.
Pierwotnie odnosiło się tylko do leśnictwa, jednak jego użycie dobrze obrazuje kryjącą się za nim ideę,
gdyż pokazywała sposób gospodarowania lasem polegający na tym, że wycina się tylko tyle drzew, ile
może w to miejsce urosnąć, tak by las nigdy nie został zlikwidowany, by mógł się zawsze odbudować.
Wraz ze wzrostem popularności zostało przetłumaczone na angielski, gdzie była mowa o Sustained Yield
Forestry. Określenie "sustainable" zostało następnie przejęte przez ruch ekologiczny i w latach osiemdziesiątych ponownie wprowadzone do debaty politycznej. Obecnie definicja zrównoważonego rozwoju nie
ogranicza się wyłącznie do sfery leśnictwa. http://www.sof.edu.pl/school-of-form/10-slownik/67sustainability (22.10.13); http://encyklopedia.pwn.pl (dostęp: 12.10.13).
2
Definicja ta pojawiła się pierwszy raz w raporcie "Nasza wspólna przyszłość", opracowanym w 1987 r.
przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych (Report of the
World Commission on Environment and Development: Our Common Future) – http://www.undocuments.net/wced-ocf.htm (dostęp: 29.09.13).
3
Ogólnych prawa i obowiązki Deklaracji z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju Preambuła Konferencja Narodów Zjednoczonych ”Środowisko i Rozwój” 3 – 14 czerwca 1992 rok. http://www.mg.gov.pl
– Strona główna Ministerstwa Gospodarki (dostęp: 12.10.13).
Ilona Szefer: Zasady zrównoważonego rozwoju w kontekście projektowania domów studenckich 345
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
a wymiary poszczególnych członów oparte będą na właściwych zasadach symetrii”4.We
współczesnym świecie do wymienionych zasad należałoby dodać jeszcze, że przy budowie
należy również brać pod uwagę jakość życia na poziomie jaki umożliwił nam obecny rozwój cywilizacyjny.
Ważnym tematem jest zarówno jakość środowiska otaczającego budynek jaki jakość jego powietrza wewnętrznego. Istotna jest również tzw. efektywność energetyczna
budynków. Zgodnie z ustawą z dnia 15 kwietnia 2011 r. (Dz. U. nr 94, poz. 551 z
późn.zm) o efektywności energetycznej, określenie efektywność energetyczna oznacza
stosunek uzyskanej wielkości efektu użytkowego danego obiektu, urządzenia technicznego
lub instalacji, w typowych warunkach ich użytkowania lub eksploatacji, do ilości zużycia
energii przez ten obiekt, urządzenie techniczne lub instalację, niezbędnej do uzyskania
tego efektu5. W ostatniej dekadzie w naszym kraju nastąpił znaczący postęp w dziedzinie
efektywności energetycznej. Energochłonność Produktu Krajowego Brutto spadła bowiem
blisko o 1/3. Prym wiodą przede wszystkim: przedsięwzięcia związane
z termomodernizacją wykonywane w ramach ustawy o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych, unowocześnienie oświetlenia ulicznego oraz usprawnienie procesów
przemysłowych. Mimo to w dalszym ciągu efektywność energetyczna polskiej gospodarki
jest mniej więcej 3 razy niższa niż w najbardziej rozwiniętych europejskich krajach i około
2 razy niższa niż średnia w krajach UE. Wyżej przedstawione informacje świadczą o dużym potencjale w zakresie oszczędzania energii w Polsce, wyróżniającym kraje intensywnie rozwijające się6. Budynki są odpowiedzialne za około 40% finalnego zużycia energii.
Inwestowanie w działania na rzecz efektywności energetycznej w budynkach może przynosić oszczędności energii, jednocześnie wspierać wzrost gospodarczy, zrównoważony
rozwój i tworzenie miejsc pracy. Powszechniejsze zastosowanie efektywnych energetycznie urządzeń i technologii, w połączeniu z korzystaniem z energii odnawialnej, jest efektywnym kosztowo sposobem wzmacniania bezpieczeństwa dostaw energii7. Wartą
podkreślenia pozycję w działaniach ukierunkowanych na realizację założeń zrównoważonego rozwoju zajmuje budownictwo, zaś implementowanie nowoczesnych technologii ma
wpływ na powstanie nowych zrównoważonych materiałów budowlanych a następnie
obiektów, już nie tylko o funkcjach usługowych, handlowych czy biurowych lecz również
mieszkaniowych, w postaci domów jedno – oraz wielorodzinnych jak i popularnych wśród
studentów damach akademickich.
Podobnie jak w przypadku osiedli mieszkaniowych tak też przy projektowaniu
domów studenckich aby rozwój był zrównoważony należy pamiętać o kilku istotnych
zasadach, które powinna spełniać ta przestrzeń, m.in. osiedla bądź pojedyncze obiekty
muszą odpowiadać oczekiwaniom osób, które będą je zamieszkiwać – posiadać walory
estetyczne, użytkowe i funkcjonale. Należy również pamiętać, że tereny zieleni są
4
Marek Witruwiusz urodził się jako Marcus Vitruvius Pollio. Był on rzymskim architektem i inżynierem
wojennym, konstruktorem machin wojennych za panowania Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Twórca
tzw. człowieka witruwiańskiego - wizerunku nagiego mężczyzny wpisanego w okrąg i kwadrat, symbolizujące ruch. Witruwiusz zasłynął jako autor traktatu "O architekturze ksiąg dziesięć" (De Architectura).
Dzieło to jest do dzisiaj bezcennym źródłem wiedzy o architekturze i sztuce budowlanej starożytnych Greków i Rzymian. W okresie nowożytnym wielu sławnych autorów wykonywało ilustracje do tego dzieła,
próbując odtworzyć zaginione rysunki – http://www.romanum.historicus.pl/witruwiusz - Imperium Romanum - Historia antycznego Rzymu; Witruwiusz, O architekturze ksiąg X, Warszawa, 2004, strona 9.
5
http://www.mg.gov.pl - Strona główna Ministerstwa Gospodarki (12.10.13)
6
Tamże.
7
http://www.eib.org/epec/ee/documents/ee-guidance-pl-.pdf – Poradnik w zakresie efektywności energetycznej w budynkach publicznych (dostęp: 22.10.13)
346
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
ważnymi elementami wpływającymi na atrakcyjność przestrzeni. Zieleń wytwarza tlen,
redukuje hałas oraz oczyszcza powietrze co jest niewątpliwie zaletą w dużych
metropoliach. Należy także pamiętać, że nowe założenia, pomimo nowoczesnego stylu
były jak najbardziej zbliżone do naturalnych ekosystemów8. Priorytetem przy
projektowaniu takich obiektów powinna być możliwość wykorzystania odnawialnych
źródeł energii w jak największym stopniu, poprzez np. użycie energii słońca do oświetlania
lub podgrzewania wody, gromadzenie wody opadowej, która posłużyć mogłaby do
podlewania roślin, obniżając przy tym koszty eksploatacji terenu9. Dlatego też ważne jest
by w imię zrównoważonego rozwoju z otaczającym nas środowiskiem naturalnym
powinniśmy propagować budownictwo energooszczędne. Architektura obiektów
ekologicznych i pasywnych staje się coraz bardziej popularna i nie wiąże się
w dzisiejszych czasach z żadnym ryzykiem10.
Jak już zauważono, energooszczędność sprawdza się we wszystkich budynkach,
również z przeznaczeniem jako miejsce zamieszkania dla studentów. Tym bardziej jeśli
będą pełnić rolę edukacyjną. Na szczególną uwagę zasługuje m.in. dom akademicki
w Graz w Austrii, który jako jeden z pierwszych tego typu obiektów został zaprojektowany
jako budynek pasywny, wykonany w systemie budowlanym VELOX. Ma on stanowić
znaczący wkład dla ochrony środowiska. Szczególną cechą architektury jest niezwykle
zwarta i kompaktowa bryła. Dzięki temu możliwe było ograni

zrównoważony rozwój - debiut naukowy 2013

Transkrypt

Podobne dokumenty

Grupowa Polityka Jakości, Bezpieczeństwa i

prezentacja - J. Oskarbski

Eko- dzielnica - Partnerstwo: Środowisko dla rozwoju

zrównoważony rozwój - Sopocka Inicjatywa Rozwojowa