Digitalizacja w polskich bibliotekach publicznych w świetle badań

Digitalizacja w polskich bibliotekach publicznych w świetle badań

Digitalizacja w polskich
bibliotekach publicznych
w świetle badań ankietowych
Małgorzata Kowalska
IINiB UMK
Początki digitalizacji w Polsce
Za pierwszą próbę digitalizacji na świecie uznaje się
inicjatywę Michaela Harta z roku 1971, który przepisał
Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych,
Konstytucję, Biblię, dzieła Szekspira i umieścił je w Sieci.
W ten sposób stworzył pierwszą bibliotekę cyfrową i dał
początek całemu nurtowi tworzenia elektronicznych
kolekcji książkowych (dziś Projekt Gutenberg – ponad 17
tys. tekstów elektronicznych).
W Polsce o podobnych próbach mówić można dopiero pod
koniec lat 90., kiedy trzem bibliotekom, tj. Bibliotece
Jagiellońskiej, Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej –
Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu i Bibliotece
Głównej Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie udało
się zainicjować prace digitalizacyjne i odnieść wymierne
efekty.
Niestety, pierwsze inicjatywy nie wpłynęły na aktywizację
polskich bibliotek w tym zakresie. Dla większości z nich
uruchomienie digitalizacji było przez długi czas niemożliwe,
a głównymi przeszkodami na tym polu były:
brak środków finansowych ,
brak specjalistycznych firm, które mogłyby służyć radą
lub pośredniczyć w sprowadzeniu specjalistycznego
sprzętu do digitalizacji.
O znacznym przyspieszeniu procesu konwersji cyfrowej
w bibliotekach polskich mówić można dopiero od kilku lat.
Dowodzą tego wyniki kolejnych badań ankietowych.
Podjęcie systematycznej digitalizacji zbiorów łączyć należy
przy tym z:
zwiększonymi możliwościami finansowania (UE, programy strukturalne,
operacyjne, dotacje, donatorzy),
pojawieniem się firm świadczących usługi w tym zakresie,
malejącymi cenami sprzętu komputerowego i urządzeń skanujących,
uruchomieniem projektów z zakresu społeczeństwa informacyjnego
i bibliotek cyfrowych (ePolska, eEuropa, i2010).
Badania stanu digitalizacji
W Polsce brak pogłębionych badań stanu digitalizacji
zbiorów. Te inicjowane (BN, KA SBP, pracowników
bibliotek) mają przede wszystkim charakter ilościowy, nie
jakościowy, a swoim zakresem obejmują nie tylko różne
grupy bibliotek, ale także różne aspekty samego procesu.
Pierwsze podsumowanie dotyczące stanu digitalizacji
w
polskich
bibliotekach
narodowego
zasobu
przeprowadzone zostało w listopadzie 2003 r., z inicjatywy
BN. Badaniem tym objęte zostały jedynie największe
biblioteki polskie, a z bibliotek publicznych - biblioteki
wojewódzkie. Z nadesłanych odpowiedzi wynikało, że
wśród tych bibliotek tylko 3 biblioteki wykonują
digitalizację zbiorów własnych.
Analogicznych wniosków dostarczyło także badanie BN
z maja 2005 r., według którego ani tempo digitalizacji
w bibliotekach wojewódzkich, ani liczba placówek
digitalizujących nie zmieniły się w czasie dzielącym obie
ankiety.
Nieco innych wniosków dostarczyła ankieta
przygotowana przez Komisję Automatyzacji
SBP w 2004 r. dla potrzeb raportu o stanie
automatyzacji tych bibliotek, a obejmująca
wszystkie ich typy. Z zebranych danych
wynikało, że w 2004 r. digitalizację prowadziło
21 bibliotek publicznych (6 wojewódzkich, 11
powiatowych, 4 miejskie i wiejskie).
Zróżnicowana liczba placówek digitalizujących,
wyłaniająca się z badań BN i badań KA SBP
wynika tu przede wszystkim z różnych prób
badawczych poddanych oglądowi.
Kolejne
badania
dotyczące
stanu
digitalizacji
w bibliotekach polskich przeprowadzone zostały w roku
2005 i 2006.
Ich podstawę stanowiły dwa kwestionariusze:
1. autorski przygotowany w Instytucie Informacji
Naukowej i Bibliologii UMK w Toruniu,
2.
autorstwa
Komisji
Automatyzacji
SBP,
przygotowany dla potrzeb wspomnianego raportu
o stanie automatyzacji bibliotek publicznych.
Pierwsza z ankiet udzielić miała odpowiedzi na pytania
o strategie digitalizacji przyjęte w bibliotekach, kierunki,
metody i rezultaty podjętych przez nie prac oraz szanse
intensyfikacji tych działań w przyszłości.
Celem drugiej była ogólna ocena skali postępu wdrażania
nowych technologii w bibliotekach publicznych.
Wyniki obu ankiet na tyle dobrze się uzupełniły, że
pozwalają na sformułowanie kilku ogólnych wniosków
dotyczących specyfiki działalności digitalizacyjnej
w bibliotekach publicznych.
Digitalizacja w roku 2006
Tak jak dane zebrane w roku 2004 dowiodły prowadzenia prac
digitalizacyjnych w 21 bibliotekach, tak materiał zebrany w roku 2006
wskazuje, że w ciągu ostatnich 2 lat liczba digitalizujących bibliotek
publicznych wzrosła do 47.
Choć w porównaniu do roku 2004 (kiedy grupa ta oszacowana została na
21 bibliotek) wynik z 2006 r. oznacza dwukrotny przyrost placówek, to
niestety nadal stanowi to niewielki odsetek (zaledwie 0,6%) wszystkich
bibliotek publicznych.
Wśród wszystkich bibliotek digitalizujących najliczniejszą grupę (30)
stanowiły biblioteki powiatowe i pełniące zadania powiatowych.
W dalszej kolejności, pod względem liczebnym, dominowały biblioteki
wojewódzkie (12), a na ostatnim miejscu znalazły się biblioteki miejskie
i wiejskie (5).
Typy bibliotek
Rok 2004
Rok 2006
Wojewódzkie
6
12
Powiatowe
11
30
Miejskie i wiejskie
4
5
Terytorialny rozkład placówek
digitalizujących w roku 2006
mazow ieckie
kujaw sko-pomorskie
w ielkopolskie
6
1
1
1
małopolskie
6
2
2
dolnośląskie
6
pomorskie
śląskie
łódzkie
2
lubuskie
3
3
4
6
4
św iętokrzyskie
w armińsko-mazurskie
zachodniopomorskie
podkarpackie
lubelskie
W 2006 r. największa liczba placówek digitalizujących (po 6)
zlokalizowana
została
w
województwach
mazowieckim,
wielkopolskim, podkarpackim i pomorskim. Aktywny obszar
digitalizacji stanowiło także województwo dolnośląskie i śląskie,
w których działały po 4 biblioteki digitalizujące. Jedną placówką mniej
mogły pochwalić się także województwa łódzkie i małopolskie.
Motywy digitalizacji
Wśród motywów decydujących o podjęciu digitalizacji
zbiorów najczęściej wymieniane były:
konieczność ochrony i zabezpieczania zbiorów,
chęć poprawy dostępu do zbiorów,
chęć popularyzacji zbiorów,
potrzeba archiwizacji dokumentacji katalogowej
i inwentarzowej,
chęć/potrzeba włączenia się w projekty tworzenia
bibliotek cyfrowych, inicjatywy społeczeństwa
informacyjnego, nurt digitalizacji zapoczątkowany
przez inne typy bibliotek (zwłaszcza naukowe).
Kryteria digitalizacji i kategorie
zbiorów poddawane konwersji
unikatowość,
zły stan zachowania,
kulturowe, naukowe
i historyczne
znaczenie obiektów.
najcenniejsze pozycje, tj.
rękopisy, stare druki, inkunabuły,
czasopisma XIX-wieczne,
wydawnictwa kartograficzne,
dokumenty życia społecznego,
zbiory na nośniku VHS, taśmy
filmowe, książki mówione,
zbiory regionalne, w tym głównie
czasopisma i dokumenty
ikonograficzne,
wydawnictwa własne,
wybrane artykuły z czasopism.
Selekcja materiałów
W większości bibliotek selekcję materiałów do
digitalizacji
powierzono
pracownikom
merytorycznym bibliotek, ze szczególnym
uwzględnieniem przedstawicieli działów zbiorów
specjalnych, gromadzenia i udostępniania oraz
ochrony i konserwacji.
Zasada współpracy przedstawicieli różnych
oddziałów bibliotek z jednej strony gwarantować
miała
najlepszy
dobór
materiałów
do
digitalizacji, a z drugiej – zapewniać podział
obowiązków i powierzenie ich wykonywania
wielu kategoriom pracowników.
Przyjęty model organizacji pracy sprawił, że
pracownie, sekcje lub stanowiska do digitalizacji
uruchomiono przede wszystkim w działach
zbiorów specjalnych, ochrony zbiorów lub w
oddziałach automatyzacji.
Wykorzystywany sprzęt
Z wszystkich 47 digitalizujących bibliotek publicznych 35 posiadało
własny sprzęt do digitalizacji (dla porównania w roku 2004 było ich 19).
W wielu bibliotekach wykorzystywane były jednak najprostsze i najtańsze
skanery płaskie (np. biurowe Hewlett Packard, Mustek).
Specjalistycznymi
urządzeniami
hybrydowymi
i
skanerami
dedykowanymi dysponowały tylko nieliczne biblioteki (m.in. Biblioteka
Śląska, Biblioteka im. Zielińskich, Książnica Kopernikańska,
Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach, Wojewódzka Biblioteka
Publiczna w Łodzi oraz Koszalińska Biblioteka Publiczna (Canon, Epson,
Minolta, Zeutschel, Agfa, Microtek, Plustek).
Kilka bibliotek (m.in. Biblioteka m. st. Warszawy, Biblioteka
Raczyńskich, Wojewódzka i Miejska Biblioteka w Zielonej Górze,
Miejska Biblioteka Publiczna w Siedlcach) zdecydowało się na zlecenie
cyfrowej konwersji swych zbiorów poznańskiej firmie Digital-Center.
W pojedynczych przypadkach technicznymi realizatorami procesu były
także firmy ZETO S.A. z Tarnowa oraz Mikrofilm-Service z Raszyna.
12 bibliotek, mimo posiadanego własnego sprzętu do digitalizacji, nie
uruchomiło jeszcze tego procesu.
Metody digitalizacji i standardy
zapisu
70% bibliotek skanowanie
oryginałów
30% bibliotek digitalizacja
mikroform
formaty zapisu danych:
.tiff, .pdf i .jpeg, tylko
1 biblioteka - zapis
bitmapowy
formaty udostępniania:
.pdf, .djvu, .html i .jpeg,
archiwizacja: 90%
bibliotek - płyty CD,
rzadziej DVD.
Formy udostępniania zbiorów
cyfrowych
Większość bibliotek zaoferowało swoim użytkownikom
udostępnianie kopii cyfrowych - prezencyjne w czytelniach.
Pełen dostęp online umożliwiło 9 bibliotek:
6 w ramach regionalnych bibliotek cyfrowych (Poznań,
Katowice, Bydgoszcz, Cieszyn, Wrocław, Jelenia Góra),
1 w postaci specjalnej bazy danych (Koszalin),
1 w ramach lokalnej sieci komputerowej (Łódź),
1 na łamach własnej strony internetowej (Gdańsk).
Kilka bibliotek zdecydowało o udostępnieniu online kilku
wybranych tytułów cyfrowych (np. Biblioteka im.
Zielińskich w Płocku czy Miejska Biblioteka Publiczna w
Tarnowie), część - na swych stronach internetowych
zamieściła jedynie wykazy zdigitalizowanych tytułów (np.
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Zielonej
Górze).
Usługi dla czytelników
Poza planową digitalizacją zbiorów własnych, wszystkie biblioteki
publiczne, posiadające własny sprzęt do digitalizacji, zaoferowały
swoim użytkownikom usługi mikrofilmowania i skanowania pozycji
ze zbiorów własnych, jak i z materiałów powierzonych. Ceny tych
usług uzależnione były zarówno od formatu obiektu, jak i sposobu
realizacji procesu.
Opłata za wykonanie zdjęcia cyfrowego i zapisanie go na płycie CD
nie przekraczała 10 zł za stronę formatu A4, a w przypadku
materiałów pochodzących ze zbiorów specjalnych – 30 zł za plik.
Ceny usług skanowania książek i gazet z oryginałów (formaty A5, A4,
A3) wahały się w granicach od 2 do 5 zł za obraz czarno-biały i od 3
do 10 zł za obraz kolorowy, a dla mikrofilmów od 0,60 do 1,50 zł za
klatkę. W wielu przypadkach dla obiektów powyżej formatu A2 ceny
usług uzgadniane były odrębnie dla każdego obiektu. Zapis skanów na
płyty CD lub DVD pociągał za sobą dodatkowe wydatki rzędu 10-15
zł (wraz z kosztami nośników).
Dla
użytkowników
Książnicy
Cieszyńskiej
dodatkowym
udogodnieniem była możliwość sporządzenia kopii wybranego tytułu
na płycie CD, której cena niezależnie od objętości dzieła wynosiła 10
zł .
Finansowanie procesu
środki budżetowe,
dotacje celowe i programy operacyjne (głównie Ministerstw
Nauki i Informatyzacji oraz Kultury i Dziedzictwa
Narodowego),
fundusze z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego,
środki pochodzące od darczyńców prywatnych (m.in.
Fundacji Bankowej im. Kronenberga, Fundacji Batorego, firm
prywatnych),
wpływy z opłat pobieranych za usługi skanowania dla
czytelników,
szacunkowe roczne koszty 25-30 tys. zł.
Dokonania
Niezwykle trudno precyzyjnie oszacować ogólną liczbę pozycji
zdigitalizowanych przez biblioteki publiczne.
Trudność ta wynika z faktu, że każda z bibliotek stosuje inną zasadę ewidencji
dokumentów wtórnych, tj. część rejestruje liczbę jednostek bibliotecznych,
inne liczbę pozycji, tytułów czy egzemplarzy, a jeszcze inne liczbę skanów
i plików.
Bez wątpienia biblioteki publiczne poddają digitalizacji znacznie mniej
pozycji (wg ogólnych szacunków konwersji poddano ok. 10 tys. obiektów) niż
biblioteki naukowe i centralne (ok. 80 tys.).
Zauważalnym osiągnięciem bibliotek publicznych jest konwersja cyfrowa
wielu cennych wydawnictw regionalnych, w tym dużej liczby czasopism.
Zgromadzony materiał pozwala wnioskować o znacznej aktywności na polu
digitalizacji bibliotek publicznych o statusie naukowym, którym
w odróżnieniu od bibliotek miejskich, udało się nie tylko zainicjować, ale
także utrzymać wiele kierunków prac.
Choć trudno jednoznacznie wytyczyć lidera, to warto wyróżnić dwie
biblioteki:
Książnicę Cieszyńską, która mimo odmiennego modelu digitalizacji
opracowała efektywne serwisy cyfrowe, przydatne zwłaszcza w zakresie
badań nad dziejami i kulturą Śląska Cieszyńskiego.
Bibliotekę Śląską, która świadomie i kompleksowo potraktowała proces
digitalizacji i której projekt digitalizacji 5 tys. jednostek inwentarzowych,
przynajmniej pod względem liczebności pozycji, ma szansę w przyszłości
stać się jednym z fundamentów polskich cyfrowych zasobów sieciowych.
Wnioski końcowe
W ostatnich dwóch latach digitalizacja zbiorów bibliotek
publicznych nabrała tempa, choć odsetek bibliotek
digitalizujących jest niewielki (0,6%).
Choć dotychczasowe doświadczenia są skromne, to warto
pamiętać, że były one zdobywane przy braku narodowego
programu digitalizacji i niewielkich możliwościach
finansowych.
Trend wzrostowy powinien utrzymać się także
w najbliższych latach, pozwalają o tym prognozować
deklaracje podjęcia prac w 64 kolejnych placówkach (28
bibliotek powiatowych, i 1 miejska zamierza realizować
plan w ramach inicjatyw o większym zasięgu
terytorialnym (projekty regionalne lub wojewódzkie)).
Można przypuszczać, że w przyszłości biblioteki publiczne
nadal skanować będą zarówno materiały charakterystyczne
dla ich profili, jak i pozycje o szczególnych wartościach
kulturowych i narodowych, włączając w to również zbiory
regionalne.
Ze względu na ograniczone możliwości finansowe
i sprzętowe oraz skromniejsze doświadczenia, spora część
bibliotek publicznych będzie zmuszona do przyłączenia się
do projektów realizowanych w tym zakresie przez większe
biblioteki regionu (np. biblioteki naukowe) lub podjęcia
starań o fundusze w ramach krajowych i europejskich
programów strukturalnych.
Miejmy nadzieję, że biblioteki podejmą takie próby. By
móc realizować nawet najbardziej przemyślane
i opracowane koncepcje, potrzebne są nie tylko chęci, ale
przede wszystkim środki finansowe. W dobie
społeczeństwa informacyjnego trudno przecież gonić świat
tylko „na fali entuzjazmu”.
Dziękuję za uwagę ☺