III. Metodologia tworzenia ścieżek kulturowo

III. Metodologia tworzenia ścieżek kulturowo

III. Metodologia tworzenia ścieżek kulturowo-przyrodniczych na
przykładzie ekomuzeów bieszczadzkich
Opisywana tu metodologia opiera się w sporej części o doświadczenia najbardziej
zaawansowanego ekomuzeum bieszczadzkiego – Ekomuzeum „Trzy Kultury” w
Lutowiskach, którego realizację koordynowała grupa inicjatywna przy Zespole Szkół w
Lutowiskach. Inicjatywa realizowana jest na obszarze i w okolicach miejscowości Lutowiska
– siedziby gminy bieszczadzkiej. W roku 2006 Ekomuzeum zdobyło I miejsce w Polsce w
ramach prestiżowej Środkowoeuropejskiej Nagrody „Heritage Award” w kategorii „Lokalne
Inicjatywy na rzecz Ochrony Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego”.
1. Grupa inicjatywna. Wyjściowy i najważniejszy warunek powstania każdego
ekomuzeum. Grupę inicjatywną tworzą w sposób spontaniczny i oddolny (bez poleceń
służbowych i nakazów) pasjonaci, osoby „pozytywnie zakręcone”, które chcą w swojej
okolicy coś zrobić, zmienić na lepsze. Bardzo ważne dla trwałości takiej grupy jest
posiadanie naturalnego lidera, animatora, który „ciągnie” za sobą innych. Ale sam lider to
za mało. Sens istnienia grupy polega na tym, że tworzą ją osoby o różnych
umiejętnościach, zainteresowaniach, predyspozycjach, osobowościach itp. Zespół będzie
sprawny tylko wówczas, gdy jego członkowie będą się wzajemnie dopełniać. Ponadto
należy dodać, że grupa inicjatywna to twór dynamiczny, podlegający zmianom – jedni
przychodzą, inni odchodzą, raz grupa jest mniej a raz bardziej liczna. Najczęściej
pierwszy skład takiej grupy liczy od 3 do 5 osób, ale oczywiście nie jest to ścisła reguła.
W wielu wypadkach może być tak, iż nieformalna grupa inicjatywna zawiąże
stowarzyszenie lub powoła inny podmiot formalny, który ułatwi pozyskiwanie środków
finansowych na rozwój ekomuzum, tworzenie i konserwację szlaków oraz promocję.
40
Fot. 50: Grupa inicjatywna – Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach
2. Nawiązanie współpracy z ekspertami - instytucjami i osobami posiadającymi wiedzę na
temat historii, kultury i przyrody okolicy, specjalistami w dziedzinie tworzenia produktów
turystycznych, osobami zajmującymi się zawodowo znakowaniem szlaków, itp.
Do grona ekspertów należy zaprosić osoby z bardzo różnych profesji, ale także ludzi,
którzy nie zajmują się zawodowo określoną dziedziną nauki, ale są pasjonatami i
hobbystami posiadającymi sporą wiedzę praktyczną. Mogą to być różnego typu
kolekcjonerzy
np.
militariów,
pamiątek
historycznych,
książek,
eksponatów
przyrodniczych. Warto dotrzeć do ludzi starszych, którzy mogą swoimi wspomnieniami
oraz niepisanymi informacjami bardzo ubarwić często suche opisanym faktograficzne.
Grono ekspertów z czasem będzie się poszerza ć o nowe osoby. Niekiedy będą także takie
sytuacje, że zajdzie potrzeba konsultacji z ekspertami niezamieszkałymi na danym terenie,
np. pracownicy różnego typu instytucji i placówek naukowych.
3. Zebranie
informacji
oraz
nawiązanie
kontaktów
z
lokalnymi
artystami,
rękodzielnikami i producentami wyrobów lokalnych.
Jest to bardzo ważny element, gdyż w ofercie turystycznej jedną z najważniejszych
atrakcji są spotkania z ludźmi, którzy tworzą coś oryginalnego i potrafią o tym ciekawie
opowiadać. Poza tym turyści są zainteresowani nabyciem pamiątek z danego obszaru i
skosztowaniem lokalnych potraw. Oprócz tego jest to jeden z najskuteczniejszych
sposobów na praktyczną ochronę zagrożonego wyginięciem zawodu, rzemiosła, itp.
41
4. Inwentaryzacja lokalnych atrakcji i osobliwości przyrodniczych oraz historycznokulturowych (zabytki, pomniki przyrody, ostoje ciekawych gatunków roślin i zwierząt,
potrawy lokalne.
Ze względu na spójność zbieranych informacji źródłowych oraz wszelkich danych z
terenu ważne jest aby za koordynację całości inwentaryzacji odpowiedzialna była jedna
osoba, która będzie w ścisłym kontakcie z zespołem ekspertów. Warto pamiętać o tym, że
za atrakcje nie muszą być uznane jedynie fizycznie istniejące w terenie obiekty, ale mogą
to być także miejsca upamiętniające ważne, ciekawe czy też zabawne wydarzenia jakie
miały miejsce w przeszłości. W wywiadach ze starszymi osobami należy zrobić zapiski
wszelkich legend, pieśni, przypowieści i anegdot, które mogą zostać później
wykorzystane w opracowywanych materiałach informacyjno-promocyjnych oraz ofertach
turystycznych. Szczegółowe zasady przeprowadzania inwentaryzacji terenowych zostały
opisane w kolejnym rozdziale.
5. Inwentaryzacja
atrakcji
i
infrastruktury
turystycznej
(obiekty
noclegowe,
gastronomiczne, baseny, obiekty sportowe, wypożyczalnie sprzętu) oraz istniejących
szlaków i ścieżek na obszarze przyszłego ekomuzeum.
Należy opracować zestawienie wszystkich obiektów turystycznych w formie tabeli
zawierającej dostępne dane. Warto także umieścić je na mapie, dzięki czemu będzie widać
przestrzenny rozkład istniejącej infrastruktury turystycznej na obszarze planowanego
ekomuzeum.
6. Przygotowanie
propozycji
trasy
kulturowo-przyrodniczej
ścieżki
wokół ekomuzeum. oraz opracowanie
mapki-szkicu ekomuzeum.
Idealnym rozwiązaniem, o ile jest to tylko
możliwe,
jest
zaplanowanie
tras
do
wędrówek pieszych i innych w formie
zamykających się pętli, z możliwością
Fot. 51: Robocza mapka Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach
wyjścia i powrotu do tego samego miejsca. Jest to bardzo praktyczne rozwiązanie dla turysty,
gdyż przejście tam i z powrotem tym samym szlakiem jest mniej atrakcyjne i bardziej nudne
42
dla odbiorcy. Dobrze jeżeli istnieje możliwość zaplanowania początku trasy przy parkingu,
gdzie osoby zwiedzające mogą bezpieczne pozostawić samochód. Dopuszcza się także
tworzenie „ślepych” odgałęzień (odnóg) od głównego szlaku ekomuzeum, który stanowi
główną oś, pewnego rodzaju „kręgosłup”. Należy zaplanować rozwój tras ekomuealnych i
tworzenie (o ile jest taka potrzeba) sieci szlaków turystycznych z góry nawet na kilka lat.
Jeżeli do wyboru jest kilka różnych wariantów tras najlepiej przystąpić do wykonania
najbardziej atrakcyjnego szlaku, który prowadzić będzie i spajać najważniejsze i najbardziej
charakterystyczne atrakcje danego ekomuzeum. Przed wytyczeniem planowanej trasy na
mapie należy na podstawie przeprowadzonych inwentaryzacji lokalnych atrakcji dokonać ich
selekcji celem wybrania tych najważniejszych, kluczowych, przez które będzie prowadzić
znakowany szlak. Dobrym i praktycznym pomysłem jest zaproszenie w roli konsultanta
osoby z zewnątrz, niezwiązanej emocjonalnie z tym miejscem aby pomogła w wyborze
najatrakcyjniejszych z punktu widzenia osoby zwiedzającej miejsc i atrakcji, Często może
być tak, że jakiś obiekt ludziom miejscowych wydaje się zbyt pospolity oraz mało ciekawy i
ich zdaniem niewarty wyeksponowania dla turystów. Z kolei ludzie z zewnątrz, którzy
najczęściej są zwiedzającymi ekomuzeum, mogą to widzieć odwrotnie.
7. Przedstawienie koncepcji ekomuzeum i nawiązanie współpracy z potencjalnymi
partnerami i sponsorami (Nadleśnictwa, firmy prywatne, uczelnie, inne).
Najważniejszym elementem każdego ekomuzeum nie są atrakcje same w sobie, ale ludzie,
którzy na jego obszarze mieszkają i je tworzą. Dlatego, aby skutecznie utworzyć
ekomuzeum i zapewnić jego trwałość, należy powołać koalicję różnych instytucji i osób,
które będę odpowiedzialne za rozwój poszczególnych elementów jego struktury. W takiej
niekoniecznie formalnej grupie powinny się znaleźć reprezentanci trzech sektorów tj.
instytucji
publicznych
(np.
samorządów),
organizacji
pozarządowych
oraz
przedsiębiorców. Grupa taka może się z kilkunastu bądź nawet kilkudziesięciu różnych
podmiotów. Dzięki temu, że będą w niej osoby o różnych specjalnościach i z różnych
branż będzie łatwej znaleźć wykonawców poszczególnych działań, niż gdyby to robić w
pojedynkę.
8. Opracowanie
planu
działań
na
najbliższy
okres
(np.
1
rok)
oraz
planu
perspektywicznego.
Należy przygotować perspektywiczny i docelowy plan rozwoju ekomuzeum, np. w
perspektywie najbliższych 5, 10 lat oraz na jego podstawie opracować bardziej
43
szczegółowy plan konkretnych działań na najbliższy rok, dwa. Dokument taki nie musi
być zbyt obszerny, ale powinien zawierać wykaz działań, termin ich realizacji, szacowany
koszt, potencjalnych wykonawców oraz szacowany koszt. Tworzenie ekomuzeum
najlepiej rozpocząć od działań prostszych i możliwych do wykonania w najbliższym
czasie np. uporządkowanie zabytkowego miejsca, odsłonięcie lub odkrzaczenie jakiejś
atrakcji, odnowienie dawnego, nie użytkowanego od wielu lat szlaku. Realizację zadania
trudniejszych oraz wymagających większych nakładów finansowych i czasu lepiej
zaplanować na kolejne lata. Jest to ważne aby nie postawić sobie bardzo wygórowanych i
ambitnych celów, których nie uda się wykonać w zakładanym czasie i doprowadzi to do
rezygnacji części zaangażowanych osób.
9. Określenie możliwości dofinansowania projektu – budżet i plan finansowania
(potencjalne źródła własne i zewnętrzne). Informacje na temat potencjalnych źródeł
finansowania
można uzyskać przykładowo w agencjach rozwoju regionalnego oraz
sekretariatach Lokalnych Grup Działania oraz w komórkach samorządowych zajmujących
się pozyskiwaniem środków finansowych. Obecnie najpopularniejszym źródłem
finansowania wszelkich inicjatyw są fundusze Unii Europejskiej, ale warto pamiętać
również o innych źródłach: fundacjach prywatnych, środkach pochodzących ze Stanów
Zjednoczonych Ameryki, z krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), ze
Szwajcarii czy po prostu bezpośrednio od sponsorów prywatnych.
Przy Fundacji Bieszczadzkiej działa Fundusz Grupy Partnerskiej „Zielone Bieszczady”,
którego celem jest wspieranie partnerskich inicjatyw na rzecz zrównoważonego rozwoju
podejmowanych
przez
społeczności
lokalne
(organizacje
pozarządowe,
szkoły,
przedszkola, biblioteki, grupy nieformalne itp.) na obszarze działania Grupy Partnerskiej
„Zielone Bieszczady” (obecnie 12 gmin z powiatów: bieszczadzkiego, leskiego,
przemyskiego i sanockiego). Fundusz udziela wsparcia finansowego (poprzez konkursy
dotacyjne), ale prowadzi też działalność szkoleniową, doradczą i informacyjną. Podobne
fundusze funkcjonują w ok. 50 regionach Polski w ramach sieci tzw. Lokalnych
Organizacji Grantowych (LOG) wspieranych przez ogólnopolski program "Działaj
Lokalnie” (program Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności realizowany od 2000 roku
przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce) – www.dzialajlokalnie.pl.
10. Przygotowanie projektu działań zmierzających do utworzenia ekomuzeum i wniosków
do sponsorów o dofinansowanie inicjatywy.
44
11. Wypracowanie motywu przewodniego oraz logo, docelowej marki, wyróżnika
ekomuzeum.
Każde ekomuzeum powinno posiadać swój wyróżnik, swoją markę, coś co będzie
odróżniać je od innych tego typu miejsc. Może to być element historyczny bądź
przyrodniczy, najważniejsze jednak, aby wybrać coś, co będzie wyjątkowe i
niepowtarzalne w skali regionu, ale także kraju, jeżeli jest to tylko możliwe. Przykładowo
Ekomueum „Trzy kultury” w Lutowiskach swoją nazwą nawiązuje do bogatej i
różnorodnej historii tego miejsca.
Nazwa Trzy Kultury odnosi się do
czasów sprzed II wojny światowej,
kiedy Lutowiska zamieszkiwane były
przez
żyjących
zgodnie
Żydów,
Ukraińców i Polaków. Wydarzenia
historyczne bezpowrotnie tę harmonię
zniszczyły. Z trzech świątyń pozostał
kościół
rzymskokatolicki,
ruiny
synagogi i cerkwisko (zachowały się
jedynie dzwony cerkiewne), pozostały
Fot. 52: Odkopane po kilkudziesięciu latach dzwony Iwan i Mychajło – jedna z ciekawszych atrakcji Ekomuzeum
„Trzy Kultury” w Lutowiskach
3 cmentarze. Troistość czy też potrójność można zresztą zauważyć także w trójwymiarowej
przestrzeni Ekomuzeum. Lutowiska otoczone są przez jedne z najpiękniejszych w Bieszczadach
panoramy 3 pasm górskich: Połonin, Otrytu i Ostrego. Przez miejscowość przepływają 3 potoki
(Filówka, Lutowiska i Smolniczek). Wyróżnikiem gminy jest też trójstyk granic Polski, Słowacji i
Ukrainy.
Każde z ekomuzów powinno mieć specyficzną
nazwę, ale także swój własny znak graficzny (logo).
W jednym i drugim wypadku jedną z najlepszych
metod wyboru propozycji jest ogłoszenie otwartego
konkursu. Może on być skierowany do mieszkańców
danego regionu, albo też mieć szerszy, przykładowo
ogólnopolski, zasięg. Tak postąpiono w ekomuzeum
„Trzy kultury”, gdzie wyboru logo dokonała komisja
Fot. 53: Logo Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach
45
konkursowa na podstawie prac nadesłanych z całego kraju. Zwyciężył znak graficzny
zaproponowany przez mieszkańca przeciwległego krańca Polski. Ukazane są w nim symbole
trzech narodów zamieszkujących przed II wojną światową w Lutowiskach, czyli Polacy,
Ukraińcy (Rusini) i Żydzi.
12. Przeszkolenie przewodników po ekomuzeum - warsztaty tematyczne.
Ważnym jest aby w całym pomysł tworzenia ekomuzeum zaangażować jak największe grono
osób mieszkających w danej okolicy. Dla część z nich warto zorganizować cykl szkoleń z
zakresu historii, kultury i przyrody, które powinno być poprowadzone przez specjalistów z
danej dziedziny. Do takich szkoleń najlepiej wybrać osoby w różnym wieku i
reprezentujących
różne
zawody.
Celem
jest
utworzenie
grupy
niezawodowych
przewodników, którzy będą mogli udzielać osobom przyjezdnym informacji oraz oprowadzać
po atrakcjach tworzonego ekomuzeum. Często ludzie, którzy nie mają specjalistycznego
wykształcenia są bardzo autentyczni w tym co i jak mówią, tak że stanowi to większą
atrakcję dla grupy zwiedzających, niż gdyby zostało to wykonane przez zawodowego ale
niezamieszkałego w tym miejscu przewodnika.
13. Wytyczenie i oznakowanie ścieżki historyczno-przyrodniczej wokół ekomuzeum.
Szczegółowe zasady znakowania szlaków turystycznych zostały przedstawione w rozdziale
pierwszym. Warto podkreślić jednak iż najlepiej powierzyć całość prac znakarskich osobo,
które mają w tym już doświadczenie i zajmują się tym zawodowo. Dzięki trasa prowadząca
przez ekomuzum będzie czytelniej i lepiej oznakowana,
zgodnie z obowiązującymi w całym kraju zasadami.
Informacje o osobach wykonujących prace znakarskie
można uzyskać w lokalnych oddziałach PTTK.
14. Zaprojektowanie i wykonanie tablic informacyjnych
o atrakcji kulturowych, historycznych i przyrodniczych.
Jest to bardzo ważny element tzw. małej infrastruktury
turystycznej gdyż raz jeden
Fot. 54: Fragment jednej z tablic informacyjnych na trasie Ekomuzeum
„Trzy Kultury” w Lutowiskach
46
wykonany pozostaje na długi okres czasu na trwałe w krajobrazie ekomuzeum. Dlatego treść,
która ma zostać umieszczana na tablicach musi zostać przejrzana i zweryfikowana przez
fachowców z danej dziedziny. Tablice postawione w terenie powinny przyciągać uwagę
zwiedzających, jednak nie powinny zasłaniać obiektu, któremu są poświęcone. Dla
poprawienia estetyki tablic i wrażeń wzrokowych oprócz tekstu warto na nich umieścić także
zdjęcia i inne elementy graficzne. Więcej na temat techniczne związane z wykonaniem tablic
informacyjnych i dydaktycznych znajduje się w kolejnych rozdziałach.
15. Utworzenie
centrum
informacyjno-
dokumentacyjne
Nie jest wymagane i konieczne, aby każde
ekomuzeum posiadało na własność taki obiekt.
Najważniejsze aby była osoba, która gromadzi
na bieżące wszelkie materiały, zbiory, pamiątki
oraz inne dokumenty związane z ekomzuem oraz
Fot. 55: Stara szkoła w Dźwiniaczu Dolnym, obecnie Centrum Informacyjno-Dokumentacyjne Ekomuzeum
„Hołe”
aby były one w sposób właściwy zabezpieczone. Funkcje takich centrów mogą być pełnione
przez już istniejące placówki, przykładowo gminne centra informacji turystycznej, szkolne
izby pamięci. Zdarza się, że mieszkańcy postanawiają do tego celu wyremontować stary,
zapomniany budynek (np. dawną świetlicę wiejska, szkołę). Tak dzieje się w Dźwiniaczu
Dolnym koło Ustrzyk Dolnych.
16. Konkursy dla dzieci, młodzieży i dorosłych.
Jedną z najlepszych form popularyzacji wiedzy o danym ekomuzeum oraz jego promocji jest
organizacja cyklicznych konkursów dla dzieci i młodzieży w różnym wieku oraz osób
dorosłych. Wśród nagród rzeczowych powinny się znaleźć przedmioty wytworzone przez
rzemieślników i twórców mieszkających na obszarze ekomuzeum. Warto również pomyśleć o
nagrodach nierzeczowych, które w sposób praktyczny mogą przyczyniać się do poszerzenia
wiedzy o atrakcjach danego obszaru. Może to być wizyta w pracowni twórcy ludowego i
krótka nauka tego rzemiosła, albo wieczorna wycieczka do lasu z leśnikiem.
47
17. Przygotowanie i organizacja cyklicznych imprez i innych działań promocyjnych.
Każde ekomuzeum, aby było żywe i rozwijało się powinno starać się, aby organizować u
siebie tematyczne imprezy cykliczne w różnych porach roku i skierowane do różnych
odbiorców. Warto, aby w nazwie imprez było nawiązanie do tradycji oraz historii danego
miejsca. Przykładowo w ekomuzuem „Trzy kultury” w Lutowiskach odbywa się kilka dużych
imprez:
•
„W Krainie Wilka”, wyścigi psich zaprzęgów (styczeń-luty): 2-dniowe zawody
sportowe podzielone na trzy etapy liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu kilometrów
każdy, w tym etap nocny; pokaz filmowy w kinie Otryt, zabawy rodzinne, biesiada
„Wieczór maszera”; więcej informacji: http://www.wkrainiewilka.pl/ .
•
„Targi Końskie” (lipiec): odbywająca się od 8 lat 2-dniowa impreza nawiązująca do
tradycji przedwojennych targów bydła wypasanego na bieszczadzkich połoninach,
które należały do jednych z największych w tej części Europy; w programie m.in.
parada koni, konne konkursy zręcznościowe, pokazy tradycyjnego kowalstwa, pokaz
jazy w stylu West, jedzenie i produkt lokalny, konkursy i występy zespołów. Więcej
informacji na www.lutowiska.pl.
Fot. 56: Podczas Targów Końskich w Lutowiskach.
48