Przeczytaj fragment

Wprowadzenie
Problem naukowy podjęty w niniejszej publikacji stanowi istotny składnik
badań poświęconych pozycji państwa w wewnętrznym i zewnętrznym wymiarze jego bezpieczeństwa, suwerenności, a także wyobrażeń o wielkości, a nawet
potędze czy mocarstwowości. Badania kondycji państwa skłaniają do oglądu pojęć z nim związanych, zawierających sumę znaczeń strategicznych i taktycznych.
W odniesieniu do wyszczególnionych w tytule opracowania kategorii nieuchronnie pojawiały się słowa takie jak niepodległość, ojczyzna, wolność, ale także honor, obowiązek, szacunek, należące do kanonu „narodowego sacrum” Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918–1939. Mieściły się w nim też wyobrażenia i plany
tworzenia państwa bezpiecznego, zintegrowanego, sprawnego, potężnego, mocarstwowego. Stąd ekspozycję treści poniższego tomu stanowiło pojęcie „potęga” jako kwintesencja działań Rzeczypospolitej Polskiej. Tytułowy Sen o potędze
miał proweniencję literacką, stanowił nawiązanie do tomu wierszy Leopolda Staffa Sny o potędze i jego istotnego przesłania zawartego w strofie: „Bo wykonać mi
trzeba dzieło wielkie, pilne, / Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę, /
Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne”.1 Przywołanie związków z literaturą było uzasadnione symboliczną konstrukcją polskiej tożsamości politycznej.
W treści wielu utworów literackich wystąpiły kwestie kształtowania charakteru
człowieka czynu jako wzorca osobowego Polaków. Dokonywała się identyfikacja statusu państwa z zagadnieniem jego obronności, bezpieczeństwa militarnego,
1
„Lecz gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem, / Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne: / W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne! / Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym
razem, / Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte, / Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte”,
L. Staff, Kowal, [w:] tenże, Sny o potędze, Kraków 1901; zob.: I. Maciejewska, „Sny o potędze”
i sny o znużeniu. (Początki twórczości Leopolda Staffa), „Przegląd Humanistyczny”, 1967, t. 7, nr 2,
s. 36–67.
10
Wprowadzenie
istnienia wojska narodowego, walki o niepodległość, historii męczeństwa Polaków, dziejów kombatanctwa powstańczego i wojennego, którego znaczenie skłaniało do wykorzystania literackiego motywu „snu o potędze”.2 Wysoko sytuowano kwestie wolności odzyskanej przez Polskę, zgodnie z maksymą Liwiusza, że
libertatis restitutae dulce auditu nomen („słodkie do słyszenia słowo odzyskanej
wolności”).
Niepodległa Polska była budowana w warunkach systematycznego likwidowania pozostałości po czasach zaborów i okupacji, a następnie wypracowania
i wdrażania własnego porządku prawno-politycznego. W jej konstrukcji znajdowały się elementy kultury łacińskiej, tradycji romantycznej, myśli szlacheckointeligenckiej. Pielęgnowała pamięć o heroizmie walki niepodległościowej, o historii narodu polskiego i narodów ościennych, o poczuciu misji cywilizacyjnej
w Europie. Szukała inspiracji w tradycji europejskiego demokratyzmu politycznego i ekonomicznego, korzystając z dorobku Francji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii. Przeżyła okresy konwersji ustrojowej, budowania zrębów konstytucjonalizmu i parlamentaryzmu, następnie jego redefiniowania, kształtowania systemu
wartości i przekonań na temat prawomocności władzy politycznej, podziału dóbr
materialnych i duchowych, odpowiedzialności za sprawy publiczne i prywatne.
W strategii interesów państwowych znalazły się zagadnienia diagnozowania
oraz prognozowania stanu stałości i zmienności środowiska bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.
W trakcie przygotowania tomu Sen o potędze: bezpieczeństwo, suwerenność,
mocarstwowość. Rzeczpospolita Polska 1918–1939 niezbędne było zwrócenie
uwagi na „pamięć społeczną” związaną z rekonstrukcją przeszłości i wyobrażeń
o niej.3 W zasobach pamięci zawarte były informacje o społeczeństwie i państwie,
o osobach i wydarzeniach oraz ich transformacjach. Potyczki o ocenę dziejów
Polski 1918–1939, nazywanej Polską międzywojenną, trwały jeszcze w czasie jej
istnienia. O odniesieniach do niej decydowały czynniki obiektywne i subiektywne, sprawiające, że niemal od razu po klęsce wrześniowej rozpoczęły się działania
rozliczeniowe, szczególnie z systemem politycznym kształtowanym i utrwalanym
w latach 1926–1935. Wyraźnie uwidoczniona była chęć wzięcia odwetu za działalność obozu rządowego. Stąd wywodziły się motywy historiografii tworzonej
na emigracji politycznej, zawierającej wątki moralnej i społecznej dezaprobaty
dla dawnego modelu zarządzania państwem.4 Krytyczna ocena przeszłości mię2
M. Jabłonowski, Sen o potędze Polski. Z dziejów ruchu byłych wojskowych w II Rzeczypospolitej 1918–1939, Olsztyn 1998.
3
M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, tłum i wstęp M. Król, Warszawa 2008, s. 7 i n.
4
L. Ciołkoszowa, Spojrzenie wstecz, Paris 1995; M. Kukiel, Generał Sikorski: żołnierz i mąż
stanu Polski walczącej, London 1970; S. Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17
września 1939 r., London 1970; W. Witos, Moja tułaczka w Czechosłowacji, Warszawa 1995; zob.
Wprowadzenie
11
dzywojennej była także składnikiem propagandy Polski Ludowej. Prowadzono
politykę unieważniania ideologicznej konstrukcji Rzeczypospolitej Polskiej z lat
1918–1939. Działania cenzury skupiały się między innymi na zagadnieniu negacji stanu Polski w wymiarze społeczno-gospodarczym, politycznym, militarnym.5
Negatywnej ekspozycji podlegała przedwrześniowa sytuacja Polski w relacjach
międzynarodowych, a także usytuowanie społeczeństwa pod względem stopnia
rozwoju cywilizacyjno-kulturowego. Pokazywano zacofanie gospodarcze Polski,
przedkładano opinię o dysfunkcji ustroju prawno-politycznego państwa. Próbowano dyskredytować przywódców politycznych na czele z Józefem Piłsudskim.
Ewolucja ocen i ich korekta nastąpiły dopiero w schyłkowym okresie istnienia
PRL.6 Natomiast w środowiskach opozycyjnych Polski Ludowej oraz w gronie
twórców Trzeciej Rzeczypospolitej pojawiały się archetypy Rzeczypospolitej
Polskiej lat 1918–1939 jako wzorców dla współczesności. Ujawniał się w nich
trend idealizacyjny względem dziejów państwa międzywojennego.
Dotychczasowy stan wiedzy o Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918–1939
skłaniał do podjęcia problemu badawczego. Pomysł przygotowania publikacji
poświęconej zagadnieniom bezpieczeństwa, suwerenności, mocarstwowości Rzeczypospolitej Polskiej pojawił się w gronie członków Stowarzyszenie Lubelszczyzna w Europie oraz pracowników i doktorantów Zakładu Myśli Politycznej
Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W projekcie badawczym wzięli udział specjaliści z wielu ośrodków uniwersyteckich.
Wielogłos autorów, którzy przygotowali teksty naukowe do niniejszego tomu,
zdecydował o charakterze narracji. Tak dobierano poszczególne tematy, niekiedy
nawet cząstkowe, aby możliwie wszechstronnie i dogłębnie zaprezentować kluczowe kwestie państwowości polskiej w latach 1918–1939. Odpowiedzi udzielone na pytania badawcze w poszczególnych artykułach dawały sumę wiedzy
pozwalającą na całościowe spojrzenie na kwestie bezpieczeństwa, suwerenności
i mocarstwowości Polski. Umożliwiły śledzenie procesu kształtowania i ewolucji
systemu politycznego i gospodarczego, zagadnień strategicznych, koncepcyjnych
i praktycznych.
Opracowanie podzielone zostało na cztery części, zgodnie z kolejnością pojęć zawartych w podtytule książki. W części pierwszej zwrócono uwagę na kwestię bezpieczeństwa Polski w latach 1918–1939 odzwierciedlającego interesy
bezwzględne oraz interesy względne. Dotyczyły zatem zagadnień zabezpieczenia warunków przetrwania społeczeństwa, zagwarantowania mu bytu (interesy
Piłsudski i sanacja w oczach przeciwników: sądy i świadectwa współczesnych. Wybór z pamiętników i publicystyki, wstęp i wybór M. Leczyk, Warszawa 1987.
5
Z. Romek, Cenzura a nauka historyczna w Polsce 1944–1970, Warszawa 2010, s. 246.
6
A. Czubiński, Spory o II Rzeczpospolitą. Ewolucja poglądów publicystyki i historiografii polskiej na temat przyczyn odbudowy i znaczenia niepodległego państwa dla narodu polskiego, Poznań
1988, s. 18.
12
Wprowadzenie
bezwzględne), ale także określenia warunków utrzymania czy poprawy jakości
życia społeczeństwa. Pod względem przedmiotowym bezpieczeństwo rozpatrywano w sferze zagadnień ekonomicznych, ideologicznych, kulturowych, politycznych, społecznych. W gronie autorów artykułów naukowych poświęconych
bezpieczeństwu państwa znaleźli się: Iwona Galewska, Eleonora Kirwiel, Rafał
Łatka, Wojciech Łysek, Jarosław Macała, Wojciech Sokół, Dorota Sula, Mirosława Uwarkina, Piotr Witkowski, Nina Zielińska-Balcerzak. Odnieśli się do bezpieczeństwa utożsamianego z militarnymi i pozamilitarnymi aspektami ochrony
państwa i społeczeństwa. Sprawy suwerenności Polski znalazły odzwierciedlenie
w dwóch kolejnych częściach książki. Idee i wizje suwerenności zostały przedłożone w tekstach, które przygotowali: Aneta Dawidowicz, Tomasz Koziełło, Bartosz Koziński, Tomasz Piekarski, Ewelina Podgajna, Janusz Stefaniak, Agnieszka
Strykowska, Anna Szwed, Adrian Tyszkiewicz, Tomasz Wicha, Marcin Wichmanowski, Alicja Wójcik, Zbigniew Zaporowski. Przedstawione zostały różne pola
aktywności państwa, środowisk politycznych, pojedynczych osób (polityków,
myślicieli, ideologów) w wielu formach ekspresji ideowej i politycznej. Zwracano uwagę na misję, cele i zadania realizowane w toku umacniania systemu politycznego. W części trzeciej książki znalazły się odniesienia do form realizacji
suwerennego bytu państwowego Polski. Autorzy: Krzysztof Gawkowski, Olgierd
Grott, Jerzy Gryz, Ēriks Jēkabsons, Kamil Mazurek, Małgorzata Olszewska, Jan
Ryszard Sielezin uwagę badawczą poświęcili zagadnieniom formułowania i prowadzenia polityk sektorowych państwa w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym. Czwarta część książki została poświęcona zagadnieniu mocarstwowości
Polski. Autorzy: Marek Białokur, Aleksander Głogowski, Jan Jachymek, Ewa
Maj, Włodzimierz Mich, Anna Pachowicz, Waldemar Paruch, Krzysztof Stępnik,
Michał Strzelecki, Grzegorz Zackiewicz podjęli wątek wyobrażenia, tworzenia,
istnienia i funkcjonowania potężnego państwa o aspiracjach dotyczących jego
wielkości terytorialnej, potencjału demograficznego, politycznego, ideowego.
W tomie zachowano indywidualny charakter tekstów zgodnie z autorskim
sposobem ujęcia tematu szczegółowego. Wyrazem poszanowania indywidualnych podejść do problemu badawczego była decyzja o rezygnacji z ujednolicenia
siatki pojęciowej, złożonej głównie z określeń państwa. Najbardziej wyrazistym
przykładem stała się dowolność zapisu „II Rzeczpospolita”, „Druga Rzeczpospolita”, bądź „II RP” zgodnie z decyzją autorską oraz indywidualnymi uzasadnieniami wyboru terminologii naukowej przez pojedynczych badaczy. Brak jednolitości
nazewniczej potwierdzał istnienie zjawiska postrzegania dziejów państwa, jego
bezpieczeństwa, suwerenności i „snu o potędze” przez pryzmat skomplikowanych, wielowątkowych procesów politycznych uwarunkowanych wybranym katalogiem wartości. Z uwagi na obecność wśród autorów osób o wykształceniu
historycznym, politologicznym, prawniczym, socjologicznym wystąpiła możli-
13
Wprowadzenie
wość pojawiania się różnorodnych technik badawczych, ale również dysproporcji
w wykorzystaniu narzędzi badawczych, co urozmaicało przekaz naukowy.
Tematyka książki pozwoliła na dostrzeżenie zjawiska stałego aktualizowania
się spraw dotyczących recepcji ideałów Polski okresu międzywojennego. Badacze
podejmowali obserwację pozostałości tradycji dychotomii życia politycznego wedle modelu utrwalonego w latach 1918–1939. Z tego powodu wypada podkreślić
naukową, praktyczną i dydaktyczną użyteczność opracowania. Zespół autorski
ma nadzieję, że książka posłuży innym badaczom za inspirację do rozszerzenia
wiedzy o przeszłości, która ma nieustanne odzwierciedlenie we współczesności.
Redaktorzy tomu
Źródła i opracowania
Źródła
Ciołkoszowa L., Spojrzenie wstecz, Paris 1995.
Kukiel M., Generał Sikorski: żołnierz i mąż stanu Polski walczącej, London 1970.
Mackiewicz S., Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., London 1970.
Staff L., Sny o potędze, Kraków 1901.
Witos W., Moja tułaczka w Czechosłowacji, Warszawa 1995.
Opracowania
1. Monografie i opracowania wieloautorskie
Czubiński A., Spory o II Rzeczpospolitą. Ewolucja poglądów publicystyki i historiografii polskiej na temat przyczyn odbudowy i znaczenia niepodległego państwa dla narodu polskiego, Poznań
1988.
Jabłonowski M., Sen o potędze Polski. Z dziejów ruchu byłych wojskowych w II Rzeczypospolitej 1918–1939, Olsztyn 1998.
Halbwachs M., Społeczne ramy pamięci, tłum. i wstęp M. Król, Warszawa 2008.
Piłsudski i sanacja w oczach przeciwników: sądy i świadectwa współczesnych. Wybór z pamiętników i publicystyki, wstęp i wybór M. Leczyk, Warszawa 1987.
Romek Z., Cenzura a nauka historyczna w Polsce 1944–1970, Warszawa 2010.
2. Artykuł naukowy
Maciejewska I., „Sny o potędze” i sny o znużeniu. (Początki twórczości Leopolda Staffa),
„Przegląd Humanistyczny”, 1967, t. 7, nr 2.