FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Transkrypt

ibu
tio
np
roh
This copy is for personal u
Sprawozdania
finansowe
w krzywym zwierciadle
„Zeszyty
Teoretyczne
Rachunkowości”,
tom 64 (120), SKwP, Warszawa 2011, s. 129 140.
129
-
Sprawozdania finansowe w krzywym zwierciadle
Katarzyna Fita **
dis
tr
Katarzyna Stochniałek-Mulas
Wprowadzenie
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
„Włamanie do umysłu ofiary i podrzucenie tam własnych pomysłów lub opinii w
taki sposób, aby ofiara pomyślała, że sama jest ich autorem” to nic innego jak
manipulacja (Schopenhauer, 2002). Słuszny jest zatem pogląd R.B. Cialdiniego
(2007), według którego manipulacja to „forma zamierzonego i intencjonalnego
wywierania wpływu na osobę lub grupę w taki sposób, by nieświadomie i z własnej woli realizowała działania zaspokajające potrzeby (realizowała cele) manipulatora”.
Wywieranie wpływu na ludzi, czyli manipulowanie to celowo inspirowana interakcja społeczna, która najczęściej spotykana jest w relacjach sprzedawca – klient.
Niemniej jednak fala skandali finansowych, które wykreowały się z manipulowania, czyli tworzenia iluzorycznych sprawozdań finansowych, sprawiła, że powstało
nowe zjawisko, takie jak manipulacje księgowe, czyli kreatywna księgowość.
Rosnące znaczenie informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych wymaga analizy działań, które mogą w znaczący sposób zniekształcić sprawozdanie
jako dokument, a tym samym prawdziwy obraz firmy.
Celem artykułu jest ukazanie istoty negatywnych praktyk księgowych, jak i możliwości fałszowania sprawozdań finansowych. Przedstawione informacje i rozważania mogą być przydatne dla inwestorów, analityków finansowych, jak i członków
kierownictwa firmy, dla których wyniki analizy ekonomicznej (opartej na sprawozdaniach finansowych) stanowią podstawę do podejmowania decyzji przyszłych
i bieżących. Zaprezentowane w artykule techniki fałszowania są przykładowe i zostały wybrane spośród wielu na podstawie analizy literatury przedmiotu.
op
1. Kreatywna księgowość – definicja i geneza pojęcia
is c
Manipulacje księgowe nie są pojęciem nowym, „nigdy jednak nie miało miejsca – tak jak obecnie – powszechne określenie ich mianem rachunkowości kreatywnej” (Kutera i in., 2006, s. 15). W amerykańskiej literaturze przedmiotu tego
Th
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
-
-
„Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 64 (120), SKwP, Warszawa 2011, s. 129 140.
Mgr Katarzyna Stochniałek-Mulas, studentka studiów doktoranckich, Katedra Zarządzania
Finansami Przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, e-mail: [email protected]
** Mgr Katarzyna Fita, studentka studiów doktoranckich, Katedra Zarządzania Finansami
Przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
e-mail: [email protected]
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
typu poczynania zostały zdefiniowane jako financial shenanigans (triki finansowe), czyli „działania lub ich zaniechanie podjęte w celu ukrycia lub zniekształcenia rzeczywistych wyników finansowych lub finansowej kondycji jednostki”
(Schilit, 1993, s. 1).
Ranga trików finansowych może być różna. Mogą to być drobne naruszenia
(np. brak jasnego oddzielenia zysków i strat działalności operacyjnej od pozaoperacyjnej) lub poważne wykroczenia, takie jak nieprzestrzeganie zasad rachunkowości (np. pozostawienie w bilansie bezwartościowych aktywów, zwykłe oszustwa w postaci uznawania fikcyjnych przychodów w celu zaprezentowania lepszych od rzeczywistych wyników finansowych) (Schilit, 1993, s. 1).
Określenie negatywnych praktyk księgowych mianem „rachunkowości kreatywnej” rozpoczęło się na szerszą skalę w Wielkiej Brytanii w latach 90. ubiegłego
stulecia, gdyż samo pojęcie „rachunkowość kreatywna” wywodzi się z brytyjskiego
środowiska rachunkowości (Kutera i in., 2006, s. 17). Już w 1986 r. J. Griffiths,
brytyjski dziennikarz zajmujący się problematyką finansów, stwierdził, że wszelkiego rodzaju manipulacje księgowe zmierzające do stworzenia lepszego niż
w rzeczywistości wyniku finansowego są największą formą oszustwa (the biggest
con trick) od czasu Konia Trojańskiego (Amat i in., 1999). Jednak nigdy przedtem
zastosowanie kreatywnej księgowości czy też trików finansowych nie było związane z serią skandali księgowych i związaną z nimi falą bankructw wielkich spółek
giełdowych na tak ogromna skalę, jaka miała miejsce na początku XXI wieku
(Gut, 2006, s. 3).
Zainteresowanie rodzącym się zjawiskiem wzrosło, kiedy w grudniu 2001 r.
jeden z największych koncernów świata, amerykański Enron ogłosili bankructwo. Jeszcze w 2000 r. firma ta była uważana za jedną z najlepiej zarządzanych
amerykańskich spółek giełdowych, a jej rynkowa wartość przekraczała 80 mld
USD. W ciągu kilkunastu dni listopada w 2001 r. wartość Enronu spadła kilkakrotnie, co było skutkiem ujawnienia przez zarząd spółki jej rzeczywistej sytuacji
finansowej, ukrywanej dotychczas przed inwestorami za pomocą tzw. kreatywnej
księgowości (Gut, 2006, s. 3). Zdarzenie to wstrząsnęło korporacyjną Ameryką.
Okazało się bowiem, że działający w branży energetycznej Enron stracił kilkanaście miliardów USD na nietrafionych inwestycjach. Szokujący był również fakt,
że doradcy księgowi ze współpracującej z Enronem firmy konsultingowo-audytorskiej Artur Andersen ukrywali powyższe zdarzenia, a tym samym fałszowali
sprawozdania finansowe. Niestety, manipulacje księgowe przyniosły w tym przypadku odwrotny od zamierzonego efekt, ponieważ Enron zbankrutował, a firma
konsultingowa Artur Andersen przestała być wiarygodna, w efekcie czego również zbankrutowała. Upadek Enronu spowodował, że analitycy rynku kapitałowego zaczęli wnikliwiej analizować sprawozdania finansowe spółek publicznych. Z czasem okazało się, że kilkadziesiąt wielkich amerykańskich korporacji,
jak i szanowanych, zachodnioeuropejskich firm stosowało działania polegające
na ukrywaniu strat i przedstawianiu nieprawdziwych wyników firmy w celu
przyciągnięcia inwestorów. Od tego momentu pojęcie „kreatywna księgowość”
zostało powiązane z nieprawidłowościami księgowymi, a w szczególności z fałszowaniem sprawozdań finansowych.
Th
-
Katarzyna Stochniałek-Mulas, Katarzyna Fita
130
ibu
tio
np
roh
2. Istota sprawozdań finansowych oraz przyczyny ich fałszowania
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Sprawozdania finansowe są finalnym produktem rachunkowości przedsiębiorstw,
przyjmują najczęściej postać zestawień liczbowych tworzonych za ustalone okresy
sprawozdawcze. W sprawozdaniach są przedstawione dane liczbowe, które charakteryzują zasoby, funkcjonowanie oraz rezultaty działalności jednostki gospodarczej. Każde sprawozdanie sporządzone przez jednostkę ma określony zakres
tematyczny oraz sposób przedstawiania i zasady grupowania danych. Niektóre
sprawozdania przedstawiają obraz ekonomiczny działalności jednostki gospodarczej w danym momencie. Inne sprawozdania ukazują natomiast zmiany, jakie
nastąpiły w danym okresie. Przez to sprawozdania finansowe umożliwiają przede
wszystkim ocenę tego, co wydarzyło się w przedsiębiorstwie w przeszłości. Ponadto sprawozdania tworzą podstawy do projekcji tego, co się może wydarzyć
w przyszłości (Nowak, 2008 s. 11–13).
Sprawozdania przedstawiające wyniki finansowe przedsiębiorstwa zgodnie
z zasadami rachunkowości są zatem cennym źródłem informacji dla jednostek
zainteresowanych działalnością danego przedsiębiorstwa. Niestety, zaostrzenie
konkurencji w gospodarce światowej w ostatnich latach, jak i przewartościowanie cen akcji przez inwestorów spowodowało, że coraz częściej zaczęto wykorzystywać techniki negatywnej inżynierii księgowej do fałszowania sprawozdań finansowych.
Fałszowanie sprawozdań zazwyczaj zmierza do ukazania sytuacji ekonomicznej
przedsiębiorstwa lepszej niż jest w rzeczywistości. Motywy takiego postępowania mogą być różne. H.M. Schilit (1993, s. 8) ukazuje je jako siedem „grzesznych
celów”, które mają przyczynić się m.in. do:
1) zwiększenia zysku i ukrycia strat,
2) ukrycia ryzyka finansowego,
3) przekonania kredytobiorców, pożyczkodawców i partnerów handlowych o swojej wiarygodności,
4) uniknięcia negatywnych skutków kontroli ze strony akcjonariuszy (bezpośredniej i pośredniej),
5) podretuszowania osiągnięć menedżerów (premie za wyniki),
6) uzyskania dostępu do kapitałów, których otrzymanie w inny sposób nie byłoby możliwe,
7) manipulowania podstawowymi wskaźnikami używanymi w analizie finansowej.
Niemniej jednak głównym celem negatywnych praktyk księgowych, a tym
samym „grzechem głównym” jest świadome wprowadzenie w błąd odbiorców
sprawozdań finansowych poprzez „takie przedstawienie wielkości zawartych
w sprawozdaniach finansowych, aby uległa zniekształceniu percepcja odbioru
sytuacji finansowej i majątkowej danego przedsiębiorstwa” (Kutera i in., 2006,
s. 57).
Th
-
131
ibu
tio
np
roh
3. Wybrane techniki fałszowania sprawozdań finansowych
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Rozwój rynków kapitałowych powoduje nieustanny rozwój oszustw księgowych,
których obecnie nie da się zamknąć w pewien stały i niezmienny zbiór. Niemniej
jednak wykształciły się pewne ogólne techniki, które są niewątpliwie konkretyzacją tego procederu. Większość stosowanych sposobów dotyczy fałszowania przychodów lub kosztów, co w znaczący sposób wpływa na wynik finansowy jednostki w okresie bieżącym lub w następnych okresach (Kutera i in., 2006. s. 64).
W związku z tym można wyróżnić trzy podstawowe grupy negatywnych praktyk
księgowych. Są to:
1) techniki polegające na manipulowaniu wielkością kosztów,
2) techniki polegające na manipulowaniu wielkością przychodów,
3) pozostałe techniki.
Do pierwszej grupy niewątpliwie można zaliczyć wadliwe aktywowanie kosztów. „Aktywowanie kosztów polega na wykazaniu pewnych nakładów (wydatków) w momencie ich poniesienia jako aktywów bilansu” (Stankunowicz, 2011).
Taki sposób postępowania „umożliwia zmniejszenie kosztów poniesionych w danym
okresie i odroczenie terminu ich ujęcia jako kosztu w rachunku zysków i strat na
kolejne okresy (często kilka lat w przyszłość) dzięki alternatywnemu ich wykazaniu
w odpowiednich pozycjach bilansowych” (Kutera i in., 2006, s. 64).
Techniki polegające na niewłaściwym aktywowaniu kosztów zazwyczaj przejawiają się w:
1) ujmowaniu rzeczywistych kosztów bieżącego okresu jako kosztów podlegających rozliczeniu w czasie,
2) prezentowaniu rzeczywistych kosztów bieżącego okresu (lub rozliczanych
w czasie) w pozycjach aktywów poza rozliczeniami międzyokresowymi.
W pierwszym przypadku następuje jedynie przesunięcie czasowe kategorii
kosztowych między okresami sprawozdawczymi. Ma to na celu krótkookresowe
„poprawienie” wyników finansowych jednostki, jednak łączna kwota kosztów,
która obciąży rachunek zysków i strat w dłuższej perspektywie nie ulega zmianie.
Sytuacja jest bardziej skomplikowana w drugim przypadku, ponieważ wyłączenie
rzeczywistych kosztów jednostki poza krąg kosztów i permanentne ich ujmowanie w aktywach jednostki może w sposób szczególnie niebezpieczny fałszować
obraz firmy. Konsekwencją takiego postępowania jest systematyczne zaniżanie
kosztów jednostki (co powoduje zawyżanie wyników finansowych) oraz wzrost
wartości wybranych aktywów. „W przypadku wzrostu wartości aktywów szczególnie istotnych dla odbiorców informacji ekonomicznej (np. inwestycji) następuje zasadnicze fałszowanie sprawozdawczości finansowej jako całości, tj. wyniki finansowe są stale zawyżane i systematycznie rośnie zwykle strategiczny
element aktywów, jakim są na przykład inwestycje” (Kutera i in., 2006, s. 65).
Oszustwa tego typu odnotowano w firmie WorldCom. Ten „koncern przez pięć
kwartałów księgował jako inwestycje sumy wydatkowane na opłaty za korzystanie z sieci innych firm. Dzięki temu i innym manipulacjom wykazał za miniony
rok i pierwszy kwartał bieżącego roku ponad 1,5 mld USD zysku zamiast, jak się
Th
-
132
is c
op
y is
for
pe
ibu
tio
np
roh
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
przypuszcza, około 1,2 mld USD strat” (Wiadomości WP, 2002). Niestety, za te
i inne manipulacje WorldCom musiał słono zapłacić. Otóż ujawnienie sprzecznych z prawem manipulacji księgowych WorldComu, dokonywanych w celu
ukrycia strat, zrodziło niepokój inwestorów na Wall Street, wskutek czego indeksy
giełdowe spadły tam do najniższego poziomu od pięciu lat. Ponadto, „13.07.2005 r.
sąd w Nowym Jorku uznał byłego szefa (CEO) korporacji telekomunikacyjnej
WorldCom, Bernarda Ebbersa, winnym fałszowania sprawozdań finansowych
firmy i skazał go na 25 lat więzienia” (Gut, 2008, s. 74).
Kolejną techniką pozwalającą na manipulowanie wielkością kosztów jest wadliwa prezentacja kosztów zakończonych prac rozwojowych. Koszty zakończonych prac rozwojowych (R&D expenses) zazwyczaj definiuje się jako nakłady
poniesione przez jednostkę przed podjęciem produkcji na prace badawcze i rozwojowe, w wyniku których powstaną nowe lub ulepszone produkty bądź technologie. Cechą charakterystyczną tego typu kosztów jest możliwość ujęcia ich
w aktywach bilansu w postaci wartości niematerialnych i prawnych (intangible
assets). Moment uznania kosztów zakończonych prac rozwojowych zależy od
standardów rachunkowości stosowanych w danym przedsiębiorstwie. Zakładając,
że są to Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, koszty zakończonych prac
rozwojowych zostaną zaklasyfikowane do wartości niematerialnych i prawnych,
gdy jednostka gospodarcza jest w stanie udowodnić:
1) możliwość, z technicznego punktu widzenia, ukończenia składnika wartości
niematerialnych i prawnych, tak aby nadawał się do użytkowania lub sprzedaży,
2) zamiar ukończenia składnika wartości niematerialnych oraz jego użytkowania
lub sprzedaży,
3) zdolność do użytkowania lub sprzedaży składnika wartości niematerialnych,
4) sposób, w jaki składnik wartości niematerialnych i prawnych będzie wytwarzać prawdopodobne przyszłe korzyści ekonomiczne, czyli istnienie rynku
zbytu na produkty powstające dzięki składnikowi wartości niematerialnych
lub na sam składnik lub jego użyteczność,
5) możliwość wiarygodnego ustalenia nakładów poniesionych w czasie prac
rozwojowych (MSR nr 38).
Oznacza to, że warunkiem aktywowania kosztów prac rozwojowych zgodnie
z MSR nie jest moment ich zakończenia (na co wskazuje ustawa o rachunkowości), a jedynie dowód na możliwość, zamiar i sposób ukończenia składnika wartości niematerialnych i prawnych. W tej sytuacji poprawne aktywowanie kosztów
prac rozwojowych może być kłopotliwe na przykład dla polskich firm, które
w przeszłości stosowały zasady określone w ustawie o rachunkowości. Jednak
mimo to firmy dążące do uzyskania wysokiego wyniku finansowego w danym
okresie, a opierające się na Międzynarodowych Standardach Rachunkowości,
mogą na etapie opracowania projektu stwierdzić, że bez względu na faktyczną
sytuację z technicznego punktu widzenia istnieje możliwość spełnienia warunków ujętych w MSR, a zatem wystąpi konieczność zaklasyfikowania kosztów
zakończonych prac rozwojowych do wartości niematerialnych i prawnych. Dodatkowo jednostki gospodarcze mogą wykazać w wartościach niematerialnych
koszty prac rozwojowych mające postać np. materiałów lub procesów.
Th
-
133
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Sposobem, który w dość istotnym stopniu wpływa na poziom kosztów, jest
również manipulowanie odpisami amortyzacyjnymi. Amortyzacja jest składnikiem kosztów rodzajowych, odzwierciedlającym równowartość zużycia dwóch
składników aktywów trwałych: środków trwałych oraz wartości niematerialnych
i prawnych (Nowak, 2008, s. 120). „Amortyzacja w przypadku wielu podmiotów
gospodarczych stanowi podstawowy koszt działalności operacyjnej i może w znaczący sposób wpływać na wynik finansowy jednostki. Równocześnie jest jednym
z podstawowych parametrów służących ocenie kondycji finansowej, pozwalającym
zweryfikować możliwość odtworzenia substancji majątkowej jednostki” (Hołda,
2006b). Oszustwa dotyczące odpisów amortyzacyjnych zazwyczaj są związane
z intencjami manipulatora, a zatem może ich być wiele. Jednak mimo to można
wyróżnić dwa przykładowe rodzaje oszustw. Są to:
1) oszustwa I rodzaju – ustalenie stawek amortyzacyjnych nieodpowiednich do
rzeczywistego zużycia i ich niekorygowanie aż do zrównania się wartości początkowej składnika aktywów z wartością umorzenia, co prowadzi do korzystania przez jednostkę z aktywów, dla których wartość wykazywania w bilansie wynosi zero;
2) oszustwa II rodzaju – ustalenie stawek amortyzacyjnych nieodpowiednich do
rzeczywistego zużycia i ich korekta w wybranym (dogodnym dla jednostki)
okresie sprawozdawczym (Hołda, 2006b).
Szczególnie efektywnym narzędziem znajdującym swoje miejsce w ramach rachunkowości kreatywnej jest manipulowanie danymi związanymi z tworzeniem
rezerw. „Rezerwy zdefiniowane są w ustawie o rachunkowości (uor), jak też
w MSR 37. Obydwie definicje są zbieżne” (Zawadzki, 2007). Zgodnie z ustawą
o rachunkowości przez rezerwy rozumie się zobowiązania, których termin wymagalności i kwota nie są pewne (art. 3, ust. 1, pkt 21).
Należy dodać, że na podstawie ustawy o rachunkowości rezerwy tworzy się
m.in. na pewne lub o dużym stopniu prawdopodobieństwa przyszłe zobowiązania, których kwotę można w sposób wiarygodny oszacować, w szczególności na
straty z transakcji gospodarczych w toku, w tym z tytułu udzielonych gwarancji,
poręczeń, operacji kredytowych, skutków toczącego się postępowania sądowego
(art. 35d, ust. 1, pkt 1). Ponadto rezerwy powinny być tworzone przy uwzględnieniu podstawowych zasad rachunkowości, w szczególności zasady memoriałowej (accrual basis), która „zobowiązuje jednostki do ujmowania transakcji
i zdarzeń z chwilą ich wystąpienia, niezależnie od momentu otrzymania lub zapłaty środków pieniężnych lub ich ekwiwalentów” (Nowak, 2008, s. 21).
Szczególną rolę przy tworzeniu rezerw odgrywa zasada ostrożności, którą należy
rozumieć jako wprowadzenie elementu rozwagi przy dokonywaniu ocen i szacunków wymaganych w danych warunkach i przy istniejącym stopniu niepewności,
by nabrać przekonania, że aktywa i przychody nie są zawyżone, zaś zobowiązania i koszty zaniżone. Niestety, „element rozwagi” jest pojęciem, które może być
interpretowane na wiele różnych sposobów – bardziej lub mniej restrykcyjnie
(Kutera i in., 2006, s. 75).
Th
-
134
is c
op
y is
for
pe
ibu
tio
np
roh
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Niejednokrotnie rezerwa zostaje utworzona (lub rozwiązana) wskutek błędnego
zrozumienia zasad rachunkowości lub powstania nietypowego zdarzenia, które
wcześniej nie wystąpiło. Niemniej należy odróżnić pojęcie błędu od rachunkowości kreatywnej. Oczywiście błędne stworzenie rezerwy (lub jej rozwiązanie)
zniekształca wynik finansowy przedsiębiorstwa, ale jest skutkiem braku wiedzy na
temat zasad tworzenia rezerw lub ograniczonych możliwości ustosunkowania się
osoby tworzącej (rozwiązującej) rezerwę do nietypowego zdarzenia gospodarczego.
Z kolei rachunkowość kreatywna obejmuje takie manipulowanie kwotą rezerw,
które ma na celu wprowadzenie w błąd odbiorców sprawozdań finansowych.
Zasadniczo można wyróżnić trzy rodzaje oszustw księgowych dotyczących
rezerw. Pierwsza grupa obejmuje tworzenie rezerw zgodnie z istniejącymi regułami, ale nie dokonuje się ich rozwiązania w momencie, gdy są zbędne. W tym
przypadku rozwiązanie rezerwy następuje w momencie wygodnym dla jednostki.
Drugą grupę oszustw stanowią tzw. ciche lub fikcyjne rezerwy. Inaczej mówiąc, jest to tworzenie rezerw mimo braku podstaw faktycznych i rozwiązywanie
w dogodnym dla jednostki momencie. Rezerwy tworzone bez uzasadnienia, czyli
bez prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń, zazwyczaj wykorzystywane są do
stworzenia fałszywego obrazu firmy w przypadku przejęć czy też fuzji spółek
(Wąsowski, 2010, s. 123).
Ostatnia, trzecia grupa manipulacji księgowych związanych z rezerwami, jak
zauważa W. Wąsowski (2010, s. 78), to „tendencyjne nietworzenie rezerw mimo
ciążącego na jednostce obowiązku, co zapewnia wykazanie znacznie lepszego
wyniku niż jest w rzeczywistości i nieujawnienie realnego ryzyka”. W tym przypadku przykładem może być niezawiązanie rezerwy na zobowiązania z tytułu
udzielonych poręczeń w sytuacji, gdy okoliczności wskazują na brak możliwości
spłaty przez dłużnika poręczonego zobowiązania, np. kredytu. Taka forma zobowiązań bardzo często jest ujmowana jako zobowiązanie warunkowe. „Różnica
między rezerwami a zobowiązaniami warunkowymi polega na różnym prawdopodobieństwie, że firma w przyszłości będzie musiała zapłacić, np. z tytułu poręczonego kredytu” (Piłat, 2011).
Jak już wcześniej nadmieniono, rezerwy powszechnie definiuje się jako zobowiązania, których termin wymagalności lub kwota nie są pewne, z kolei zobowiązania warunkowe stanowią obowiązek wykonania świadczeń, których powstanie
jest uzależnione od zaistnienia określonych zdarzeń. Często zaklasyfikowanie
określonego zobowiązania do rezerw bądź do zobowiązań warunkowych sprawia
kłopot. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę wizerunek firmy, wykazanie w sprawozdaniu finansowym wymienionego poręczenia jako warunkowego zobowiązania jest znacznie korzystniejsze niż ujęcie go jako rezerwy. Zobowiązania warunkowe zazwyczaj są ujmowane w informacji dodatkowej, nie wpływają zatem
na bilans oraz rachunek zysków i strat. Inaczej jest w przypadku rezerw, ponieważ
obniżają one wynik finansowy.
W omawianym przypadku spłata zobowiązania przez kredytobiorcę jest zagrożona, nie należy zatem wykazywać już zobowiązania warunkowego, lecz utworzyć
rezerwę, nawet jeśli bank nie wystąpił jeszcze o zaspokojenie swoich roszczeń
Th
-
135
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
z tytułu poręczenia. Ukrycie zaś wskazanego zdarzenia pod postacią zobowiązań
warunkowych jest traktowane jako technika fałszowania obrazu firmy.
Inną, stosunkowo często wykorzystywaną techniką manipulacji księgowych
mającą znaczący wpływ na wysokość przychodów przedsiębiorstwa, jest tzw. przyspieszone fakturowanie, czyli uznawanie realizacji przychodu przed jego rzeczywistym zrealizowaniem. Technika ta zazwyczaj jest stosowana przed dniem bilansowym i polega na przykład na wystawieniu faktur na przedpłaty, a następnie
na zaliczeniu do przychodów bieżącego okresu sprawozdawczego takich operacji, których realizacja nastąpi w kolejnym roku (Rozensztangiel, 1995, s. 252).
Szczególną formą przyspieszonego fakturowania jest wysyłanie do kontrahentów
wcześniej przez nich niezamówionych elementów aktywów. Takie działanie może
być dokonywane w celu przedwczesnego ujęcia przychodu (jeśli w terminie późniejszym kontrahent przyśle zamówienie i wywiąże się z obowiązku płatności za
dostawę) bądź ujęcia fikcyjnego przychodu (w przypadku zwrotu wysłanych
elementów aktywów) (Kutera i in., 2006, s. 83–84).
W przypadku zwrotu wysłanych aktywów jednostka jest zobowiązana do dokonania korekty wielkości przychodu. Niemniej jednak chęć przedstawienia
przedsiębiorstwa w jak najkorzystniejszym świetle powoduje, że przedsiębiorstwo dąży do wykorzystania alternatywnych (niezgodnych z zasadami rachunkowości) rozwiązań. W tym przypadku jest to:
1) świadome pominięcie w księgach dokonanego zwrotu aktywów,
2) udzielanie upustów dla odbiorcy w celu zachęcenia do zakupu wysłanych już
elementów,
3) ukazanie zdarzenia jako formy pożyczki dla potencjalnych odbiorców, a następnie sprzedaż elementów innemu odbiorcy.
Kolejną, popularną możliwością fałszowania poglądu na sytuację firmy jest
sprzedaż z klauzulą odkupu lub transakcja zwrotna (buy back). Sprzedaż z klauzulą odkupu to operacja, która polega na sprzedaży wybranych aktywów firmy
na określony czas (zazwyczaj przed dniem bilansowym, czyli dniem, na który
jednostka sporządza sprawozdanie finansowe). Oznacza to, że sprzedane aktywa
zostaną odkupione przez sprzedającą jednostkę na podstawie umowy z klauzulą
odkupu. Niemniej jednak cena odkupu jest wyższa niż cena sprzedaży. Powstała
zatem różnica jest w istocie kosztem dla jednostki, która sprzedała aktywa. Taka
operacja przypomina więc operację udzielenia kredytu, a przeniesienie własności
aktywów można potraktować jako zabezpieczenie tej pożyczki (Watts, 1996,
s. 311). W związku z tym powyższa transakcja powinna zostać uznana zgodnie
z treścią ekonomiczną jako pożyczka z zastawem na przedmiocie sprzedaży, mimo
że jej treść prawna jest inna. Inne ujęcie transakcji, polegające na sztucznym
zawyżeniu kosztów w celu poprawy wskaźnika płynności i rentowności, powoduje naruszenie podstawowej zasady rachunkowości, jaką jest zasada wyższości
treści ekonomicznej nad formą.
Techniką wykorzystywaną do manipulowania obrazem ekonomicznym jednostki jest również manipulowanie kwotą lub okresem dokonywania odpisów
aktualizacyjnych.
Th
-
136
is c
op
y is
for
pe
ibu
tio
np
roh
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Zdaniem M. Kutery i in. (2006, s. 91), przez odpis aktualizujący wartość składnika majątku należy rozumieć kwotę zmniejszenia na dzień bilansowy (lub inny
dzień) wartości księgowej tego składnika wynikającej z ewidencji w trakcie okresu
sprawozdawczego. Skutkiem dokonania odpisu aktualizacyjnego jest koszt, dlatego
przedsiębiorstwa niejednokrotnie unikają dokonywania omawianych odpisów, co
pozwala na „zawyżenie wartości jednostki przez nieurealnienie wartości jej aktywów, jak również nieujawnienie rzeczywistych kosztów jednostki, a w konsekwencji zawyżanie wyników finansowych” (Kutera i in., 2006, s. 92–93).
Wszystkie wyżej wymienione techniki pozwalają na manipulacje wielkością
kosztów i przychodów, a więc mają bezpośredni wpływ na wynik finansowy.
Jednak możliwości fałszowania jest znacznie więcej. Wyróżnia się również grupę
oszustw księgowych, które nie mają bezpośredniego odzwierciedlenia w wyniku
finansowym, ale jednak pośrednio wpływają na całkowity obraz finansowy firmy. Do technik tych zalicza się m.in. wadliwe ujęcie leasingu oraz window
dressing.
Leasing jako forma finansowania staje się coraz bardziej popularna, zwłaszcza
w czasach kryzysu, kiedy przedsiębiorcy (szczególnie ci z małych i średnich spółek)
mają dość zawężone możliwości, jeśli chodzi o dostępne źródła finansowania
(Demski, 2009, s. 1). Zgodnie z Kodeksem cywilnym „przez umowę leasingu finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć
rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę
rzecz korzystającemu do używania, albo używania i pobierania pożytków przez
czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu, w uzgodnionych ratach, wynagrodzenie pieniężne równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego” (art. 709, pkt. 1).
Wyróżnia się dwa rodzaje leasingu: leasing finansowy i leasing operacyjny.
W pierwszym przypadku do kosztów uzyskania przychodu można zakwalifikować jedynie odsetkową część każdej opłaty leasingowej, z kolei w przypadku
leasingu operacyjnego raty leasingowe w całości zalicza się do kosztów uzyskania przychodów. W konsekwencji tego często umowy dotyczące leasingu finansowego są ujmowane jako leasing operacyjny w celu ukazania nieprawidłowych
informacji o posiadanych przez jednostkę aktywach oraz źródłach ich finansowania. Istnieją również przypadki zaliczania przyszłych przychodów z leasingu
do bieżącej sprzedaży. Działania tego typu odnotowano w amerykańskim koncernie Xerox, produkującym urządzenia kopiujące i drukujące, który zawyżał
wyniki, zaliczając do bieżącej sprzedaży przyszłe przychody z leasingu kopiarek
i poprawiając tym samym wizerunek firmy.
Poza leasingiem na obraz firmy wpływają też działania określanie jako window dressing, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza upiększanie okna wystawowego. Jednak window dressing jest również strategią mającą na celu poprawę
wartości aktywów inwestorów instytucjonalnych. Dlatego pod koniec roku zarządzający aktywami starają się oczyścić swoje portfele z akcji, na których tracili, zastępując je papierami, które zyskiwały na wartości. Dzięki window dressing
zarządzający zwiększają swoje szanse na to, że nie będą musieli tłumaczyć się
Th
-
137
ibu
tio
np
roh
z nieudanych przedsięwzięć inwestorom, którzy powierzyli im pieniądze (Brycki,
2000). Celem tej techniki, podobnie jak wszystkich wcześniej wymienionych,
jest ukazanie prowadzonej działalności w jak najkorzystniejszym świetle.
dis
tr
Wnioski końcowe
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
Analizując sytuację gospodarczą w kraju i na świecie, należy stwierdzić, że światowa gospodarka weszła w nowa epokę. Postępujący proces globalizacji sprawia,
że „gospodarki poszczególnych krajów są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie
zależne” (Kotler, Caslione, 2009, s. 21). Wzajemna zależność powoduje obniżenie
kosztów produkcji i zmniejszenie barier występujących w handlu międzynarodowym, co może się przejawiać w zwiększonym tempie dostaw towarów i usług.
Jednak „jakieś wydarzenie lub jakaś zmiana w jednym kraju, np. upadek banku,
krach na giełdzie lub rynku nieruchomości, zabójstwo polityczne albo dewaluacja
waluty, rozprzestrzenia się na inne i powoduje potężne turbulencje, pod których
wpływem cały system meandruje w zupełnie nieprzewidywalnym kierunku”
(Kotler, Caslione, 2009, s. 21). Zjawiska takie mogą pogorszyć sytuację finansową niektórych przedsiębiorstw, a tym samym są w stanie sprawić, że przedsiębiorstwo z zachwianą płynnością finansową będzie nieatrakcyjne w oczach inwestorów. W tej sytuacji wydawałoby się za racjonalne dążenie do poprawy niezadowalającej sytuacji poprzez racjonalne działania dążące do zwiększenia płynności.
Jednak okazuje się, że w „świecie, w którym przedsięwzięcia przekraczają granice
państw” (Kamela-Sowińska, 2006, s. 15), dość powszechne stało się fałszowanie
sprawozdań finansowych, a tym samym ukazywanie firmy w krzywym zwierciadle. Działania tego typu wywołują liczne skandale, które powodują „dramatyczny
spadek zaufania inwestorów do rynków finansowych oraz kluczowych podmiotów na nich operujących: doradców inwestycyjnych, audytorów, zarządów spółek notowanych na giełdzie” (Ustawa Sarbanes-Oxley, 2011). Zatem nie ma nic
dziwnego w tym, że 30 lipca 2002 r. Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił
ustawę określaną jako Sarbanes-Oxley Act (SOX). „Ustawa ma na celu odbudowanie zaufania inwestorów do rynków finansowych, zarządów spółek notowanych na giełdzie, agencji audytorskich oraz doradców finansowych poprzez poprawę jakości i wiarygodności sprawozdawczości finansowej, a także zwiększenie odpowiedzialności audytorów i zarządów, podniesienie efektywności kontroli
wewnętrznej i zaostrzenie wymagań przejrzystości kluczowych graczy na rynkach finansowych” (Sarbanes-Oxley Act, 2002).
Wskazana ustawa „dotyczy amerykańskich spółek akcyjnych, które podlegają
kontroli ze strony amerykańskiej Komisji Papierów Wartościowych” (Fisher,
2007). W praktyce ustawie tej podlegają nie tylko przedsiębiorstwa ze Stanów
Zjednoczonych. „SOX obowiązuje również firmy, których współudziałowcami
są amerykańskie spółki giełdowe. W globalnej gospodarce może to oznaczać, że
firmy poszukujące strategicznego partnera nie mogą ograniczać się wyłącznie do
lokalnych przepisów, lecz muszą także brać pod uwagę SOX” (Fisher, 2007).
Dotyczy to również polskich firm, które nie są wolne od manipulacji księgowych.
Th
-
138
ibu
tio
np
roh
on
ly -
dis
tr
Z badań przeprowadzonych przez PricewaterhouseCoopers, dotyczących przestępstw gospodarczych w świecie w 2005 r. opublikowanych w raporcie Global
Economic Crime Survey 2005, wynika, że 54% badanych spółek w Polsce odnotowało u siebie przynajmniej jeden przypadek przestępstwa gospodarczego w ciągu
ostatnich dwóch lat. Zdecydowanie więcej niż w środkowej i wschodniej Europie
(47%) czy na świecie (45%) (Schneider, 2007, s. 158). Trzeba jednak zaznaczyć,
że „w Polsce warunki narzucone przez SOX muszą spełnić tylko te firmy, które
albo są notowane na amerykańskiej giełdzie, albo mają udziałowców tam notowanych” (Fisher, 2007). Oczywiście wprowadzenie kontroli i nadzoru nad sprawozdaniami finansowymi pociąga za sobą różne koszty, aczkolwiek brak niezależnej i obowiązkowej kontroli nad sprawozdaniami finansowymi może kosztować społeczeństwo znacznie więcej.
se
Literatura
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
Amat O., Blake J., Dowds J. (1999), The Ethics of Creative Accounting, Economics Working Paper,
December 1999, http://www.econ.upf.edu/docs/papers/downloads/349.pdf (dostęp: 01.05.2011).
Brycki G. (2000), Jak zarządzający poprawiają wyniki, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Jakzarzadzajacy-poprawiaja-wyniki-126335.html (dostęp: 01.05.2011).
Cialdini R.B. (2007), Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk.
Demski W. (2009), Leasing finansowy czy operacyjny, http://www.finanse.egospodarka.pl/42202,
Leasing-finansowy-czy-operacyjny,1,48,1.html (dostęp: 01.05.2011).
Fisher B. (2007), American way nad Wisłą, http://ludzie.pb.pl/bogdan-fischer/1191809,69937,
american-way-nad-wisla (dostęp: 05.05.2011).
Gut P. (2006), Kreatywna księgowość a fałszowanie sprawozdań finansowych, C.H. Beck, Warszawa.
Hołda A., Kutera M., Surdykowska S.T. (2006), Oszustwa księgowe, Difin, Warszawa.
Hołda A. (2006a), Oszustwa księgowe w praktyce, „Biuletyn e-rachunkowość”, http://e-rachunkowosc.pl/artykul.php?view=629&part=2 (dostęp 05.05.2011).
Hołda A. (2006b), Manipulowanie odpisami amortyzacyjnymi i nakładami na ulepszenia, „Rachunkowość”, nr 9, http://e-rachunkowosc.pl (dostęp 05.05.2011).
Kamela-Sowińska A. (2006), Wprowadzenie, [w:] P. Gut, Kreatywna księgowość a fałszowanie
sprawozdań finansowych, C.H. Beck, Warszawa, s. 15.
Kotler Ph., Caslione J.A. (2009), Chaos. Zarządzanie i marketing w erze turbulencji, MT Biznes,
Warszawa.
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (MSR) oraz Interpretacje według stanu na dzień
1 stycznia 2007 r., T. 1 (2007), International Accounting Standards Board, SKwP, Warszawa.
Nowak E. (2008), Analiza sprawozdań finansowych, PWE, Warszawa.
Piłat K. (2011), Firmy za rzadko wykazują zobowiązania warunkowe, „Rzeczpospolita”, nr 5/9,
www.rp.pl (dostęp: 29.04.2011).
Rozensztangiel A. (1995), Upiększanie danych w sprawozdaniach finansowych, „Rachunkowość”,
nr 5, s. 252.
Schilit H.M. (1993), Financial Shenanigans, McGraw-Hill, New York.
Schneider K. (2007), Błędy i oszustwa w dokumentach finansowo-księgowych, PWE, Warszawa.
Schopenhauer A. (2002), Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa.
Stankunowicz E. (2011), 10 sposobów oszukiwania właściciela, „e-Businessman Magazine”,
http://www.opoka.org.pl/biblioteka/X/XB/10sposobow.html (dostęp: 03.05.2011).
Th
-
139
ibu
tio
np
roh
dis
tr
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. 2002, nr 76, poz. 694, z późn. zm.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93.
Watts J. (1996), Accounting in the Business Environment, Pitman Publishing, London.
Wąsowski W. (2010), Kreatywna rachunkowość, Difin, Warszawa.
Zawadzki A. (2007), Rezerwy oraz zobowiązania warunkowe w rachunkowości organizacji non
profit, „Rachunkowość Stowarzyszeń, Fundacji, Organizacji non-profit”, nr 005/2007 z dnia
2007-05-01, http://ksiegowosc.infor.pl/rachunkowosc/zasady-ogolne/52760,Rezerwy-orazzobowiazania -warunkowe-w-rachunkowosci-organizacji-non-profit.html (dostęp: 04.05.2011).
Zarzecki D. (2005), Motywy i sposoby manipulacji księgowych, „Biuletyn e-rachunkowość”,
http://e-rachunkowosc.pl/artykul.php?view=249 (dostęp: 05.05.2011).
on
ly -
Strony internetowe
lu
se
Wiadomości WP, WorldCom ogłosił bankructwo (2002), www.wiadomosci.wp.pl/kat,1349,
title,USA-WorldCom-oglosil-bankructwo,wid,277912,wiadomosc.html?ticaid=1c296 (dostęp:
01.05.2011).
Ustawa Sarbanes-Oxley (2011), www.wikipedia.pl/org/wiki/Ustawa_Sarbanes-Oxley (dostęp
02.05.2011).
Sarbanes-Oxley Act (2002), www.soxlaw.com, dostęp 02.05.2011.
y is
for
pe
rso
na
Streszczenie
Wydarzenia gospodarcze w Stanach Zjednoczonych w latach 2000–2001, w szczególności afera
Enronu i WorldComu sprawiły, że powstał termin określany mianem „kreatywna księgowość”.
Z kreatywną księgowością mamy do czynienia, gdy dopuszczone ustawowo zasady, zwyczaje
i polityki księgowe są tak dobrane, aby zaprezentować najbardziej pożądany w danych okolicznościach obraz przedsiębiorstwa, ale niekoniecznie stanowiący rzetelne odzwierciedlenie rzeczywistości. Działania takie utożsamiane są z fałszowaniem sprawozdań finansowych w celu ukrycia lub
zniekształcenia rzeczywistych wyników finansowych lub finansowej kondycji jednostki.
Istnieje wiele sposobów fałszowania sprawozdań, niemniej jednak wykrystalizowały się pewne
ogólne techniki, które są niewątpliwie konkretyzacją tego procederu. Celem artykułu jest ukazanie
istoty negatywnych praktyk księgowych, jak i możliwości fałszowania sprawozdań finansowych.
Przedstawione informacje i rozważania mogą być przydatne dla inwestorów, analityków finansowych, jak i członków kierownictwa firmy, dla których wyniki analizy ekonomicznej (opartej na
sprawozdaniach finansowych) stanowią podstawę do podejmowania decyzji przyszłych i bieżących. Zaprezentowane w artykule techniki fałszowania są przykładowe i zostały wybrane spośród
wielu na podstawie analizy literatury przedmiotu.
is c
op
Summary
The financial statements in „National Lampoon”
Economic developments in the United States in 2000–2001, particularly Enron and WorldCom
scandal have made a phenomenon which was called creative accounting.
With creative accounting we have to do, when permitted by law principles, customs and accounting policies are selected to present the most desirable in the circumstances image the company,
but which is not necessarily a reliable reflection of reality (Zarzecki, 2005). Such activities are
associated with counterfeiting of financial statements to conceal or distort the actual financial results or financial condition of the unit.
There are many ways of falsification of reports, however, have developed some general techniques which are undoubtedly the concretization of these practices.
Th
-
140

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Transkrypt

Podobne dokumenty

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Wojciech J. Cynarski, Artur Litwiniuk Gry dydaktyczne i ich

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

This copy is for personal use only

FULL TEXT - Miscellanea Anthropologica et Sociologica