FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości
Transkrypt
FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości
ibu tio np roh This copy is for personal u Sprawozdania finansowe w krzywym zwierciadle „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 64 (120), SKwP, Warszawa 2011, s. 129 140. 129 - Sprawozdania finansowe w krzywym zwierciadle Katarzyna Fita ** dis tr Katarzyna Stochniałek-Mulas Wprowadzenie y is for pe rso na lu se on ly - „Włamanie do umysłu ofiary i podrzucenie tam własnych pomysłów lub opinii w taki sposób, aby ofiara pomyślała, że sama jest ich autorem” to nic innego jak manipulacja (Schopenhauer, 2002). Słuszny jest zatem pogląd R.B. Cialdiniego (2007), według którego manipulacja to „forma zamierzonego i intencjonalnego wywierania wpływu na osobę lub grupę w taki sposób, by nieświadomie i z własnej woli realizowała działania zaspokajające potrzeby (realizowała cele) manipulatora”. Wywieranie wpływu na ludzi, czyli manipulowanie to celowo inspirowana interakcja społeczna, która najczęściej spotykana jest w relacjach sprzedawca – klient. Niemniej jednak fala skandali finansowych, które wykreowały się z manipulowania, czyli tworzenia iluzorycznych sprawozdań finansowych, sprawiła, że powstało nowe zjawisko, takie jak manipulacje księgowe, czyli kreatywna księgowość. Rosnące znaczenie informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych wymaga analizy działań, które mogą w znaczący sposób zniekształcić sprawozdanie jako dokument, a tym samym prawdziwy obraz firmy. Celem artykułu jest ukazanie istoty negatywnych praktyk księgowych, jak i możliwości fałszowania sprawozdań finansowych. Przedstawione informacje i rozważania mogą być przydatne dla inwestorów, analityków finansowych, jak i członków kierownictwa firmy, dla których wyniki analizy ekonomicznej (opartej na sprawozdaniach finansowych) stanowią podstawę do podejmowania decyzji przyszłych i bieżących. Zaprezentowane w artykule techniki fałszowania są przykładowe i zostały wybrane spośród wielu na podstawie analizy literatury przedmiotu. op 1. Kreatywna księgowość – definicja i geneza pojęcia is c Manipulacje księgowe nie są pojęciem nowym, „nigdy jednak nie miało miejsca – tak jak obecnie – powszechne określenie ich mianem rachunkowości kreatywnej” (Kutera i in., 2006, s. 15). W amerykańskiej literaturze przedmiotu tego Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 64 (120), SKwP, Warszawa 2011, s. 129 140. Mgr Katarzyna Stochniałek-Mulas, studentka studiów doktoranckich, Katedra Zarządzania Finansami Przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, e-mail: [email protected] ** Mgr Katarzyna Fita, studentka studiów doktoranckich, Katedra Zarządzania Finansami Przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, e-mail: [email protected] ibu tio np roh is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr typu poczynania zostały zdefiniowane jako financial shenanigans (triki finansowe), czyli „działania lub ich zaniechanie podjęte w celu ukrycia lub zniekształcenia rzeczywistych wyników finansowych lub finansowej kondycji jednostki” (Schilit, 1993, s. 1). Ranga trików finansowych może być różna. Mogą to być drobne naruszenia (np. brak jasnego oddzielenia zysków i strat działalności operacyjnej od pozaoperacyjnej) lub poważne wykroczenia, takie jak nieprzestrzeganie zasad rachunkowości (np. pozostawienie w bilansie bezwartościowych aktywów, zwykłe oszustwa w postaci uznawania fikcyjnych przychodów w celu zaprezentowania lepszych od rzeczywistych wyników finansowych) (Schilit, 1993, s. 1). Określenie negatywnych praktyk księgowych mianem „rachunkowości kreatywnej” rozpoczęło się na szerszą skalę w Wielkiej Brytanii w latach 90. ubiegłego stulecia, gdyż samo pojęcie „rachunkowość kreatywna” wywodzi się z brytyjskiego środowiska rachunkowości (Kutera i in., 2006, s. 17). Już w 1986 r. J. Griffiths, brytyjski dziennikarz zajmujący się problematyką finansów, stwierdził, że wszelkiego rodzaju manipulacje księgowe zmierzające do stworzenia lepszego niż w rzeczywistości wyniku finansowego są największą formą oszustwa (the biggest con trick) od czasu Konia Trojańskiego (Amat i in., 1999). Jednak nigdy przedtem zastosowanie kreatywnej księgowości czy też trików finansowych nie było związane z serią skandali księgowych i związaną z nimi falą bankructw wielkich spółek giełdowych na tak ogromna skalę, jaka miała miejsce na początku XXI wieku (Gut, 2006, s. 3). Zainteresowanie rodzącym się zjawiskiem wzrosło, kiedy w grudniu 2001 r. jeden z największych koncernów świata, amerykański Enron ogłosili bankructwo. Jeszcze w 2000 r. firma ta była uważana za jedną z najlepiej zarządzanych amerykańskich spółek giełdowych, a jej rynkowa wartość przekraczała 80 mld USD. W ciągu kilkunastu dni listopada w 2001 r. wartość Enronu spadła kilkakrotnie, co było skutkiem ujawnienia przez zarząd spółki jej rzeczywistej sytuacji finansowej, ukrywanej dotychczas przed inwestorami za pomocą tzw. kreatywnej księgowości (Gut, 2006, s. 3). Zdarzenie to wstrząsnęło korporacyjną Ameryką. Okazało się bowiem, że działający w branży energetycznej Enron stracił kilkanaście miliardów USD na nietrafionych inwestycjach. Szokujący był również fakt, że doradcy księgowi ze współpracującej z Enronem firmy konsultingowo-audytorskiej Artur Andersen ukrywali powyższe zdarzenia, a tym samym fałszowali sprawozdania finansowe. Niestety, manipulacje księgowe przyniosły w tym przypadku odwrotny od zamierzonego efekt, ponieważ Enron zbankrutował, a firma konsultingowa Artur Andersen przestała być wiarygodna, w efekcie czego również zbankrutowała. Upadek Enronu spowodował, że analitycy rynku kapitałowego zaczęli wnikliwiej analizować sprawozdania finansowe spółek publicznych. Z czasem okazało się, że kilkadziesiąt wielkich amerykańskich korporacji, jak i szanowanych, zachodnioeuropejskich firm stosowało działania polegające na ukrywaniu strat i przedstawianiu nieprawdziwych wyników firmy w celu przyciągnięcia inwestorów. Od tego momentu pojęcie „kreatywna księgowość” zostało powiązane z nieprawidłowościami księgowymi, a w szczególności z fałszowaniem sprawozdań finansowych. Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Katarzyna Stochniałek-Mulas, Katarzyna Fita 130 ibu tio np roh 2. Istota sprawozdań finansowych oraz przyczyny ich fałszowania is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Sprawozdania finansowe są finalnym produktem rachunkowości przedsiębiorstw, przyjmują najczęściej postać zestawień liczbowych tworzonych za ustalone okresy sprawozdawcze. W sprawozdaniach są przedstawione dane liczbowe, które charakteryzują zasoby, funkcjonowanie oraz rezultaty działalności jednostki gospodarczej. Każde sprawozdanie sporządzone przez jednostkę ma określony zakres tematyczny oraz sposób przedstawiania i zasady grupowania danych. Niektóre sprawozdania przedstawiają obraz ekonomiczny działalności jednostki gospodarczej w danym momencie. Inne sprawozdania ukazują natomiast zmiany, jakie nastąpiły w danym okresie. Przez to sprawozdania finansowe umożliwiają przede wszystkim ocenę tego, co wydarzyło się w przedsiębiorstwie w przeszłości. Ponadto sprawozdania tworzą podstawy do projekcji tego, co się może wydarzyć w przyszłości (Nowak, 2008 s. 11–13). Sprawozdania przedstawiające wyniki finansowe przedsiębiorstwa zgodnie z zasadami rachunkowości są zatem cennym źródłem informacji dla jednostek zainteresowanych działalnością danego przedsiębiorstwa. Niestety, zaostrzenie konkurencji w gospodarce światowej w ostatnich latach, jak i przewartościowanie cen akcji przez inwestorów spowodowało, że coraz częściej zaczęto wykorzystywać techniki negatywnej inżynierii księgowej do fałszowania sprawozdań finansowych. Fałszowanie sprawozdań zazwyczaj zmierza do ukazania sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa lepszej niż jest w rzeczywistości. Motywy takiego postępowania mogą być różne. H.M. Schilit (1993, s. 8) ukazuje je jako siedem „grzesznych celów”, które mają przyczynić się m.in. do: 1) zwiększenia zysku i ukrycia strat, 2) ukrycia ryzyka finansowego, 3) przekonania kredytobiorców, pożyczkodawców i partnerów handlowych o swojej wiarygodności, 4) uniknięcia negatywnych skutków kontroli ze strony akcjonariuszy (bezpośredniej i pośredniej), 5) podretuszowania osiągnięć menedżerów (premie za wyniki), 6) uzyskania dostępu do kapitałów, których otrzymanie w inny sposób nie byłoby możliwe, 7) manipulowania podstawowymi wskaźnikami używanymi w analizie finansowej. Niemniej jednak głównym celem negatywnych praktyk księgowych, a tym samym „grzechem głównym” jest świadome wprowadzenie w błąd odbiorców sprawozdań finansowych poprzez „takie przedstawienie wielkości zawartych w sprawozdaniach finansowych, aby uległa zniekształceniu percepcja odbioru sytuacji finansowej i majątkowej danego przedsiębiorstwa” (Kutera i in., 2006, s. 57). Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 131 Sprawozdania finansowe w krzywym zwierciadle ibu tio np roh 3. Wybrane techniki fałszowania sprawozdań finansowych is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Rozwój rynków kapitałowych powoduje nieustanny rozwój oszustw księgowych, których obecnie nie da się zamknąć w pewien stały i niezmienny zbiór. Niemniej jednak wykształciły się pewne ogólne techniki, które są niewątpliwie konkretyzacją tego procederu. Większość stosowanych sposobów dotyczy fałszowania przychodów lub kosztów, co w znaczący sposób wpływa na wynik finansowy jednostki w okresie bieżącym lub w następnych okresach (Kutera i in., 2006. s. 64). W związku z tym można wyróżnić trzy podstawowe grupy negatywnych praktyk księgowych. Są to: 1) techniki polegające na manipulowaniu wielkością kosztów, 2) techniki polegające na manipulowaniu wielkością przychodów, 3) pozostałe techniki. Do pierwszej grupy niewątpliwie można zaliczyć wadliwe aktywowanie kosztów. „Aktywowanie kosztów polega na wykazaniu pewnych nakładów (wydatków) w momencie ich poniesienia jako aktywów bilansu” (Stankunowicz, 2011). Taki sposób postępowania „umożliwia zmniejszenie kosztów poniesionych w danym okresie i odroczenie terminu ich ujęcia jako kosztu w rachunku zysków i strat na kolejne okresy (często kilka lat w przyszłość) dzięki alternatywnemu ich wykazaniu w odpowiednich pozycjach bilansowych” (Kutera i in., 2006, s. 64). Techniki polegające na niewłaściwym aktywowaniu kosztów zazwyczaj przejawiają się w: 1) ujmowaniu rzeczywistych kosztów bieżącego okresu jako kosztów podlegających rozliczeniu w czasie, 2) prezentowaniu rzeczywistych kosztów bieżącego okresu (lub rozliczanych w czasie) w pozycjach aktywów poza rozliczeniami międzyokresowymi. W pierwszym przypadku następuje jedynie przesunięcie czasowe kategorii kosztowych między okresami sprawozdawczymi. Ma to na celu krótkookresowe „poprawienie” wyników finansowych jednostki, jednak łączna kwota kosztów, która obciąży rachunek zysków i strat w dłuższej perspektywie nie ulega zmianie. Sytuacja jest bardziej skomplikowana w drugim przypadku, ponieważ wyłączenie rzeczywistych kosztów jednostki poza krąg kosztów i permanentne ich ujmowanie w aktywach jednostki może w sposób szczególnie niebezpieczny fałszować obraz firmy. Konsekwencją takiego postępowania jest systematyczne zaniżanie kosztów jednostki (co powoduje zawyżanie wyników finansowych) oraz wzrost wartości wybranych aktywów. „W przypadku wzrostu wartości aktywów szczególnie istotnych dla odbiorców informacji ekonomicznej (np. inwestycji) następuje zasadnicze fałszowanie sprawozdawczości finansowej jako całości, tj. wyniki finansowe są stale zawyżane i systematycznie rośnie zwykle strategiczny element aktywów, jakim są na przykład inwestycje” (Kutera i in., 2006, s. 65). Oszustwa tego typu odnotowano w firmie WorldCom. Ten „koncern przez pięć kwartałów księgował jako inwestycje sumy wydatkowane na opłaty za korzystanie z sieci innych firm. Dzięki temu i innym manipulacjom wykazał za miniony rok i pierwszy kwartał bieżącego roku ponad 1,5 mld USD zysku zamiast, jak się Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Katarzyna Stochniałek-Mulas, Katarzyna Fita 132 is c op y is for pe ibu tio np roh rso na lu se on ly - dis tr przypuszcza, około 1,2 mld USD strat” (Wiadomości WP, 2002). Niestety, za te i inne manipulacje WorldCom musiał słono zapłacić. Otóż ujawnienie sprzecznych z prawem manipulacji księgowych WorldComu, dokonywanych w celu ukrycia strat, zrodziło niepokój inwestorów na Wall Street, wskutek czego indeksy giełdowe spadły tam do najniższego poziomu od pięciu lat. Ponadto, „13.07.2005 r. sąd w Nowym Jorku uznał byłego szefa (CEO) korporacji telekomunikacyjnej WorldCom, Bernarda Ebbersa, winnym fałszowania sprawozdań finansowych firmy i skazał go na 25 lat więzienia” (Gut, 2008, s. 74). Kolejną techniką pozwalającą na manipulowanie wielkością kosztów jest wadliwa prezentacja kosztów zakończonych prac rozwojowych. Koszty zakończonych prac rozwojowych (R&D expenses) zazwyczaj definiuje się jako nakłady poniesione przez jednostkę przed podjęciem produkcji na prace badawcze i rozwojowe, w wyniku których powstaną nowe lub ulepszone produkty bądź technologie. Cechą charakterystyczną tego typu kosztów jest możliwość ujęcia ich w aktywach bilansu w postaci wartości niematerialnych i prawnych (intangible assets). Moment uznania kosztów zakończonych prac rozwojowych zależy od standardów rachunkowości stosowanych w danym przedsiębiorstwie. Zakładając, że są to Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, koszty zakończonych prac rozwojowych zostaną zaklasyfikowane do wartości niematerialnych i prawnych, gdy jednostka gospodarcza jest w stanie udowodnić: 1) możliwość, z technicznego punktu widzenia, ukończenia składnika wartości niematerialnych i prawnych, tak aby nadawał się do użytkowania lub sprzedaży, 2) zamiar ukończenia składnika wartości niematerialnych oraz jego użytkowania lub sprzedaży, 3) zdolność do użytkowania lub sprzedaży składnika wartości niematerialnych, 4) sposób, w jaki składnik wartości niematerialnych i prawnych będzie wytwarzać prawdopodobne przyszłe korzyści ekonomiczne, czyli istnienie rynku zbytu na produkty powstające dzięki składnikowi wartości niematerialnych lub na sam składnik lub jego użyteczność, 5) możliwość wiarygodnego ustalenia nakładów poniesionych w czasie prac rozwojowych (MSR nr 38). Oznacza to, że warunkiem aktywowania kosztów prac rozwojowych zgodnie z MSR nie jest moment ich zakończenia (na co wskazuje ustawa o rachunkowości), a jedynie dowód na możliwość, zamiar i sposób ukończenia składnika wartości niematerialnych i prawnych. W tej sytuacji poprawne aktywowanie kosztów prac rozwojowych może być kłopotliwe na przykład dla polskich firm, które w przeszłości stosowały zasady określone w ustawie o rachunkowości. Jednak mimo to firmy dążące do uzyskania wysokiego wyniku finansowego w danym okresie, a opierające się na Międzynarodowych Standardach Rachunkowości, mogą na etapie opracowania projektu stwierdzić, że bez względu na faktyczną sytuację z technicznego punktu widzenia istnieje możliwość spełnienia warunków ujętych w MSR, a zatem wystąpi konieczność zaklasyfikowania kosztów zakończonych prac rozwojowych do wartości niematerialnych i prawnych. Dodatkowo jednostki gospodarcze mogą wykazać w wartościach niematerialnych koszty prac rozwojowych mające postać np. materiałów lub procesów. Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 133 Sprawozdania finansowe w krzywym zwierciadle ibu tio np roh is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Sposobem, który w dość istotnym stopniu wpływa na poziom kosztów, jest również manipulowanie odpisami amortyzacyjnymi. Amortyzacja jest składnikiem kosztów rodzajowych, odzwierciedlającym równowartość zużycia dwóch składników aktywów trwałych: środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (Nowak, 2008, s. 120). „Amortyzacja w przypadku wielu podmiotów gospodarczych stanowi podstawowy koszt działalności operacyjnej i może w znaczący sposób wpływać na wynik finansowy jednostki. Równocześnie jest jednym z podstawowych parametrów służących ocenie kondycji finansowej, pozwalającym zweryfikować możliwość odtworzenia substancji majątkowej jednostki” (Hołda, 2006b). Oszustwa dotyczące odpisów amortyzacyjnych zazwyczaj są związane z intencjami manipulatora, a zatem może ich być wiele. Jednak mimo to można wyróżnić dwa przykładowe rodzaje oszustw. Są to: 1) oszustwa I rodzaju – ustalenie stawek amortyzacyjnych nieodpowiednich do rzeczywistego zużycia i ich niekorygowanie aż do zrównania się wartości początkowej składnika aktywów z wartością umorzenia, co prowadzi do korzystania przez jednostkę z aktywów, dla których wartość wykazywania w bilansie wynosi zero; 2) oszustwa II rodzaju – ustalenie stawek amortyzacyjnych nieodpowiednich do rzeczywistego zużycia i ich korekta w wybranym (dogodnym dla jednostki) okresie sprawozdawczym (Hołda, 2006b). Szczególnie efektywnym narzędziem znajdującym swoje miejsce w ramach rachunkowości kreatywnej jest manipulowanie danymi związanymi z tworzeniem rezerw. „Rezerwy zdefiniowane są w ustawie o rachunkowości (uor), jak też w MSR 37. Obydwie definicje są zbieżne” (Zawadzki, 2007). Zgodnie z ustawą o rachunkowości przez rezerwy rozumie się zobowiązania, których termin wymagalności i kwota nie są pewne (art. 3, ust. 1, pkt 21). Należy dodać, że na podstawie ustawy o rachunkowości rezerwy tworzy się m.in. na pewne lub o dużym stopniu prawdopodobieństwa przyszłe zobowiązania, których kwotę można w sposób wiarygodny oszacować, w szczególności na straty z transakcji gospodarczych w toku, w tym z tytułu udzielonych gwarancji, poręczeń, operacji kredytowych, skutków toczącego się postępowania sądowego (art. 35d, ust. 1, pkt 1). Ponadto rezerwy powinny być tworzone przy uwzględnieniu podstawowych zasad rachunkowości, w szczególności zasady memoriałowej (accrual basis), która „zobowiązuje jednostki do ujmowania transakcji i zdarzeń z chwilą ich wystąpienia, niezależnie od momentu otrzymania lub zapłaty środków pieniężnych lub ich ekwiwalentów” (Nowak, 2008, s. 21). Szczególną rolę przy tworzeniu rezerw odgrywa zasada ostrożności, którą należy rozumieć jako wprowadzenie elementu rozwagi przy dokonywaniu ocen i szacunków wymaganych w danych warunkach i przy istniejącym stopniu niepewności, by nabrać przekonania, że aktywa i przychody nie są zawyżone, zaś zobowiązania i koszty zaniżone. Niestety, „element rozwagi” jest pojęciem, które może być interpretowane na wiele różnych sposobów – bardziej lub mniej restrykcyjnie (Kutera i in., 2006, s. 75). Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Katarzyna Stochniałek-Mulas, Katarzyna Fita 134 is c op y is for pe ibu tio np roh rso na lu se on ly - dis tr Niejednokrotnie rezerwa zostaje utworzona (lub rozwiązana) wskutek błędnego zrozumienia zasad rachunkowości lub powstania nietypowego zdarzenia, które wcześniej nie wystąpiło. Niemniej należy odróżnić pojęcie błędu od rachunkowości kreatywnej. Oczywiście błędne stworzenie rezerwy (lub jej rozwiązanie) zniekształca wynik finansowy przedsiębiorstwa, ale jest skutkiem braku wiedzy na temat zasad tworzenia rezerw lub ograniczonych możliwości ustosunkowania się osoby tworzącej (rozwiązującej) rezerwę do nietypowego zdarzenia gospodarczego. Z kolei rachunkowość kreatywna obejmuje takie manipulowanie kwotą rezerw, które ma na celu wprowadzenie w błąd odbiorców sprawozdań finansowych. Zasadniczo można wyróżnić trzy rodzaje oszustw księgowych dotyczących rezerw. Pierwsza grupa obejmuje tworzenie rezerw zgodnie z istniejącymi regułami, ale nie dokonuje się ich rozwiązania w momencie, gdy są zbędne. W tym przypadku rozwiązanie rezerwy następuje w momencie wygodnym dla jednostki. Drugą grupę oszustw stanowią tzw. ciche lub fikcyjne rezerwy. Inaczej mówiąc, jest to tworzenie rezerw mimo braku podstaw faktycznych i rozwiązywanie w dogodnym dla jednostki momencie. Rezerwy tworzone bez uzasadnienia, czyli bez prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń, zazwyczaj wykorzystywane są do stworzenia fałszywego obrazu firmy w przypadku przejęć czy też fuzji spółek (Wąsowski, 2010, s. 123). Ostatnia, trzecia grupa manipulacji księgowych związanych z rezerwami, jak zauważa W. Wąsowski (2010, s. 78), to „tendencyjne nietworzenie rezerw mimo ciążącego na jednostce obowiązku, co zapewnia wykazanie znacznie lepszego wyniku niż jest w rzeczywistości i nieujawnienie realnego ryzyka”. W tym przypadku przykładem może być niezawiązanie rezerwy na zobowiązania z tytułu udzielonych poręczeń w sytuacji, gdy okoliczności wskazują na brak możliwości spłaty przez dłużnika poręczonego zobowiązania, np. kredytu. Taka forma zobowiązań bardzo często jest ujmowana jako zobowiązanie warunkowe. „Różnica między rezerwami a zobowiązaniami warunkowymi polega na różnym prawdopodobieństwie, że firma w przyszłości będzie musiała zapłacić, np. z tytułu poręczonego kredytu” (Piłat, 2011). Jak już wcześniej nadmieniono, rezerwy powszechnie definiuje się jako zobowiązania, których termin wymagalności lub kwota nie są pewne, z kolei zobowiązania warunkowe stanowią obowiązek wykonania świadczeń, których powstanie jest uzależnione od zaistnienia określonych zdarzeń. Często zaklasyfikowanie określonego zobowiązania do rezerw bądź do zobowiązań warunkowych sprawia kłopot. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę wizerunek firmy, wykazanie w sprawozdaniu finansowym wymienionego poręczenia jako warunkowego zobowiązania jest znacznie korzystniejsze niż ujęcie go jako rezerwy. Zobowiązania warunkowe zazwyczaj są ujmowane w informacji dodatkowej, nie wpływają zatem na bilans oraz rachunek zysków i strat. Inaczej jest w przypadku rezerw, ponieważ obniżają one wynik finansowy. W omawianym przypadku spłata zobowiązania przez kredytobiorcę jest zagrożona, nie należy zatem wykazywać już zobowiązania warunkowego, lecz utworzyć rezerwę, nawet jeśli bank nie wystąpił jeszcze o zaspokojenie swoich roszczeń Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 135 Sprawozdania finansowe w krzywym zwierciadle ibu tio np roh is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr z tytułu poręczenia. Ukrycie zaś wskazanego zdarzenia pod postacią zobowiązań warunkowych jest traktowane jako technika fałszowania obrazu firmy. Inną, stosunkowo często wykorzystywaną techniką manipulacji księgowych mającą znaczący wpływ na wysokość przychodów przedsiębiorstwa, jest tzw. przyspieszone fakturowanie, czyli uznawanie realizacji przychodu przed jego rzeczywistym zrealizowaniem. Technika ta zazwyczaj jest stosowana przed dniem bilansowym i polega na przykład na wystawieniu faktur na przedpłaty, a następnie na zaliczeniu do przychodów bieżącego okresu sprawozdawczego takich operacji, których realizacja nastąpi w kolejnym roku (Rozensztangiel, 1995, s. 252). Szczególną formą przyspieszonego fakturowania jest wysyłanie do kontrahentów wcześniej przez nich niezamówionych elementów aktywów. Takie działanie może być dokonywane w celu przedwczesnego ujęcia przychodu (jeśli w terminie późniejszym kontrahent przyśle zamówienie i wywiąże się z obowiązku płatności za dostawę) bądź ujęcia fikcyjnego przychodu (w przypadku zwrotu wysłanych elementów aktywów) (Kutera i in., 2006, s. 83–84). W przypadku zwrotu wysłanych aktywów jednostka jest zobowiązana do dokonania korekty wielkości przychodu. Niemniej jednak chęć przedstawienia przedsiębiorstwa w jak najkorzystniejszym świetle powoduje, że przedsiębiorstwo dąży do wykorzystania alternatywnych (niezgodnych z zasadami rachunkowości) rozwiązań. W tym przypadku jest to: 1) świadome pominięcie w księgach dokonanego zwrotu aktywów, 2) udzielanie upustów dla odbiorcy w celu zachęcenia do zakupu wysłanych już elementów, 3) ukazanie zdarzenia jako formy pożyczki dla potencjalnych odbiorców, a następnie sprzedaż elementów innemu odbiorcy. Kolejną, popularną możliwością fałszowania poglądu na sytuację firmy jest sprzedaż z klauzulą odkupu lub transakcja zwrotna (buy back). Sprzedaż z klauzulą odkupu to operacja, która polega na sprzedaży wybranych aktywów firmy na określony czas (zazwyczaj przed dniem bilansowym, czyli dniem, na który jednostka sporządza sprawozdanie finansowe). Oznacza to, że sprzedane aktywa zostaną odkupione przez sprzedającą jednostkę na podstawie umowy z klauzulą odkupu. Niemniej jednak cena odkupu jest wyższa niż cena sprzedaży. Powstała zatem różnica jest w istocie kosztem dla jednostki, która sprzedała aktywa. Taka operacja przypomina więc operację udzielenia kredytu, a przeniesienie własności aktywów można potraktować jako zabezpieczenie tej pożyczki (Watts, 1996, s. 311). W związku z tym powyższa transakcja powinna zostać uznana zgodnie z treścią ekonomiczną jako pożyczka z zastawem na przedmiocie sprzedaży, mimo że jej treść prawna jest inna. Inne ujęcie transakcji, polegające na sztucznym zawyżeniu kosztów w celu poprawy wskaźnika płynności i rentowności, powoduje naruszenie podstawowej zasady rachunkowości, jaką jest zasada wyższości treści ekonomicznej nad formą. Techniką wykorzystywaną do manipulowania obrazem ekonomicznym jednostki jest również manipulowanie kwotą lub okresem dokonywania odpisów aktualizacyjnych. Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Katarzyna Stochniałek-Mulas, Katarzyna Fita 136 is c op y is for pe ibu tio np roh rso na lu se on ly - dis tr Zdaniem M. Kutery i in. (2006, s. 91), przez odpis aktualizujący wartość składnika majątku należy rozumieć kwotę zmniejszenia na dzień bilansowy (lub inny dzień) wartości księgowej tego składnika wynikającej z ewidencji w trakcie okresu sprawozdawczego. Skutkiem dokonania odpisu aktualizacyjnego jest koszt, dlatego przedsiębiorstwa niejednokrotnie unikają dokonywania omawianych odpisów, co pozwala na „zawyżenie wartości jednostki przez nieurealnienie wartości jej aktywów, jak również nieujawnienie rzeczywistych kosztów jednostki, a w konsekwencji zawyżanie wyników finansowych” (Kutera i in., 2006, s. 92–93). Wszystkie wyżej wymienione techniki pozwalają na manipulacje wielkością kosztów i przychodów, a więc mają bezpośredni wpływ na wynik finansowy. Jednak możliwości fałszowania jest znacznie więcej. Wyróżnia się również grupę oszustw księgowych, które nie mają bezpośredniego odzwierciedlenia w wyniku finansowym, ale jednak pośrednio wpływają na całkowity obraz finansowy firmy. Do technik tych zalicza się m.in. wadliwe ujęcie leasingu oraz window dressing. Leasing jako forma finansowania staje się coraz bardziej popularna, zwłaszcza w czasach kryzysu, kiedy przedsiębiorcy (szczególnie ci z małych i średnich spółek) mają dość zawężone możliwości, jeśli chodzi o dostępne źródła finansowania (Demski, 2009, s. 1). Zgodnie z Kodeksem cywilnym „przez umowę leasingu finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz korzystającemu do używania, albo używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu, w uzgodnionych ratach, wynagrodzenie pieniężne równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego” (art. 709, pkt. 1). Wyróżnia się dwa rodzaje leasingu: leasing finansowy i leasing operacyjny. W pierwszym przypadku do kosztów uzyskania przychodu można zakwalifikować jedynie odsetkową część każdej opłaty leasingowej, z kolei w przypadku leasingu operacyjnego raty leasingowe w całości zalicza się do kosztów uzyskania przychodów. W konsekwencji tego często umowy dotyczące leasingu finansowego są ujmowane jako leasing operacyjny w celu ukazania nieprawidłowych informacji o posiadanych przez jednostkę aktywach oraz źródłach ich finansowania. Istnieją również przypadki zaliczania przyszłych przychodów z leasingu do bieżącej sprzedaży. Działania tego typu odnotowano w amerykańskim koncernie Xerox, produkującym urządzenia kopiujące i drukujące, który zawyżał wyniki, zaliczając do bieżącej sprzedaży przyszłe przychody z leasingu kopiarek i poprawiając tym samym wizerunek firmy. Poza leasingiem na obraz firmy wpływają też działania określanie jako window dressing, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza upiększanie okna wystawowego. Jednak window dressing jest również strategią mającą na celu poprawę wartości aktywów inwestorów instytucjonalnych. Dlatego pod koniec roku zarządzający aktywami starają się oczyścić swoje portfele z akcji, na których tracili, zastępując je papierami, które zyskiwały na wartości. Dzięki window dressing zarządzający zwiększają swoje szanse na to, że nie będą musieli tłumaczyć się Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 137 Sprawozdania finansowe w krzywym zwierciadle ibu tio np roh z nieudanych przedsięwzięć inwestorom, którzy powierzyli im pieniądze (Brycki, 2000). Celem tej techniki, podobnie jak wszystkich wcześniej wymienionych, jest ukazanie prowadzonej działalności w jak najkorzystniejszym świetle. dis tr Wnioski końcowe is c op y is for pe rso na lu se on ly - Analizując sytuację gospodarczą w kraju i na świecie, należy stwierdzić, że światowa gospodarka weszła w nowa epokę. Postępujący proces globalizacji sprawia, że „gospodarki poszczególnych krajów są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie zależne” (Kotler, Caslione, 2009, s. 21). Wzajemna zależność powoduje obniżenie kosztów produkcji i zmniejszenie barier występujących w handlu międzynarodowym, co może się przejawiać w zwiększonym tempie dostaw towarów i usług. Jednak „jakieś wydarzenie lub jakaś zmiana w jednym kraju, np. upadek banku, krach na giełdzie lub rynku nieruchomości, zabójstwo polityczne albo dewaluacja waluty, rozprzestrzenia się na inne i powoduje potężne turbulencje, pod których wpływem cały system meandruje w zupełnie nieprzewidywalnym kierunku” (Kotler, Caslione, 2009, s. 21). Zjawiska takie mogą pogorszyć sytuację finansową niektórych przedsiębiorstw, a tym samym są w stanie sprawić, że przedsiębiorstwo z zachwianą płynnością finansową będzie nieatrakcyjne w oczach inwestorów. W tej sytuacji wydawałoby się za racjonalne dążenie do poprawy niezadowalającej sytuacji poprzez racjonalne działania dążące do zwiększenia płynności. Jednak okazuje się, że w „świecie, w którym przedsięwzięcia przekraczają granice państw” (Kamela-Sowińska, 2006, s. 15), dość powszechne stało się fałszowanie sprawozdań finansowych, a tym samym ukazywanie firmy w krzywym zwierciadle. Działania tego typu wywołują liczne skandale, które powodują „dramatyczny spadek zaufania inwestorów do rynków finansowych oraz kluczowych podmiotów na nich operujących: doradców inwestycyjnych, audytorów, zarządów spółek notowanych na giełdzie” (Ustawa Sarbanes-Oxley, 2011). Zatem nie ma nic dziwnego w tym, że 30 lipca 2002 r. Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił ustawę określaną jako Sarbanes-Oxley Act (SOX). „Ustawa ma na celu odbudowanie zaufania inwestorów do rynków finansowych, zarządów spółek notowanych na giełdzie, agencji audytorskich oraz doradców finansowych poprzez poprawę jakości i wiarygodności sprawozdawczości finansowej, a także zwiększenie odpowiedzialności audytorów i zarządów, podniesienie efektywności kontroli wewnętrznej i zaostrzenie wymagań przejrzystości kluczowych graczy na rynkach finansowych” (Sarbanes-Oxley Act, 2002). Wskazana ustawa „dotyczy amerykańskich spółek akcyjnych, które podlegają kontroli ze strony amerykańskiej Komisji Papierów Wartościowych” (Fisher, 2007). W praktyce ustawie tej podlegają nie tylko przedsiębiorstwa ze Stanów Zjednoczonych. „SOX obowiązuje również firmy, których współudziałowcami są amerykańskie spółki giełdowe. W globalnej gospodarce może to oznaczać, że firmy poszukujące strategicznego partnera nie mogą ograniczać się wyłącznie do lokalnych przepisów, lecz muszą także brać pod uwagę SOX” (Fisher, 2007). Dotyczy to również polskich firm, które nie są wolne od manipulacji księgowych. Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Katarzyna Stochniałek-Mulas, Katarzyna Fita 138 ibu tio np roh on ly - dis tr Z badań przeprowadzonych przez PricewaterhouseCoopers, dotyczących przestępstw gospodarczych w świecie w 2005 r. opublikowanych w raporcie Global Economic Crime Survey 2005, wynika, że 54% badanych spółek w Polsce odnotowało u siebie przynajmniej jeden przypadek przestępstwa gospodarczego w ciągu ostatnich dwóch lat. Zdecydowanie więcej niż w środkowej i wschodniej Europie (47%) czy na świecie (45%) (Schneider, 2007, s. 158). Trzeba jednak zaznaczyć, że „w Polsce warunki narzucone przez SOX muszą spełnić tylko te firmy, które albo są notowane na amerykańskiej giełdzie, albo mają udziałowców tam notowanych” (Fisher, 2007). Oczywiście wprowadzenie kontroli i nadzoru nad sprawozdaniami finansowymi pociąga za sobą różne koszty, aczkolwiek brak niezależnej i obowiązkowej kontroli nad sprawozdaniami finansowymi może kosztować społeczeństwo znacznie więcej. se Literatura is c op y is for pe rso na lu Amat O., Blake J., Dowds J. (1999), The Ethics of Creative Accounting, Economics Working Paper, December 1999, http://www.econ.upf.edu/docs/papers/downloads/349.pdf (dostęp: 01.05.2011). Brycki G. (2000), Jak zarządzający poprawiają wyniki, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Jakzarzadzajacy-poprawiaja-wyniki-126335.html (dostęp: 01.05.2011). Cialdini R.B. (2007), Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Demski W. (2009), Leasing finansowy czy operacyjny, http://www.finanse.egospodarka.pl/42202, Leasing-finansowy-czy-operacyjny,1,48,1.html (dostęp: 01.05.2011). Fisher B. (2007), American way nad Wisłą, http://ludzie.pb.pl/bogdan-fischer/1191809,69937, american-way-nad-wisla (dostęp: 05.05.2011). Gut P. (2006), Kreatywna księgowość a fałszowanie sprawozdań finansowych, C.H. Beck, Warszawa. Hołda A., Kutera M., Surdykowska S.T. (2006), Oszustwa księgowe, Difin, Warszawa. Hołda A. (2006a), Oszustwa księgowe w praktyce, „Biuletyn e-rachunkowość”, http://e-rachunkowosc.pl/artykul.php?view=629&part=2 (dostęp 05.05.2011). Hołda A. (2006b), Manipulowanie odpisami amortyzacyjnymi i nakładami na ulepszenia, „Rachunkowość”, nr 9, http://e-rachunkowosc.pl (dostęp 05.05.2011). Kamela-Sowińska A. (2006), Wprowadzenie, [w:] P. Gut, Kreatywna księgowość a fałszowanie sprawozdań finansowych, C.H. Beck, Warszawa, s. 15. Kotler Ph., Caslione J.A. (2009), Chaos. Zarządzanie i marketing w erze turbulencji, MT Biznes, Warszawa. Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (MSR) oraz Interpretacje według stanu na dzień 1 stycznia 2007 r., T. 1 (2007), International Accounting Standards Board, SKwP, Warszawa. Nowak E. (2008), Analiza sprawozdań finansowych, PWE, Warszawa. Piłat K. (2011), Firmy za rzadko wykazują zobowiązania warunkowe, „Rzeczpospolita”, nr 5/9, www.rp.pl (dostęp: 29.04.2011). Rozensztangiel A. (1995), Upiększanie danych w sprawozdaniach finansowych, „Rachunkowość”, nr 5, s. 252. Schilit H.M. (1993), Financial Shenanigans, McGraw-Hill, New York. Schneider K. (2007), Błędy i oszustwa w dokumentach finansowo-księgowych, PWE, Warszawa. Schopenhauer A. (2002), Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa. Stankunowicz E. (2011), 10 sposobów oszukiwania właściciela, „e-Businessman Magazine”, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/X/XB/10sposobow.html (dostęp: 03.05.2011). Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 139 Sprawozdania finansowe w krzywym zwierciadle ibu tio np roh dis tr Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. 2002, nr 76, poz. 694, z późn. zm. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93. Watts J. (1996), Accounting in the Business Environment, Pitman Publishing, London. Wąsowski W. (2010), Kreatywna rachunkowość, Difin, Warszawa. Zawadzki A. (2007), Rezerwy oraz zobowiązania warunkowe w rachunkowości organizacji non profit, „Rachunkowość Stowarzyszeń, Fundacji, Organizacji non-profit”, nr 005/2007 z dnia 2007-05-01, http://ksiegowosc.infor.pl/rachunkowosc/zasady-ogolne/52760,Rezerwy-orazzobowiazania -warunkowe-w-rachunkowosci-organizacji-non-profit.html (dostęp: 04.05.2011). Zarzecki D. (2005), Motywy i sposoby manipulacji księgowych, „Biuletyn e-rachunkowość”, http://e-rachunkowosc.pl/artykul.php?view=249 (dostęp: 05.05.2011). on ly - Strony internetowe lu se Wiadomości WP, WorldCom ogłosił bankructwo (2002), www.wiadomosci.wp.pl/kat,1349, title,USA-WorldCom-oglosil-bankructwo,wid,277912,wiadomosc.html?ticaid=1c296 (dostęp: 01.05.2011). Ustawa Sarbanes-Oxley (2011), www.wikipedia.pl/org/wiki/Ustawa_Sarbanes-Oxley (dostęp 02.05.2011). Sarbanes-Oxley Act (2002), www.soxlaw.com, dostęp 02.05.2011. y is for pe rso na Streszczenie Wydarzenia gospodarcze w Stanach Zjednoczonych w latach 2000–2001, w szczególności afera Enronu i WorldComu sprawiły, że powstał termin określany mianem „kreatywna księgowość”. Z kreatywną księgowością mamy do czynienia, gdy dopuszczone ustawowo zasady, zwyczaje i polityki księgowe są tak dobrane, aby zaprezentować najbardziej pożądany w danych okolicznościach obraz przedsiębiorstwa, ale niekoniecznie stanowiący rzetelne odzwierciedlenie rzeczywistości. Działania takie utożsamiane są z fałszowaniem sprawozdań finansowych w celu ukrycia lub zniekształcenia rzeczywistych wyników finansowych lub finansowej kondycji jednostki. Istnieje wiele sposobów fałszowania sprawozdań, niemniej jednak wykrystalizowały się pewne ogólne techniki, które są niewątpliwie konkretyzacją tego procederu. Celem artykułu jest ukazanie istoty negatywnych praktyk księgowych, jak i możliwości fałszowania sprawozdań finansowych. Przedstawione informacje i rozważania mogą być przydatne dla inwestorów, analityków finansowych, jak i członków kierownictwa firmy, dla których wyniki analizy ekonomicznej (opartej na sprawozdaniach finansowych) stanowią podstawę do podejmowania decyzji przyszłych i bieżących. Zaprezentowane w artykule techniki fałszowania są przykładowe i zostały wybrane spośród wielu na podstawie analizy literatury przedmiotu. is c op Summary The financial statements in „National Lampoon” Economic developments in the United States in 2000–2001, particularly Enron and WorldCom scandal have made a phenomenon which was called creative accounting. With creative accounting we have to do, when permitted by law principles, customs and accounting policies are selected to present the most desirable in the circumstances image the company, but which is not necessarily a reliable reflection of reality (Zarzecki, 2005). Such activities are associated with counterfeiting of financial statements to conceal or distort the actual financial results or financial condition of the unit. There are many ways of falsification of reports, however, have developed some general techniques which are undoubtedly the concretization of these practices. Th This copy is for personal u This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Katarzyna Stochniałek-Mulas, Katarzyna Fita 140