docprzeczytaj całość
download 
Reklamacja Transkrypt
przeczytaj całość
Krzysztof Lech* Przedsiębiorczość społeczna: tradycje, szkoły i modele organizacyjne Streszczenie Artykuł obejmuje dwa aspekty przedsiębiorczości społecznej, tj. tradycje i szkoły oraz jej modele organizacyjne, których niejasny charakter stanowi przyczynę podjętej tutaj tematyki. Analizuje dwie takie tradycje i cztery wywodzące się z nich orientacje teoretyczne, a także dwie typologie modeli organizacyjnych. Przeprowadzone analizy wykazały niekonkluzywność tych modeli i bezzasadność roszczeń szkół do uznawania za trafne głoszonych przez nie poglądów. Za przyczynę tego stanu można uznać wykorzystywanie do ich opisu pojęć nieostrych, co do pewnego stopnia można usprawiedliwiać wczesną fazą badań nad nim. Postuluję zatem ostrożność w ferowaniu zbyt pochopnych rozstrzygnięć oraz kontynuację badań zmierzających do wypracowania ujęć unifikacyjnych zjawiska przedsiębiorczości społecznej. Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, przedsiębiorczość społeczna, modele organizacyjne Wprowadzenie Artykuł dotyczy zjawiska przedsiębiorczości społecznej. Zawiera analizę i krytykę poglądów badaczy zajmujących się tym specyficznym i jeszcze nie do końca rozpoznanym fragmentem rzeczywistości gospodarczej. Stanowi kontynuację rozważań zawartych w artykule Przedsiębiorczość społeczna. Prolegomena: termin i definicje, który ukazał się w poprzednim numerze „Zarządzania Zmianami”. Czytelnik ma tym razem okazję zapoznać się z dwoma kolejnymi aspektami zjawiska społecznej przedsiębiorczości, tj. jego tradycjami i szkołami oraz modelami organizacyjnymi podmiotów działających w oparciu o tę nową doktrynę aktywności gospodarczej1. Artykuł składa się z trzech rozdziałów: 1. Tradycje i szkoły przedsiębiorczości społecznej, 2. Modele organizacyjne przedsiębiorczości społecznej, oraz 3. Analiza i krytyka stanowisk teoretycznych odnośnie podjętych kwestii. W ramach pierwszego omówiłem dwie tradycje stanowiące uwarunkowania zjawiska, tj. tradycję amerykańską oraz * Mgr/MBA Krzysztof Lech — doktorant, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, e-mail: [email protected]. 1 „Nową” relatywnie do czasów współczesnych, a dokładniej: wieku XX i XXI, czyli kultury ekonomii neoklasycznej. Pierwsze wzmianki właściwe dla doktryny przedsiębiorczości społecznej przypisuję greckiemu filozofowi Demokrytowi, który na przełomie V i IV w p.n.e. miał głosić, że: „Gdy możni przemogą się i tym, którzy nic nie posiadają, udzielą pożyczki, niosą pomoc i okazują życzliwość, jest już w tym litość, solidarność, zbratanie, wzajemna pomoc i zgoda obywateli i tyle innych korzyści, że nikt by ich nie potrafił wyliczyć” [Legowicz 1968, s. 110]. Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl 29 Z Z / tradycję europejską. Ponadto w ramach każdej z nich przedstawiłem po dwa ośrodki badawcze, będące równocześnie centrami rozwoju i popularyzacji wiedzy o badanym zjawisku. Każdy z tych ośrodków reprezentuje nieco odmienne, choć zbliżone do pozostałych stanowisko odnośnie natury zjawiska. Szkoły działające w obrębie tradycji amerykańskiej to Social Innovation School i Social Enterprise School; z kolei do ośrodków istniejących w tradycji europejskiej należą Emergence of Social Enterprise oraz United Kingdom. Rozdział pierwszy artykułu podsumowuje zestawienie różnic i podobieństwa szkół. W ramach rozdziału drugiego przedstawiłem dwie typologie modeli organizacyjnych (po cztery i trzy typy rozwiązań organizacyjnych), mianowicie modele według Abdou, Fahmy i Greenwald oraz modele według Schwab Foundation for Social Entrepreneurship. Artykuł zamyka rozdział trzeci, w którym przeprowadziłem krytyczną analizę części przedstawionych tez badaczy oraz wskazałem możliwe sposoby ich przezwyciężenia. Intencja przedstawienia w sposób wyczerpujący podjętych zagadnień wymagałaby znacznie więcej miejsca, niż jest to możliwe w niniejszych Zeszytach Naukowych ze względu na ograniczenia objętości tekstów publikowanych. Chociaż kryterium doboru danych do badania były istotne walory poznawcze odpowiadających tematyce informacji, to jednak znaczną ich część trzeba było pominąć. Z pozostałymi niuansami podjętych tu kwestii Czytelnik może w dowolnym momencie zapoznać się za pośrednictwem istniejącej literatury, której spis umieściłem na końcu artykułu. 30 1. Tradycje i szkoły Według Hoogendoorna, Penningsa i Thurika wielość istniejących definicji przedsiębiorczości społecznej oraz różnic między nimi świadczy o tym, że wywodzą się one z różnych tradycji gospodarczych i kulturowych [Hoogendoorn et al. 2009, s. 4]. Zgodnie z Lehnerem, tradycje takie są co najmniej dwie: amerykańska oraz europejska [Lehner 2012, s. 40]. Wymienieni badacze równocześnie głoszą, że odmienne tradycje przyczyniły się do powstania czterech różnych stanowisk teoretycznych, czyli inaczej mówiąc, szkół zjawiska przedsiębiorczości społecznej. Na gruncie kultury amerykańskiej wskazuje się na istnienie Social Innovation School i Social Enterprise School, a na gruncie europejskim Emergence of Social Enterprise i United Kingdom. Szkoły te opisuje się za pomocą takich czynników różnicujących, jak podstawowa jednostka obserwacji, związek misji z usługami, forma prawna, innowacyjność, dystrybucja zysków, źródła przychodu oraz sposób zarządzanie. Celem lepszego zrozumienia szkół prezentacja ich została poprzedzona omówieniem tych uwarunkowań zewnętrznych, które bezpośrednio przyczyniły się do wyzwolenia charakterystycznych dlań zachowań gospodarczych. Zaprezentowane dalej uwarunkowania odnoszą się głównie do sytuacji gospodarczej wskazanych regionów oraz stopnia zaangażowania rządów państw w kwestie socjalne ich obywateli. 1.1 Tradycja amerykańska Jedną z istotnych przyczyn powstania zjawiska przedsiębiorczości społecznej w Stanach Zjednoczonych Ameryki był kryzys gospodarczy lat 70. i 80. ubiegłego wieku. Wśród wielu jego krajowych konsekwencji były duże cięcia środków Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl finansowych w instytucjach federalnych oraz organizacjach non profit realizujących społeczne i publiczne programy socjalne. Programy te odnosiły się do takich aspektów życia, jak pomoc najuboższym, edukacja, opieka zdrowotna czy ochrona środowiska. Jednym z efektów tych cięć było wymuszenie na organizacjach poszukiwania nowych źródeł finansowania ich aktywności. W przypadku organizacji non profit skutecznym rozwiązaniem problemu okazało się prowadzenie działalności gospodarczej. Czerpane z nich zyski pozwalały im dalej realizować społeczne misje, a w wielu przypadkach wręcz umożliwiały ekspansję na dodatkowe obszary pomocowe [Hoogendoorn et al. 2009, s. 6 i n.]. Zjawisko przedsiębiorczości społecznej należy przeto rozumieć, jako taki właśnie rodzaj działalności i ponadto czynić to w relacji do wskazanych okoliczności. Ponieważ opisywane wydarzenia i zmiany dotyczyły organizacji posiadających różne ramy prawne, to postuluje się także, aby przedsiębiorczości społecznej nie redukować do określonych sektorów i ich pojedynczych form istnienia. Dwiema instytucjami, które od lat prowadzą badania nad zjawiskiem rozumianym w ten sposób są Ashoka oraz Skoll Foundation2. Są to fundacje, które oprócz prowadzenia i wspierania badań naukowych nad zjawiskiem przedsiębiorczości społecznej, podejmują również szereg działań mających na celu zwiększenie jego skali. Działają one między innymi na rzecz znoszenia barier tych przedsięwzięć, a także w celu zwiększania świadomości społecznej co do ich istnienia. Szkołami, które powstały na bazie prowadzonych przez te fundacje prac są Social Innovation School i Social Enterprise School [Hoogendoorn et al. 2009, s. 6 i n.]. Social Innovation School. Zgodnie ze stanowiskiem Social Innovation School (SIS), przedsiębiorcy społeczni to osoby, które przeciwstawiając się społecznym problemom rozwiązują je w innowacyjny sposób. Stąd też istotą podejścia szkoły do zjawiska jest koncentrowanie się na jego aspekcie tworzenia nowych i lepszych rozwiązań zaspokajania społecznych potrzeb [Hoogendoorn et al. 2009, s. 7 i n.]. Narzędziem, które ma temu służyć są przedsiębiorstwa for profit bądź non profit zakładane właśnie przez przedsiębiorców społecznych. Silne wsparcie w uruchamianiu tego typu przedsięwzięć oferują głównie fundacje, które stworzyły także podwaliny filozoficzne szkoły. Ośrodkiem tej formacji intelektualnej jest fundacja Ashoka, która została założona w 1980 r. przez Billa Draytona. Takie zorientowanie szkoły na kwestie przedsiębiorczości społecznej bierze się z jej nierozerwalnego związku z wielowiekową tradycją ducha przedsiębiorczości komercyjnej. Istotne funkcje tej ostatniej, tj. poszukiwanie, ewaluacja i wykorzystywanie szans są adaptowane przez przedsiębiorstwa powstałe w celu rozwiązywania społecznych problemów [Dees et al. 2006, s. 44]. W przypadku fenomenu przedsiębiorczości społecznej największe szanse utożsamia się z możliwościami zaspokajania społecznych potrzeb za pomocą innowacyjnych narzędzi, co między innymi ma uzasadniać także nazwę samej szkoły [Hoogendoorn et al. 2009, s. 7 i n.]. Więcej informacji na temat działalności obu fundacji oraz wyników prowadzonych przez nie badań na stronach internetowych: www.ashoka.org i www.skollfoundation.org. 2 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl 31 Z Z / Social Enterprise School. Głównym przedmiotem zainteresowania Social Enterprise School (SES) są przedsiębiorstwa non profit, które prowadzą działalność gospodarczą w celu uzyskiwania środków finansowych i przeznaczania ich na realizację celów społecznych. Istotną przy tym aspiracją jest osiąganie częściowej bądź całkowitej niezależności od zewnętrznych środków finansowania, czyli takich, jak granty, subwencje itp. Aspiracje te wynikają z konieczności utrzymywania nieprzerwanej ciągłości w świadczeniu usług społecznych, co często okazywało się niemożliwe z przyczyn niezależnych od organizacji pomocowych [Hoogendoorn et al. 2009, s. 8]. Podejście to ponadto promuje potrzebę implementowania instrumentów zarządzania właściwych dla typowych przedsiębiorstw komercyjnych, czego uzasadnieniem ma być szansa na poprawę efektywności w funkcjonowaniu poszczególnych obszarów operacyjnych organizacji [Dees et al. 2006, s. 43 i n.]. Inspiratorem takiego podejścia do zjawiska był Edward Skloot, który w 1980 r., jako jeden z pierwszych, zainicjował przedsięwzięcie posiadające wskazane cechy. Ważnym ośrodkiem rozwoju i promocji filozofii szkoły jest organizacja National Gathering of Social Entrepreneurs. Podobnie jak w przypadku Ashoka również i ona przypisuje duże znaczenie duchowi przedsiębiorczości komercyjnej i nim właśnie zaleca uzasadniać swoje podejście do zagadnienia [Hoogendoorn et al. 2009, s. 6 i n.]. 1.2. Tradycja europejska Zjawisko przedsiębiorczości społecznej w Europie powstawało w okolicznościach podobnych do amerykańskich, mianowicie w czasie kryzysu gospodarczego lat 80. ubiegłego stulecia. 32 Niemniej w tym przypadku potrzebę podejmowania działań właściwych dla przedsiębiorczości społecznej wymusiło wycofywanie się lub opóźnianie państwa w dostarczaniu społeczeństwu usług socjalnych. Sytuacja ta powodowała lawinowe powstawanie nowych organizacji społecznych non profit, które mniejszą bądź większą uwagę przypisywały działalności gospodarczej [Hoogendoorn et al. 2009, s. 6 i n.]. Istotną różnicą było podejmowanie w Europie aktywności społecznie przedsiębiorczej głównie przez organizacje nowo powstające, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych Ameryki wystarczyło tylko modyfikować zasady działania podmiotów wówczas już istniejących. Równie ważną różnicą między kontynentami była odmienność postaw ich rządów państw względem kwestii zabezpieczenia społecznego. O ile w Stanach Zjednoczonych Ameryki niewiele angażowano się w działalność zapewniającą bezpieczeństwo socjalne ich obywatelom, o tyle w przypadku krajów europejskich był to najczęściej ich kluczowy priorytet. Efektem różnic między tradycjami było powstawanie odmiennych struktur niezaspokojonych potrzeb społeczeństw i w konsekwencji różnych przedmiotów aktywności społecznej organizacji [Hoogendoorn et al. 2009, s. 6 i n.]. W Europie na przykład ich aktywność koncentrowała się głównie na potrzebach mieszkaniowych zmarginalizowanych grup społecznych, opiece nad dziećmi, rewitalizacji obszarów miejskich oraz programach zatrudnienia dla osób długotrwale bezrobotnych. Odmienne cele społeczne spowodowały wtedy wykształcenie się równie odmiennych rozwiązań organizacyjnych. W Europie były to głównie organizacje non profit oraz różnego typu spółdzielnie, do których Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl celów należało wywieranie pozytywnych efektów społecznych za pomocą korzyści uzyskiwanych z pracy lub działalności gospodarczej. Inaczej niż w Stanach Zjednoczonych Ameryki, sektor przedsięwzięć społecznych był silnie stymulowany do rozwoju przez publiczne instytucje szczebla regionalnego, państwowego oraz wspólnotowego, a jednocześnie mniej przez fundacje, które kluczową rolę odgrywały za oceanem. Równocześnie znacznie większe zainteresowanie naukowe zjawiskiem przedsiębiorczości społecznej miało miejsce w Europie niż w Stanach Zjednoczonych, co w tym ostatnim przypadku uzasadnia prowadzenie badań głównie z inicjatyw fundacji i innych organizacji o podobnym profilu. Ciekawym jest przy tym fakt, że pomimo różnych usług świadczonych w poszczególnych krajach Europy, różnych modeli socjalnych w nich obowiązujących oraz dużej różnorodności form prawnych zjawiska, wykształciły się tylko dwie jego szkoły (podejścia). Są to Emergence of Social Enterprise oraz United Kingdom3 [Hoogendoorn et al. 2009, s. 6 i n.]. Emergence of Social Enterprise. Emergence of Social Enterprise (EMES) jest organizacją non profit, która powstała w 1996 r. w celu skupienia badaczy różnych dziedzin naukowych zajmujących się zjawiskiem przedsiębiorczości społecznej. Aspiracją tej orientacji intelektualnej jest opracowanie na tyle pojemnej definicji zjawiska, aby pozwalała ona ujmować wiele jego różnorodnych form organizacyjnych, co jest specyficzne właśnie dla krajów należących do Europy. Celem EMES jest również zwięk- szenie skali zjawiska, czyli wzrost liczby podmiotów realizujących ideę tego typu aktywności gospodarczej. Uważa się, że tym, co może ten proces przyspieszyć jest rozszerzenie zakresu możliwych form prawnych. [Hoogendoorn et al. 2009, s. 8]. Do czynników pozwalających uznać określoną organizację za specyficzną dla zjawiska, zalicza się podejmowanie działań na rzecz społeczeństwa, inicjowanie ich przez część jego członków, wysoki stopień autonomii oraz charakter partycypacyjny, a także możliwość podejmowania decyzji niezależnie od wielkości posiadanego kapitału. Przykład form prawnych takich organizacji stanowią stowarzyszenia, spółdzielnie, organizacje pomocy wzajemnej oraz fundacje. Istotną różnicą w odniesieniu do podejścia Social Enterprise School jest faktyczne dopuszczanie przez model EMES pewnych form absorbcji zysków osiąganych z tytułu różnych rodzajów aktywności organizacji, tj. także z działalności gospodarczej, z czym ma się do czynienia choćby w przypadku spółdzielni. Warto przy tym dodać, że chociaż spółdzielnie tego typu istnieją także i na gruncie tradycji amerykańskiej, to jednak dyskurs dyscypliny przedsiębiorczości społecznej nie uznaje ich za przejawy tego zjawiska [Hoogendoorn et al. 2009, s. 8 i n.]. United Kingdom. Pomimo że tzw. podejście United Kingdom (UK) posiada cechy charakterystyczne dla tradycji amerykańskiej oraz europejskiej kontynentalnej, to da się w nim wskazać na specyficzne tylko dla niego cechy. Historia konceptualizacji tego stanowiska bierze swój początek w latach 90. ubiegłego wieku Więcej informacji na temat działalności EMES i szkoły UK oraz wyników prowadzonych przez nie badań na stronach internetowych: www.emes.net i www.socialenterprise.org.uk. 3 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl 33 Z Z / i jest bezpośrednio związana z polityką realizowaną przez brytyjską Partię Pracy. Mianowicie jednym z priorytetów politycznych tego ugrupowania było zintensyfikowanie współpracy pomiędzy sektorem społecznym, publicznym i prywatnym. Zamierzenie to było kontynuowane także przez premiera Tony Blaira, który jako patron projektu Social Enterprise Coalition firmował prace nad tzw. „Social Enterprise Unit”. Zgodnie z tą orientacją przez przedsiębiorstwa społeczne uznaje się dzisiaj przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą umożliwiającą osiąganie im raczej społecznych niż ekonomicznych celów. Specjalnie ze względu na potrzeby takich przedsiębiorstw w 2004 r. wprowadzono niezbędne rozwiązania prawne. Nową formą prawną umożliwiającą ich zakładanie, oraz rozwój było Community Interest Company, w skrócie CIC4. Drugą z kolei istotną konsekwencją przyjętej wtedy polityki było uruchomienie w 2006 r. Ministerstwa Trzeciego Sektora. Do nadrzędnych zadań tego resortu należą: zwiększanie stopnia profesjonalizmu podmiotów należących do sektora, doskonalenie jego ram prawnych oraz ułatwianie mu dostępu do źródeł finansowania. Zgodnie z założeniami podejścia przedsiębiorstwa takie mogą być zakładane zarówno przez osoby fizyczne, ich związki oraz osoby prawne, a ponadto muszą podlegać zasadzie ograniczonej dystrybucji zysków [Hoogendoorn et al. 2009, s. 9]. 1.3. Istotne różnice i podobieństwa szkół Syntetyczny opis istotnych cech poszczególnych szkół rozpoczyna określenie przedmiotu ich podstawowych jednostek badawczych. W przypadku szkoły SIS jednostką taką są społeczni przedsiębiorcy. Przedsiębiorcy ci stanowią centralny punkt odniesienia dla całej konstrukcji teoretycznej utworzonej przez szkołę. Według jej przedstawicieli, pełnione przez tych przedsiębiorców funkcje odgrywają kluczową rolę w całym zjawisku. W przypadku pozostałych szkół poznawczy punkt ciężkości z pojedynczych przedsiębiorców przeniesiony jest na przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorców. Badacze dostrzegają ponadto różnice w kwestii odnoszącej się do inicjatorów przedsięwzięć społecznych. Podczas gdy w SIS najczęściej ma się do czynienia z pojedynczymi osobami, to inicjatorami aktywności społecznej w EMES są ich grupy. W przypadku dwóch kolejnych szkół (SES i UK) kwestia ta jest znacznie mniej wyraźna, niemniej przyjmuje się, że podmiotami inicjującymi mogą być w nich zarówno osoby indywidualne, ich grupy, jak również podmioty prawne [Hoogendoorn et al. 2009, s. 10]. Drugim czynnikiem różnicującym jest związek misji z usługami. Na gruncie SES i UK związek misji przedsiębiorstw z oferowanymi przez nie produktami i usługami nie jest uważany za konieczny i rzadko jako taki też występuje. Oferowane przez przedsiębiorstwa dobra mogą być z ich misjami zarówno powiązane, niepowiązane, jak również zajmować weń centralne miejsce. Praktyka ta ma Więcej informacji na ten temat na stronie internetowej Departamentu Biznesu, Innowacji i Umiejętności (BIS) Wielkiej Brytanii: www.bis.gov.uk/cicregulator. 4 34 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl Tabela 1. Tradycje i szkoły przedsiębiorczości społecznej Tradycja amerykańska Czynnik różnicujący Social Innovation School (SIS) Tradycja europejska Social Enterprise School (SES) Emergence Social Enterprice (EMES) United Kingdom (UK) Jednostka obserwacyjna przedsiębiorca przedsiębiorstwo przedsiębiorstwo przedsiębiorstwo Powiązanie z misją bezpośrednie bezpośrednie lub pośrednie bezpośrednie bezpośrednie lub pośrednie Struktura prawna bez ograniczeń non-profit ograniczenia bez ograniczeń Innowacje warunkowe obojętne obojętne obojętne Dystrybucja zysków bez ograniczeń ograniczone częściowo ograniczone częściowo ograniczone warunkowe obojętne istotne obojętne wielorakie zaangażowanie interesariuszy rekomendowane wielorakie zaangażowanie interesariuszy Źródła przychodów obojętne Zarządzanie obojętne Źródło: na podstawie B. Hoogendoorn, E. Pennings, B. Thurik, What do we know about social entrepreneurship? An analysis of empirical research, s. 10. umożliwić prowadzenie aktywności gospodarczej w sposób bardziej elastyczny, zmierzający ostatecznie do generowania niezależnych od niej przychodów. W obu pozostałych szkołach (SIS i EMES) usługi są z misją powiązane, bądź też zajmują w nich miejsce nadrzędne [Hoogendoorn et al. 2009, s. 10]. Trzecim elementem charakterystyki jest forma prawna. Zarówno w przypadku SIS, jak i UK forma prawna organizacji nie odgrywa istotnej roli, tzn. dopuszcza się, aby przedsiębiorstwa społeczne posiadały osobowości prawne zależnie od woli przedsiębiorców. Przeciwnie jest w szkole SES, gdzie założono, iż przedsiębiorstwa społeczne mogą posiadać zaledwie jedną kategorię form prawnych, a mianowicie tylko tę non profit. W przypadku szkoły EMES obowiązuje natomiast podejście, zgodnie z którym to stopień autonomii przedsięwzięć decyduje o dowolności lub nakazie stosowania określonych form prawnych [Hoogendoorn et al. 2009, s. 10]. Jeśli chodzi o czynnik czwarty, to jest nim innowacyjność. Czynnik ten znajduje szczególne zastosowanie w odniesieniu do podejścia reprezentowanego przez SIS. Konsekwencją przypisywania mu dużej wagi jest uznawanie go za kryterium decydujące o tym, czy dane przedsiębiorstwo można określić mianem społecznego. Zaznacza się przy tym, iż dla Ashoka stopień innowacyjności społecznej jest na tyle istotny, że to od niego wręcz zależy pozytywne bądź negatywne zaopiniowanie projektów starających się o dotację z funduszy zarządzanych przez fundację. Restrykcyjny charakter tej zasady pokazuje, jak mocno szkoła ta jest zakorzeniona właśnie w przedsiębiorczości w duchu Schumpetera. Jakkolwiek element innowacyjności nie jest do końca obojętny w przypadku trzech pozosta- Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl 35 Z Z / łych szkół, to jednak mało (bądź wcale) nie podkreśla się w nich jej znaczenia [Hoogendoorn et al. 2009, s. 11]. Najwięcej kontrowersji wiąże się z piątym czynnikiem różnicującym szkoły, tj. rozstrzygnięciami w zakresie dystrybucji zysków. W podejściu SIS przedsiębiorcy realizujący swe społeczne cele posiadają swobodę w doborze właściwych do tego narzędzi, co również oznacza brak ograniczeń w podziale zysków. Zupełnie odmienny stosunek do dystrybucji zysków występuje w szkole SES, gdzie przedsiębiorstwa podlegają pełnemu ograniczeniu. Ponadto według przedstawicieli szkoły SES, reguła ta ma stanowić cechę określającą rodzaj przedsiębiorstw, tj. ich społeczny bądź ekonomiczny charakter. Co się tyczy szkoły EMES i UK, to obowiązują w nich równocześnie dwa rozwiązania. Istniejące w Europie rozwiązania prawne wskazują na istnienie zarówno podmiotów nieposiadających prawa do dystrybucji zysków oraz takich, które prawo takie mają, ale tylko w ograniczonym zakresie [Hoogendoorn et al. 2009, s. 11]. Jako szósty czynnik wymienia się źródła przychodu. Zarówno w przypadku SES i w nieco mniejszym stopniu w szkole UK, istotną formą dochodów jest działalność gospodarcza. Jako uzasadnienie takiego podejścia wskazuje się możliwość zwiększania dzięki nim mocy finansowych przedsiębiorstw oraz częściowego lub całkowitego uniezależnienia się od środków pomocowych. Inaczej jest w przypadku szkoły SIS oraz EMES, gdzie przychody z działalności gospodarczej muszą stanowić główne źródła finansowania przedsiębiorstw. Fakt ten uzasadnia relatywnie duży stopień wykorzystywania innych możliwości źródeł finansowania [Hoogendoorn et al. 2009, s. 11]. 36 Ostatnim branym pod uwagę czynnikiem jest zarządzanie i jako takie odgrywa ono największą rolę w przypadku przedsiębiorstw właściwych dla szkoły EMES. W ujęciu tym przedsiębiorstwa cechują się zaangażowaniem wszystkich udziałowców, wysokim stopniem demokratyczności oraz partycypacyjnym charakterem przedsięwzięć. Ważną, ale zarazem nieco mniej istotną, rolę czynnik ten pełni w szkole UK. Ponadto, ze względu na istniejące tam formy prawne, cechuje się on większym zróżnicowaniem. Jeśli chodzi o szkołę SES, to opowiada się ona za pozostawianiem przedsiębiorstwom możliwe jak największej swobody w tym zakresie. Propozycji tej przyświeca myśl, iż to cele powinny decydować o doborze odpowiednich rozwiązań, a nie odwrotnie, co może niekiedy utrudniać bądź wręcz uniemożliwiać ich realizację. Charakterystyczne dla szkoły SES rozstrzygnięcia tej kwestii znajdują swoje zastosowanie również w odniesieniu do podejścia SIS [Hoogendoorn et al. 2009, s. 11]. 2. Modele organizacyjne Przedsiębiorczość społeczną można realizować przyjmując różne modele organizacyjne. Według wielu badaczy zjawiska jest ich co najmniej cztery. Modele te to: lewarowany non profit, przedsiębiorczy non profit, hybrydowy oraz biznes społeczny. Jak głoszą Abdou, Fahmy i Greenwald typologia tych rozwiązań opiera się na kombinacjach dwóch podstawowych zmiennych, tj. prawnie określonego stosunku do zysków oraz źródeł stanowiących je przychodów. Wymienione modele stanowią ponadto warianty spektralne dwóch skrajnych sytuacji reprezentowanych przez organizacje charytatywne non profit, oraz komercyjne Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl biznesy [Abdou et al. 2010, s. 18]. Istotnymi cechami tych pierwszych są: brak nastawienia na osiąganie wyników ekonomicznych bądź inaczej finansowych, oraz uzyskiwanie przychodów jedynie w formie dotacji, darowizn, grantów i im podobnych. Z kolei cechami właściwymi tym drugim są: nastawienie na osiąganie wyników finansowych, uzyskiwanie przychodów z działalności gospodarczej, a także maksymalizacja zysku akcjonariuszy [Abdou et al. 2010, s. 18]. Pozostałe warianty zmiennych wyznaczają wtedy modele organizacyjne, których specyfika operacyjna przekracza zakres działań obejmowanych przez przedsiębiorczość w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. 2.1 Modele według Abdou, Fahmy i Greenwald Pierwszy model tej typologii to „lewarowany non profit” i polega on na nieposiadaniu strategii zarobkowej, realizowaniu celów społecznych oraz finansowaniu tej działalności za pomocą ciągłych i pewnych partnerstw z innymi instytucjami. Wedle twórców typologii, organizacje realizujące ten model różnią się od charytatywnych organizacji non profit stopniem posiadanego bezpieczeństwa i wielkością uzyskiwanej pomocy. Większe zasoby finansowe i długoterminową pewność ich posiadania mają mieć organizacje lewarowane. Jak badacze zauważają, bezpośrednią tego konsekwencją jest większy potencjał społeczny organizacji oraz ich zrównoważony rozwój [Abdou et al. 2010, s. 18 i n.]. Zgodnie z przygotowanym przez Schwab Foundation for Social Entrepreneurship opracowaniem, kryterium denotacji celów społecznych modelu są wszelkie innowacyjne działania przeciwdziałające efektom niesprawności rynków i państw. Nadto przyjmuje się, że podejmowane przez lewarowane organizacje działania przynoszą wymierne korzyści także samym ich donatorom. Uzyskiwany przez to pożytek ma wzmacniać ich motywację i przekonanie o słuszności przejmowania funkcji finansowania organizacji lewarowanych [Schwab Foundation for Social Entrepreneurship 2012, s. 19]. Pod względem gospodarczym, rozwiązaniem bardziej zaawansowanym od modelu pierwszego jest model „przedsiębiorczy non profit”. Podobnie jak w poprzednim przypadku i to rozwiązanie odrzuca wszelkie aspiracje zarobkowe. Pomimo tego, że zamiast ambicji ekonomicznych występują w nim dążenia społeczne, to jednak sam generuje ono część uzyskiwanych przychodów. Wszystkie wpływy przeznaczane są jednak na opłacanie kosztów umożliwiających mu funkcjonowanie, a czynnikiem różnicującym go od modelu charytatywnego i lewarowanego non profit jest jeszcze większy potencjał finansowy i większa ciągłość jego pozyskiwania. Fakt ten powodowany jest częściowym bądź całkowitym uniezależnieniem organizacji od takich form finansowania, jakimi są dotacje, darowizny, granty i inne podobne. Cechy te znajdują bezpośredni wyraz w większej innowacyjności, kreatywności oraz długofalowości działań społecznie użytecznych [Abdou et al. 2010, s. 18 i n.]. Trzeci model, tzw. hybrydowy, stanowi twór powstały z połączenia dwóch innych. Model ten pozwala organizacjom wyznaczać cele zarówno społeczne, jak i ekonomiczne, choć nie na tym samym poziomie. O ile te pierwsze są autoteliczne, to te drugie instrumentalne. Realizację celów ekonomicznych gwarantuje prawo do prowadzenia działalności gospodarczej sensu stricto. Model ten łączy Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl 37 Z Z / więc dwa rozwiązania skrajne, mianowicie wspomniane już uprzednio charytatywne organizacje non profit oraz biznesy komercyjne [Abdou et al. 2010, s. 18 i n.]. Jednak podkreśla się równocześnie, że integralną cechą tego modelu jest wciąż misja o charakterze obywatelskim. By wyrazić to dosadniej: strategiczny ton tych organizacji wyznaczony jest celami społecznymi. Ponieważ podmioty realizujące ten model są wciąż organizacjami non profit, to prawo do uzyskiwania dotacji, darowizn, grantów i innych podobnych jest w nich zachowane. Uważa się także, iż wypadkową wskazanych cech konstytutywnych modelu jest wzmocnienie jego autonomii oraz jeszcze większy potencjał finansowy. Tym samym do jego cech konsekutywnych zalicza się nadal większą innowacyjność, kreatywność oraz długofalowy wymiar działań społecznie użytecznych [Schwab Foundation for Social Entrepreneurship 2012, s. 19]. Czwartym modelem wskazywanym przez badaczy jest „społeczny biznes”. W aspekcie aspiracji autotelicznych realizują go organizacje for profit, których misją jest także osiąganie społecznych celów. Przeciwnie do modelu „biznesów komercyjnych” cele prowadzące do zaspokajania aspiracji zarobkowych nie są w tym modelu ekonomiczne lecz przede wszystkim społeczne. Oznacza to, że w sensie instrumentalnym model wciąż utrzymuje cechy charakterystyczne dla organizacji non profit. Badacze zwracają przy tym uwagę na toczący się spór o wielkość proporcji między tymi dwiema kategoriami celów. Wedle Yunusa na przykład, wszystkie osiągane z tytułu aktywności gospodarczej przychody powinny być w pełni przeznaczane na cele społeczne i koszty podtrzymujące funkcjonowanie organizacji [Yunus 2011, ss. 47-52]. Z ko38 lei według Prahalada, część zysków może być przeznaczana na wypłaty dywidend dla właścicieli i osób zarządzających organizacjami. Uzasadnienie konieczności podziału zysków między aspiracjami społecznymi i ekonomicznymi, Prahalad znajduje w potrzebie zachęcania potencjalnych inwestorów do angażowania się w tego rodzaju przedsięwzięcia [Prahalad et al. 2002, ss. 2-8]. Istotnym założeniem modelu jest ciągłe zwiększanie potencjału finansowego działających według niego organizacji. Zdaniem obu badaczy, środkiem do tego prowadzącym jest nadawanie organizacjom społecznie użytecznym charakteru analogicznego do cech posiadanych przez „biznesy komercyjne”. Zakłada się także, że domniemana emisja akcji tych organizacji oraz wprowadzanie ich na rynki obrotu papierami wartościowymi mogłyby w znaczący sposób przyspieszyć rozkwit całego sektora. Proponowana przez Schwab Foundation for Social Entrepreneurship proporcja między celami to 50% wartości całego przychodu. Trzeba przy tym dodać, iż według teoretyków zjawiska istotnym źródłem przychodu organizacji wciąż ma być i jest finansowanie charakterystyczne dla charytatywnych organizacji non profit, czyli możliwość uzyskiwania dotacji, darowizn, grantów i innych podobnych. Jako synergiczny efekt stałych konstytutywnych modelu uznaje się większy niż w poprzednich przypadkach potencjał czasu, innowacji, oraz kreatywności [Schwab Foundation for Social Entrepreneurship 2012, s. 19]. 2.2. Modele według Schwab Foundation for Social Entrepreneurship Skróconą wersję typologii opracowanej przez Abdou i innych przygotował Schwab Foundation for Social Entre- Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl preneurship. Zgodnie z nią wyróżnia się tylko trzy rozwiązania organizacyjne nadające się do prowadzenia działalności przedsiębiorczej społecznie. Są to „lewarowany non profit”, „hybrydowy non profit”, oraz „społeczny biznes”. Charakterystyka ich jest niemal taka sama, jak w przypadku modeli wcześniej prezentowanych. Zgodnie z opinią badaczy ze Schwab Foundation, przykładowy model „przedsiębiorczy non profit” jest co do istoty prawie identyczny, jak model „hybrydowy”. Różnica między nimi polega bardziej na rodzaju przychodów, niż ich kategorii, tj. w obu przypadkach przychody są efektem aktywności bliższej „biznesom komercyjnym”, a zarazem dalsze od „charytatywnych organizacji non profit” [Schwab Foundation for Social Entrepreneurship 2012, s. 19]. Wykorzystując swą typologię Schwab Foundation przeprowadził w 2012 r. badanie mające na celu, między innymi, określenie częstości stosowania poszczególnych rozwiązań organizacyjnych. W próbie badawczej obejmującej 174 przedsiębiorstwa społeczne 39 działało w oparciu o model „lewarowany non profit”, 51 w oparciu o model „społecznego biznesu”, a 84 wykorzystywany model „hybrydowy”. W trakcie badań określono także, że spośród wszystkich przedsiębiorstw 39 było zlokalizowanych w Ameryce Południowej, 16 w Ameryce Północnej, 17 na Bliskich Wschodzie, 21 w Afryce, 38 w Europie, 42 na Dalekim Wschodzie i tylko 1 w Australii [Schwab Foundation for Social Entrepreneurship 2012, ss. 20-23]. 3. Krytyczna analiza stanowisk teoretycznych zakresie przedsiębiorczości społecznej Powyżej przedstawiłem dwie tradycje zjawiska przedsiębiorczości społecznej, cztery związane z nimi szkoły oraz dwie typologie jego modeli organizacyjnych. W tym rozdziale, na miarę możliwości i charakteru niniejszej formy prezentacji, podejmę próbę ich omówienia. Odnośnie do pierwszego zaprezentowanego aspektu fenomenu koniecznym jest stwierdzić, że określone determinanty gospodarcze stanowią jedną z ważniejszych przesłanek, których analiza jest istotna dla co najmniej częściowego wyjaśnienia zjawiska. Jak wcześniej powiedziano, ekonomicznym tłem ukazanych tradycji, tj. amerykańskiej i europejskiej były właściwe dlań kryzysy gospodarcze. Kryzysy te powodowały, iż ówczesna podaż usług pomocowych podmiotów prywatnych oraz publicznych malała, co było konsekwencją zwiększenia się ich ograniczeń budżetowych, tzn. liczba administrowanych przez te podmioty środków rzeczowych i pieniężnych była mniejsza niż przed wystąpieniem kryzysów. Innym wyrazem pogarszającej się sytuacji gospodarczej krajów było zmniejszanie wielkości popytu gospodarstw domowych, co odpowiadało wzrostowi cen dóbr, oraz rosnącemu bezrobociu. Adekwatnie do wskazanych zmian zwiększeniu ulegał popyt potencjalny na dobra, tzn. ilość niezaspokojonych potrzeb poszczególnych jednostek społecznych i liczba ich samych rosła. Jedną z konsekwencji pogarszającej się sytuacji bytowej ludzi było podejmowanie przez publiczne i prywatne podmioty pomocowe działań zmierzających do zmniejszenia ograniczeń budżetowych. W przypadku organizacji charytatywnych przykładem takich działań było rozpoczynanie aktywności właściwej dla typowych przedsiębiorstw komercyjnych, tj. w celu osiągania dodatkowych przychodów oferowały one odpłatnie dobra, na które istniał efektyw- Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl 39 Z Z / ny popyt. Ponieważ zapotrzebowanie na usługi pomocowe istniejących organizacji przewyższało ich możliwości podażowe, to równocześnie powstawały nowe, przyjmując dotychczasowe bądź innowacyjne formy tworzenia przychodów. Chociaż wskazana przez badaczy geneza przedsiębiorczości społecznej rzeczywiście wiąże się z występowaniem kryzysów, to jednak w dużej mierze wydaje się ona bardziej odpowiadać czynnikom ją wzmagającym. Jednocześnie kryzysy gospodarcze są zjawiskami, które pełniąc funkcję skupiania nań uwagi, nakierowują na te aspekty gospodarujących społeczeństw, które stanowią faktyczną przyczynę uruchamiania działań właściwych dla przedsiębiorczości społecznej. Silną przesłanką tej aktywności jest istnienie popytu potencjalnego, zwłaszcza na dobra zaspokajające potrzeby leżące w dolnej części piramidy Maslowa. Wtedy, zależnie od występowania wzrostu bądź spadku gospodarczego, wielkość tego popytu ulega odpowiednim zmianom w przeciwnym kierunku. Przede wszystkim, więc jedną z genez konstytutywnych zjawiska jest istnienie popytu potencjalnego, któremu adekwatnie do wskazanej kategorii dóbr i łącznym niedoborem ich podaży odpowiada potoczne określenie „problem społeczny”. Drugą genezą konstytutywną zjawiska jest wtedy istnienie aspiracji do podejmowania działań w celu rozwiązywania tych problemów, tj. zaspokajania popytu potencjalnego tej specyficznej grupy konsumentów. Niezależnie od rodzaju czynności podejmowanych przez podmioty motywowane rozwiązywaniem społecznych problemów noszą one cechy właściwe dla przedsię- biorczości gospodarczej w ogóle5. W tym sensie, za społecznie przedsiębiorcze trzeba uznawać także te działania, które były charakterystyczne dla organizacji charytatywnych nieprowadzących aktywności gospodarczej sensu stricto, tj. nietworzących przychodów z wymiany ekwiwalentnej oferowanych dóbr w celu maksymalizacji zysku z tego. Z bardziej oczywistych powodów za przedsiębiorcze społecznie uznaje się jednak te działania, które w celu realizacji aspiracji społecznych, tj. zaspokajania popytu potencjalnego na określone dobra, tym razem zwiększały niezbędne do tego zasoby przez tworzenie przychodów z wymiany ekwiwalentnej dóbr oferowanych konsumentom na rynkach efektywnych. Trzecią, lecz nie nieodzowną, genezą konstytutywną zjawiska jest możliwość powiązania aspiracji właściwych dla organizacji charytatywnych z aspiracjami charakterystycznymi dla przedsiębiorstw komercyjnych na tym samym autotelicznym poziomie, tzn. że cel zaspokajania popytu potencjalnego i efektywnego społeczeństwa można realizować w sposób zyskowny dla podmiotu takich działań. Nieco odrębną, niż wskazane przyczyny zjawiska, jest kwestia jego uwarunkowań instytucjonalnych, a szczególnym ich rodzajem jest stosunek państwa do kwestii zabezpieczenia społecznego i to w nim właśnie badacze dostrzegali istotne determinanty jego rozwoju. Zależnie wtedy od jego form, skali oraz efektywności, popyt potencjalny konsumentów w różnych krajach będzie miał różną wielkość i odmienną strukturę. Konsekwentnie im lepsza będzie sytuacja gospodarcza danego kraju oraz im spraw- Nieekwiwalentny sposób dokonywania obrotu dobrami nie wyłącza go ze sfery zdarzeń gospodarczych, lecz stanowi drugi obok wymiany ekwiwalentnej tego sposób. 5 40 Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl niej będzie ono realizowało politykę tego zabezpieczenia, tym mniejszy winien być popyt na usługi przedsiębiorstw społecznych i tym mniejszej ich liczby można się spodziewać. Zależnie od uwarunkowań instytucjonalnych w postaci ram prawnych przedsiębiorstwa społeczne będą przyjmować różne ich formy. Podczas gdy w krajach europejskich będzie ich duża różnorodność, o tyle w Stanach Zjednoczonych Ameryki ich liczba będzie relatywnie mniejsza, a przyczynę tego stanowi mniejsza heterogeniczność obowiązującego tam systemu prawnego. Jeszcze inną kategorią uwarunkowań zjawiska jest kultura, a zwłaszcza jej warstwa naukowa. Odmienne doktryny teorii ekonomii i zarządzania implikują zarówno rozmaite cechy jakościowe istniejących przedsiębiorstw społecznych, jak również wielorakie ramy ich percepcji i interpretacji. Świadomość tego faktu jest istotna, bowiem pozwala zmniejszyć ryzyko popełniania błędów poznawczych, które ostatecznie wywierają określone i niekoniecznie pożądane konsekwencje w wymiarze gospodarczym empirii. Nieobojętne są przy tym pozostałe warstwy kultury, jak na przykład ta dotycząca wartości etycznych. Wynikające zeń regulatory postaw stanowią często główne przyczyny określonych zachowań ludzi. Podczas gdy jedne z nich będą pośrednio wpływać na zwiększenie wielkości potencjalnego popytu społeczeństwa, to inne będą prowadzić do jego zmniejszenia. Warstwa ta nabiera szczególnego znaczenia w relacji do warstwy naukowej i jej aspektu antropologicznego. O znaczeniu przyjętego niegdyś przez Adama Smitha założenia o egoistycznej naturze człowieka nie sposób tutaj nie wspomnieć, konsekwencją bowiem koniunkcji tego założenia i wartości etycznych jest współ- czesny obraz praktyk gospodarczych krajów cywilizacji Zachodu oraz mająca w nich swą przyczynę część istniejących problemów społecznych. Chociaż więc poglądy badaczy odnośnie zjawiska przedsiębiorczości społecznej odsłaniają tylko część spośród odpowiadających mu cech, to jednak koniecznym jest uznać za nie w pełni trafną ich skłonność do ograniczania jego genezy i istoty. Można tutaj wskazać występowanie szkodliwej inklinacji do ulegania modzie na generalizację wniosków z badań nad fragmentami przedsiębiorczości na jej wymiar całościowy, którego to ryzyka nie uniknęła żadna z omówionych szkół. Trzeba od razu dodać, że wielość szkół przedsiębiorczości społecznej może znamionować kilka istotnych faktów. Na przykład ten, że zjawisko przejawia się na wiele różnych sposobów bądź też, że trzy spośród opisanych szkół zajmują się czymś, co niekoniecznie posiada cechy dla niego adekwatne. Bezpiecznie więc będzie uznać, że zjawisko zajmujące szkoły posiada różne oblicza oraz, że jeszcze nie zostało ono wystarczająco poznane. Wprawdzie wymieniane przez badaczy różnice między szkołami faktycznie istnieją, to jednak część spośród głoszonych przez nich poglądów lepiej jest odczytywać w szerszym niż one kontekście znaczeniowym, mianowicie poprzez wykazywane przez nie symptomy. W przeciwnym wypadku koniecznym będzie uznawać przedsięwzięcia nieinnowacyjne, które eliminują społeczne problemy, za społecznie nieprzedsiębiorcze, co jako kryterium warunkujące jest charakterystyczne dla szkoły SIS i kwestię tę sprowadza do absurdu. Konsekwencją nieostrości stosowanych przez badaczy pojęć są jeszcze mniej konkluzywne od wniosków o szkołach wnioski o mo- Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl 41 Z Z / delach organizacyjnych, co jednak nie w pełni przekreśla ich walory merytoryczne. Brak w praktyce definiowania pojęć takich, jak „for profit”, „non profit”, „zysk ekonomiczny”, „zysk społeczny”, „cele ekonomiczne”, „cele społeczne” itd., powoduje, że w odpowiednich kontekstach wykorzystuje się ich różne znaczenia. Nieostrość stosowanych pojęć i opisów jest wtedy wstępem do wielu nadinterpretacji i nieporozumień. Badacze w zależności od motywacji operują tymi samymi pojęciami do wyrażania odmiennych znaczeń, które mają opisywać elementy zajmującego ich przedmiotu. Postulowane przez nich opisy modeli są w dodatku na tyle ogólne, że granice między nimi zacierają się. Tak krzyżujące się sensy wydają się przeszkodą uniemożliwiającą uchwytywanie ich stałych i zmiennych cech konstytutywnych. Jednocześnie skłaniam się ku poglądowi, iż niepodobna budować klasyfikacji zjawisk nie dysponując żadną a priori formą poznania, co bywa tym niebezpieczniejsze, gdy nastawienie badawcze wyznaczają pojęcia niezdefiniowane. Jakkolwiek na wyższym poziomie precyzji proponowane przez badaczy typologie posiadają wskazane wyżej mankamenty poznawcze, to jednak na niższym wskazują na faktyczną możliwość istnienia różnych rozwiązań organizacyjnych zjawiska przedsiębiorczości społecznej, co dotychczas nie zostało jeszcze uchwycone. Okazuje się również, że niedoskonałość tych modeli nie stanowi na tyle dużej przeszkody, aby uniemożliwić realizację idei przedsiębiorczości społecznej w praktyce dnia codziennego. Jakkolwiek wiele jeszcze jest niepewnego w obszarze teoretycznym zjawiska, tak istnieją przecież specyficzne formy prawne umożliwiające jego rozwój. 42 Podsumowanie W artykule przedstawiłem dwie tradycje zjawiska przedsiębiorczości społecznej, cztery związane z nimi szkoły oraz dwie typologie modeli organizacyjnych. Ponadto przeprowadziłem analizę i krytykę poglądów badaczy odnośnie wskazanych aspektów fenomenu, co polegało na określeniu ich silnych i słabych stron oraz wprowadzeniu odpowiednich do nich korekt. Płynące z tego wnioski to: § badacze zajmują się jedynie niektórymi fragmentami i przejawami przedsiębiorczości społecznej, przez co ich wnioski nie są prawomocne dla całości zjawiska; § konsekwencją heteronomiczności pojęć stosowanych przez nich w badaniach jest niekonkluzywność modeli organizacyjnych zjawiska, co stwarza zagrożenie ich nieefektywnego wykorzystywania. Uważam zatem, że konieczne jest prowadzenie badań literaturowych i badań empirycznych zjawiska w celu wypracowania jednolitej konstrukcji teoretycznej, która pozwoli w przyszłości na wprowadzenie odpowiednich zmian w wymiarze instytucjonalnym państwa. Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl Bibliografia Abdou E., Fahmy A., Greenwald D., Nelson J. [2010], Social Entrepreneurship in the Middle East, Wolfensohn Centre For Development at Brookings, Washington DC. Dees J., Anderson B. [2006], Framing a Theory of Social Entrepreneurship. Building on Two Schools of Practice and Thought, ARNOVA, Indianapolis. Department for Business, Innovations & Skills [2010], Community Interest Company, London. Hoogendoorn B., Pennings E., Thurik B. [2009], What Do We Know About Social Entrepreneurship? An Analysis of Empirical Research, EMES, Ličge. Lech K. [2012], Przedsiębiorczość społeczna. Prolegomena: termin i definicje zjawiska, „Zarządzanie Zmianami”, Nr 3-4 Zeszyty Naukowe, PRET S.A., Warszawa. Lehner O. [2012], Social Entrepreneurship Perspectives. Triangulated Approaches to Hybridity, University of Jyväskylä, Jyväskylä. Prahalad C.K., Hart S.L [2002], The Fortune at the Bottom of the Pyramid, Booz Allen Hamilton, McLean. Schwab Foundation for Social Entrepreneurship [2012], Outstanding Social Entrepreneurs Switzerland, Geneva. Yunus M. [2011], Przedsiębiorstwo społeczne. Kapitalizm dla ludzi, ConCorda Sp. z o.o., Warszawa. Social Entrepreneurship: Traditions, schools and organizational models Summary The article embraces two issues regarding social entrepreneurship, i.e. traditions and schools as well as its organizational models whose vague nature constituted an incentive for elaboration on this subject matter. It describes two traditions and four theoretical orientations derived from them. Moreover, I discussed two typologies of organizational models. The analyses indicated inconclusiveness of these models and groundlessness of claims laid by the schools to acknowledge views expressed by them as entirely pertinent. I have found the reason for these in describing them by means of indistinct concepts, which, to some extent, may be justified by the early stage of studies in this field. At the same time I argue that caution should be exercised when passing decisions and the effort that aims at developing standardizing approaches to the phenomenon of social entrepreneurship, should be continued. Keywords: entrepreneurship, social entrepreneurship, organizational models Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 1/2013 (58) www.pou.pl 43
