Autoreferat - Wydział Geologii UW

dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
AUTOREFERAT
1. Imię i Nazwisko: Ewa Świerczewska-Gładysz
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe/ artystyczne:
1987 r. – tytuł magistra geologii uzyskany na Wydziale Geologii Uniwersytetu
Warszawskiego.
Tytuł pracy magisterskiej: „Wąsonogi z rodzaju Balanus Da Costa, 1978 z iłów
korytnickich”
Promotor: prof. dr hab. Wacław Bałuk.
2000 r. – stopień doktora Nauk o Ziemi w zakresie paleontologii na Wydziale Geologii
Uniwersytetu Warszawskiego.
Tytuł pracy doktorskiej: „Gąbki kampanu i mastrychtu doliny środkowej Wisły”
Promotor: prof. dr hab. Ryszard Marcinowski.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych:
1987 – 1988 Zakład Geologii, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego –
asystent stażysta.
1989 – 2000 Zakład Geologii, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego –
asystent; w tym urlop macierzyński i 3-letni urlop wychowawczy w latach 1993-1996.
2001 – 2013 Katedra Geologii, a po reorganizacji jednostki od 2009 r. Pracownia Geologii,
Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, od 2002 r. jako Wydział Nauk Geograficznych
Uniwersytetu Łódzkiego – adiunkt; w tym roczny urlop zdrowotny w 2001 r.
4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r.
o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki
(Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.):
a) tytuł osiągnięcia naukowego: Taksonomia i paleoekologia późnokredowych gąbek z
gromady Hexactinellida z południowej Polski i zachodniej Ukrainy.
b) (autor/autorzy, tytuł/tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa):
1
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
Publikacje składające się na osiągnięcie naukowe:
[1] Świerczewska-Gładysz, E. 2010. Hexactinellid sponges from the Santonian deposits of
the Kraków area (Southern Poland); Annales Societatis Geologorum Poloniae, 80, 253284. IF2010 = 0,184; IF pięcioletni = 0,817.
Koncepcja pracy, tekst i figury są mojego wyłącznego autorstwa. Mój wkład procentowy w
autorstwo pracy wynosi 100%.
[2] Świerczewska-Gładysz, E. 2012. Late Turonian and Early Coniacian ventriculitid
sponges (Lychniscosida) from Opole Trough (southern Poland) and their palaeoecological
significance. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 82, 201-224. IF2012 =1,18; IF
pięcioletni = 0,817.
Koncepcja pracy, tekst i figury są mojego wyłącznego autorstwa. Mój wkład procentowy w
autorstwo pracy wynosi 100%.
[3] Olszewska-Nejbert D. & Świerczewska-Gładysz E. 2012. Redescription of Cenomanian
hexactinellid sponges from Podillia (south-west Ukraine) and designation of neotypes.
Palaeontology, 55, 1265-1278. IF 2012= 1,652; IF pięcioletni = 1,758.
Jestem współautorem koncepcji pracy. Przeprowadziłam rewizję taksonomiczną gatunków
wyróżnionych przez Dunikowskiego jako nowe taksony. Uzupełniłam diagnozy gatunków
i opisałam badane okazy. Jestem autorką figur 3,5,7,9,11. Wspólnie ze współautorką
pracowałam w przygotowaniu manuskryptu. Mój wkład procentowy w autorstwo pracy
szacuję na 50%.
[4] Olszewska-Nejbert D. & Świerczewska-Gładysz E. 2013. Cenomanian (Late
Cretaceous) siliceous sponges from Nezvys’ko and Rakovets’ (western Ukraine).
Cretaceous Research, 43, 116-144. IF2012 = 1,630; IF pięcioletni = 2,024.
Jestem współautorem koncepcji pracy i głównym twórcą autoryzowanej części
systematycznej. Jestem autorką figur 4-13. Przeprowadziłam analizę paleoekologiczną oraz
porównawczą badanych gąbek z innymi zespołami gąbek kredowych. Wspólnie ze
współautorką pracowałam w przygotowaniu manuskryptu. Mój wkład procentowy w
autorstwo pracy szacuję na 50%.
[5] Świerczewska-Gładysz E. & Olszewska-Nejbert D. 2013. New cenomanian (Late
Cretaceous) hexactinellid sponge species from the western Ukraine. Journal of
Paleontology, 87, 696-709. IF2012 = 1,1; IF pięcioletni = 1,22.
Jestem współautorką koncepcji pracy. Wyróżniłam i opisałam nowe taksony. Fig. 3-8 są
mojego autorstwa. Mój wkład procentowy w autorstwo pracy szacuję na 70%.
2
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
IF podany wg danych podanych na stronach czasopism oraz z bazy Web of Sciences
uwzględniającej stan do 2012 roku; z uwagi na brak danych za rok 2013, IF dla prac
opublikowanych w roku 2013 przyjęłam wg danych z 2012 roku.
Oświadczenia współautorki określające indywidualny wkład w powstanie poszczególnych
prac znajduje się w Załączniku 4.
Omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz
z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania.
Numeracja publikacji składających się na osiągnięcie naukowe, oznaczonych symbolami [1][5] jest zgodna z wyżej wymienionym wykazem. Spis prac zacytowanych z mojego dorobku,
oznaczonych symbolami od (A1) do (E3), znajduje się w Załączniku 3.
Przedmiot badań
Przedmiotem moich badań były gąbki z gromady Hexactinellida Schmidt, 1870
występujące w utworach górnej kredy południowej Polski oraz zachodniej Ukrainy.
Tematyka
prac
nawiązuje
do
moich
wcześniejszych
badań
taksonomicznych
i
paleoekologicznych fauny gąbkowej z utworów kampanu i mastrychtu doliny środkowej
Wisły (B1). Rozszerzenie obszaru badań na południową Polskę i zachodnią Ukrainę
pozwoliło mi na analizę zespołów gąbkowych z utworów niższych pięter górnej kredy,
począwszy od cenomanu do santonu. W późnej kredzie opisane stanowiska znajdowały się w
obrębie rozległego morza epikontynentalnego, które rozciągało się od wysp brytyjskich przez
środkową Europę, aż po jej wschodnie krańce. Utwory górnej kredy na tym obszarze są
obecnie w znacznym stopniu zerodowane lub przykryte młodszymi osadami, co ogranicza
możliwość pozyskiwania materiału paleontologicznego. Z tego względu stosunkowo dobrze
rozpoznanych, późnokredowych zespołów gąbkowych jest niewiele. Zostały one opisane
głównie z południowej Anglii (np. Hinde 1883; Reid 1958-64), Normandii (Moret 1926),
północnej Francji (Defretin-Lefranc 1960), północnych Niemiec (np. Schrammen 1912, 1924;
Ulbrich 1974; Mehl 1992), Rugii (Nestler 1961) i zachodnich Czech (Počta 1883; Vodražka i
in. 2009). Fauna gąbkowa z obszarów położonych dalej na wschód, odpowiadających
centralnej i wschodniej części europejskiego basenu epikontynetalnego, jest bardzo słabo
poznana. Zespoły gąbkowe z wybranych przeze mnie stanowisk były dotychczas opracowane
w niewielkim stopniu, dlatego też głównym celem podjętych przeze mnie prac było opisanie
3
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
bioróżnorodności badanych zespołów, zrewidowanie wcześniejszych oznaczeń gąbek z
danego regionu, uzupełnienie opisów gatunków oraz porównanie badanej fauny gąbkowej z
innymi zespołami kredowych gąbek z terenu Europy. Tematykę badań zawęziłam do
przedstawicieli gromady Hexactinellida, gdyż w badanych przeze mnie zespołach gąbki te są
grupą dominującą.
Hexactinellida po wielkim rozkwicie w późnej kredzie stopniowo wymierały (Pisera
1999) i obecnie są grupą reliktową, zasiedlającą głównie strefę batialną (Finks & Rigby
2004). Skamieniałości kredowych Hexactinellida, na podstawie analogii ze środowiskiem
życia współczesnych przedstawicieli tej gromady, były wykorzystywane do interpretacji
paleobatymetrycznych (Schrammen 1912; Moret 1926; Bieda 1933; Defretin-Lefranc 1960;
Nestler 1961; Reid 1968b). Sugerowane na ich podstawie duże głębokości późnokredowego
morza epikontynentalnego w danym regionie (150-300 m, a nawet 600 m) były rozbieżne z
wynikami badań innych autorów, co spowodowało, że tego typu badania zostały prawie
całkowicie zarzucone. Dzięki poszerzeniu wiedzy na temat biologii i ekologii współczesnych
Hexactinellida wiadomo obecnie, że występowanie tej grupy gąbek w środowisku
głębokowodnym wiąże się z ich bardzo wąskim zakresem tolerancji wielu różnych
parametrów środowiska, takich jak wolna sedymentacja, niska turbulencja, niska temperatura
i warunki oligotroficzne (np. Krautter 1997). W wyjątkowych warunkach, zbliżonych do
oceanicznych, mogą one rozwijać się w środowiskach mórz szelfowych (Leys i in. 2004;
Whitney i in. 2005). Zasiedlenie przez heksaktinellidy w późnej kredzie europejskiego morza
epikontynentalnego jest obecnie wiązane nie z dużą głębokością tego morza, ale z
zapanowaniem w tym zbiorniku specyficznych warunków, spowodowanych między innymi
napływem wód oligotroficznych z Oceanu Tetydy (np. Mehl & Niebuhr 1995). Z uwagi na
tektoniczne uwarunkowania poszczególnych basenów, rodzaj i tempo dostawy materiału z
lądu oraz globalne oscylacje poziomu morza, warunki panujące w poszczególnych rejonach
tego akwenu morskiego były bardzo zróżnicowane, a przy tym zmienne na przestrzeni
długiego interwału czasowego, jakim jest późna kreda. Z tego względu Hexactinellida nie są
powszechne w utworach epikontynentalnych późnej kredy na obszarze Europy (Termier &
Termier 1981). Ich występowanie w badanych przeze mnie profilach kredy jest ograniczone
do określonych utworów, co jest według mnie przesłanką do traktowania ich jako markerów
paleośrodowiskowych i to nie tylko batymetrycznych. W związku z tym podjęłam próbę
wykorzystania badanych zespołów do określenia batymetrii morza, tempa sedymentacji,
energii wody i rodzaju dna zasiedlanego przez gąbki. Oprócz heksaktinellidów występujących
„in situ” w utworach kredy, badałam także zespoły redeponowanych, sfosfatyzowanych
4
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
gąbek. W tym przypadku analiza paleoekologiczna miała na celu określenie warunków
depozycji utworów, w których pierwotnie występowały te skamieniałości. Rezultaty swoich
badań porównałam z wynikami innych analiz określających warunki sedymentacji
rozważanych utworów (o ile takie były wykonane).
Charakterystyka materiału i zastosowane techniki badawcze
Jednym z głównych powodów, dla którego późnokredowe Hexactinellida są
stosunkowo słabo poznane jest ich stan zachowania. Podstawą w klasyfikacji kopalnych
Hexactinellida
są
cechy
szkieletu
choanosomalnego.
Okazy
późnokredowych
heksaktinellidów z dobrze zachowanym krzemionkowym szkieletem choanosomalnym są
rzadkością – zostały one opisane zaledwie z kilku stanowisk Europy, głównie z kampanu
Dolnej Saksonii (np. Schrammen 1912) i cenomanu południowej Anglii (np. Reid 19581964). Na skutek procesów diagenetycznych krzemionkowe szkielety tych cienkościennych
gąbek zwykle uległy rozpuszczeniu. W badanym materiale niewielkie pozostałości
krzemionkowych szkieletów znajdowałam sporadycznie w okazach z margli górnego turonu i
dolnego koniaku niecki opolskiej. Były to zwykle synaptikularne struktury ryzoidów i trzonka
oraz fragmenty korteksu synaptikularnego, pochodzące z dolnych partii gąbek o znikomej
wartości diagnostycznej. Oprócz tych wyjątkowych znalezisk dysponowałam wyłącznie
okazami o rozpuszczonym szkielecie. W celu określenia budowy szkieletu u okazów
niesfosfatyzowanych
obserwowałam
widoczne
w
skale
przestrzenie
pozostałe
po
rozpuszczonych igłach wypełnione zwykle limonitem lub pirytem.
Drugą badaną grupę gąbek stanowiły okazy sfosfatyzowane pochodzące z utworów
santonu regionu krakowskiego oraz z cenomanu zachodniej Ukrainy. Odciski po igłach u
okazów sfosfatyzowanych były dotychczas badane przeze mnie (B1) oraz innych badaczy
jedynie przy użyciu płytek cienkich (Dunikowski 1889; Khmilevsky 1969). Cechy sieci
szkieletowej, ze względu na jej trójwymiarowość, często były jednak słabo rozpoznawalne w
płytkach cienkich. Ponadto metoda ta okazała się zawodna w przypadku silniej
sfosfatyzowanych okazów, zwłaszcza z Ukrainy, u których na skutek procesów
diagenetycznych ślady igieł wewnątrz ścianki są słabo zachowane lub w ogóle niewidoczne.
U tych okazów najlepiej zachowane odciski szkieletu były widoczne na powierzchni okazu,
co uniemożliwiło wykonanie płytki cienkiej. Dlatego też oprócz płytek cienkich podstawą w
badaniach okazów sfosfatyzowanych były wykonane przez mnie obserwacje odcisków po
igłach przy użyciu binokularu. Zastosowana metoda pozwoliła mi na:
5
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
- przebadanie bardzo dużej ilości okazów,
- obserwacje kształtu i wielkości oczek sieci szkieletowej w obrębie jednego okazu zarówno
w kierunku poprzecznym jak i zgodnym z kierunkiem wzrostu gąbki,
- obserwacje diagnostycznych cech powierzchni dermalnej i gastralnej szkieletu
choanosomalnego, słabo widocznych lub w ogóle nierozpoznawalnych w płytkach cienkich.
- wybór do celów dokumentacyjnych miejsc z najlepiej widocznymi odciskami igieł, np.
wypełnionymi kalcytem lub glaukonitem.
Oprócz budowy szkieletu ważną cechą w taksonomii heksaktinellidów jest obecność i
rozmieszczenie kanałów w szkielecie choanosomalnym. Układ kanałów najdogodniej jest
obserwować w strefach wzrostu ciała gąbki (na końcach rurek, górnej krawędzi kielichów
itp.) lub w przekrojach poprzecznych ścianki, jednakże niektóre elementy, takie jak
wewnętrzne komory, rozgałęzienia epiryz i aporyz mogą być wtedy niewidoczne. Dlatego też
obserwacje kanałów przeprowadziłam wzdłuż różnie zorientowanych przekrojów. Istotnych
informacji dostarczyły zwłaszcza serie przekrojów wykonane równolegle do powierzchni
gąbki.
W celu dokumentacji cech szkieletu i kanałów badanych okazów wykonałam zdjęcia
obrazów widzianych pod binokularem. Zdjęcia SEM oraz płytek cienkich badanych przy
użyciu mikroskopu polaryzacyjnego miały znaczenie drugorzędne.
Wyniki badań taksonomicznych i paleoekologicznych
[3],[4],[5] Gąbki z cenomanu zachodniej Ukrainy
Hexactinellida w utworach cenomanu są bardzo rzadko spotykane (Termier & Termier
1981) i dlatego są one poznane znacznie słabiej niż przedstawiciele tej grupy gąbek z
wyższych pięter górnej kredy. Zróżnicowane taksonomicznie zespoły cenomańskich
heksaktinellidów opisano jedynie z południowej Anglii (Hinde 1883; Reid 1958-1964, 1968a)
i Normandii (Moret 1926; Regnard 1926). Poza tym nieliczne heksaktinellidy odnotowano w
cenomanie Belgii (Defretin-Lefranc 1960), północnych Niemiec (Schrammen 1912; Wilmsen
2003; Wilmsen i in. 2011), Danii (Birkelund 1973) i Mołdawii (Trest’jan 1972, 1973).
Gąbki z warstwy fosforytowej występującej w utworach cenomanu na Podolu
Pokuckim (zachodnia Ukraina) po raz pierwszy opisał Dunikowski (1889). Następnie były
one przedmiotem badań Khmilevskiego (1969, 1977). Gąbki, prezentowane przeze mnie i
współautorkę Danutą Olszewską w cyklu trzech artykułów, pochodziły z odsłonięć cenomanu
6
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
z rejonu Niezwiska, Rakowca oraz z nieopisywanego dotąd w literaturze stanowiska koło
Petriwa. Materiał został zebrany w czasie czterech wypraw naukowych w latach 2009-2012 i
był sukcesywnie przeze mnie opracowywany.
W pierwszym etapie prac, po analizie materiału zgromadzonego w czasie dwóch
wypraw w latach 2009-2010, zweryfikowałam 13 gatunków heksaktinellidów opisanych
przez Dunikowskiego (1889) jako nowe taksony [3]. Zaakceptowałam tylko pięć z nich, przy
czym w przypadku trzech gatunków zmieniłam ich przynależność rodzajową. Są to: Laocoetis
maxima (Dunikowski), Callodictyonella regularis (Dunikowski), Plocoscyphia podolica
Dunikowski, Toulminia polonica Dunikowski i Leiostracosia crassa (Dunikowski).
Oryginalna kolekcja E.H. Dunikowskiego zaginęła, dlatego wraz ze współautorką
zaproponowałam dla tych gatunków okazy neotypowe. Kolejnych pięć nowych gatunków
wskazanych przez Dunikowskiego (1889), tj. Craticularia cylindriformis, Toulminia elegans,
Ventriculites glauconiticus, V. galicianus oraz Sestrocladia ruthenica uznałam za synonimy
odpowiednio Laocoetis maxima (Dunikowski) i Toulminia polonica Dunikowski oraz trzech
innych gatunków V. chonoides (Mantell, 1815), Sestrodictyon reteformis (Hinde, 1883),
Sestrocladia furcata Hinde, 1883, opisanych wcześniej z kredy Anglii (Mantell 1822; Hinde
1883). Dalsze trzy nowe gatunki, bardzo słabo udokumentowane przez Dunikowskiego
(1889), nie zidentyfikowałam w żadnej z badanych porcji materiału.
Zebranie bardzo licznej kolekcji w 2011 roku pozwoliło mi na rewizję pozostałych
gatunków wyróżnionych przez Dunikowskiego (1889) oraz kilku gatunków opisanych przez
Khmilevskiego (1969, 1977). Wśród opracowanych kolejnych 25 gatunków Hexactinellida
większość została stwierdzona w badanym zespole po raz pierwszy [4]. Ponadto osiem z nich
[Periphragella plicata (Schrammen, 1902); Pleurostoma (?) scyphus Počta, 1883; Laocoetis
beaumonti (Reuss, 1846); Andreaea micropora Lagneau-Hérenger, 1962; Sporadoscinia
alcyonoides (Mantell, 1822); Becksia plicata (Sinzov, 1878); Pleurope lacunosa (Roemer,
1840); Orthodiscus fragilis Schrammen, 1924] nie było dotychczas notowanych w utworach
cenomanu. Gatunki P. lacunosa i O. fragilis do tej pory wydawały się być formami
endemicznymi, gdyż były opisane wyłącznie na podstawie unikatowych okazów z Dolnej
Saksonii, odpowiednio z utworów kampanu i z mastrychtu (Schrammen 1912, 1924).
Pozostałe opracowane przeze mnie gatunki są znane z cenomanu, przy czym dotychczas były
one stwierdzone w jednym lub w co najwyżej dwóch zespołach gąbkowych, głównie z terenu
Anglii i/lub Francji. Udokumentowanie ich w utworach cenomanu zachodniej Ukrainy
znacząco zmienia ich zasięg paleogeograficzny. Jest też przesłanką do wnioskowania, że w
7
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
cenomanie, przynajmniej okresowo istniało dobre połączenie pomiędzy zachodnią i
wschodnią częścią europejskiego morza epikontynentalnego.
W materiale zebranym w latach 2009-2011 stwierdziłam także okazy, które uważałam
za przedstawicieli nowych gatunków. Z powodu braku dobrze zachowanych okazów, na
podstawie których mogłabym udokumentować diagnostyczne cechy szkieletu danego
gatunku, nowe taksony zaproponowałam dopiero po uzupełnieniu kolekcji w 2012 roku. Na
chwilę obecną możliwe było wyróżnienie czterech nowych gatunków z rzędu Hexactinosida
Schrammen, 1903 (Myliusia rakovensis, Verrucocoelia regularis, Tretochone cretacea i
Heterochone boguckii) oraz dwóch gatunków z rzędu Lychniscosida Schrammen, 1903
(Moretiella foliacea i Dunikowskiella nezvyskensis), z których jeden uznałam za
przedstawiciela nowego rodzaju [5]. Proponowany rodzaj Dunikowskiella charakteryzuje się
brakiem
synaptikularnej
warstwy
oraz
dodatkowych
komponentów
na
obydwu
powierzchniach szkieletu diktionalnego. Cecha to odróżnia go od innych rodzajów
Lychniscosida o regularnym, pozbawionym kanałów szkielecie diktionalnym i kielichowatym
lub liściowatym kształcie ciała.
Rodzaj Moretiella Breistroffer, 1949 reprezentowany był dotychczas tylko przez dwa
gatunki znane z aptu Hiszpanii i albu Francji (Lagneau-Hérenger 1962; G. Termier & H.
Termier 1989 w Masse i in. 1989). Rodzaj Heterochone Ijima, 1927 odnotowany był w stanie
kopalnym wyłącznie w kampanie Niemiec (Schrammen 1912), zaś Myliusia Gray, 1859 w
miocenie Hiszpanii (Brimaud &Vachard 1986). Rodzaje te mają natomiast stosunkowo
licznych przedstawicieli wśród współczesnej fauny gąbkowej (Reiswig & Wheeler 2002).
Rzadki współczesny rodzaj Tretochone Reid, 1958 (Reiswig & Wheeler 2002), został
rozpoznany w stanie kopalnym po raz pierwszy. Stwierdzenie w osadach cenomanu
przedstawicieli powyższych trzech rodzajów Hexactinosida dostarcza nowych danych o ich
ewolucji, wskazując na pokrewieństwo współczesnych gatunków z gąbkami żyjącymi już na
początku późnej kredy.
Dotychczas przeprowadzone badania zaowocowały wyróżnieniem w zespole
cenomańskich gąbek z warstwy fosforytowej Podola Pokuckiego łącznie 36 gatunków
Hexactinellida [3],[4],[5]. Jest to obecnie najbardziej zróżnicowany taksonomicznie, znany
zespół cenomańskich heksaktinellidów. Lithistida (nieformalna, polifiletyczna grupa gąbek z
gromady Demospongiae – Pisera & Lévi 2002) w badanym materiale są bardzo rzadkie,
reprezentowane przez Siphonia pyriformis Goldfuss, 1826 – gatunek z podrzędu Tetracladina
Zittel, 1878 oraz kilka nieoznaczalnych fragmentów gąbek z podrzędu Rhizomorina Zittel,
1878.
8
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
Dominacja w zespole przedstawicieli z gromady Hexactinellida wskazuje, że gąbki te
zasiedlały głębszą, spokojną strefę morza szelfowego. Ciekawym rysem tego zespołu jest
przewaga gąbek z wykształconą płytką bazalną, służącą im do przytwierdzania się do
twardego podłoża. Współczesne gąbki o takiej podstawie żyją na skalistym podłożu, zaś na
mulistym dnie osiedlają się na otoczakach oraz bioklastach, w tym także na szkieletach
innych martwych gąbek. W badanym materiale znalazłam kilka okazów Eurete meandriana
(Regnard, 1926), przymocowanych do fragmentów szkieletów innych gąbek oraz do
kawałków sfosfatyzowanego drewna. Inne gąbki o gładkiej, zwykle wklęsłej powierzchni
płytki bazalnej, prawdopodobnie były przytwierdzone do bioklastów, np. muszli małżów,
które nieuległy fosfatyzacji i zostały zniszczone w czasie ekshumacji skamieniałości. Oprócz
okazów z płytką bazalną w zebranej kolekcji obecne są też nieliczne gąbki o bulwiastej
podstawie, która służyła do mocowania organizmu w miękkim osadzie. Nie stwierdziłam
natomiast okazów posiadających ryzoidy (korzonkopodobne wyrostki). Nie zostały
znalezione także fragmenty połamanych ryzoidów, występujące bardzo licznie w pozostałych,
badanych przeze mnie stanowiskach sfosfatyzowanych gąbek [1], (A2), (B2). Ryzoidy
zostały wykształcone przez różne gatunki późnokredowych gąbek, które zasiedlały muliste
podłoże, ale uważane są za charakterystyczne zwłaszcza dla gąbek z rodziny Ventriculitidae,
pospolitych w wyższych piętrach górnej kredy [1], [2]. Na podstawie ventirikulitidów
występujących w cenomanie zachodniej Ukrainy wykazałam, że szkielet bazalny tych gąbek
mógł mieć postać także płytki bazalnej. Z uwagi na pokruszenie okazów, mogłam
jednoznacznie wskazać tylko jeden gatunek (L. crassa) o takim szkielecie bazalnym, ale
zaobserwowałam także dość liczne, nieoznaczalne do gatunku trzonki innych ventrikulitidów
zakończone płytką bazalną.
[2] Ventrikulitidy z górnego turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej
Gąbki turońskie z niecki opolskiej były opisywane w XIX wieku przez badaczy
niemieckich (A. Roemer 1840-41; F. Roemer 1870; Quenstedt 1878; Leonhard 1897).
Wskazane przez tych badaczy gatunki zostały wyróżnione głównie na podstawie cech
morfologicznych i tylko niektóre z nich zostały później zrewidowane przez Schrammen’a
(1912). W następnych latach gąbki z kredy niecki opolskiej zaprezentował jedynie Tarkowski
(1991). Z uwagi na tematykę pracy, będącą monografią kredy niecki opolskiej, opisy gąbek
przestawione przez tego autora były skrótowe i nie wniosły nowych danych o ich budowie i
pozycji taksonomicznej.
9
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
Po wstępnej analizie fauny gąbkowej z wapieni marglistych turonu i margli wyższego
górnego turonu i dolnego koniaku, w swoich pracach badawczych skupiłam się na
przedstawicielach rodziny Ventriculitidae Toulmin Smith, 1848 [2]. O wyborze tej grupy
zadecydował fakt, że w badanym zespole jest to grupa dominująca pod względem ilościowym
(ok. 95%). Ponadto we wcześniejszych pracach opisujących gąbki z niecki opolskiej
najwięcej rozbieżności w oznaczeniach gatunkowych dotyczyło ventrikulitidów.
W materiale liczącym ok. 600 okazów wyróżniłam osiem gatunków, w tym cztery
[Rhizopoterion cribrosum (Phillips, 1829), Sporadoscinia venosa (Roemer, 1840),
Astropegma stellata (Roemer, 1840) i Leiostracosia robusta (Schrammen, 1902)], zostały
stwierdzone w niecce opolskiej po raz pierwszy. Dwa ostatnie gatunki oraz Coscinopora
infundibuliformis Goldfuss, 1826, znane z młodszych pięter kredy, nie były także dotychczas
notowane w utworach turonu. Po raz pierwszy udokumentowałam też współwystępowanie w
utworach górnego turonu i dolnego koniaku dwóch gatunków – V. chonoides (Mantell, 1815)
i R. cribrosum. Pospolity w turonie zachodniej Europy V. chonoides jest bardzo liczny w
badanych utworach, natomiast R. cribrosum, częsty w utworach młodszej późnej kredy, jest
niezwykle rzadki. Ze względu na częste pomyłki w identyfikacji tych podobnych do siebie
makroskopowo gatunków (Hurcewicz 1968; Małecki 1980; Mehl 1992) występowanie R.
cribrosum w utworach turonu sugerowane przez Defretin-Lefranc (1960) było dotąd
niepewne.
Gatunkiem o dyskusyjnej przynależności rodzajowej w badanym zespole jest
Astropegma stellata. Pomel (1872) gatunek opisany przez Roemer’a (1840) jako Scyphia
stellata zaliczył do nowego rodzaju Astropegma, co następnie zaakceptował Reid (2004),
przyjmując za jego diagnostyczną cechę gwiaździsty układ otworów kanałowych na
powierzchni dermalnej szkieletu diktionalnego. Według Schrammen’a (1902) a także innych
badaczy (np. Moret 1926; Mehl 1992) gatunek ten charakteryzuje się prostymi kanałami,
prostopadłymi do ścianki gąbki i na tej podstawie był on włączany do rodzaju Ventriculites
Mantell, 1822. Wykazałam, że u tego gatunku istnieją wewnętrzne komory łączące epiryzy i
aporyzy. Podobne połączenia występują u przedstawicieli rodzaju Sporadoscinia Pomel, 1872
i Varioporospongia Świerczewska-Gładysz, 2006, natomiast nie są znane u gąbek z rodzaju
Ventriculites, dlatego też uznałam za słuszne zaliczenie dyskutowanego gatunku do
odrębnego rodzaju Astropegma.
Ventrikulitidy cechują się bardzo dużą zmiennością wewnątrzgatunkową zarówno pod
względem kształtu jak i wielkości otworów kanałowych na obydwu powierzchniach szkieletu
choanosomalnego. Analiza bardzo licznego materiału pozwoliła mi na prześledzenie
10
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
zmienności gatunkowej w obrębie badanych gatunków. Określiłam bardzo szerokie spektrum
zmienności otworów kanałowych u dwóch gatunków – A. stellata i S. alcyonoides. U tych
gatunków zaobserwowałam też trend do tworzenia zgrubień synaptikularnego korteksu na
powierzchni dermalnej szkieletu diktionalnego. Na tej podstawie gatunek Scyphia zippei
Reuss, 1846 (w literaturze także jako Ventriculites zippei lub Sporadoscinia zippei) uznałam
za młodszy synonim S. alcyonoides. Tego typu zgrubienia korteksu dotychczas były
opisywane jedynie u przedstawicieli V. chonoides (Reid 1962). Morfotyp z podłużnymi
zgrubieniami był opisywany jako V. decurrens Toulmin Smith, 1848 ( Hinde 1883; DefretinLefranc 1960; Leonhard 1897), zaś nieznany dotąd z niecki opolskiej morfotyp z kulistymi
guzkami, jako gatunek Ventriculites mammilaris Toulmin Smith, 1848 (Defretin-Lefranc
1960).
Przeprowadzona przeze mnie analiza statystyczna wykazała w badanych profilach
korelacje między kształtem gąbek a litologią. W wapieniach marglistych górnego turonu
dominują gąbki w kształcie wąskich kielichów do prawie cylindrycznych, często z jednym
lub kilkoma przewężeniami oraz zwężonym ujściem. W wyżej leżącym kompleksie
marglistym wyższego górnego turonu i dolnego koniaku przeważają gąbki w kształcie
szerokich kielichów, do form prawie dyskoidalnych. Hexactinellida preferują bardzo wolną
sedymentacje, a gąbki o szerokich, płaskich kielichach są uznawane za wskaźnik wybitnie
wolnej sedymentacji (Krautter 1997). Tendencja do zwężania oskulum, została natomiast
zaobserwowana u współczesnych gąbek, żyjących w środowisku o podwyższonym tempie
sedymentacji (Cook i in. 2008). Na tej podstawie wysnułam wniosek, że tempo sedymentacji
w czasie osadzania się wapieni marglistych było szybsze niż w czasie osadzania się margli.
Obserwacje te są zgodne z poglądami Kędzierskiego i Uchmana (2001), którzy uważają, że w
czasie depozycji margli i wapieni marglistych ilość dostarczanego materiału ilastego była
podobna, natomiast powstanie wapieni marglistych było wynikiem zwiększonej dostawy
węglanu wapnia, pochodzącego z wapiennego nanoplanktonu.
Obecność licznych i zróżnicowanych taksonomicznie przedstawicieli Ventriculitidae
w wapieniach marglistych i marglach górnego turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej
wskazuje, że utwory te były deponowane poniżej podstawy falowania sztormowego.
O bardzo spokojnej sedymentacji świadczy wg mnie także usytuowanie epifauny na
szkieletach gąbek. Na wielu okazach w kształcie wąskich kielichów stwierdziłam mszywioły i
drobne wieloszczety obrastające różne, niekiedy przeciwległe strony szkieletu gąbki. Podobne
rozmieszczenie epifauny na gąbkach z turonu Czech zaobserwował Žítt i in. (2006),
tłumacząc to zjawisko osiedlaniem się epibiontów na żywych gąbkach. W moim przekonaniu,
11
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
epibionty przytwierdzały się do szkieletów heksaktinellidów dopiero po ich śmierci i
destrukcji ciała miękkiego otaczającego szkielet, podobnie jak dzieje się to obecnie (Leys i in.
2007). Dostępność różnych stron gąbki do osiedlania się epibiontów, przy jednoczesnym
braku śladów pośmiertnego transportu szkieletów gąbek, wydaje się możliwa tylko wtedy,
gdy szkielet obumarłej gąbki przez jakiś czas pozostawał w pozycji pionowej, co mogło mieć
miejsce wyłącznie w bardzo spokojnym środowisku.
[1] Gąbki z utworów santonu rejonu krakowskiego
Sfosfatyzowane gąbki ze spągowej części margli santonu okolic Krakowa zostały
opisane przez Małeckiego (1980). Okazy opracowane przez tego autora pochodziły tylko z
jednego stanowiska w Korzkwi, tzw. „Pod Zamkiem”. Oprócz kolekcji prof. J. Małeckiego,
liczącej 182 okazy (zbiory ING PAN w Krakowie) opracowałam nowy materiał z tej samej
odkrywki oraz z drugiego stanowiska w Korzkwi (tzw. „U Krzywdy”), z Zabierzowa i z
Wielkanocy – łącznie 1020 okazów. Wśród nich wyróżniłam 34 gatunki, w tym 14 z rzędu
Hexactinosida i 20 z rzędu Lychniscosida [1]. Spośród 60 gatunków opisanych przez
Małeckiego (1980) zaakceptowałam tylko 15. Analizując liczny materiał mogłam prześledzić
zmienność osobniczą w obrębie kilku gatunków. Pozwoliło mi to ustosunkować się do
nowych taksonów zaproponowanych przez Małeckiego (1980), które wszystkie uznałam za
młodsze synonimy innych, opisanych wcześniej kredowych gatunków. Są to odpowiednio:
Aphrocallistes coronatus Małecki – synonim Aphrocallistes cylindrodactylus Schrammen,
1912; Myrmecioptychium jordanum Małecki – synonim Coeloptychium subagaricoides
Sinzov, 1871-1872; Becksia ojcoviensis Małecki – synonim Becksia crispata (Quenstedt
1878); Etheridgea korzkievicensis Małecki – synonim Etheridgia mirabilis Tate, 1864;
Coscinopora variabilis Małecki – synonim Coscinopora infundibuliformis Goldfuss, 1826.
Przeprowadzona przeze mnie rewizja taksonomiczna wykazała też, że część okazów
opisanych przez Małeckiego (1980) została błędnie oznaczona, ze względu na pominięcie
cech ich szkieletów. U okazów zaliczonych przez tego autora do gatunków z rzędu
Lychniscosida, takich jak Plocoscyphia fenestrata (Smith, 1848), Toulminia catenifer (Smith,
1848), Lepidospongia rugosa Schlüter, 1870; Rhizopterionopsis pruvosti Defretin-Lefranc,
1960 i Sporadoscinia capax Hinde, 1883 stwierdziłam i udokumentowałam szkielet złożony z
heksaktinów.
Na
tej
podstawie
oraz
innych
dobrze
rozpoznawalnych
cechach
diagnostycznych okazy te uznałam za przedstawicieli gatunków z rzędu Hexactionosida:
Verrucocoelia alpina Hérenger, 1944; Lefroyella favoidea Schrammen, 1912; Laocoetis
12
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
virgatula (Schrammen, 1912), Laocoetis fittoni (Mantell, 1822) i Laocoetis relicta
(Schrammen, 1912).
Małecki (1980) wyróżnił także kilka gatunków litistidów. Gąbki te okazały się
przedstawicielami Hexactinellida, z rzędów Hexactinosida [Bolidium capreoli (Roemer,
1864) – Verrucocoelia tubulata (Toulmin Smith, 1848); Ragadinia rimosa (Roemer, 1864) i
Homalodora pusilla (Schrammen, 1910) – Polyopesia angustata Schrammen, 1902)] oraz
Lychniscosida [Siphonia micropora Schrammen, 1910 – Napaeana striata (Schrammen,
1902); Prokaliapsis arborescens (Michelin, 1840) – Sporadoscinia alcyonoides (Mantell,
1922)].
Stwierdziłam, że poza kilkoma nieoznaczalnymi fragmentami litistidów badany zespół
zawiera wyłącznie przedstawicieli Hexactinellida. Ich skład taksonomiczny jest najbardziej
zbliżony do fauny gąbkowej z utworów środkowego koniaku-środkowego santonu
południowej Anglii (Reid 1968a) i gąbek z santonu Powołża (Sinzov 1871–72, 1878;
Pervushov 1998, 2002). Gatunki takie jak: Eurete halli (Schrammen, 1912); Lefroyella
favoidea Schrammen, 1912; Spirolophia tortuosa (Roemer, 1864); Coeloptychium lobatum
Goldfuss, 1831 i Wollemannia araneosa Schrammen, 1912 dotychczas były znane tylko z
mastrychtu i/lub kampanu i w utworach santonu zostały stwierdzone po raz pierwszy.
Według Małeckiego (1980) badane gąbki zasiedlały strefę litoralną, zaś w mojej opinii
tak zróżnicowany taksonomicznie zespół heksaktinellidów mógł rozwijać się jedynie w
spokojnym środowisku głębszego basenu szelfowego. Interpretacja ta jest zgodna z wynikami
badań mikrofacjalnymi osadu wypełniającego szkielety gąbek (E2), (C3), (A1).
Nagromadzenie sfosfatyzowanych gąbek w spągowej części margla glaukonitowego,
osadzanego w warunkach wysokoenergetycznych, jest następstwem późniejszej redepozycji
tych skamieniałości, których wiek można oszacować na koniacki i/lub santoński (E1), (A1).
Znaczą głębokość morza w rejonie krakowskim w koniaku i wczesnym santonie, potwierdziły
w ostatnim czasie badania zespołów otwornic z odsłonięcia w Zabierzowie (Machaniec
2013).
Poniżej przedstawiam najważniejsze osiągnięcia naukowe, będące podstawą wszczęcia
przewodu habilitacyjnego.
1. Udoskonaliłam metody badawcze okazów gąbek o rozpuszczonym szkielecie
krzemionkowym.
2. Opisałam bioróżnorodność dwóch redeponowanych zespołów gąbek – z cenomanu
13
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
zachodniej Ukrainy i z santonu rejonu krakowskiego oraz gąbek z rodziny Ventriculitidae z
górnego turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej. We wszystkich stanowiskach wyróżniłam
łącznie 79 gatunków gąbek z gromady Hexactinellida.
3. Zweryfikowałam wcześniejsze dane paleontologiczne dotyczące gąbek z badanych
stanowisk. Prześledziłam zmienność wewnątrzgatunkową, uzupełniłam synonimiki gatunków
oraz opisy ich budowy.
4. Dla 5 gatunków z cenomanu Ukrainy, opisanych przez Dunikowskiego (1889)
zaproponowałam neotypy.
5. Zaproponowałam 6 nowych gatunków i jeden nowy rodzaj.
6. Udokumentowałam w utworach cenomanu obecność przedstawicieli dwóch rzadko
spotykanych w stanie kopalnym rodzajów Hexactinosida (Myliusia i Heterochone) oraz
jednego (Tretochone), reprezentowanego dotychczas tylko przez jeden współczesny gatunek.
7. Prowadzone przeze mnie badania wykazały, że 21 kredowych gatunków heksaktinellidów
miało szerszy zasięg stratygraficznego niż zakładano dotychczas. W badanych zespołach
wskazałam też taksony, które wydają się mieć dość wąski zasięg stratygraficzny, ograniczony
do jednego lub dwóch pięter późnej kredy. Znajomość zasięgów stratygraficznych
późnokredowych gatunków i rodzajów heksaktinellidów jest podstawą do dalszych badań nad
ewolucją tej grupy gąbek.
8. Wśród opisanych przeze mnie gatunków, znanych z utworów kredy zachodniej Europy, 58
nie było dotychczas notowanych na terenie Polski i/lub zachodniej Ukrainy. Stwierdzenie ich
w badanych stanowiskach znacząco rozszerza zasięg paleograficzny tych gatunków.
9.
Porównałam
skład
taksonomiczny
badanych
zespołów
z
innymi
zespołami
późnokredowych gąbek z terenu Europy. Wykazane przeze mnie podobieństwo w składzie
gatunkowym zespołu gąbek z zachodniej Ukrainy z cenomańskimi zespołami gąbek z
zachodniej Europy wskazuje na istnienie w cenomanie połączenia pomiędzy zachodnią i
wschodnią
częścią
europejskiego
morza
epikontynentalnego.
Tego
typu
badania
paleograficzne, oparte na analizie porównawczej zespołów gąbek, wydają się być
perspektywiczne także w odniesieniu do innych interwałów czasowych późnej kredy.
10. Na podstawie preferencji ekologicznych współczesnych Lychniscosida i Hexactinosida
określiłam środowisko życia badanych zespołów gąbek późnokredowych i wykazałam, że
gąbki te są dobrym narzędziem do określania warunków sedymentacji utworów
epikontynentalnych górnej kredy.
14
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych
Pozostałe moje osiągnięcia naukowe dotyczą w znacznym stopniu badań
taksonomicznych i paleoekologicznych gąbek z utworów kampanu i mastrychtu Polski.
Realizując tę tematykę badań przeprowadziłam prace w dolinie środkowej Wisły, w
odsłonięciu kredy piszącej w Mielniku nad Bugiem oraz w niecce miechowskiej. Ważnym,
odrębnym przedmiotem moich badań były bardzo słabo poznane późnokredowe gąbki z
grupy Lyssacinosida, występujące w utworach kampanu południowej Polski oraz w utworach
górnego turonu i dolnego koniaku rejonu Opola. Przy badaniu tej grupy gąbek szczególny
nacisk położyłam na wykazanie ich przydatności do interpretacji paleoekologicznych.
Innym, istotnym nurtem w moich badaniach jest rozpoczęta jeszcze przed obroną
pracy doktorskiej interpretacja procesów sedymentacyjno erozyjnych, które doprowadziły do
nagromadzenia sfosfatyzowanych gąbek w profilach kredy w rejonie krakowskim i dolinie
środkowej Wisły. Badania tego typu, oparte przeze mnie na obserwacjach materiału
wypełniającego gąbki miały charakter pionierski. Po obronie pracy doktorskiej badania te
kontynuowałam przy współpracy z Danutą Olszewską-Nejbert, co nadało im charakter
interdyscyplinarny
poprzez
połączenie
wyników
obserwacji
paleontologicznych,
petrograficznych i mikrofacjalnych.
Doświadczenie zawodowe jako paleontologa oraz umiejętności dydaktyczne, które
zdobyłam w czasie prowadzonych przeze mnie zajęć dydaktycznych na Wydziałach Nauk
Geograficznych oraz Biologii i Ochrony Środowiska UŁ zaowocowały napisaniem przeze
mnie wraz z Włodzimierzem Mizerskim i Piotrem Czublą podręcznika akademickiego
(wydanie I i uzupełnione II), przeznaczonego do ćwiczeń z geologii na kierunkach
przyrodniczych (Załącznik 3: D1, D2, D3, D4, D5).
Poniżej przedstawiam skrótowo poszczególne osiągnięcia badawcze zawarte w
pracach, które nie weszły w skład osiągnięcia naukowego. Spis zacytowanych prac z mojego
dorobku oraz mój udział merytoryczny i procentowy w autorstwo opublikowanych prac
oznaczonych symbolami od (A1) do (E3) znajduje się w Załączniku 3.
Zmiany w faunie gąbkowej w profilu górnego kampanu i mastrychtu doliny środkowej
Wisły i ich znaczenie paleoekologiczne.
Badania taksonomiczne późnokampańskiej i mastrychckiej fauny gąbkowej w profilu
doliny środkowej Wisły rozpoczęłam w ramach badań związanych z moją praca doktorską. W
15
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
profilu górnego kampanu i mastrychtu stwierdziłam 51 gatunków reprezentujących
heksaktinellidy oraz litistidy (B1). Oprócz szczegółowego opisu rozpoznanych taksonów
prześledziłam zmiany w składzie fauny gąbkowej w profilu, na podstawie których
wykonałam interpretację warunków sedymentacji badanych utworów. Wyniki tych badań
zaprezentowałam też na konferencji sedymentologicznej (C2).
Prace badawcze w profilu doliny środkowej Wisły podjęłam ponownie po kilku latach
w celu uszczegółowienia danych o faunie gąbkowej z utworów najwyższego kampanu i
najniższego mastrychtu, przyjmując dla badanych utworów nową stratygrafię opartą na
inoceramach (Walaszczyk 2004). Uzupełniłam wcześniej zebraną kolekcje gąbek o nowy
materiał, pochodzący z badanych wcześniej stanowisk oraz z kilku nowych odsłonięć (Raj,
Raj Północ, Podole). Przeprowadzone przeze mnie obserwacje wykazały, że w badanym
profilu na granicy kampanu i mastrychtu liczebność i różnorodność gąbek z gromady
Hexactinellida drastycznie zmalała (A3). Po przeanalizowaniu wpływu różnych czynników
środowiska na rozwój heksaktinellidów uznałam, że powodem tego kryzysu mogło być
spłycenie, które wydaje się być związane z globalnym obniżeniem poziomu morza w tym
czasie.
Badania taksonomiczne, paleoekologiczne i tafonomiczne kampańskich gąbek z kredy
piszącej Mielnika
Gąbki z utworów kredy piszącej, ze względu na zły stan zachowania, są bardzo słabo
poznane. Dotychczas z facji kredy piszącej zostały opisane jedynie wczesnomastrychckie
zsylifikowane gąbki z Rugii (Nestler 1961). Kilka podobnie zachowanych okazów znalazłam
w horyzoncie czertów w obrębie kredy piszącej dolnego kampanu, odsłaniającej się w dolnej
części profilu Mielnika nad Bugiem. Oprócz tego przebadałam pojedyncze niesfosfatyzowane
gąbki występujące wyżej w profilu, w utworach dolnego i górnego kampanu (określone
przeze mnie i współautorkę „gąbkami białymi”) oraz liczne sfosfatyzowane gąbki tzw.
„beżowe” i „czarne”. Stan zachowania „gąbek beżowych” oraz zaobserwowane przeze mnie
ich rozmieszczenie w warstwie pod poziomem twardego dna na granicy górnego kampanu i
mastrychtu, wskazuje, że gąbki te występują w tych utworach „in situ”. „Gąbki czarne”,
nagromadzone wraz z bardzo licznymi sfosfatyzowanymi klastami nad twardym dnem, są
pokruszone, ze śladami obtoczenia i licznymi drążeniami skałotoczy. Wraz ze współautorką
uznałyśmy, że gąbki te uległy redepozycji, w czasie której przeszły etap lokalnego transportu
(C6, A2).
16
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
Wśród gąbek redeponowanych do utworów dolnego mastrychtu wyróżniłam 19
gatunków, w tym 12 gatunków Lychniscosida i 7 Hexactinosida (A2). W pracy
przedstawiłam opisy rozpoznanych gatunków oraz zaproponowałam jeden nowy gatunek
Hexactinosida – Polyopesia macropora. Oprócz tego gatunku i czterech innych rzadko
spotykanych gatunków, wszystkie pozostałe stwierdziłam w utworach górnego kampanu pod
powierzchnią twardego dna, co sugeruje późnokampański wiek gąbek redoponowanych.
Przeprowadziłam też analizę ilościową tego zespołu, która wykazała, że udział
przedstawicieli Lychniscosida wynosi ok. 74% i grupa ta znacznie dominuje ilościowo nad
gąbkami z rzędu Hexactinosida (ok. 24%). Lithistida, występujące dość licznie w kredzie
piszącej Rugii (Nestler 1961), w badanym zespole okazały się grupą marginalną (ok. 2%),
reprezentowaną przez silnie pokruszone, nieoznaczalne fragmenty.
Na podstawie porównania badanego zespołu z innymi zespołami kampańskich gąbek
stwierdziłam, że przeważająca większość gatunków stwierdzonych w profilu Mielnika, w
kampanie były pospolitymi taksonami (A2). Szesnaście spośród nich jest znana z utworów
kampanu północnych Niemiec (np. Schrammen 1912; Ulbrich 1974; Mehl 1992), a trzynaście
zostało opisane także z opok kampanu rejonu Krakowa (Bieda 1933; Hurcewicz 1968) i/lub
doliny środkowej Wisły (B1). Mielnik jest trzecim stanowiskiem, gdzie stwierdziłam
występowanie gatunku Varioporospongia dariae Świerczewska-Gładysz, 2006. Gatunek ten
dotychczas znany był tylko z opok górnego mastrychtu z Nasiłowa i Kazimierza (dolina
środkowej Wisły). W przeciwieństwie do wspomnianych wcześniej kampańskich zespołów,
gąbki w kredzie piszącej Mielnika cechują się mniejszą różnorodnością i są nieliczne, co
pozwoliło mi wnioskować, że warunki sedymentacji tych utworów były mniej sprzyjające
rozwojowi gąbek niż środowisko sedymentacji opok.
Lyssacinosida z utworów późnej kredy południowej Polski i ich znaczenie
paleoekologiczne
Kredowe Lyssacinosida są bardzo słabo poznaną grupą Hexactinellida, znaną głównie
z utworów koniaku Bornholmu (Mehl 1992; Brückner & Janussen 2005; Brückner 2006).
Lyssacinosida z utworów kredy Polski nie były dotąd opisywane. Wraz ze współautorką
Agatą Jurkowską udokumentowałam występowanie szczątków Lyssacinosida w opokach
górnego kampanu niecki miechowskiej. Gąbki te stwierdziłam także w marglach górnego
turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej oraz w opokach górnego kampanu doliny
17
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
środkowej Wisły (A5). Wyniki tych badań pozwalają wnioskować, że gąbki te, w późnej
kredzie miały znacznie szerszy zasięg paleogeograficzny niż zakładano dotychczas (C8, A5).
Przeprowadzona przeze mnie analiza paleontologiczna zebranego materiału wykazała
dość duże zróżnicowanie taksonomiczne badanych Lyssacinosida, jednakże z powodu złego
stanu zachowania szkieletów gąbek (defragmentacja, brak diagnostycznych igieł dermalnych i
gastralnych) określiłam przynależność do gatunku lub do rodzaju tylko niektórych okazów. W
przypadku igieł bazalnych wyróżniłam i opisałam 3 typy morfologiczne (A5).
Ze względu na słabe rozpoznanie późnokredowych Lyssacinosida ich wykorzystanie
w analizach paleoekologicznych było dotychczas znikome (Brückner 2006). Obserwacje moje
i współautorki wykazały, że gąbki te są częste w facjach węglanowych oraz węglanowokrzemionkowych późnej kredy i pomimo złego stanu zachowania mogą być bardzo przydatne
do określenia niektórych parametrów kopalnego środowiska (A5). Wymogi ekologiczne
współczesnych Lyssacinosida (Leys i in. 2007) pozwalają uznać ich szczątki za bardzo dobry
wskaźnik wolnej, spokojnej sedymentacji typowej dla głębszych rejonów póznokredowego
morza epikontynentalnego. Obecność długich igieł bazalnych, zakotwiczających gąbki w
osadzie, dowodzi ponadto, że gąbki te zasiedlały miękkie podłoże. Wskazane przeze mnie
warunki sedymentacji badanych utworów na podstawie obecności gąbek Lyssacinosida
zostały poparte przez A. Jurkowską analizą mikrofacjalną (A5). Rezultaty naszych badań
okazały się także zbieżne z wynikami analiz paleośrodowiskowych opartych na innych
grupach skamieniałości (Abdel-Gawad 1986; Kędzierski & Uchman 2001; Niedźwiedzki &
Kalina 2003).
Procesy sedymentacyjno-erozyjne na granicy mastrychtu i danu na podstawie badań
tafonomicznych gąbek z dańskiego piaskowca glaukonitowego z Nasiłowa (dolina
środkowej Wisły).
Przeprowadzone przeze mnie obserwacje tafonomiczne sfosfatyzowanych gąbek
występujących w obrębie dańskiego piaskowca glaukonitowego w Nasiłowie pozwoliły mi na
wyróżnienie 3 grup sfosfatyzowanych gąbek. W gąbkach reprezentujących poszczególne
grupy rozpoznałam od jednego do trzech rodzajów materiału wypełniającego (B2). Za
materiał pierwotny uznałam materiał wypełniający przestrzenie międzyspikularne w
szkielecie gąbek, co pozwoliło mi na wskazanie dwóch zespołów gąbek, związanych
odpowiednio ze środowiskiem depozycji mastrychckich opok i opok glaukonitowych
niezachowanych w badanym profilu. Nie stwierdziłam natomiast gąbek żyjących w
18
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
środowiskiu sedymentacji piaskowca glaukonitowego. Różnice w składzie taksonomicznym
badanych zespołów zinterpretowałam jako efekt postępującego spłycenia (E3). Na podstawie
powyższych obserwacji zaproponowałam model procesów sedymentacyjno-erozyjnych na
pograniczu mastrychtu i danu wyróżniając, drugi nieopisywany wcześniej epizod erozyjny
(B2, C2). Szczegółowy skład petrograficzny materiału wypełniającego gąbki oraz przebieg
procesów fosfatyzacji gąbek opracowała współautorka D. Olszewska-Nejbert (B2, C2).
Warunki sedymentacji utworów koniaku i santonu rejonu krakowskiego na podstawie
badań tafonomicznych gąbek.
Pierwsze badania dotyczące tafonomii sfosfatyzowanych gąbek z utworów santonu w
rejonie Krakowskim podjęłam jeszcze przed uzyskaniem stopnia doktora i dotyczyły one
gąbek występujących w dwóch stanowiskach w Korzkwi (E2). Przeprowadzona przeze mnie
analiza materiału wypełniającego spongocele, kanały oraz przestrzenie międzyspikularne
gąbek wykazała obecność dwóch różnych materiałów. Oprócz materiału bogatego w kwarc,
identycznego z otaczającym marglem, wyróżniłam pierwotny materiał węglanowy o znikomej
zawartości kwarcu. Na tej podstawie wysnułam wniosek, że okazy są redeponowe i brak jest
gąbek związanych ze środowiskiem depozycji margla glaukonitowego. Zaobserwowałam
także ślady mechanicznych uszkodzeń gąbek świadczące o tym, że gąbki te już po etapie
fosfatyzacji mogły być transportowane.
Nowych danych o przebiegu procesów sedymentacyjno-erozyjnych w rejonie
Krakowa
na
pograniczu
koniaku
i
santonu
dostarczyły
badania
tafonomiczne
sfosfatyzowanych gąbek ze stanowiska Wielkanoc, które prowadziłam wraz z D. Olszewską.
Wyniki badań sukcesywnie prezentowałyśmy na konferencjach paleontologicznych (C3, C5)
a następnie opublikowałyśmy we wspólnym artykule (A1). W badanym profilu, w spągu
utworów santonu rozpoznałyśmy trzy grupy tafonomiczne. „Gabki białe”, niewystępujące w
innych badanych przeze mnie odsłonięciach santonu w rejonie krakowskim oraz dobrze
zachowane
„gąbki
beżowe”,
zinterpretowałyśmy
jako
skamieniałości,
które
po
ekshumowaniu przeszły bardzo krótki, lokalny transport lub też stanowią bruk rezydualny.
Pokruszenie i obtoczenie „gąbek czarnych” uznałyśmy za skutek długotrwałego transportu.
Współautorka wykonała analizy petrograficzne materiału wypełniającego przestrzenie w
szkieletach gąbek i opracowała model fosfatyzacji gąbek. Moim zadaniem było określenie
składu taksonomicznego wyróżnionych 3 grup tafonomicznych gąbek. Wykazałam, że
pomimo różnego stanu zachowania skład ich jest zbliżony i wykazuje duże podobieństwo do
19
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
fauny gąbkowej z poziomu Micraster coranguinum w Anglii (poziom w przybliżeniu
odpowiadający interwałowi środkowy koniak – środkowy santon). Określiłam środowisko
życia badanych gąbek. Zebrane dane sedymentologiczne, petrograficzne i paleontologiczne
pozwoliły nam na wyróżnieniu pięciu etapów obejmujących procesy sedymentacji, erozji i
fosfatyzacji, które miały miejsce na badanym rejonie w interwale czasowym od wczesnego
późnego turonu po późny santon (A1).
W kolejnych latach przedmiotem szczegółowych badań moich oraz współautorki były
także utworu koniaku zachowane w północnej ścianie kamieniołomu Wielkanoc (C4). W
utworach koniaku reprezentujących poziom Cremnoceramus crassus crassus/deformis
deformis (wyższa część dolnego koniaku) rozpoznałyśmy dwa horyzonty gąbek, które z
uwagi na stan zachowania podzieliłyśmy na słabo sfosfatyzowane “gabki białe” i nieco silniej
sfosfatyzowe “beżowe (A4). Wykonana przeze mnie analiza taksonomiczna wykazała, że
gąbki te należą do Hexactinellida. Na tej podstawie zinterpretowałam, że utwory wyższego
dolnego koniaku w badanym rejonie były deponowane w spokojnym środowisku poniżej
podstawy fal sztormowych o niskim tempie sedymentacji. Interpretację te potwierdziły inne
obserwacje sedymentologiczne i paleontologiczne oraz analiza litologiczna i mikrofacjalna
wykonane przez współautorkę (A4).
Aktualnie prowadzone badania
Obecnie kontynuuję badania gąbek w niecce opolskiej. W utworach górnego turonu i
dolnego koniaku po raz pierwszy odnotowałam przedstawicieli Hexactinosida (C9).
Rozpoznałam też kilka kolejnych gatunków Lychniscosida, nieopisywanych dotąd z tego
stanowiska (C9). Niektóre z nich znane były dotychczas wyłącznie z unikatowych
egzemplarzy znalezionych na terenie Anglii i Czech. Pospolity na terenie Anglii gatunek
Porochonia simplex (Toulmin Smith, 1848) okazał się stosunkowo częstym gatunkiem w
utworach turonu niecki opolskiej. Ustaliłam, że gatunek ten przez wcześniejszych badaczy
kredy opolskiej opisywany był jako Leptophragma fragile (Roemer, 1841) (Leonhard 1897;
Tarkowski 1991) a przez Schrammen’a (1912) jako Callodictyon fragile (Roemer, 1841).
W końcowej fazie są badania nad występowaniem w utworach kampanu południowej i
wschodniej Polski gąbki wapiennej Porosphaera globularis Phillips, 1829. Badania te,
prowadzone wspólnie z A. Jurkowską, D. Olszewska-Nejbert i Z. Dubicką, mają głównie na
celu ocenę przydatności tej gąbki w stratygrafii utworów późnej kredy (C10). W
przygotowywanym artykule została też wyodrębniona część paleontologiczna, w której
20
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
zostanie zaprezentowany materiał z Mielnika oraz okazy z niecki miechowskiej pochodzące z
kolekcji autorek i kolekcji archiwalnych Heleny Hurcewicz i Jerzego Małeckiego.
Równolegle do powyższych badań wraz z A. Jurkowską prowadzę obserwacje
krzemionkowych gąbek w odsłonięciach kampanu i najniższego mastrychtu niecki
miechowskiej. Moim zadaniem jest określenie składu fauny gąbkowej, zwłaszcza z
nieopracowanych dotąd pod tym kątem utworów górnego kampanu i dolnego mastrychtu.
Dane te posłużą do interpretacji zmian zachodzących w środowisku sedymentacyjnym opok i
margli niecki miechowskiej w powyższym interwale czasowym. Przy współpracy z
pracownikami Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagielońskiego planowane jest
także wykonie kompleksowego opracowania paleośrodowiskowego utworów niecki
miechowskiej z pogranicza kampanu i mastrychtu, a następnie porównanie wyników z
rezultatami podobnych badań dotyczących równowiekowych utworów z doliny środkowej
Wisły.
W ostatnim czasie rozpoczęłam też gromadzenie kolekcji kredowych gąbek
występujących w neogeńskich żwirach na terenie kopalni Bełchatów. Po wstępnym
rozpoznaniu materiału uważam, że gąbki te, pomimo ich występowania na wtórnym złożu,
mogą mieć bardzo duże znaczenie dla badań paleogeograficznych i taksonomicznych. W
niecce łódzkiej brak jest innych stanowisk, w których możliwe byłoby pozyskanie tak bogatej
kolekcji kredowych gąbek. Duża liczebność okazów pozwoli na prześledzenie zmienności
wewnątrzgatunkowej wielu kredowych gatunków. Ze względu na duży polimorfizm gąbek,
morfotypy tego samego gatunku często były opisywane jako odrębne gatunki i tego typu
badania są nieodzowne przy ustalaniu synonimiki.
Literatura cytowana w autoreferacie:
Abdel-Gawad, G.I., 1986. Maastrichtian non-cephalopod molluscs (Scaphopoda, Gastropoda
and Bivalvia) of the Middle Vistula Valley, Central Poland. Acta Geologica Polonica, 31,
69-224
Bieda, F., 1933. Gąbki krzemionkowe senonu okolic Krakowa. Rocznik Polskiego
Towarzystwa Geologicznego, 9, 1-41.
Brimaud, C., Vachard, D., 1986. Les spongiaires siliceux du Tortonien des Betiques (Miocene
de l’Espagne du Sud): especes nouvelles ou peu connues, II: Hexactinellides. Bulletin du
Museum National d’Histoire Naturelle C, 8, 415-445
Brückner, A., 2006. Taxonomy and paleoecology of lyssacinosan Hexactinellida from the
Upper Cretaceous (Coniacian) of Bornholm, Denmark, in comparison with other
Postpaleozoic representatives. Abhandlungen der Senckenbergischen Naturforschenden
Gesellschaft, 564, 1-103
21
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
Brückner. A., Janussen, D., 2005 Rossella bromlei n. sp.: The first entirely preserved fossil
sponge species of the genus Rossella (Hexactinellida) from the Upper Cretaceous of
Bornholm, Denmark. Journal of Paleontology, 79, 21-28
Cook, S. E., Conway, K. W. & Burd, B., 2008. Status of the glass sponge reefs in the Georgia
Basin. Marine Environmental Research, 66, Supplement, 1, 80-86.
Defretin-Lefranc, S., 1960. Contribution à l’étude des spongiaires siliceux du Crétacé
supérieur du Nord de la France. Thèses a la Faculte des Sciences de Lille (1958), 1-178.
Dunikowski, E., 1889. O gąbkach cenomańskich z warstwy fosforytowej Podola
galicyjskiego. Pamiętniki Akademii Umiejętności, 16, 70-87.
Finks, R.M., Rigby, J.M., 2004. Geographic and stratigraphic distribution. W: Kaesler, R.
(Ed.), Treatise on Invertebrate Paleontology, Part E (Revised), Porifera 3. The Geological
Society of America and University of Kansas, 275-296.
Hinde, G. J., 1883. Catalogue of the fossil sponges in the Geological Department of the
British Museum. Londyn, 1-248.
Hurcewicz, H., 1968. Siliceous sponges from the Upper Cretaceous of Poland; Part II,
Monaxonia and Triaxonia. Acta Palaeontologica Polonica, 13, 3-96.
Kędzierski, M., Uchman, A., 2001. Ichnofabrics of the Upper Cretaceous marlstones in the
Opole region, southern Poland. Acta Geologica Polonica, 51, 81-91.
Khmilevsky, Z.I., 1969. Some triaxones (Porifera) species Cenomanian deposits near
Horodenka. Paleontologicheskij Sbornik, 2, 19-31.
Krautter, M., 1997. Aspekte zur Paläökologie postpaläozoischer Kieselschwämme. Profil, 11,
199-324.
Lagneau-Hérenger, L., 1962. Contribution à l’étude des spongiaires siliceux du Crétacé
inférieur. Mémoire de la Société Géologique de France, Nouvelle Série 41, 95, 1-252.
Leonhard, R., 1897. Die Fauna der Kreideformation in Oberschlesien. Palaeontographica, 44,
11-70.
Leys, S.P., Mackie G.O. & Reiswig, H.M., 2007. The Biology of glass sponges. W: Advances
in Marine Biology, 52, 1-145.
Leys, S.P., Wilson, K., Holeton, C., Reiswig, H.M., Austin, W.C. & Tunniclif, V., 2004.
Patterns of glass sponge (Porifera, Hexactinellida) distribution in costal waters of British
Columbia, Canada. Marine Ecology Progress Series, 283, 133-149.
Machaniec, E., 2013. Zabierzów. Stratygrafia i paleoekologia na podstawie otwornic, 97. W:
Kędzierski, M., Kołodziej, B., Hoffman, M., Machaniec, E., Stworzewicz, E., Szulc, J.,
2013. Sesja terenowa B. Budowa geologiczna i paleontologia regionu krakowskiego:
dolny, perm, środkowa i górna jura, górna kreda. Materiały konferencyjne. XII
Konferencja Naukowa Sekcji Paleontologicznej PTG, Tyniec.
Małecki, J., 1980. Santonian siliceous sponges from Korzkiew near Kraków. Rocznik
Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 50, 409-431.
Masse, P.J.L., Termier, G., Termier, H., 1989. Nouvelles formes de spongiaires dans l’Albien
de La Sainte-Baume (Provence, France). Geobios, 22, 825-839.
Mehl, D., 1992. Die Entwicklung der Hexactinellida seit dem Mesozoikum, Paläobiologie,
Phylogenie und Evolutionsökologie. Berliner Geowissenschaftliche Abhandlungen, E2, 1164.
Mehl, D. & Niebuhr, B., 1995. Diversität und Wachstumsformen bei Coeloptychium
(Hexactinellida, Lychniskosa) der Meiner Mulde (Untercampan, N-Deutschland) und die
Palökologie der Coeloptychidae. Berliner Geowissenschaftliche Abhandlungen, E16, 91107.
Moret, L., 1926. Contribution à l’étude des Spongiaires siliceux du Crétacé supérieur francais.
Mémoire de la Société Géologique de France, Nouvelle Série, 5, 1-314.
22
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
Nestler, H., 1961. Spongien aus der weissen Schreibkreide (unt. Maastricht) der Insel Rügen
(Ostsee). Paläontologische Abhandlungen, 1, 1-70.
Niedźwiedzki, R., Kalina, M., 2003. Late Cretaceous sharks in the Opole Silesia region (SW
Poland). Geologia Sudetica, 35, 13-24.
Pervushov, E. M., 1998. Pozdnemelovye ventrikulitidnye gubki Povolzhya. Transactions of
the Scientific Research Geological Institute of the N. G. Chernyshevskii Saratov State
University, 2, 1-168.
Pervushov, E. M., 2002. Late Cretaceous Hexactinellids from Russia. Part 2. Original
morphotypes and levels of organization Ventriculitidae Family (Phillips, 1835), partim,
Coeloptychiidae Goldfuss Family, 1833. (Lychniscosa); Leptophragmidae Family
(Goldfuss, 1833) (Hexactinosa). Transactions of the Scientific Research Geological
Institute of the N. G. Chernyshevskii Saratov State University, New Series, 12, 1-274.
Pisera, A., 1999. PostPaleozoic history of the siliceous sponges with rigid skeleton. Memoirs
of the Queensland Museum, 44, 463-472.
Pisera, A., Lévi, C., 2002. „Lithistid” Deomspongea. W: Hooper, J.N.A., van Soest, R.W.M.
(Eds), Systema Porifera: A Guide to the Classification of Sponges. Kluwer
Academic/Plenum, Amsterdam, 299-301.
Počta, P., 1883. Beiträge zur Kenntnis der Spongien der böhmischen Kreidformation:
Hexactinellida. Abhandlungen der K. Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, 12, 148.
Quenstedt, F.A., 1878. Petrafactenkunde Deutschlands. Bd. 5: Schwämme. Leipzig, 1-612.
Reid, R.E.H., 1958-1964. A monograph of the Upper Cretaceous Hexactinellida of Great
Britain and Northern Ireland. Part I-IV. Palaeontographical Society Monograph. London,
xlvii-xlviii, 1-154.
Reid, R.E.H., 1962. Notes on Hexactinellid sponges IV, Nine Cretaceous Lychniscosa.
Annals and Magazine of Natural History, series 14, 5, 33-45.
Reid, R.E.H., 1968a. Hexactinellid faunas in the Chalk of England and Ireland. Geological
Magazine, 105, 15-22
Reid, R.E.H., 1968b. Bathymetric distribution of Calcarea and Hexactinellida in the present
and past. Geological Magazine, 10, 546-559.
Reid, R.E.H., 2004. Mesozoic and Cenozoic hexactinellid sponges: Lychniscosa and
order uncertain. W: Kaesler, R. (ed.), Treatise on Invertebrate Paleontology, Part
E (Revised), Porifera 3. The Geological Society of America and the University of
Kansas Press, Boulder and Lawrence, 513-556.
Reiswig, H.M., Wheeler, B., 2002. Family Euretidae Zittel 1877, 1301-1331.W: J.N.A.
Hooper and Van Soest, R.W.M. (eds.), Systema Porifera: a guide to the classification of
sponges. Kluwer Academic/Plenum, Amsterdam.
Roemer, F.A., 1840-1841. Die Versteinerungen des norddeutschen Kreidegebirges. Hahn'sche
Hofbuchhandlung, Hannover, iv, 1-145.
Roemer, F., 1870. Geologie von Oberschlesien. Nischkowsky, Breslau, 1-587.
Schrammen, A., 1912. Die Kieselspongien der oberen Kreide von Nordwestdeutschland. II
Triaxonia (Hexactinellida). Palaeontographica, Supplement 5, 176-385.
Schrammen, A., 1924. Die Kieselspongien der oberen Kreide von Nordwestdeutschland. III.
Monographien Geologie und Palaeontologie, Serie 1 (2), 1-159.
Sinzov I., 1871-72. Ob yuraiskich i melovych okamenelostiach saratovskoi guberni. Materialy
dla Geologii Rossii, 4, 40-64.
Sinzov, I., 1878. Gubki saratovskoi oblasti. Zapiski Novorossijskogo Obščestva
Estestvoispytatelei, 4, 1-40.
Tarkowski, R., 1991. Stratygrafia, makroskamieniałości i paleogeografia utworów górnej
kredy niecki opolskiej. Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, 51, 3-156.
23
dr Ewa Świerczewska-Gładysz
Załącznik 2
Termier, G., Termier, H., 1981. Spongiaires du Crétacé Moyen. Cretaceous Research, 2, 427433.
Ulbrich, H., 1974. Die Spongien der Ilsenburg-Entwicklung (Oberes Unter-Campan) der
Subherzynen Kreidemulde. Freiberger Forschungshefte, C 291, 1-121.
Walaszczyk, I., 2004. Inoceramids and inoceramid biostratigraphy of the Upper Campanian to
basal Maastrichtian of the Middle Vistula River section, central Poland. Acta Geologica
Polonica, 54, 95-168.
Whitney, F., Conway, K.W., Thomson, R.E., Barrie, J.V., Krautter, M., Mungov, G., 2005.
Oceanographic habitat of sponge reefs on the Western Canadian Continental Shelf.
Continental Shelf Research, 25, 211-226
Žítt, J., Vodrážka, R., Hradecká, L., Svobodová, M. & Zágoršek, K., 2006. Late Cretaceous
environments and communties as recorded at Chrtníky (Bohemian Cretaceous Basin,
Czech Repub). Bulletin of Geosciences, 81, 43-79.
24