Integralizm w kulturze

istej i który zamiast prawdziwej wolQR FL VLHELH ]DEUDNáR JRGQR FL RVRE
WDFM ] OHSLHM RG VWURQ\ WHRUHW\F]QHM
uzasadnionym epikureizmem.
PL
G]\ SRFKOHEVWZHP D EH]F]HOQoFL GOD RVLJQL
FLD ZáDVQ\FK FHOyZ
-HJRKHGRQL]PPLDáJRU]NLZ\G(ZL
N
SRQLHZD* R]QDF]Dá ZLDGRP UH]yJQDFM
] QLHRVLJDOQHM SUDZG\ QD
U]HF] VXELHNW\ZQ\FK PQLHPD E\á
QLF]\P]DPNQL
FLHVL
] ZáDVQHM ZROL
Z3ODWRVNLHMMDVNLQLA odziedziczone
SR 6RNUDWHVLH L SU]\SRPLQDMFH HW\N
'HPRNU\WD SU]HNRQDQLH *H ZáDG]
SR]ZDODMF ZáDFLZLH NLHURZDü *yQR FL QDXF]\á VL V]WXNL ODZLURZDQLD
5R]SUDZ\
]HEUDQH
*FH
Z
NVL
*
FKDUDNWHU\]XMH MDN MX ZVSRPLQDáHP
VSyMQH
Z\UD*DMFH
VL
*H P\O HW\F]QD *UeMHM Uy*QRURGQRFL NU*\
SRGHM FLH
Z SU]HNRQDQLX
NyZ PLPR
ozycji rozumu i „serca”. Prace KrokieZLF]D QLH V SU]\ W\P W\SRZ\PL G]LeZRNyá WUDG\F\MQHM +RPHU\FNLHM RS
áDPL
ILOR]RILL
DNDGHPLFNLHM
PDáR
Z QLFK RGQLHVLH GR OLWHUDWXU\ WHPDWX
*
FKRü MHM ]QDMRPR ü SU]HELMD ] ND GHM
OLQLMNL WHNVWX QLH Z\SDODM VL RQH
(
ciem jest rozum, u $U\VW\SDR]QDF]DáR
Z GRUD Q\FK SROHPLNDFK ] RSLQLDPL
*
LSUDJQLHKrokiewicz opisuje ponadto
KLVWRUL
KHGRQL]PX L V]NRá\ cyranejVNLHM ]DNRF]RQ SU]HJUDQ NRQIURn-
ory-
VáX HEQR ü UR]XPX Z]JO GHP XF]Xü
LQQ\FKXF]RQ\FK]DWRSUH]HQWXM (UyGHá XM
FLH SU]HGPLRWX , WR VWaQRZLLFKQLHZWSOLZ]DOHW
JLQDOQH RGZRáXM FH VL EH]SR UHGQLR
GR
Jacek Lejman
Integralizm w kulturze – pierwV]DZ3ROVFHNVL*ND
o P. A. Sorokinie
______________________________________________
Bgl_]jZebaf\dmevlmj_² i_j\Zy\Ihevr_dgb]Zh I:Khjhdbg_
Cz. Gryko: Integralna teoria kultury Pitirima A. Sorokina,
Wyd. UMCS, Lublin 2000, s. 262
: RVWDWQLFK ODWDFK
á F]HQLDLZ]DMHPQHJRSU]HQLNDQLDVL
V]F]HJyOQ
kultur. Do tego bowiem potrzebne jest
znalezienie wspólnego dla nich miaQRZQLND ± D ZL
F de facto integralnej
iacji. Funkcjonuje jednak szczególnie
w kontekstach gospodarczo-ekonomicznych fuzji LOXE MDNR ]ZL]DQH
z PFGRQDOG\]DFMQLH]D]SURFHVHP
NDULHU Z QDXNDFK VSRáHF]Q\FK SRO
W\FH Z PHGLDFK UREL SRM FLH LQWHJU
WHRULL NXOWXURZHM :\GDMH VL QDZHW
*H WDNL VWDQ SHUPDQHQWQHM UHODW\ZL]aFML MHVW QD U
N
WDN SROLW\NRP MDN
168
*
VSRáHF]HVWZR
i socjologom, filozofom i antropolo
*
JRPNXOWXU\NWyU]\]GDM VL EDUG]LHM
-
VDPD QDWXUD XP\VáX OXG]NLHJR RED
*
G]\ SRV]F]HJyOQ\PL NXOWXUDPL QL WR
*
F]RQH
FRMHá F]\-H OLMX F]\QL WDNRZ\P
ZVSyOQ\P PLDQRZQLNLHP VWDMH
*
(
E G SU]\URGD OXE
reG]LDOQRFL za powstanie i rozwój kultury3RZRGHP]DWDNLHJRVWDQXrzeczy jest brak jednej spójnej, ale interdyscyplinarnej teorii kultury, á
SRV]XNLZDü L GRVWU]HJDü Uy QLFH PL
(
WXU\ Z\ V]HM : WHQ VSRVyE E G WR
VL
MDND EOL HM QLHRNUH ORQD ÄOXG]NR ü´
pochodzenie biologiczne lub prze
]RVWDM Z\á F]Q RGSRZL
*
V]áR üJDWXQNRZDZQDMOHSV]\PUD]LH
F] FHMZVZRLFK]DáR HQLDFKEDGDQLD
niczym niepoparte przekonanie o na-
ZLHOX QDXN NWyU\FK SU]HGPLRWHP V
poszczególne aspekty tego, co zwyNOLP\RGF]yW\ZDüMDNRNXOWXU
7DN ZáDQLH DPELWQ Z ]DPLa-
WXU]H F]áRZLHND MDNR LVWRW\ QD ZVNUR
*
rozwa*DQLD QD WHPDW MHGQRFL NXOWXU\ NXlWXUZLQQLWH*SRGMüZL]MRQHU]\SU]yV]áRFL OXG]NRFL MDNR JOREDOQHM ZLoÄXU\QNRZLRQHM´3RZD QLHMV]H
U]HLPRQXPHQWDOQ ZHIHNFLHSUyE
*
wszechwiecznej i wszechREHMPXMFHMmegakulturze”.
podejmuje w wieku XX jeden z najwybitniejszych socjologów i badaczy kultury Pitirim A. Sorokin, a odkrywa M GOD SROVNLHJR F]\WHOQLND
lubelski filozof i socjolog kultury
Problem, o którym mowa, nie
&]HVáDZ *U\NR 3UyED WD ] GZyFK
ski elektronicznej (internetowej). ZaUDG]LáRE\ WR E\ü PR H PDMDF]HQLRP
R MDNLHM Ä
*
w-
MHVW QRZ\ D MHJR LVWRWD WNZL MDN VL
SRZRGyZ MHVW ZD QD SR UD] SLHU
wydaje, w dwóch zasadniczych kwestiach. Z pierwszej znakomicie zdaje
V]\ PDP\ PR OLZR ü ]HWNQL FLD VL
*
] MHGQ ] QDMZ\ELWQLHMV]\FK L QD
DXWRU RPDZLDQHJR G]LHáD
*DUWXMF L* GRV]áR MX* GR WHJR *H
ND*G\ EDGDF] SLV]F\ R NXOWXU]H ]D
j-
ZLD
WRZHM VRFMRORJLL ]D MDN EH] Zt-
VSUDZ EDUG]LHM ZSá\ZRZ\FK SRVWDFL
punkt honoru bierze sobie przedsta-
pienia uchodzi Sorokin; po drugie
SU]HGVWDZLRQD NRQFHSFMD VL
JD SUo-
ZLHQLH ZáDVQHM MHM GHILQLFML 0DP\
EOHPyZ GOD ZVSyáF]HVQHJR
zatem w zasadzie tyle definicji kultury, ilu NXOWXURORJyZ 3R GUXJLH FKFF
Z\Mü ] RSLV\ZDQHJR LPSDVX socjolodzy i filozofowie kultury, a nawet
przedstawiciele niektórych nauk szczeJyáRZ\FK (np. socjobiolodzy) pró-
QDMLVWRWQLHMV]\FK ± MHVW PR H QDZHW
ZLDWD
*
*
VZRMHJR SRZVWDZDQLD ZLDGF]\ WR
EDUG]LHM ÄQD F]DVLH´ QL Z FKZLOL
dobrze zarówno o Sorokinie jako
twórcy integralnej koncepcji kultury, jak i autorze monografii, który
FKFLDá L XPLDá GRVWU]HF REHFQ war-
EXM GDü MHM Z\MD QLHQLH JHQHW\F]QH
redukcjonizm (tu: determinizm): socjologiczny, kulturowy, biologiczny,
SRSDGDM F MHGQDN QLH]PLHQQLH Z
WR üWHRULL
Integralna teoria kultury podzie
FL : SLHUZV]HM
ORQD MHVW QD GZLH F]
LWG 5HGXNXM RQL ERZLHP SU]\F]\Q\
z nich (Antecedencje) zgodnie z tytu-
zjawisk kulturowych do jednej sfery:
biologii, socjologii, psychologii, kul-
áHP DXWRU SU]HGVWDZLD RNROLF]QR FL
L ]GDU]HQLD SRSU]HG]DM FH SRZVWDQLH
169
systemu, implikacje zarówno psychologiczne, które w przypadku SoURNLQD ]GDZDá\ VL
RGJU\ZDü ]Qa emocji i opowiada o przebogatym
dorobku naukowym autora 6SRáHF]QHM
i kulturowej dynamiki ,FK áF]QLNLHP
SR]ZDODMF\P ]UR]XPLHü GáXJ LQWeOHNWXDOQ GURJ
VRFMRORJD RZH ZáaFLZH DQWHFHGHQFMH MHVW UR]G]LDá WU]eFL ]DW\WXáRZDQ\ Droga do integrali]PX ± SR]\W\ZLVW\F]Q\ SXQNW Z\MFLD.
3U]HGVWDZLD VL
WX Sorokina jako ba-
F] F URO MDN L LQWHOHNWXDOQH MHJR
*
SUHVXSR]\FMH L ]DSR \F]HQLD 'UXJD
(Teoria integralna) opisuje sorokinowski model uniwersum socjokul
WXURZHJRMHJRPHWRGRORJLF]Q ED] *
Z\Uy QLRQH PHFKDQL]P\ SURFHVyZ
z-
GDF]D NWyUHJR SRJO G\ HZROXRZDá\
G]LDá\SR ZL FRQHGLDJQR]LHNU\]\VX
od pozytywizmu i ewolucjonizmu
w wersji spencerowskiej do oryginalQHM WHRULL LQWHJUDOQHM NWyUHM SRZL
FRQDMHVWZFDáRFLF]
üGUuga.
L F\NOL NXOWXURZ\FK .R F] M UR
ZVSyáF]HVQHM
NXOWXU\
RUD]
SUyELH
*HQLD 6]F]HJyOQLH
LVWRWQHZ\GDMVL
:VW
S i =DNRF]enie JG]LH *U\NR ]GDMH VL
SU]HGVWaZLDüGHNODUDFM
SURJUDPRZEDGDF]D
DILUPXMFHJR 7HRUL
:LHONLHM 8QLIiMHJR
SU]H]Z\FL
kultury (Ontologia kultury), w którym poza problemem wzajemnych
UHODFMLPL
G]\SRM
FLDPLNXOWXU\ L spoáHF]HVWZD PLHV]F]F\P VL
Z Uamach sporu „socjologizm czy kultu-
kacji jako modelu teoretycznego,
MHGQDN*H NU\W\F]QHJR ZREHF ]DSUoponowanych praktycznych sposobów
QDSUDZ\ NXOWXU\ E G F\FK Z LVWRFLH
*
5R]SRF]\QD M NOXF]RZ\ GOD ND GHM WHRULL NXOWXU\ UR]G]LDá R LVWRFLH
amyka obszerna, niezwykle starannie
i sumiennie gromadzona bibliografia
(przedmiotowa i podmiotowa).
W rozdziale pierwszym (Pitirima
A. 6RURNLQD KLVWRULD *\FLD .ZHVWLD
nowej biografii SU]HGVWDZLRQH V
burzliwe koleje losów Sorokina z ich
SRG]LDáHP QD GUDPDW\F]Q\ RNUHV Uosyjski oraz spokojny, ustabilizowany,
ale za to bardziej twórczy okres emiVZRLVW VSRáHF]Q XWRSL 3UDF ]
UDOL]P´ RNUH ORQD ]RVWDMH ZVW SQLH
kultura jako suma wszystkiego, co
]RVWDáRVWZRU]RQHOXESU]HNV]WDáFRQH
SU]H]
ZLDGRP L QLHZLDGRP Dk
W\ZQR ü GZX OXE ZL FHM MHGQRVWHN
ludzkich w procesie wzajemnych odG]LDá\ZD V 7DN V]HURND definicja pozwala Sorokinowi wproZDG]Lü GR WZRU]RQHJR V\VWHPX LQWe
JUDOQHJR NOXF]RZH GOD WHRULL SRM FLH
Uniwersum Socjokulturowego, w którym áF]\ VL
RE\GZD ]MDZLVND
*
JUDFML L \FLD Z $PHU\FH 6]F]HJyOQH
]DLQWHUHVRZDQLH EXG]L SU]HM FLH RG
VSRáHF]H VWZR L NXOWXU MDNR GZD
pozycji rewolucjonisty do konserwaW\]PX Z RNUHVLH DPHU\NDVNLP które PR*QD Z\WáXPDF]\ü GR]QDQ\PL
krzywdami, DOER WH* NU\W\F]QLH RNUe-
aspekty jednej niepodzielnej rzeczy-
OLü
SRVWDZ QDMHPQHJR
ZLVWR FL : WHQ VSRVyE SU]HáDPDQ\
*
o-
]RVWDMH LPSDV Z Z\ HM ]DV\JQDOL]
yZLVWRü VRFMRNXOWXURZ VNáDGDM VL
WU]\ NRPSRQHQW\ G]LDáDMFH MHGQRVtZDQ\P VSRU]H 1D VDP ]D U]HF]
*RáGDND
(„soldier of fortune” 'UXJL UR]G]LDá
(']LHáDWHMF]
FLQLHEXG]LMX*WDNLFK
ki ludzkie (kultura behawioralna),
170
u-
]QDF]HQLD ZDUWR FL L QRUP\ NXOWXUD
]JRGQLH]NWyU LVWRWQH]PLDQ\NXOW
ideologiczna) oraz wszelkiego roG]DMX SU]HND(QLNL NXOWXUD PDWHULDl-
ZVND]DQ\P U\WPLH WUyMID]RZ\P ]D
rowe (PHWD]PLDQ\ GRNRQXM VL
ZH
VL
ZywF]DV JG\ GHJHQHUXMH VL
LFK JáyZQD
VXSHUV\VWHP\
QD : WHQ VSRVyE SRM FLH NXOWXU\
a-
XOHJD GRRNUH OHQLX NXOWXU MHVW F
SU]HVáDQND
áR ü ]QDF]H L LFK QR QLNyZ ZUD]
o-
(
PHWDIL]\F]QD
(IHNWHP
z-
WHJR SRVW SXM FHJR SURFHVX MHVW GH
] ZFKRG] F\PL ZH Z]DMHPQH S
]PLHQLDM RUJDQL]DFMD
krokiem jest odszukanie tego, co
spaja komponenty kultury, jej empiU\F]QH V\VWHP\ -
]\N 1DXND 5HOigia, Sztuka, Etyka), co stanowi jej loJLF]QR]QDF]HQLRZ LQWHJUDFM
WyPLHQLDMF SRGVWDZRZH VSRVRE\ LQWeJUDFML ZLDWD socjokultury Sorokin
ZVND]XMH WH* QD V]HUHJ IRUP SR]Za-
]DSRELHF SRMDZLHQLH VL QRZHM PHW
ODM F\FK
*
RGUy QLDü
FDáR FL
*
PHWDIL]\F]QD
5R]G]LDá NROHMQ\ Egzemplifikacje) pokazuje, jak w praktyce przedVWDZLD VL
G]LDáDQLH PRGHOX V]F]ególnie przechodzenie jednego superV\VWHPX Z GUXJL 3U]\NáDG\ ]DF]HUpQL
WH ] KLVWRULL VáX* GR ]DV\JQDOL]o-
ZDQLDWH]\SRVWDZLRQHMZQDVW SQ\P
rozdziale o kryzysie kultury XX wie
NX -HJR V\PSWRPDPL V WUDJLF]Q\
dualizm, chaotyczny synkretyzm, ilo-
U] GX
FLRZ\
SU]HQLNDM FD
NX
*\FLD
URG]LQQHJR
l
tury raczej congeries QL* ]LQWHJURZany system, zaniku kreatywnoFL
L ZROQRFL F]áRZLHND Z]URFLH PoNXOWXURZ\P ED]DU]H F]\QL F\P ] NX
UDOQHM
RE\F]DMRZHM
L
VSRáHF]QHM
anarchii, zaniku poczucia bezpie
F]H VWZD : HIHNFLH ÄQDV]D NXOWXUD
*
a-
MHVW UyZQRF]H QLH NXOWXU JORU\ILN
socjokulturowych jest
ich tempo i rytm, które teoretyk kultury ujmuje w adekwatne do zachodzenia procesów kulturowych schematy. W ten sposób powstaje to, co
QD]ZDü PR*HP\ WHRUL F\NOX NXOWu-
FML F]áRZLHND MDN L MHJR GHJUDGDFML´
LVWRW ]PLDQ
MHVW
SRZV]HFKQLH
QRUP GHJUDGDFML
GáXJ *U\NR 6RURNLQ ZVND]XMH L
*
i
RERZL]XMF\FK
WZyUF]R ü V SU]HMDZLDM FH VL
owe.
Dzieje kultury to dzieje powstawania rozwoju i upadku kolejnych
supersystemów. Mechanizm tych
SURFHVyZ Z\MDQLD QDVW
SQ\ NOuczowy dla zrozumienia sorokinowVNLHM WHRULL UR]G]LDá Dynamika kultury: teoria procesu kulturowego. We-
:D QD
NRORVDOL]P RUD] ]DQLNDM FD
PLQ Z UHODW\ZL]DFML ZDUWR FL ]DQ
ZV]\VWNLHMHJRHOHPHQW\VNáDG
URZHJR
a-
nowego supersystemu.
tzw. supersystemów: ideacjonalnego,
sensatywnego i idealistycznego. .D*
G\ ] QLFK VSDMD MDND JáyZQD SU]eVáDQND
PR H
IL]\F]QHM SU]HVáDQNL D ZUD] ] QL
]LQWHJURZDQ\
Z\ V]HJR
NWyUHM
system od tego, co nazywa congeries
– niezintegrowanego kulturowego
FKDRVX 6WDQRZL RQH ] NROHL NRmSRQHQW\
V\VWHPX
*
ZL ]DQLD OXG PL V 1DVW SQ\P
(s. 195).
Sorokin raczej w duchu Schweitzera QL* 6SHQJOHUD QLH JRG]L VL
*HQLD NU\]\VX 7HPDWRZL
SRZL
FRQ\ MHVW RVWDWQL URz-
] ORVHP NXOWXU\ ZVND]XM F QD GURJL
SU]H]Z\FL
NRQNOX]MD
WHPX
171
SU]H] DXWRUD SUREOHPDW\N
3RGM
WD SUyED VWZRU]HQLD WHRULL LQWe-
Terapia:
konwergencja i altruistyczna transIRUPDFMD OXG]NRFL. Ratunek widzi
VL
WX Z ÄUHKXPDQL]DFML F]áRZLeG]LDá SUDF\ ]DW\WXáRZDQ\
ZDQ gralnej to nie tylko kwestia modelu
WHRUHW\F]QHJR VNXWHF]QLH RSLVXMFe
F]H VWZD´ QD NWyU VNáDGDM VL WDN
JRU]HF]\ZLVWR üVRFMRNXOWXURZ DOH
pozytywna polaryzacja (dywergencja), jak i oparta na niej konwergen-
WDN H ZD Q\ JáRV Z VSUDZLH ZV]HF
*
*
h
*QHMUHODW\ZL]DFMLQDV]HJR*\FLD
SRW
z-
%UDN JáyZQHM SU]HVáDQNL PHWDIL]\F
FMD 7H ZDUXQNL ZVW SQH RFDOHQLD
QHM SU]HQLNDM FHM V\VWHP SRZRGXMH
GR PRUDOQHM WUDQVIRUPDFML OXG]NR FL
MHJR GH]LQWHJUDFM SU]HM FLH Z VWDQ
Z
congerries. O przestrodze tej winni-
OXG]NR FL VWDQRZLü PDM SRGVWDZ
NLHUXQNX
DOWUXLVW\F]QHM
PLáR FL
P\ ZV]\VF\ SDPL
WDü :LQQL PLHü
*
(s. 212–213). Wymaga to jednak
WR WH QD XZDG]H WZyUF\ QRZ\FK
V\QFKURQLF]QHJR G]LDáDQLD QD WU]HFK
e
SR]LRPDFK NXOWXU\ VSRá F]H VWZD
áDGyZVSRáHF]Q\FK*U\NR]ZLHONLP
yce religijny lub psychologiczny postulat przebudowania ludzkiej osoERZRFL Z GXFKX pacyfistyczno-al-
znawstwem i wyczuciem – co trzeba
SRGNUHOLü ± SU]HGVWDZLD ]JURPaG]RQ\ PDWHULDá QLH ]DQXG]DMF F]y-
LRVRERZR FL2]QDF]D]D Z SUDNW
WHOQLND WDN MDN PLDá WR Z ]Z\F]DMX
*H
jego bohater, wchodzeniem w nie-
w swym pozytywnym programie So-
LVWRWQH V]F]HJyá\ : ]DVDG]LH W\ONR
WUXLVW\F]Q\P :\GDMH VL MHGQDN
*
NLOND UD]\ GDMH QDP RND]M SR]QDü
URNLQ QLH Z\FKRG]L GDOHM QL UHFHSW\
owych prze-
aZLDMF Z\NUHV\ ]HVWDZLHQLD L WDEeFR PRJáRE\ QDV F]HNDü SU]HGVW
IRUPXáRZDQHZUHQHVDQV
OLZRü
i-
SLVDFK QD SRZV]HFKQ V]F]
] NWyU\FK ÄSU]H ZLHFD´ GR ü Z WSO
OHNWyUH]DFLHPQLDM ]DSURSRQRZDQ\
wa i „zgrana” teza o plastycznej na-
jasny,
WXU]H OXG]NLHM =GHF\GRZDQLH ZL FHM
:
*
*
HIHNFLH
PD
obraz
teorii.
*
*H
VL ZUD HQLH
w wersji zaproponowanej przez Gry-
PR QD RF]HNLZDü RG VDPHM WHRULL
XQLILNXM FHMQL SR SRZV]HFKQHM
przejrzysty
mi-
NR WHRULD LQWHJUDOQD SU]HGVWDZLD VL
*
*
inalnej sorokinowskiej wersji. BraNXMH Z QLHM W\ONR UR]ZLQL
FLD ]DVy-
áR FL : SURJUDPLH W\P ZLGDü SU]H
PR H QDZHW OHSLHM QL Z MHM RU\J
de wszystkim QLHQDG*DMFHJRMX*]D
]PLDQDPL KXPDQLVW
D QLH VNXWHFznego reformatora.
JQDOL]RZDQ\FK
NVL
] QDMZD QLHMV]\FK SUyE RNUH OHQLD
istoty kultury i mechanizmów jej
G]LDáDQLD Integralna teoria kultury
Pitirima A. Sorokina &]HVáDZD *UyNR
WR
*ND
NVL
QLH]Z\NOH
WHN FLH
NZHVWLL
*NL X]QDá *H Z REHFQ\P ZLHFLH
PDM RQH ZDUWRü OL W\ONR KLVWRU\FzQ VWG QLH ZDUWR GOD QLFK UR]ELMDü
]ZDUWHM NRQVWUXNFML SUDF\ -HOL WDN
WRZSHáQL]QLPVL
]JDG]DP0R*QD
SU]HFLH* GR QLFK ZUyFLü Z NROHMQHM
PDP QDG]LHM
SUDF\ SRZL
FRQHM
opisywanego programu naprawczego, koncepcja Sorokina to jedna
*
Z
„:VFKyG±=DFKyG´ %\ü PR*H DXWRU
-HGQDN EH] Z]JO GX QD ZDG\
*
ZD QD
przede wszystkim z uwagi na opisy-
teorii integralnej.
172