"Zwyczaje jezykowe..."

Mój słownik
Krzysztof Rykaczewski
Toruń, Napromek, 7 grudnia 2007 roku
Streszczenie
Brak zainteresowania przeszłością może spowodować, że już wkrótce nie będziemy mieli z nią bezpośredniej styczności. Najlepszą metodą podtrzymania tego zainteresowania i zachowania dla przyszłych pokoleń
tego co dziś jeszcze normalne wydaje się publikacja.
Dokument te jest podsumowaniem moich rozmów z użytkownikami ginącej dzisiaj już wiedzy o języku
z moich młodzieńczych stron, o języku z wielkim bagażem doświadczeń. Obszar, do którego się odnoszę, jest
pod wpływem gwary lubawskiej, ale też dialektów: grudziądzkiego, ostródzkiego oraz gwary warmińsko-mazurskiej. Ponadto ziemia ta spotykała się z nieustającym wpływem otaczającej niemczyzny. Wynikiem tego
gwara ta została zupełnie odcięta od rozwoju języka ogólnopolskiego, co spowodowało, że język stał się skostniały i zachowało się w nim wiele archaizmów, używanych przed wiekami w całej Polsce (dobrym źródłem
informacji w tym zakresie będzie [7]). Dlatego nie można powiedzieć, że będzie to leksykon jakiejś konkretnej
gwary.
Słownik poniższy został sporządzony głównie przy pomocy [1, 2, 3, 4, 5, 6] oraz źródeł ustnych dlatego
do pewnego stopnia jest to wokabularz idiolektu autora. Hasła zostały podzielone na kilka kategorii: związane z rolnictwem, techniczne, ogólne itd. Formą hasłową rzeczownika jest mianownik liczby pojedynczej (lub
mnogiej, gdy takowej nie posiada). Po formie rzeczownika słownik podaje jego rodzaj w liczbie pojedynczej
oznaczony literami m (męski), ż (żeński), n (nijaki). Poniżej podaję wzór dla pozostałych części mowy:
wzór
zaimek zaimek (∼końcówki) (również inna wersja) «definicja(e)» [cytat].
przysłówek przysł. (∼końcówki) (również inna wersja) «definicja(e)» [cytat].
przymiotnik przym. (∼końcówki) (również inna wersja) «definicja(e)» [cytat].
czasownik czas. (∼końcówki) (również inna wersja) «definicja(e)» [cytat].
partykuła partykuła (również inna wersja) «definicja(e)» [cytat].
wyrażenie wyr. (również inna wersja) «definicja(e)» [cytat].
! słowo jest w powszechnym użyciu, ale tutaj ma inne.
Słownik
akuratnie przyszł. (∼ni, ∼niejszy) «dokładnie, starannie» [1, 2, 4].
akuratny przym. «precyzyjny, dokładny» [1, 2, 4].
aliśtycznie przysł. (∼ej) «chimerycznie».
aliśtyczny przym. (∼czni) «chimeryczny, kapryśny,
grymaśny».
alkierz m «weranda» [1, 2]!
antałek m (∼łka) 1. «beczułka dębowa do wina lub piwa»; 2. «jedna ósma miary większej objętości» [1].
antki (również bose antki) «przybysze, obcy ze wschodu».
antlager m (również anclager) «pomocnik, robotnik»
[3].
antytalent m (∼ntu, ∼ncie; ∼ntów) 1. «całkowity brak
zdolności w jakimś kierunku»; 2. «człowiek wykazujący taki brak zdolności» [2].
aprygerka ż «snopowiązałka».
arać czas. «pracować».
arbajt ż «praca, z niem. arbeit» [3].
apem przym. «otwarte» [3].
baczyć czas. «obserwować, patrzeć, pilnować» [1, 2, 4].
balia ż (również balija) (balii, balij) «płytka wanna, du-
1
Krzysztof Rykaczewski
ża miska, zwykle drewniana» [1, 3].
balować czas. (∼luję, ∼lują) rol. «prasować słomę lub
siano, z niem. Ballen»!
bałamutnik m (∼ikiem; ∼icy, ∼ików) 1. «mężczyzna
nakłaniający do czegoś nierozważnego lub kokietujący
kobiety» [2]; 2. «człowiek zabierający czas niepotrzebnie».
bałek m (∼ka; ∼ków) «bal drzewa, belka, drążek»
[3, 5].
balwierz m (również bazwierz) «fryzjer» [1, 2, 3].
bebzun m (również bebcon) «brzuch» [4].
berbelucha ż «bimber, spirytus, wódka» [4]!
bez zaimek «poza znaczeniem ogólnopolskim również
jako zaimek „przez”, np. bez bary» [4].
beztaleńcie zob. «antytalent».
biedka m rol. «dwukołowy powóz konny» [1, 2].
blutka ż «czerwony salceson».
błagi przym. «wiotki, elastyczny».
bodaj «ponoć, zdaje się, jak mówią, podobno, chyba»
[1].
bogać tam wyr. «gdzież tam, ależ» [1, 4].
bolec m (∼lca; ∼lce, ∼lców) tech. «krótki cylindryczny
metalowy trzon, śruba, sworzeń» [1, 3].
boł czas. (bołem) «był».
brechsztanga ż tech. «duży i ciężki pręt metalowy mający ogólne zastosowanie, łom, z niem. Brechstange:
łom» [3, 4].
breweryjny przym. (∼ni) «nierozważny, wygłupiający
się, śmiały, ale nieuważny».
bumzela ż «gruba dziewczyna».
buksy «grube spodnie, z niem. Buxen» [1, 5].
buzować czas. «o ogniu świetle: palić się gwałtownie,
huczeć» [1, 2, 4].
cechować czas. (∼any) «znaczyć, znakować».
centerfuga ż (również centrafuga, cyntrefuga, cyntryfuga) tech. «urządzenie do oddzielania śmietany z mleka, wirówka, z niem. Zentriguge: odwirowywać» [3].
cetnar m (∼arze) (również cetner) «jednostka wagi równa 100 kg, z niem. Zentner: kwintal, 100 kg»
[1, 2, 4].
cerować czas. (∼any) «szyć, naprawiać rozdarcia
w tkaninie» [1, 2, 4].
chełst m (chełście) «wichura połączona z silnymi opadami» [1].
chimeryjny przym. «chimeryczny, humorzasty, grymaśny».
chłystek m (∼tka) «młody człowiek bez powagi, doświadczenia, młokos» [1, 2, 4].
chrystek m (∼tka) (również krystek) «mały okrągły
Mój słownik, 
żeliwny piecyk na węgiel (prostokątny, 2 otwory), który potrafił ogrzać całe pomieszczenie» [3].
chować czas. «hodować zwierzęta» [1, 2, 3, 4].
cichem-pychem wyr. «po cichu».
ciewić czas. «mieć ochotę, np. ciweić się do roboty».
cięgiem przysł. (również ciengiem) «ciągle, wciąż, nieustannie» [1, 4].
cigięć m (również cigęć, ciegińdź) «cień» [3].
cug m (∼gu, ∼giem; ∼gów) 1. «pociąg; mieć do czegoś cug, z niem. Zug»; 2. «prąd powietrza, przeciąg»
[1, 2, 3, 4].
cweter m «sweter» [4].
cyferblat m (∼atu, ∼acie; ∼atów) «tarcza zegara lub
zegarka, z niem. Zifferblatt» [1, 2, 3, 4].
cyganić czas. «kłamać, oszukiwać» [1, 2, 4].
cyrklować czas. «szacować, starać się trafić z czymś na
odpowiednią porę, z niem. Zirkle: koło» [2].
dekiel m (również dekel) «szczelnie dopasowana przykrywka» [1, 2, 3, 4].
deputat m (∼acie; ∼aci) «dożywotnie wymówienie sobie czegoś, rodzaj i wielkość deputatu są zazwyczaj
określone przez umowę» [1, 4].
diaboł m «diabeł».
dołomon m «fajtłapa».
donder m «osoba wiecznie niezadowolona».
drabka ż (∼bce, ∼bkę; ∼bek) «drabina» [1, 3].
drabnik m rol. «wóz drabiniasty».
drapaka ż (∼ka, ∼kiem; ∼ki, ∼ków) 1. «stara i zdarta miotła lub szczotka»; 2. «brzydkie drzewko iglaste»
[1, 3, 4].
drewutnia ż (∼ni, ∼nię; ∼ni) «pomieszczenie do drzewa, drwalnia» [1, 2, 3].
dulczeć czas. (również dulczyć) «trudzić się, ślęczeć
nad czymś» [1, 2].
durch zaimek «stale, wciąż» [3].
durszlak m (∼ka, ∼kiem; ∼ki, ∼ków) «sito, cedzak,
naczynie kuchenne o dziurkowanym dnie, służące do
odcedzania, z niem. Durchschlag» [1, 2, 3, 4].
dycht przysł. (również dicht) «do końca, zupełnie, dokładnie, z niem. Dicht: ściśle» [4].
dziatwa ż «pospólstwo» [1, 2].
dzie zaimek «gdzie» [3, 4].
dziodzio m «brzuch».
dzisiej «dzisiaj» [4].
dziurgiem przysł. «ciurkiem».
einzwek m «głupota, szaleństwo, pomieszanie zmysłów».
eno partykuła (również ino, yno) «tylko».
espera ż «substancja lecznicza sporządzana z spirytusu

Krzysztof Rykaczewski
i mlecza».
facjatka ż (∼tce, ∼tkę; ∼tek) «mieszkalne lub pomieszczenie na poddaszu, z wł. facciata» [1, 2, 3, 4].
faćka ż «chwasty».
fajerka ż (∼rce, ∼rkę; ∼rek) «kręgi od pieca, obrączki
żeliwne zamykające lub zmniejszające otwór w płycie
kuchennej» [1, 2, 3, 4].
fatko przysł. (również chwatko) «szybko» [1, 3, 5].
fejn przym. «ładny, z niem. fein» [3, 5].
fertyk m (również fertig) «gotowe, z niem. fertig»
[3, 5].
fest przysł. (również feste) «krzepko, silnie, mocno,
z niem. fest: mocno» [1, 3].
fierana ż «firana» [3].
flanca ż «sadzonka» [1, 3, 4].
flancować czas. «sadzić» [1, 3, 4].
flekować czas. (∼kuję, ∼kują) tech. «łatać dziury».
folgować czas. (∼guję, ∼gują) «dawać folgę, odpoczynek» [1, 2, 3, 4].
fornal m (∼ów) (również furnal) 1. «prostak»; 2. «człowiek zajmujący się końmi» [1, 2].
frisztik m (również frisztyk) «śniadanie, z niem. Fruhstuck» [3, 5].
fuchtel m rol. «wialnia do zboża» [3].
fuchtlować czas. «odwiewać zboże» [3].
furtka ż (∼tek) «bramka» [1, 2].
furmanka ż (∼nce, ∼nkę; ∼nek) 1. «powóz konny»; 2.
«pojazd, którym podwozimy kogoś» [1, 2, 3, 4].
futer m (∼trze; ∼ter) «żywność, jedzenie, pasza, obrok» [1, 3].
futrować czas. (∼ruję, ∼rują) «karmić, żywić, z niem.
Futtern» [1, 3, 5].
gacie «kalesony» [1, 2, 3].
gafle «widły do ziemniaków» [3].
ganek m (∼nku, ∼nkiem; ∼nków) «weranda, przybudówka przed wejściem do budynku, nakryta daszkiem,
wspartym na słupach» [1, 2, 3, 4].
gapa m «ptak z rodziny krukowatych, gawron, wrona»
[1, 2, 4].
gardus m «człowiek bez chęci do czegoś, uparty».
gardy przym. «uparty».
giglać czas. (również gliglać) «łaskotać» [4].
gira ż (∼rze, ∼rę; gir) (również gera, gyra) «noga»
[1, 2, 3, 4].
glancpapier m (∼ru, ∼rze) tech. «papier ścierny,
z niem. Glanzpapier» [3, 4].
glewędzić czas. «gawędzić, plotkować» [3, 4].
góra ż (górze, górę) «strych, poddasze» [1, 2, 4].
graca ż (∼cę; grac) rol. «ręczne narzędzie służące do
Mój słownik, 
pielenia, przerzedzania roślin lub spulchniania gleby,
motyka» [1, 2, 3].
gracować czas. «pielić».
graduny «duże kawałki lodu».
grajdołek m «mała mieścina, zapadły kąt» [1, 2].
granda m «awantura, zadyma» [1, 2].
grandzić czas. «urządzać grandę».
grdyka ż «wypukłość widoczna na przedniej stronie
szyi, zwłaszcza u mężczyzn, jabłko Adama» [1, 2, 4].
grendo przysł. «szybko».
grendosraj m «określenie na człowieka niecierpliwego».
grobacz m «grabarz».
grog m (∼gu, ∼giem) «napój alkoholowy z rumu zmieszanego z gorącą, osłodzoną wodą» [1, 2].
gryf m (∼fu, B.=M., ∼fie; ∼fów) «uchwyt».
gryfel m «rysik służył do pisania na tabliczkach, rdzeń
ołówka, z niem. Griffel» [1, 3, 4].
guła m «gapa, niedorajda».
gzdzić się czas. «szaleć».
haczka ż rol. «motyka» [3].
heft m tech. «spaw».
hurmem przysł. «tłumnie, gromadnie, na raz» [1].
izba ż (∼bie, ∼bę; izb) «pokój» [1, 2, 3].
jadowić się czas. «irytować się, złościć się, nerwować
się» [1].
jamer m «hałas, kocia muzyka, gwar, jazgot».
jamroczeć czas. (również jamrować) «mówić pod nosem, skowyczeć, z niem. jammern» [5].
jaźwiec m (jaźwca) «borsuk» [1].
je czas. «jest» [3, 4].
jecy przym. «ktoś, kto zawsze jest chętny, żeby coś
zjeść».
jegle ż (również jeglijka, jegła) «choinka».
jo partykuła «tak, z niem. ja» [3, 4].
jucha ż «krew» [1, 2, 4].
kachel ż (∼chla) «elementy pieca kaflowego, kafel»
[1, 3, 4].
kaczak m «kaczka».
kaluga ż «kałuża».
kałdun m (również kałdon) (∼unie) «duży brzuch»
[1, 2, 4].
kałęczeć czas. «kawęczeć, poświęcać czemuś bardzo
dużo czasu, ślęczeć nad czymś, mozolnie coś robić».
kamol m «kamień».
kanka ż (∼nce, ∼nkę; ∼nek) (również kana) «blaszane naczynie używane do przechowywania mleka»
[2, 3, 4, 5].
kant m (∼ncie; ∼nty, ∼ntów) «krawędź, ostro załama-

Krzysztof Rykaczewski
ny brzeg czegoś» [2, 3, 4, 5].
karny przym. «zdyscyplinowany, posłuszny» [1].
kastka ż (również kasta) «skrzynia, z niem. Kasten»
[3, 5].
kastrolka ż «garnek, kanka» [3].
kaszówka ż «kaszanka».
katana ż «wierzchnie okrycie, marynarka, bluza, kurtka» [1, 2, 3, 4].
keta ż «łańcuch, z niem. Kette» [3, 5].
ketować czas. (również kietować) «ryglować, zamykać
drzwi na klucz» [3].
kerznie «nogi».
kiernoz m (również kernoz) (∼ozie) rol. «wieprz, knur,
samiec świni domowej lub dzikiej» [1, 2].
kłak m «włos» [1, 3, 4].
kocołować czas. «czasownik oznaczający mozolić się,
harować, trudzić się» [1].
kocynder m «zamieszanie».
kojtnąć czas. «umrzeć».
kołowacizna ż (∼iźnie) «zamęt w głowie, ogłupienie,
zawroty głowy» [1, 2].
kołowaty przym. «skołowany, odurzony, błędny, ogłupiały» [1, 2].
kołowon m «człowiek kołowaty».
kongresiaki «przybysze z Kongresówki, czyli terenów
danego Królestwa Kongresowego».
kopońka ż «misa do wyrabiania ciasta na chleb» [8].
kopułka ż 1. «sklepienie zamknięte w kształcie czaszy»; 2. «kształt czegoś przypominający takie sklepienie» [1, 2].
kozioł m (koźle) rol. 1. «dorosły samiec kozy domowej lub dzikiej»; 2. «gruby bal z których robi się dach»
[1, 2].
kruzowaty m (również kryzowaty) «człowiek mający
kręcone włosy, z niem. kraus» [5].
kragel m rol. «sprężynarka do spulchniania gleby».
krapy rol. «rodzaj wideł».
krejżaga ż (również krajzega) tech. «piła tarczowa,
z niem. Kreissäge» [3].
kropnąć czas. «uderzyć kogoś, zaatakować kogoś» [2].
krużganek m «długi korytarz, ganek, z niem. Kreuzgang» [1, 2].
krypa ż (krypie) rol. «koryto dla krów» [1, 3].
kuch m (∼chów) «ciasto, z niem. Kuchen» [3, 5].
kuchnia m (∼i a. ∼chen) «piec do gotowania» [1, 2, 3].
kudel-mudel m 1. «kogel-mogel»; 2. «rozgardiasz».
kulas m (∼asie) «przyrząd do mieszania węgla w piecu».
kulaska ż «laska» [3].
Mój słownik, 
laksa ż «rozwolnienie».
latosz (również latoś) «latem, tego roku» [3, 4].
lausz m «szlauch».
legi rol. «leżące zborze».
leberka ż «wątrobianka».
lejba ż (lejbie) «luźny płaszcz» [1, 2, 3].
leser m (∼ra, ∼rze; te ∼ry, ci ∼rzy, ∼rów) «człowiek
leniwy, uchylający się od pracy, miglanc» [2].
letkiewicz m «człowiek lekkomyślny, lekkoduch» [1,
2].
lelum polelum wyr. «powoli, flegmatycznie albo osoba
flegmatyczna» [1].
leżanka ż (∼nek) «niewielki, wąski tapczan» [1, 2, 3].
listowy m «listonosz».
liszaj m (∼ów) «różne schorzenia skóry w postaci swędzących wykwitów» [1, 2].
liter m «litr» [4].
litkup m «poczęstunek alkoholem po dobitym targu,
borysz» [1, 2, 3].
lofer m «osoba, która nie może usiedzieć na miejscu,
łazęga, powsinoga» [4].
lomsz m rol. «okładzina do pługa» [3].
lufcik m «okienko do wietrzenia» [1, 2, 4].
lufka ż (∼fek) 1. «zawartość małego kieliszka wódki»;
2. «słaba kawa» [2].
lugać czas. «przepracowywać się, np. nalugać się».
łata ż 1. «szamta»; 2. «listwa na dachu służąca do jego
wyrównania» [2].
ława ż (∼wie, ∼wę; ław) 1. «smoła wylana przed domem, służąca jako zabezpieczenie przed podmyciem
go; 2. (fundamentowa) najniższa część fundamentu poszerzona w celu lepszego rozłożenia ciężaru budowli»
[2].
łazęga ż «włóćzęga, powsinoga» [1].
łobzować czas. «przepalować, przeprowadzić w inne
miejsce np. krowę» [3].
łupak m «duży kamień».
mankolije «zmyślenia» [3].
maligno n (∼nie, ∼nę) «wysoka gorączka z zaburzeniami świadomości i majaczeniem» [1, 2].
makierować czas. «symulować, udawać» [3].
makierant m «ktoś, kto makieruje».
maltich m «główny posiłek; dziennie są 3 maltichy»
[3].
maneż m (∼żu a. ża; ∼ży) «dawne urządzenie do napędu maszyn rolniczych, poruszane przez konie lub woły,
chodzące w koło, kierat» [1, 2].
memel m «rozgardiasz».
memłać czas. (również memlać) «przeżuwać» [2].

Krzysztof Rykaczewski
mieć dryg wyr. «mieć do czegoś predyspozycje, uzdolnienie» [3].
mier m «umiar».
miętosić czas. (również miętolić) «zginać, tarmosić»
[2].
młocarnia m (również młockarnia) (∼rni, ∼rnię; ∼rni
a. ∼rń) rol. «maszyna rolnicza służąca do młócenia,
czyli do oddzielania ziaren zboża od kłosów» [1, 2].
modry przym. «siny».
moja-twoja ż tech. «duża piła ręczna na dwie osoby».
móm (również mom) «mam».
murszeć czas. «zgnić, ulegać rozkładowi».
muzykanci (∼ncie; ∼nci, ∼ntów) «orkiestra» [3, 4].
na bork wyr. (równieżna bórg) «na kredyt (np. na zeszyt w sklepie)» [3].
nadwyrężać czas. «nadwerężać» [1, 2].
naderszły przym. «uszkodzony, słaby».
najrzyć się czas. «lubić się wzajemnie».
nakładać się czas. «przyzwyczajać się, wchodzić w nałóg» [1, 2].
nalugać się czas. «napracować się».
naprzykszać się czas. «sprawiać problemy».
na rauszu wyr. «po wypiciu».
narod m (∼y) «dziecko».
na sago wyr. «kąt, winkiel».
natron m (∼nu, ∼nie) «soda oczyszczona, natryt»
[1, 2, 3].
na zad wyr. «do tyłu» [3].
na zaś wyr. «zawczasu».
niegierejny przym. «nie mający ochoty na nic, niemrawy».
niemierny przym. «zbyt wielki, bardzo obfity» [1].
nierychtyczny przym. «niemrawy».
nieumiejętny przym. «niezeręczny, niewprawny» [1,
2].
nieżenny przym. «rozrzutny, niekompetentny».
ni partykuła «nie».
nimota m «człowiek nieporadny».
nom (rówież nóm) «nam».
obgradzać czas. «ogradzać».
obladra ż «odrzynka od drzewa, z jednej strony płaska,
z drugiej półokrągła» [2].
obrępałki «zniszczony, postrzępiony materiał».
obtargać się czas. «przywyknąć, przyzwyczaić się».
obtoknąć czas. «opłukać, np. statory» [3].
obdzować czas. «łobdzować».
ochwacić się czas. «przejeść się, spowodować ochwat
u konia» [1, 2].
ochwat m «przesyt» [1, 2].
Mój słownik, 
odbyrlić czas. «mieć z głowy».
odkietować czas. «otworzyć» [3].
odłabek m «to co się odłabia, odcisk».
odłabić czas. «zrobić sobie odcisk».
odziarnieć czas. (wymowa o-dziarnieć) «rozweselić
się».
ofnal m 1. «wystający gwóźdź»; 2. «prostak».
ograszka ż «gorączka».
okuty przym. «skąpy».
olekać czas. «ubolewać».
omierzły przym. (również obmierzły) «brzydki, zły,
budzący niechęć lub wstręt» [1, 2, 3].
onuca ż «owijka, zastępuje skarpetkę lub pończochę»
[1, 2].
opowiedać czas. «opowiadać».
oprzątek m «obrządek, codzienne prace gospodarskie».
ośpic ż «blizna po szczepieniu».
otfolga ż (również odfolga) «odpoczynek».
owijka ż «onuca, to co służy do owijania, np. tkanina
do owijania stóp» [1].
pachta ż «korzystanie z czyjejś własności (np. sadu),
kradzież owoców» [1].
pajda ż (∼dzie, ∼dę; pajd) «kanapka, złożona kromka
chleba» [1, 2, 3].
patałajstwo n 1. «badziewie»; 2. «niezdarne wykonywanie pracy».
patyrak m «nieborak».
peda ż «noga» [5].
percel m (również pyrcel) «człowiek działający pochopnie, bez zastanowienia».
percelować czas. «działanie bez zastanowienia, za
szybko».
petyna ż «głowa».
picek m (również pycek) «trochę, odrobina».
pocieszny przym. «zabawny, wzbudzający wesołość»
[1, 2].
poczkaj «poczekaj».
podług «według».
podwłóczka ż «podkoszulka».
podsztargnąć się czas. (również podśtargnąć się)
«podstarzeć się, podupaść na zdrowiu».
pokancerować czas. «poranić, porysować, pokryć bliznami» [1, 2].
pokraczny przym. 1. «dziwny»; 2. «szpetny, niekształtny» [1, 2].
pokupny przym. «atrakcyjny, mający dużo nabywców,
chętnie kupowany» [1, 2].
pomager m «pomocnik».

Krzysztof Rykaczewski
popsitaczny przym. «dziwy».
portki (∼tek) «spodnie» [1, 2, 3, 4].
poświetnik m «tułacz, włóczykij».
potarczyny ż «poprawiny».
potrzóchać czas. «potrząchać».
powsinowa m «łazęga, włóczęga».
pozbaść czas. (również pozbadnąć) «poznać i wykorzystać czyjeś słabe strony, opanować» [1, 3].
pracharyja ż «zaniedbane gospodarstwo».
prędki przym. 1. «szybki»; 2. «o człowieku i jego usposobieniu: bezzwłocznie reagujący» [1, 2].
prowóz m «powróz» [3].
przednówek m (∼wka, ∼wkiem) rol. «wiosna, okres
przed nowymi zbiorami do pierwszych żniw» [1, 2, 4].
przegulać czas. «stracić, roztrwonić».
przemądry przym. «mądrala, bardzo mądry» [1].
przepadziwy przym. «skłonny do chorób».
przetrejbować czas. «strawić» [3, 4].
przezemścić czas. «wykląć».
przybaczyć czas. «przypomnieć sobie coś».
przychówek m «młodzież zwierząca, przyrost inwentarza żywego» [1].
przyjmanki «Pierwsza Komunia».
przywtórzyć czas. «powtórzyć za kimś, przytakiwać,
potakiwać» [1].
pucułowaty przym. (również pucołowaty) «człowiek
pulchny na twarzy» [1, 2].
pufajka ż «gruba czapka».
pukład m (również puślad) rol. «plewy, trociny».
putąd «dotąd».
putyfar m
putyny «policzki».
pyda «wielorzemienny przyrząd do chłosty».
raić czas. (raję, raisz, rają; rajcie) «polecać kogoś lub
coś, zwykle swatać, być przyzwoitką» [1, 2].
raszpel ż (również raszpla) (∼szpla; ∼szple, ∼szpli)
tech. «stalowy pilnik o grubych nacięciach» [1, 2, 3, 4].
rebecha ż «coś porowatego».
redlić czas. (również radzlić) rol. «obsypywać rośliny
okopowe za pomocą radła (płużka)» [1, 2].
reiza ż «gruba gałąź».
reizować czas. «wygłupiać się, szaleć».
rejby (również rajby) «zmówiny, z niem. reiben» [5].
rejwach m (∼chu) (również reibach) «hałas wywołany
przez głośne rozmowy, krzyki, rozgardiasz» [1, 2, 4].
richtik przysł. (również rychtyk) «tak, właściwie, dobrze z niem. richitig» [1, 3, 4, 5].
rozczyn m «mąka z wodą dodawana do ciasta zamiast
drożdzy» [1, 2].
Mój słownik, 
rosocha ż (∼osze, ∼ochę) «pień drzewa rozdzielony
widlasto na dwie odnogi» [1, 2].
rozberg m (również rozwerk) «maneż, kierat» [3].
rozłochocić się czas. «nabrać ochoty».
rnąć czas. «bić».
rychtować czas. «szykować, przygotowywać do czegoś, naprawiać» [1, 2, 3].
rychtycznie przysł. «żywo».
ryfa ż «człowiek głupi, niezdarny, niedołęga» [1].
rzęgawa ż «duża grupa, skupisko».
sagan m (∼na, ∼nie; ∼ny, ∼nów) «duży garnek»
[1, 2, 3, 4].
sąsiek m (również somsiek) rol. «część stodoły przeznaczona do składowania siana lub słomy» [4].
schwacić czas. (również ochwacić się, schfacić się)
«przejeść się».
se «sobie».
sfatygowany przym. «wyczerpany, zmęczony, strudzony» [1].
siemię m «nasiono lnu» [2].
sień ż (sieni; sienie, sieni) «korytarz, pierwsze pomieszczenie od wejścia» [1, 2, 3].
sierpeta ż «obraźliwie o kobiecie».
sitwa ż «klika, paczka, banda» [1, 2].
siubiega m «cwaniak».
smary «lanie»!
solak m 1. «worek stu kilowy»; 2. «obraźliwie o dużym
brzuchu».
som (również sóm) «sam».
spełgnąć czas. «spalić się, przeminąć» [1].
spęd m rol. «zbiorowisko, bydło w jednym miejscu»
[1].
statek m (również statory) «naczynie, przedmiot (do
zmywania)» [1, 3, 4, 5].
stuf m «garnuszek z jednym uchem» [3, 4].
szaber m «kradzież rzeczy» [2, 4].
szalka ż (∼lce, ∼lkę; ∼lek) tech. «odważnik, waga»
[2, 4].
szalować czas. 1. «robić podorywkę»; 2. «zrobić rusztowanie do zalania cementem» [1, 2].
szałerek m (również szauerek, szauer) «budynek gospodarczy do przechowywania drewna» [3].
szaszor m «chrzęst, szelest» [1].
szczykuta ż «czkawka» [3].
szejba ż «kołowrotek, z niem. Scheibe».
szeszchel ż «sierść».
szlofy (również szlufy) «sanie» [3].
szlouch m (również szlauch) «wąż ogrodniczy, z niem.
Schlauch» [1, 2, 3].

Krzysztof Rykaczewski
szmelc m (∼lcu) «złom, zniszczone lub bezużyteczne
przedmioty».
szmergiel m 1. (∼rgla a. ∼rglu) «kamień ścierny,
drobnoziarnista twarda skała stosowana jako materiał
ścierny»; 2. «(mieć szmergla) oszaleć»; 3. «szlifierka»
[1, 2, 3, 4].
szneka ż «drożdżówka» [3].
sznetka ż (również sznytka) «kromka chleba, kanapka».
szoploch m «poddasze na szopie».
szpada ż (również szpadla) (∼padzie, ∼padę; ∼pad)
«łopata, szpadel» [2, 3].
szpek m «boczek, słonina, z niem. Speck».
szproch m (również ) «wióry drzewne, chrust».
szpyra ż «szpara, rana».
sztamny przym. (również sztramny) «postawny, wysoki, wyprostowany»; przestarzałe sztam to «pień»
[3].
sztapel ż (∼pla; ∼ple, ∼pli) «worki, skrzynie, deski itp.
ułożone w przewiewny stos» [1, 2, 3].
sztora ż (również stora) «gruba zasłona» [1, 2, 3].
sztrechować czas. «ostrzyć kosę ostrzałką» [3].
sztrechołek m «ostrzałka».
sztychować czas. (∼chuję, ∼chują) tech. «nanosić wymiary, odrysowywać» [1, 2].
sztyga ż «rząd snopków ustawionych do siebie kłosami» [1].
szurek m «mały chłopiec, z niem. Schurke» [5].
szyber m (∼bra, ∼brze; ∼bry, ∼brów) «urządzenie
do zamykania przewodu między piecem, a kominem,
z niem. Schieber» [1, 2, 3].
szychta ż «warstwa, pokład» [1, 2].
szypa ż «łopata» [3, 4].
ślęczeć czas. «robić coś długo i mozolnie, kocołować»
[1, 2].
ślepie n «oko» [1, 2].
śpik m «ciemnię».
śruber m «szczotka».
śrubsztak m «narzędzie do przytrzymywania obrabianych przedmiotów, imadło, z niem. Schraubstock»
[1, 3, 4].
targać czas. (∼am, ∼ają) «nosić, podnosić, szarpać»
[1, 2].
tamój (również tamoj) «tam».
tera «teraz».
tilbont m rol. «drewniana przegroda oddzielająca części stodoły».
tobół m (∼łka, ∼łkiem; ∼łki, ∼łków) «duży, nieporęczny, ciężki bagaż» [1, 2].
Mój słownik, 
topek m «nocnik» [3].
trejkortać czas. «mówić bez sensu».
trep m (∼pa, ∼pie; ∼py, ∼pów) «stary, znoszony but,
drewniak» [1, 2, 3, 4].
tretować czas. «deptać» [3].
tretuar m (również trotuar) «chodnik» [1, 2].
trokar m rol. «narzędzie chirurgiczne służące do przebijania zwierząt» [1, 2].
trzęsiwór m «grędosraj».
tutka ż (∼tce, ∼tkę; ∼tek) «papierowa torebka, opakowanie ze zwiniętego papieru» [1, 2, 3, 4].
tyrać czas. «ciężko pracować» [1, 2, 4].
udziurgać czas. «zrobić coś na drutach».
ulęgałki «opadłe owoce gruszy, które nie są jeszze dobre do jedzenia, ale już miekkie» [1, 2].
uperty przym. «uparty».
urychtować czas. «uporządkować» [3].
ustęp m (∼pu, ∼pie; ∼pów) «wychodek, sławojka»
[1, 2, 3].
uzorgować czas. «postarać się» [3].
waserwaga ż tech. «poziomica, z niem. Wasserwaage»
[2, 3, 4].
wazówka ż «łyżka wazowa».
wądół m (również wędół, wyndoł) 1. «jar, wykop, dół»;
2. «dolina o podmokłym dnie» [1, 2, 3].
wcibiać czas. «namawiać do czegoś».
wej (również wejta) 1. «już»; 2. «patrz, zobacz»; 3.
«wykrzyknik zwracający uwagę na coś» [1, 3].
wender m «człowiek nie siedzący na miejscu, wiecznie
gdzieś chodzący».
weno go wyr. (również weno wejta go) «patrzcie go».
westka ż «kamizelka, z niem. Weste» [1, 3].
wialnia ż (∼ni, ∼nię; ∼ni) rol. «urządzenie używane
do oddzielania plew od ziarna lub do rozdzielania kawałków węgla albo rudy według wielkości ziaren; separator powietrzny» [1, 2].
wiater m «wiatr».
wichajster m «coś ostro zakończone, na kształt haku».
wicherek m (∼rka a. ∼rku, ∼rkiem; ∼rków) rol. «urządzenie do zagarniania siana».
wiechetka ż «wiązanka robiona ze zbóż na Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia)».
wielgi m «wielki».
winkiel m «róg, kąt, z niem. Winkel» [1, 2, 3, 4].
winklówka ż «kątówka, ekierka».
wlęgać się czas. «wrodzić się».
wleść czas. «wejść».
wom (również wóm) «wam» [3].
wtreniać czas. «to samo, co wcibiać».

Krzysztof Rykaczewski
wygiełdany przym. «zniszczony».
wygogolić się czas. (również wygęgolić się) «cienko
się ubrać, wydekoltować się» [4].
wygnanowo n «ostatnie miejsce na ziemi».
wylangzerowany przym. «zniszczony».
wyleść czas. «wyjść».
wymanić czas. «wyłudzić».
wypęklak m «słabeusz»; 2. «wątłe, słabe zwierzę, przepukliniak, rypurtnik».
wypiać czas. «wylecieć, uciec».
wyrychtować czas. «wyszykować, przygotować się do
czegość»; 2. «naprawiać coś» [1, 2, 3, 4].
wytaśtać czas. «wytrzęść».
wywiejewo n «wietrzne miejsce».
zabaczyć czas. (również zabyć) «zapomnieć, puścić
w niepamięć, pozbyć się utrapienia» [1, 3].
zabugowiec m «niepochlebnie zaburzanin».
zachowanek m «miejsce ukrycia».
zaciaperać się czas. «wykończyć sie z przepracowania».
zaketowany przym. (również zakietowany) «zamknie-
ty, z niem. Katte» [3, 5].
za pazuchą wyr. «pod ubraniem na piersi» [1, 2, 3, 4].
zara «zaraz».
za wczorem «przed wczoraj» [1, 2, 3, 4].
zebuć się czas. «rozebrać się, zdjąć ubranie» [3].
zemścić czas. «przeklinać» [1, 2].
zeżerty przym. «pijany».
zgnity przym. «zgniły» [4].
zgryzota ż «zmartwienie» [1, 2].
zicher m «wichura» [3].
zkaputnieć czas. «osłabnąć».
zmitygowany przym. «zmęczony» [1, 2].
znowuj «znów, znowu».
zorgobliwy przym. «zaradny» [3].
zorgować czas. «pilnować, troszczyć się, robić zapasy,
z niem. besorgen» [3, 5].
związać czas. «połączyć poszczególne części budowli
w całość» [1].
zylc m «„zimne nóżki”, galareta» [3].
żaga ż «piła ręczna z niem. Sage» [3, 5].
żeżać czas. (również żyżać) «sapać, ciężko oddychać».
Literatura
[1] Witold Doroszewski, Słownik języka polskiego, Warszawa 1958–1969
[2] Słownik języka polskiego, słownik ortograficzny oraz encyklopedia PWN
[3] Zanikająca gwara lubawska na terenie Welskiego Parku Krajobrazowego
[4] Wikisłownik
[5] Warmiński Słownik Bajkowy oraz slownik bajkowy.republika.pl
[6] Rafał Maciszewski, Ryszard Małowiecki, Robert Kostecki, Przewodnik kulturowy po Welskim Parku Krajobrazowym
[7] Agnieszka Kozłowska, Aleksandra Zimmer, Katarzyna Sucajtys, Dialekt mazowiecki — Lubawskie
[8] Komentarz na serwisie http://www.nml.fora.pl/, 27 styczeń 2006
[9] Warmiacy i Mazurzy. Życie codzienne ludności wiejskiej w I połowie XIX wieku, Praca zbiorowa pod redakcją
Bogumiła Kuźniewskiego, Olsztynek 2002
[10] Leksyka Polska — Słownik bibliograficzny języka polskiego
[11] Edward Martuszewski, Tradycje słowa polskiego na Mazurach i Warmii, Regiony 10-11/18-19, luty 1972
[12] Wiesław Niesiobędzki, Folklor i zwyczaje ziemi lubawskiej, powiat.ilawa.pl, 24 sierpień 2008
[13] Erwin Kruk, Mały Słownik Gwary Mazurskiej
Mój słownik, 
