Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej

N R12/2012
7 /20 07
NR
Σ
IS S N 16 42 - 1 2 48
Ο
Φ
Ι Α
ISSN 1642-1248
Artykuły teoretyczne i historyczne
Теоретические и исторические статьи
Katarzyna M. Cwynar
Uniwersytet Rzeszowski
Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej
Кооперативизм как идея партисипативной демократии
1. Uwagi wstępne
Śmiała odpowiedź przecząca Josepha A. Schumpetera na postawione przez
niego pytanie w 1942 r.: czy kapitalizm może przetrwać?1, a także jego teza, iż
porządek kapitalistyczny wykazuje tendencję do samozagłady, a jego następcą
stanie się centralistyczny socjalizm2, jest jak dotychczas niespełnionym proroctwem. Ani bowiem kapitalizm nie upadł, ani socjalizm nie przetrwał. Być może
jednak nie nadszedł na to jeszcze czas, ale czy czas ten powinien nadejść? Świat
zmienia się jednakże nie w wyniku przepowiedni, choć i te mogą inspirować do
aktywności, ale na skutek podjętej działalności. Podejmując próbę odpowiedzi na
zmodyfikowane pytanie J.A. Schumpetera, a mianowicie: czy kapitalizm powinien trwać?, odwołam się do początków rozwoju kapitalizmu i prób jego przezwyciężenia. Jednocześnie to spojrzenie w przeszłość umożliwi rozważenie aktualnej kwestii, a mianowicie: czy przyszłość pozostawić nadal „niewidzialnej ręce”
liberalizmu, czy też „wziąć sprawy w swoje ręce”? W przeszłości tego rodzaju
działanie podjęli – zainspirowani m.in. koncepcjami socjalistów utopijnych Roberta Owena, Charlesa Fouriera – dziewiętnastowieczni pionierzy ruchu spółdzielczego wpisujący się w nurt kooperatyzmu. Ten miał być „trzecią drogą”,
alternatywą wobec kapitalizmu i jego opozycji, jaką był socjalizm. Kooperatyści
podążali tą drogą, przeciwstawiając się kapitalistycznemu wyzyskowi, a wymierne
1
Zob. J.A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, tłum. M. Rusiński, PWN, Warszawa 1995, s. 75.
2
Zob. ibidem, s. 382.
96
Katarzyna M. Cwynar
efekty ich działań dały wzór społeczeństwom XIX i XX-wiecznej Europy oraz
Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Podstawy ładu gospodarczego XIX-wiecznej Europy, jakim stał się kapitalizm, kształtowały się wraz ze zmianami technologicznymi XVIII w., szczególnie
w Anglii, zmianami demograficznymi – wzrost liczby ludności – oraz zmianami
struktury społeczeństwa: z feudalnego na społeczeństwo przemysłowe. Przyczyn
ówczesnej rewolucji przemysłowej i rozwijającego się kapitalizmu dopatrywano
się także w religii. To Max Weber dowodził, że duch kapitalizmu ma swoje etyczne podłoże w protestantyzmie. Dla wyznawców tej religii, a w szczególności wyznawców kalwinizmu, praca miała być potwierdzeniem predestynacji do zbawienia. Człowiek swoje uzasadnienie bycia realizował poprzez pracę „na chwałę Boga” – in majorem gloriam Dei3, by w ten sposób – z obawy przed skazaniem na
wieczne potępienie – zabezpieczyć sobie przynależność do tych, którzy zostali
naznaczeni przez Boga dostąpieniem zbawienia. Wiara w przeznaczenie była motywacją dla potwierdzenia przynależności do wybranych. Potwierdzeniem tym
miała być pracowitość i pomnażanie bogactwa jako moralny nakaz przy jednoczesnym ascetyzmie codziennego życia. Na ówczesne postrzeganie człowieka i jego
pracy miał poniekąd także wpływ maltuzjanizm. Thomas R. Malthus, duchowny
anglikański, dowodząc swej tezy o nieuchronnym przeludnieniu świata, w pracy
z 1798 roku An Essay on the Principle of Population4, i w związku z tym koniecznością ograniczenia populacji, proponował nie tylko ograniczenie przyrostu naturalnego ale także m.in. ograniczanie praw oraz opieki ze strony państwa wobec
ubogich warstw społeczeństwa. Miało to zapewnić nie tylko równowagę między
tempem wzrostu ludności a tempem wzrostu produkcji żywności, ale adekwatnie
do zasad religijnych, aby bogaty (co znaczyło pracowity) mógł być zbawiony,
biedny, a więc leniwy, winien być stracony. Bogaci mieli więc w pierwszej kolejności prawo życia5.
Racjonalność działania homo oeconomicus, sumienność w pracy mająca swe
pierwotne podłoże w religii – uznanie pracy jako boskiego powołania; prowadząc
z jednej strony do dobra ogólnego, przyczyniała się do rozwoju cywilizacyjnego,
bowiem – jak pisze J.A. Schumpeter – „kapitalizm stał się (...) siłą napędową racjonalizacji ludzkiego postępowania”6. W konsekwencji prowadziło to jednak do
negacji pierwotnych wartości. Ich miejsce zastąpił utylitaryzm, egoizm i chęć
3
Zob. M. Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, translated by T. Parsons,
ed. 3, London 1950, s. 108.
4
W latach 1798–1826 ukazało się sześć wydań. W języku polskim w roku 1925. Zob. T. Malthus, Prawo ludności, tłum. K. Stein, oprac. A. Krzyżanowski, nakł. Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1925, ss. 184.
5
Zob. T. Malthus, An Essay on the Pronciple of Population, vol. III, ed. 5, London 1817,
s. 154–157 oraz G.J. Holyoake, The History of Co-operation, vol. I, Pioneer Period 1812–1844,
London 1875, s. 9 i n.
6
J.A. Schumpeter, op. cit., s. 154.
Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej
97
nieograniczonego pomnażania bogactwa na krzywdzie ludzkiej, w myśl reguły
„nabywać i pomnażać”. Wraz z zanikiem starej, feudalnej gospodarki wprawdzie
wyzwolono się od panowania szlachty (klasy próżniaczej, do której także zaliczane jest duchowieństwo)7, jednakże jej miejsce zajęła burżuazja. Ta dzięki kapitałowi ma możliwość nie tylko oferowania pracy najemnej na własnych warunkach
ale poprzez dysponowanie kapitałem możliwość panowania nad rozwojem społeczno-gospodarczym, mając także wpływ na politykę.
Pozytywna rola gospodarki kapitalistycznej w postępie cywilizacyjnym naznaczona została odhumanizowaniem i uprzedmiotowieniem człowieka i sprowadzeniem go do roli zautomatyzowanego trybu kapitalistycznej maszyny. Wyrazem
tego był także dziewiętnastowieczny tyloryzm8 i biurokracja9. Propozycją powrotu
do człowieczeństwa, braterstwa i sprawiedliwości społecznej był socjalizm, który
– jeśli szukać odwołania do wartości religijnych jak w wypadku kapitalizmu –
bliski stał się ideałom głoszonym przez Jezusa10. Kooperatyzm wywodzący się
z socjalizmu utopijnego stał się realną propozycją przeciwstawienia się wyzyskowi biednych przez bogatych.
2. Kooperatyzm – od utopii do realizmu
Podłożem kooperatyzmu była rewolucja przemysłowa wieku XVIII a właściwie rozwijający się za jej przyczyną kapitalizm i wraz z nim gospodarcze panowanie kapitalistów. Dążenie do maksymalizacji zysku – rozumianego przez przeciwników tej formy działalności jako nieopłacona praca robotnika, a więc bogacenia się na krzywdzie ludzkiej – prowadziło do uprzedmiotowienia człowieka
i traktowania go jako środka do realizacji celów kapitalisty a mianowicie pomnażania kapitału. Przeciwwagą – a w konsekwencji mający na celu wyparcie ustroju
7
Teoria Thorsteina Veblena z 1899 kontynuowana m.in. przez Fryderyka Engelsa. Zob.
T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, przeł. J. Zagórska, K. Zagórski, wstęp J. Górski, PWN, Warszawa 1971, s. 4; F. Engels, Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, KiW, Warszawa 1971, s. 66.
8
Od nazwiska Fredericka W. Tylora, autora zasad naukowego zarządzania (1911), których
zastosowanie miało przyczynić się do maksymalizowania wydajności pracy człowieka. Efektem
miało być „zaprogramowanie” człowieka do wykonywania mikroruchów prowadzące do maksymalnej intensywnej pracy przy efektywnym wykorzystaniu czasu i obniżeniu kosztów do minimum. Zob. F.W. Tylor, The Principles of Scienitific Management, Harper & Brothers Publishers,
New York and London 1919, s. 9–12.
9
W ujęciu M. Webera jako idealny system organizacyjny.
10
W wieku XIX ukształtował się socjalizm chrześcijański. Po krytyce religii przez K. Marksa
w Przyczynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa (1843), podejmowano próby polemizowania
z jego stanowiskiem i uzasadniania, iż nie tylko socjalizm nawiązuje do nauk Jezusa ale chrześcijaństwo potrzebuje socjalizmu. Zob. P.S. Grant, Socialism and Christianity, New York 1910, s. 20
i n. Zob. również np. A. Bierbower, Socialism of Christ, Chicago 1890, ss. 202; F. Greenwood
Peabody, Jesus Christ and the Social Question, London 1903, ss. 360.
98
Katarzyna M. Cwynar
kapitalistycznego – miał być kooperatyzm zakładający wyeliminowanie niesprawiedliwości społecznej wynikającej z antagonizmu wyzyskujących i wyzyskiwanych, rządzących i rządzonych, właścicieli i najemców (panów i niewolników).
Przy czym kooperatyzm nie zakładał wyeliminowania kapitalizmu drogą rewolucyjną, jak w wypadku socjalizmu formułowanego przez Karola Marksa, lecz na
zasadzie dobrowolnego współdziałania wyparcie własności prywatnej przez prywatną własność uspołecznioną.
Wolność, równość i sprawiedliwość społeczna to wartości, które łączyły
twórców koncepcji stowarzyszania się w poszukiwaniu idealnego, niekiedy wręcz
utopijnego, sposobu współdziałania obywateli w ramach społeczeństwa politycznego. Robert Owen, uważany za twórcę spółdzielczości11, jako przeciwnik własności prywatnej i wynikającego z niej wyzysku i niesprawiedliwości społecznej
opowiadał się za jej uspołecznieniem oraz uspołecznieniem środków produkcji
poprzez organizację społeczeństwa spółdzielczego. Charles Fourier w swej pracy
Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy (1828) zaproponował stowarzyszeniowy
ustrój polityczny powstały na bazie falansterów i tworzących je falang. Projekt
wspólnoty równych i wolnych ludzi miał być sposobem eliminacji kapitalistycznego wyzysku. Zarówno idee Ch. Fouriera, jak i działalność R. Owena, a głównie
założona przez niego m.in. osada robotników zajmujących się przędzalnią wełny
w New Lanark w Szkocji12, wpłynęły na intensywny rozwój tzw. stowarzyszeń
spożywców w Anglii pod koniec wieku XVIII. Za wzorcową spółdzielnię (choć
nie pierwszą, bowiem już w 1800 roku datuje się na funkcjonujące przykładowo
w Bridgeton stowarzyszenie Old Victualing and Baking czy też w 1812 roku
Friendly Victualing w Lennoxtown13) nie tylko dla europejskich ale także dla później powstających spółdzielni w Stanach Zjednoczonych, uznane zostało Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów (Rochdale Society of Equitable Pioneers)14
założone przez 28 tkaczy w 1844 roku w Rochdale w północnej Anglii. Podjęta
przez nich inicjatywa prowadzenia sklepu dla członków stowarzyszenia (początkowo jedynie z kilkoma produktami spożywczymi) zdobyła uznanie dzięki wprowadzonym regułom, zwanymi później zasadami roczdelskimi, stanowiącymi wzór
działania kolejnych stowarzyszeń. Zasady te to: otwarte członkostwo, demokratyczne zarządzanie spółdzielnią i sprawowanie kontroli społecznej, neutralność
polityczna i tolerancja religijna, ograniczone oprocentowanie udziałów członkow11
Zob. G.J. Holyoake, History of Co-operation, vol. I, Pioneer Period 1812 to 1844,
Published by Trübner, London 1875, s. 32.
12
Zob. M.M. Jelenkowski, Owen, PW „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1981, s. 14–20.
13
Zob. L. Krzywicki, Stowarzyszenia spożywcze. Ustęp z dziejów kooperacji, Warszawa
1903, s. 2.
14
Zob. G.J. Holyoake, The History of Rochdale Pioneers, London 1900, s. 11 oraz Rules of
the Rochdale Equitable Pioneers’ Society, Rochdale 1877, ss. 40. W roku 1950 stowarzyszenie
liczyło 600 członków, a w 1901 ponad 12 tys. Zob. L. Krzywicki, Stowarzyszenia spożywcze...,
s. 7, 14, 22.
Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej
99
skich, sprzedaż za gotówkę, zwroty od zakupów i prowadzenie działalności społeczno-wychowawczej15.
Kooperatyzm, choć realizowany przede wszystkim w dziedzinie życia gospodarczego (spółdzielczość), nie ograniczał się jedynie do działalności nakierowanej
na eliminację kapitalistycznego wyzysku. To program obejmujący także sferę
działań społecznych, kulturowych a także politycznych. Francuski ekonomista,
Charles Gide16, upatrywał w nim możliwości zmiany ustroju społecznego, propagując ideę międzynarodowego kooperatyzmu17. „Społeczeństwo – jak pisał – winno się przemienić w jedno wielkie stowarzyszenie pomocy, w którym naturalna
solidarność, kierowana dobrą wolą, stałaby się sprawiedliwością, tak, że każdy
przyjąłby udział w ciężarach drugich i korzystałby stosunkowo z ich zysków”18.
We współdziałaniu – przeciwieństwie współzawodnictwa – widział wspólność
interesów, kształtowanie zarówno jednostki, jak i całego społeczeństwa do poświęcania własnych praw na rzecz drugich dla wspólnego dobra19. Przemian gospodarczych upatrywał drogą ewolucji – nie zaś rewolucji, jak głosili socjaliści po
roku 1867 (po wydaniu Kapitału K. Marksa) – poczynając od uspółdzielczenia
handlu, następnie przemysłu i rolnictwa20. To pokojowe, choć radykalne przekształcanie gospodarki miało prowadzić do przejęcia nad nią władzy przez spółdzielców (spożywców) i utworzenia – w znaczeniu gospodarczym – Rzeczpospolitej Spółdzielczej21. Traktując kapitał jako narzędzie produkcji, Ch. Gide nie
opowiadał się za jego zniesieniem, ani za zniesieniem własności prywatnej lecz za
wyeliminowaniem zysku. Zadaniem zrzeszeń spółdzielczych miało być bowiem
zaspokajanie potrzeb a nie kumulowanie profitów, które jak w wypadku kapitalizmu, dając władzę posiadającym kapitały nad nieposiadającymi, prowadzą do
wyzysku. Spółdzielczość, której główną dewizą stała się samopomoc a także hasło
„każdy za wszystkich”, znosi – jak twierdził Ch. Gide – konflikt interesów i prowadzi do zmian moralnych społeczeństwa, choćby i z tego względu, iż „(...) wybrańcy spółdzielczości są najbardziej zdolni służyć drugiemu, podczas gdy wybrańcy współzawodnictwa są najbardziej zdolni posługiwać się drugimi”22.
15
Zob. S. Thugutt, Wykłady o spółdzielczości, Towarzystwo Kooperatystów Polskich, Londyn 1945, s. 49–51.
16
Szczególnie w pracach: Les Societes Cooperatives de Consomption (1904), Coopération
et économie sociale 1886–1904 (1905) – wydanie polskie: Kooperatyzm, tłum. S. Thugutt, Warszawa 1937, ss. 350 (teksty Ch. Gide z lat 1886–1924).
17
Zob. K. Gide, Zasady ekonomii społecznej, wyd. IV, oprac. W. Czerkawski, Warszawa
1914, s. 584–588 oraz K. Gide, Kooperatyzm, s. 43–45.
18
K. Gide, Zasady ekonomii społecznej, s. 62.
19
Zob. ibidem, s. 63.
20
Zob. K. Gide, Kooperatyzm, s. 110.
21
Zob. ibidem, s. 124.
22
Ibidem, s. 221. Zob. także idem, Zasady ekonomji politycznej, (pierwsze francuskie wydanie w roku 1883) tłum. i oprac. W. Czerkawski, E. Taylor, VI pol. wyd., Poznań 1922, s. 486 i n.
100
Katarzyna M. Cwynar
Kooperatyzm angielski wieku XIX, skoncentrowany głównie na spółdzielczości spożywców, przyjął formę zorganizowanego ruchu społecznego. Powstające
spółdzielnie nie funkcjonowały jedynie jako odrębne organizacje lecz na zasadzie
wzajemnej współpracy zrzeszały się, co skutkowało m.in. powstaniem tzw. hurtowni spółdzielczych (pierwsza Wholesale Society w 1863 roku w Manchesterze23
i w roku 1868 w Szkocji24).
Ważnym momentem w angielskim ruchu spółdzielczym było utworzenie
podczas pierwszego kongresu spółdzielczego w roku 1869 Zarządu Centralnego,
który w roku 1872 przyjął nazwę Związek Spółdzielczy (Co-operative Union)25.
Organizacja ta, sprawując pieczę nad angielskim ruchem spółdzielczym, prowadziła działalność propagatorską i oświatową26. Organizowano kursy spółdzielczości, tzw. „szkoły weekendowe”, szkoły letnie, a w 1919 roku utworzono (nadal
funkcjonujący) Co-operative College w Manchesterze27. Rozwinięto także działalność wydawniczą. Pierwszym organem prasowym był „The Co-operative
News” wydawany od 1871 roku. Publikowane czasopisma jako dwutygodniki,
miesięczniki, kwartalniki miały charakter branżowy i kierowane były do poszczególnych grup społecznych i zawodowych, np. młodzieży, kobiet, menedżerów28.
Dużą rolę przywiązywano do działalności popularyzatorskiej, stąd też w roku
1883 powołano żeńskie i męskie stowarzyszenia tzw. Women’s Co-operative
Guild29 oraz National Co-operative Men’s Guild30, których celem było krzewienie
spółdzielczości. W 1895 roku ukonstytuował się Międzynarodowy Związek Spółdzielczy, który obecnie zrzesza 270 organizacji z 96 państw31. W celu obrony
23
Zob. S. Webb, B. Webb, The Consumers’ Co-operative Movement, Longmans, Green and
Co., London – New York 1921, s. 95 i n.
24
Zob. ibidem, s. 131–133.
25
Zob. ibidem, s. 136.
26
Zob. ibidem, s. 140–143.
27
Zob. http://www.co-op.ac.uk (data pobrania: 15 VII 2012).
28
Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: tygodniki – „The Co-operative News” (w 1921
roku nakład 120 tys.), „The Scottish Co-operator” (w 1921 roku nakład 25 tys.), miesięczniki:
„The Millgate Monthly” (w 1921 roku nakład 14 tys.), „The Women’s Outlook” (w 1921 roku
nakład 55 tys.), „Our Circle” (w 1921 roku nakład 25 tys.), „The Co-operative Official” (w 1921
roku nakład 3 tys.), „The Co-operative Monthly” (w 1921 roku nakład 10 tys.), „The Wheatsheaf”
(w 1921 roku nakład 650 tys.), „The Producer” (w 1921 roku nakład 25 tys.), kwartalnik: „The
Co-operative Educator” (w 1921 roku nakład 6 tys.). Zob. S. Webb, B. Webb, The Consumers’...,
s. 161–165.
29
Zob. ibidem, p. 166–177.
30
Zob. ibidem, s. 177–181.
31
Aktualnie z siedzibą w Genewie (zob. http://ica.coop/en). W roku 1901 do Międzynarodowego Związku Spółdzielczego należało 1462 stowarzyszenia spożywcze z Wielkiej Brytanii (zob.
L. Krzywicki, Stowarzyszenia spożywcze..., s. 37, s. 49) zrzeszające ok. 1 800 000 członków, 1683
spółdzielnie niemieckie (zob. ibidem, s. 136), 1597 francuskie (zob. ibidem, s. 189), 900 stowarzyszeń z Danii (zob. ibidem, s. 258), 289 ze Szwajcarii (zob. ibidem, s. 111), 220 z Belgii (zob.
Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej
101
praw angielskich kooperatystów oraz możliwości wpływu na działalność polityczną w 1917 roku powstała Partia Spółdzielcza (the Co-operative Party), która jako
autonomiczna część stronnictwa Partii Pracy weszła w skład parlamentu brytyjskiego, mając swych przedstawicieli również współcześnie32.
Realność działań kooperatystów angielskich zarówno w wymiarze gospodarczym, politycznym, a także społecznym i kulturowym, dowiodła, iż chęć wzajemnej
pomocy a nie wyzysku człowieka przez człowieka winna być podstawą rozwoju
społeczeństw. Taką drogę rozwoju społecznego aprobował także Edward Abramowski, uznany za orędownika polskiego kooperatyzmu. Przyczynił się on nie tylko do rozwoju spółdzielczości na ziemiach polskich, ale również poprzez swoje
prace oraz działalność w ramach Towarzystwa Kooperatystów (założone w roku
1905 wraz z m.in. Stefanem Żeromskim, Romualdem Mielczarskim, Rafałem
Radziwiłłowiczem, Stanisławem Wojciechowskim a zarejestrowane w 1906 roku), a także jako współzałożyciel czasopisma „Społem”, wskazał drogę uspołeczniania człowieka jako odpowiedzialnego obywatela społeczeństwa politycznego.
3. Kooperatyzm E. Abramowskiego jako alternatywa państwa
ludowego (dyktatury proletariatu)
Stawiając na proste rozwiązania, E. Abramowski zdołał połączyć ówczesne
doświadczenia spółdzielcze z projektami swoich poprzedników, włączając w ideę
kooperatyzmu potrzebę przemiany społeczno-politycznej narodu polskiego.
W kooperatyzmie widział on możliwość, poza organizacją państwową (która
w tym czasie była prezentowana przez państwa zaborcze), uformowania organizacyjnego społeczeństwa polskiego. Poza celami organizacyjnymi kooperatyzm
E. Abramowskiego to także program społeczno-ekonomiczny i polityczny. Ma on
doprowadzić do przemian w strukturze własności ekonomicznej, a także wyzwolić
aktywność społeczną, a właściwie ukształtować nowe społeczeństwo polityczne.
W swojej koncepcji republiki kooperatywnej E. Abramowski nie opowiada
się za likwidacją własności prywatnej na rzecz własności państwowej, mimo iż
kapitał prywatny uznaje za źródło wyzysku i nierówności społecznej. Sprawiedliwości społecznej nie upatruje także we własności państwowej. Ta, jak i państwowe środki produkcji, powodowałyby w jego przekonaniu ograniczanie wolności
i indywidualności jednostki. Nie opowiada się także za ustrojem bezpaństwowym,
lecz za ograniczeniem władzy państwowej do niezbędnego minimum – bezpieibidem, s. 241), 200 z Norwegii (zob. ibidem, s. 261), 89 z Holandii (zob. ibidem, s. 258) oraz 73
ze Szwecji (zob. ibidem, s. 262).
32
Obecnie the Co-operative Party liczy ponad 9 tys. członków. Ma swoich przedstawicieli
w Izbie Lordów (17 członków na 782), w Izbie Gmin (32 wraz z Partią Pracy na 650) oraz
5 członków w Parlamencie Szkockim i 9 członków w Zgromadzeniu Walijskim (zob. http://www.
party.coop – data pobrania: 15 VII 2012).
102
Katarzyna M. Cwynar
czeństwa publicznego i zewnętrznej ochrony kraju33. Za narzędzie i formę uspołecznienia gospodarki uznaje stowarzyszenia nie zaś jej upaństwowienie (przedsiębiorstwa państwowe). Idea kooperatyzmu nie dąży bowiem do zniszczenia
własności prywatnej lecz do jej zrzeszenia na zasadzie dobrowolności, wzajemnej
pomocy i przyjaźni, co jednocześnie stanowi źródło kształtowania nowej moralności ludzi34. Stowarzyszenia, jak podkreśla, uczą człowieka być wolnym twórcą
życia, współdziałania w organizowaniu spraw ekonomicznych i kulturalnych,
przyjaźni i braterstwa35. W wymiarze całego społeczeństwa kooperatywa przyczynia się do wzrostu ekonomicznego i niezależności ekonomicznej wobec kapitału
zagranicznego i, co istotne, zanika wyzysk biednych36.
Społeczeństwem „zacofanym” E. Abramowski określa to, „które jednoczy
tylko organizacja państwowa”, a w związku z tym „nie jest nigdy zdolnym do
posiadania wolności politycznej (...). Jest to społeczeństwo niewolników i panów”37. Wyzwolenie się z formy bierno-poddańczej wobec systemu politycznego
miało być początkiem kształtowania nowego człowieka, nieulegającego narzucanym rozwiązaniom przez aparat państwowy i nieżądającego od państwa reform
wobec stawianych postulatów. Drogą wyzwolenia nie miała być jednakże rewolucja lecz współdziałanie, warunkiem którego miało być przeobrażenie osobowości
człowieka i jego wszechstronny rozwój. Budowę demokracji E. Abramowski upatrywał poprzez przemianę osobowości człowieka z niewolnika na wolnego twórcę
życia, a poprzez tę kształtowanie kultury demokratycznej38. „Nowy świat społeczny – jak pisał – wymaga nowych ludzi”39, „silnego indywidualizmu człowieka,
wyrobionej potrzeby urządzania swego życia według własnej normy i poszanowania tej samodzielności u innego”40. W tworzeniu demokracji „od dołu” przez samo
społeczeństwo widział wyzwolenie od wszelkich form wyzysku, zapewniając
swobodę i własność41. Osiągnąć tego, jak twierdził, nie może socjalizm państwowy, mimo iż w swych założeniach ma przeciwdziałać krzywdzie ludzkiej. Źródłem kształtowania ustroju winna być bowiem wspólność interesów, nie zaś walka
klas. Ta bowiem prowadzi do konieczności ustanowienia porządku prawnobiurokratycznego państwa we wszystkich sferach społecznego i indywidualnego
33
Zob. E. Abramowski, Zasady respubliki kooperatywnej [w:] idem, Braterstwo, solidarność,
współdziałanie, wybór i oprac. R. Okraska, Łódź – Sopot – Warszawa 2009, s. 206.
34
Zob. E. Abramowski, Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego [w:] idem,
Braterstwo, solidarność..., s. 159–162.
35
Zob. ibidem, s. 168 i n.
36
Zob. ibidem, s. 170 i n.
37
E. Abramowski, Stowarzyszenia i ich rola [w:] idem, Braterstwo, solidarność..., s. 184.
38
Zob. E. Abramowski, Idee społeczne kooperatyzmu [w:] idem, Braterstwo, solidarność...,
s. 29.
39
Ibidem, s. 26.
40
Ibidem, s. 28 oraz idem, Stowarzyszenia..., s. 185.
41
Zob. E. Abramowski, Kooperatywa jako sprawa..., s. 75.
Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej
103
życia członków społeczeństwa. Krytykując koncepcję ludowego państwa pracy
bazującego na własności państwowej i prowadzącego w konsekwencji do monopolistyczno-nakazowego porządku, wskazuje, iż taki system oznaczałby administrowanie poszczególnymi obywatelami, doprowadzając nie do zapewnienia im
równości i wolności lecz do wyeliminowania tych wartości. Pisał w związku
z tym: „(...) w życiu przesiąkniętym wszędzie pierwiastkiem urzędniczej dyscypliny i służalstwa względem władzy wykonywanie wolności obywatelskich byłoby prawie fikcyjne”42. Stąd też ideę wyzwolenia proletariatu przez kolektywizm państwowy uznawał za destrukcyjną zarówno dla samego społeczeństwa
politycznego, jak i indywidualności człowieka. „Człowiek poddany od dzieciństwa aż do starości rozporządzeniom państwa (...), któremu biurokracja wyznacza fach, pracę i rodzaj życia, nie byłby zdolny ani korzystać ze zdobyczy kultury, ani jej tworzyć. Zabiłoby w nim jego samego, jego indywidualność, twórcę”43.
Gwarantem rozwoju indywidualności jest dla E. Abramowskiego „ustrój wspólności”, który znosi wyzysk i walkę klas, a także „społeczną potrzebę państwa
jako organizacji przymusu”44. Stąd też przymus prawny winien być zredukowany do minimum i zastąpiony zasadą wspólności, której urzeczywistnienie możliwe jest na drodze dobrowolnego stowarzyszania się. W przekonaniu E. Abramowskiego ideałem ustroju jest państwo minimalnego interwencjonizmu z jak
największą swobodą samorządnej działalności w ramach stowarzyszeń i prywatnych inicjatyw45. W sferze życia prywatnego opowiada się za tworzeniem
Związków Przyjaźni46. Winny one pełnić rolę wychowawczą, przygotowując do
moralnego życia społecznego poprzez wszechstronną pomoc wzajemną w życiu
codziennym w duchu przyjaźni47.
O ile w świecie zdominowanym przez kapitalizm ekonomia wydaje się być
nie do pogodzenia z moralnością, to koncepcja kooperatyzmu E. Abramowskiego
jest próbą ich pogodzenia. Odnowa moralna społeczeństwa i zwrot w stronę ekonomii uczestniczącej staje się ratunkiem dla pogrążających się w moralnym grzęzawisku wyzysku i kryzysu ekonomicznego. Czy koncepcja republiki kooperatywnej E. Abramowskiego jest możliwa do zrealizowania współcześnie? Czy
współczesne społeczeństwo potrzebuje takiej przemiany?
42
E. Abramowski, Idee społeczne..., s. 41.
Ibidem.
44
Ibidem, s. 43 i n.
45
Zob. ibidem, s. 45 oraz idem, Kooperatywa jako sprawa..., s. 164.
46
Zob. E. Abramowski, Projekt ustawy Związków Przyjaźni [w:] idem, Braterstwo, solidarność..., s. 229–233.
47
Zob. E. Abramowski, Odczyt o Związkach Przyjaźni 6 maja 1917 r. [w:] idem, Braterstwo,
solidarność..., s. 235–240.
43
104
Katarzyna M. Cwynar
4. Różne formy własności jako gwarancja demokracji ekonomicznej
i politycznej
W gospodarce neoliberalnej własność prywatna prowadzi do monopolizacji
władzy nie tylko nad środkami produkcji ale przede wszystkim nad tymi, którzy
nie są właścicielami. Ta monopolizująca wolność działania prowadzi do eliminowania zasad demokracji z życia gospodarczego, społecznego i politycznego. Właścicielom daje nie tylko swobodę dysponowania własnością ale dzięki niej możliwość wpływu na zachowania innych ludzi, a mówiąc współczesnym językiem
ekonomii tzw. zarządzania zasobami ludzkimi. To kapitalista decyduje o egzystencji swego najemnika. Obawa przed utratą pracy i tym samym zagrożenie zasilenia tzw. wolnych zasobów ludzkich skłania do egoistycznych zachowań i rywalizacji między najemcami kapitalisty. Mimo iż nie mogą oni spodziewać się udziału w jego zyskach, godzą się na warunki narzucane przez „panów”. Im większe
zyski, tym więcej wyzyskiwanych, którzy nie tylko produkują ale także konsumują to, co wyprodukowane ich kosztem. Tańsze koszty produkcji zachęcają kapitalistów do jej zwiększenia, a monopolizacja decyzji umożliwia im kreowanie potrzeb wśród nabywców w celu sprzedaży nadprodukcji i powiększenia kapitału.
W ten sposób władza kapitalisty, pod etykietą ceny jako tzw. regulatora wolnego
rynku, napędza machinę pomnażania kapitału i jednocześnie biedy i moralnej
destrukcji człowieka.
W czasach konsumpcjonizmu dylemat „mieć czy być?” sprowadza się jedynie
do „mieć”, bowiem stan posiadania wyznacza „być”. Neoliberalizm stwarza możliwości pomnażania kapitału przez wyzyskiwaczy i pozory dobrobytu dla wyzyskiwanych. Mimo złudzenia dostępności towarów i usług na wyciągnięcie ręki,
nie stać ich na nie, a jeśli już, to często na kredyt, którego spłata znów pomnaża
kapitał ich panów. W tym kontekście należy przywołać słowa Ch. Fouriera, iż
„nędza wynika z samego nadmiaru”48. Wyzwolenie spod władzy kapitalistów
nastąpić może jedynie – mówiąc za E. Abramowskim – dzięki „dobrej woli pomagania sobie”49, nie zaś za pomocą egoistycznego rywalizowania. Wyzyskiwani
winni zatem wziąć sprawy w swoje ręce i nie na zasadzie wzajemnego konkurowania a współdziałania dążyć do poprawy życia, nie głównie na poziomie materialnego egzystowania, lecz wewnętrznego rozwoju osobistego i tym samym rozwoju kulturowego społeczeństwa. Wolność do stowarzyszania się i działania kooperatywnego stwarza możliwość kształtowania różnorodnych przedsięwzięć
gospodarczych i społecznych, w których każdy z członków jako bezpośrednio
uczestniczący ma prawo decydowania o działalności kooperatywy. Przełamując
monopolistyczne panowanie kapitalistów, kooperatyzm wyrażający się w różnorodności form własności jest gwarancją demokracji ekonomicznej i politycznej.
48
49
Ch. Fourier, Oeuvres complètes, t. VI, Paryż 1845, s. 35.
E. Abramowski, Kooperatywa jako sprawa..., s. 59.
Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej
105
W dziedzinie życia gospodarczego realizację tej zasady należy upatrywać –
tak jak widział to E. Abramowski – przede wszystkim w kooperatywach spożywców, kooperatywach rolnych, kredytu czy też syndykatach robotniczych. Te formy
organizacji, jak podkreślał, przemieniają pracujących we współwłaścicieli, umożliwiają im samorządność a wzmacniając kreatywność, wolność działania, samopomoc kształtują demokrację społeczną50. Przejęcie przez kooperatywę spożywców utrzymywania m.in. szkół, bibliotek, szpitali, kas wzajemnego kredytu, kas
ubezpieczeń wzajemnych, kas emerytalnych, kas chorych czyniło zaś będzie te
instytucje faktycznie ludowymi51. Poszczególne kooperatywy zaś winny łączyć się
w związki kooperatyw. W ten sposób będzie mogła tworzyć się „rzeczpospolita,
gdzie wszyscy są powołani do rządów; rzeczpospolita, gdzie nie ma żadnego
przymusu, a wszystko dzieje się po dobrej woli”52.
5. Kooperatywy jako organizacje ekonomiczne bezpośrednich
producentów i dysponentów wytworzonych dóbr materialnych
Kooperatywy kształtują potrzebę wzajemnej pomocy i zapobiegania krzywdzie drugiego człowieka, podejmowania działań razem a nie przeciwko sobie. Są
formą uspołeczniania człowieka. Indywidualne osiągnięcia członkowie kooperatywy zawdzięczają nie poprzez wykorzystanie pracy drugiego człowieka, lecz
indywidualnemu zaangażowaniu we wspólne sprawy, o których sami decydują.
Z punktu widzenia kapitalisty jako utrzymującego się z kapitału nie zaś z pracy, ta utożsamiana jest z siłą roboczą najemników, stanowiących narzędzie do
osiągnięcia zysku. Im mniejsze koszty siły roboczej, tym większe zyski. Człowiek
jest zredukowany do przedmiotu. Niewątpliwie w interesie kapitalisty pozostaje
jak najdłuższy czas pracy najemnika za jak najniższe wynagrodzenie. Patrząc zaś
z perspektywy wykonującego pracę, w warunkach bezrobocia jest ona koniecznością dla utrzymania się przy akceptowaniu warunków narzucanych przez wolnorynkowego pracodawcę. W tym systemie dążenie pracowników sprowadza się do
uzyskania jak najwyższego wynagrodzenia i zmniejszenia czasu pracy na rzecz
tzw. czasu wolnego. Ten zaś jest już zaprogramowany przez „niewidzialną rękę”
kapitalizmu na prymitywną rozrywkę i reklamę mającą na celu wyłączenie jej
odbiorcom myślenia ideowego i włączenie myślenia konsumpcyjnego.
W ten sposób kształtuje się masa rywalizujących ze sobą egoistów pod nadzorem pasożytniczych stanów uprzywilejowanych, do których zaliczyć należy nie
tylko kapitalistów, tzw. biznesmenów, czy też oligarchów ale także kler, ludzi
50
Zob. E. Abramowski, Idee społeczne..., s. 54.
Zob. E. Abramowski, Znaczenie spółdzielczości dla demokracji [w:] idem, Braterstwo, solidarność..., s. 18. Zob. także idem, Stowarzyszenia..., s. 192–195.
52
E. Abramowski, Znaczenie spółdzielczości..., s. 19.
51
106
Katarzyna M. Cwynar
żyjących w dostatku nie z własnej pracy, lecz z kapitału nagromadzonego dzięki
sprytowi w wykorzystaniu swych „poddanych”.
Sprzeczność interesów, występująca w kapitalizmie, między panującymi z racji posiadanego kapitału a najemnikami, w kooperatyzmie wyparta jest przez
współdziałanie i wspólność interesów. Członkowie kooperatyw są właścicielami
prywatnej własności uspołecznionej uczestnicząc bezpośrednio w sprawach kooperatywy. Zatem sami decydują o podejmowanej działalności, pracując nie
z konieczności lecz na zasadzie dobrowolności i zaangażowania. Wolność działania połączona z indywidualnymi predyspozycjami pozwala na osobisty rozwój
poszczególnych członków podejmujących swą aktywność dla dobra wspólnego,
które jest jednocześnie ich indywidualną korzyścią.
6. Idea ustroju państwowego jako rzeczypospolitej kooperatywnej.
Bezpośredni udział członków stowarzyszeń i ich organizacji w życiu
publicznym (uwagi końcowe)
W wymiarze organizacji społeczeństwa politycznego koncepcja rzeczypospolitej kooperatywnej to propozycja rządzenia państwem poprzez bezpośredni udział
kooperatyw, w tym spółdzielni i innych rodzajów stowarzyszeń, w którym każdy
obywatel uczestniczy w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym. „Konstytucja demokratyczna – odwołując się do słów E. Abramowskiego – jest to tylko
forma prawna, która sprzyja rozwojowi wolności; ale cała treść demokracji, jej
rzeczywista siła i rzeczywista ochrona swobód ludzkich pochodzić musi od samego społeczeństwa, od jego kultury demokratycznej. Tam tylko, gdzie w życiu społecznym przejawia się szeroka tolerancja, odraza do narzucania komuś przemocą
swoich przekonań i zwyczajów; gdzie ludzie umieją samodzielnie urządzać
wszystkie swoje sprawy; gdzie czynnikiem publicznego życia nie jest nakaz
i przemoc, ale solidarność i dobra wola – tam tylko demokracja istnieje naprawdę.
Dlatego też stowarzyszenia ludowe będące szkołą tej samodzielności, ogniskami
tej kultury, odgrywają pierwszorzędną rolę w rozwoju politycznym narodu”53.
Czy kooperatyzm w wymiarze społeczno-politycznym, rozumianym jako demokracja uczestnicząca, jest propozycją możliwą do zrealizowania? Odpowiedź
nie jest prosta i jest uwarunkowana uzależnieniem najemników od wynajmujących
ich pracodawców. Kooperatyzm z pewnością nie leży w interesie kapitalistów
a jedynie mógłby być w interesie wyzyskiwanych. Program kultury konsumpcyjnej służy uśpieniu społecznej czujności i wrażliwości. Potrzebującym zaś, od czasu do czasu, w imię miłości bliźniego, oferuje się tzw. jałmużnę społeczną. Kapitaliści zwalniają się tym samym pod etykietą tzw. społecznej odpowiedzialności
53
E. Abramowski, Kooperatywa jako sprawa..., s. 104.
Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej
107
biznesu (CSR – Corporate Social Responsibility54) z ewentualnych „wyrzutów
sumienia”, a nawet zyskują uprawnienia do nazywania się dobrymi, szlachetnymi
pracodawcami, mimo że przy okazji okazuje się, że na nędzy bliźniego też można
zarabiać55.
Rozwój technologiczny zamiast poprawiać poziom życia, przyczynia się do
powiększania dwóch skrajnych stanów społecznych: bogaczy i nędzarzy. Przy
czym coraz zamożniejszych oligarchów i coraz liczniejszą masę nędzarzy.
Międzynarodowe korporacje (z siedzibami w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Japonii) w celu pomnażania zysków konkurują między sobą w obniżaniu kosztów, stosując strategię tzw.
„wyścigu do dna”. Polem strategicznych rozgrywek są strefy wolnego handlu
w krajach azjatyckich. Podstawowym narzędziem korporacyjnych finansistów jest
branding i outsorsing. Pierwsza technika polega na tzw. budowaniu świadomości
marki, czyli „praniu mózgu” konsumentom i marketingowe kodowanie konsumpcjonistów na kupowanie produktów danej marki jako najlepszych na świecie.
W rzeczywistości ma to jedynie uzależnić konsumenta od danej marki i tym samym zapewnić ciągły zbyt produktów, których użyteczność jest ściśle zaplanowana w ciągłym procesie pomnażania zysków. Outsorsing polega zaś na cedowaniu
produkcji do zewnętrznych fabryk (nie należących do korporacji), najlepiej poza
granicami kraju siedziby korporacji (zwalnia to z odpowiedzialności karnej np. za
łamanie praw pracowniczych), które umożliwiają produkcję po jak najmniejszych
kosztach (z zachowaniem zaplanowanego poziomu jakości produktu). W skali
globalnej strategię tę stosują znane światowe marki przenosząc produkcję do Chin,
Indonezji, Tajlandii czy na Filipiny. Najbardziej opłacalną inwestycją jest proceder lokowania fabryk zwanych „magazynami siły roboczej”56 na terenach, gdzie
54
Strategia przyjęta przez Komisję Europejską w 2001 roku Zgodnie z zapisem w Zielonej
Księdze CRS to „(...) koncepcja, zgodnie z którą przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają
problematykę społeczną i ekologiczną w swojej działalności komercyjnej i stosunkach z zainteresowanymi stronami”. Green Paper. Promoting a European framework for Corporate Social
Responsibility, COM(2001) 366 final, pkt. 20, s. 6. W komunikacie Komisji Europejskiej z 2011
roku czytamy: „Strategiczne podejście do CSR ma coraz większe znaczenie dla konkurencyjności
przedsiębiorstw. Może przynieść korzyści w zakresie zarządzania ryzykiem, oszczędności kosztów, dostępu do kapitału, relacji z klientami, zarządzania zasobami ludzkimi i potencjału innowacyjnego”. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Odnowiona strategia UE na lata 2011–2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, COM(2011) 681, pkt. 1.1.
55
Przykładem mogą być – działające m.in. w Polsce – firmy udzielające pożyczki w domu
klienta (czyt. na wysoki procent, np. 137,74% w skali roku). Oferta pożyczek w kwocie od 300 do
7 000 zł nie jest przecież kierowana do ludzi bogatych lecz biednych. Jest to jednak „firma przyjazna klientowi”. Wystarczy, by realizowała jednocześnie działania wyznaczone strategią CSR, np.
wolontariat pracowniczy, a uznana zostanie za „odpowiedzialną społecznie” i uzyska nominację
do nagrody „Dobroczyńca Roku”. Czy na tym ma polegać „społeczna odpowiedzialność biznesu”?
56
N. Klein, No Logo, przekł. H. Pustuła, Świat Literacki, Izabelin 2004, s. 243.
108
Katarzyna M. Cwynar
panuje głód, wówczas możliwe jest „zatrudnianie” (a raczej angażowanie najemników do niewolniczej pracy) bez zapewniania im jakichkolwiek warunków pracy, oferując głodowe płace i 12–16-godzinny dzień pracy57. Taka strategia umożliwia osiąganie wyższej wydajności pracy. Przy czym międzynarodowe koncerny
nie są właścicielami fabryk a jedynie kontrahentami, co pozwala im uznawać się
za zwolnionych z odpowiedzialności za łamanie praw człowieka.
Społeczeństwo, które kształtuje się pod wpływem neoliberalizmu nie jest więc
wolne od sprzeczności a nawet wynaturzeń społecznych. Nadmiar wolnych zasobów ludzkich, bezrobotnych a także bezdomnych, neutralizują więzienia. Mniejszy bowiem koszt budowania i utrzymywania więzień, nawet prywatnych i zamykania w nich nędzarzy – quasi-przestępców, niżeli wdrażanie polityki socjalnej dla
poprawy ich statusu społecznego. Przykładem takiej polityki neoliberalnej są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, a także niektóre kraje Europy58.
Realność kooperatyzmu warunkowana jest więc przede wszystkim uświadomieniem, przez samych wyzyskiwanych, roli, jaką pełni człowiek w mechanizmie
neoliberalizmu a następnie chęci, by – poprzez współdziałanie z innymi – uczestniczyć w kształtowaniu życia gospodarczego, społecznego i politycznego, zmieniając tym samym samego siebie „z niewolnika na wolnego twórcę życia”.
[znaków 38 325]
Кооперативизм представлен как идея и социальное движение, сформированное в начале XIX века в Англии. Автор указывает также на идею
кооперативизма на польских землях в конце XIX века. Это течение, как идея
партисипативной демократии, представлено на примере концепции Эдварда Абрамовского. Этот философ постулирует т.н. кооперативную речь
посполиту как систему экономических организации непосредственных производителей и распорядителей произведенных благ. Эта система должна
гарантировать участие членов объединений и их организаций в экономической и общественной жизни. Кооперативизм Э. Абрамовского представлен как альтернатива капитализму, основанного на частной собственности и эксплуатации, а также социализму как государству диктатуры
пролетариата и государственной собственности.
ключевые слова: кооперативизм, партисипативная демократия,
кооперативная речь посполита, кооператив, объединение, сотрудничество
Cooperatism is presented as a concept and a social movement formed in the
early nineteenth century in England. The author also points to the idea of the
57
Zob. ibidem, rozdz. No Jobs, s. 212–246.
Zob. co na ten temat pisze Loïc Wacquant: idem, Więzienia nędzy, przekład M. Kozłowski,
Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2009, s. 79–116.
58
Kooperatyzm jako idea demokracji uczestniczącej
109
cooperatism on the Polish lands of the end 19th century. This trend, as the idea
of participatory democracy is presented on the concept formulated by Edward
Abramowski. This philosopher was in favour of so-called the Cooperative Republic as a system of economic organizations of direct producers and administrators
manufactured goods. This system is intended to ensure the participation of members of the associations and their organizations in economic and public life.
Cooperatism formulated by E. Abramowski is presented as an alternative to
the capitalism based on private property and exploitation, and as an alternative to
the socialism as the state of the dictatorship of the proletariat and state property.
keywords: cooperatism, participatory democracy, cooperative movement,
association, cooperation