docraport z ewaluacji programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej
download 
Reklamacja Transkrypt
raport z ewaluacji programu odbudowy populacji zwierzyny drobnej
RAPORT Z EWALUACJI PROGRAMU ODBUDOWY POPULACJI ZWIERZYNY DROBNEJ W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO – POMORSKIM Zamawiający: Zarząd Województwa Kujawsko – Pomorskiego Wykonawca : Biuro Usług Ekologicznych i Leśnych „Quercus” 87-100 Toruń, ul. Św. Józefa 9a/9 Raport wykonał zespół: dr Wiesław Cyzman (kierownik zespołu), mgr Henryk Kowalski, mgr Mateusz Barcikowski. Toruń 2009 2 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim Spis Treści Spis treści……………………………………………………………………...…2 1. Wstęp………………………………………………………………………...3 1.1 Przedmiot i zakres badań…………………………………...…3 1.2 Metody badań…………………………………………………4 2. Spójność Programu z uregulowaniami prawa międzynarodowego, krajowego i lokalnego………………………………………………………..6 3. Uzasadnienie powstania Programu…………………………………………..8 3.1 Tendencje rozwoju populacji podstawowych gatunków zwierzyny drobnej……………………………………………8 3.2 Identyfikacja zagroŜeń i przyczyn spadku liczebności pogłowia zwierzyny drobnej………………………………...12 4. Wykonalność załoŜeń Programu…………………………………………..14 4.1 Restytucja gatunków zwierzyny drobnej……………………14 4.2 Redukcja liczebności drapieŜników…………………………16 4.3 Rozwój bazy hodowlanej i poprawa warunków bytowych zwierzyny drobnej…………………………………………...16 4.4 Edukacja ekologiczna………………………………………..17 4.5 Plan finansowy………………………………………………17 5. System wdraŜania i realizacji Programu oraz metody monitoringu………21 6. Wnioski……………………………………………………………………...23 7. Bibliografia i materiały źródłowe…………………………………………..24 3 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 1. Wstęp 1.1 Przedmiot i zakres badań 1. Niniejszy dokument stanowi raport z ewaluacji ex-ante Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko – Pomorskim (zwany dalej Programem), przedstawiony do oceny przez Zarząd Województwa Kujawsko – Pomorskiego. 2. Cele zdefiniowane w Programie przedstawia poniŜsza tabela Cel główny Zahamowanie regresu liczebności 4 gatunków zwierzyny drobnej (zając, kuropatwa, baŜant, dziki królik) Cele szczegółowe 1. Odbudowa stanu populacji gatunków zwierzyny drobnej: zająca, kuropatwy, baŜanta i dzikiego królika poprzez wsiedlanie osobników pochodzących z hodowli lub odłowu 2. Redukcja liczebności drapieŜników 3. Raport opisuje wyniki ewaluacji i rekomendacje dla Programu. oraz 3. Rozwój bazy hodowlanej zwierzyny drobnej przedstawia 4. Edukacja ekologiczna wnioski 4. Ewaluacja obejmuje przyczyny powstania Programu, wykonalność załoŜeń Programu oraz procedury jego wdraŜania i monitoringu 5. Niniejsza ocena ma na celu uzyskanie odpowiedzi na następujące, kluczowe pytania, określone dla kaŜdego obszaru ewaluacyjnego w kolejnych rozdziałach: 4 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim Czy Program jest spójny z uregulowaniami prawnymi i porozumieniami na szczeblu międzynarodowym, krajowym i regionalnym i czy przedstawione podstawy prawne stanowią wystarczającą legitymizację do wdraŜania Programu? Czy aktualna sytuacja populacji podstawowych gatunków zwierzyny drobnej uzasadnia wdroŜenie Programu? Czy Program przedstawia właściwą strategię dla osiągnięcia załoŜonych celów? Czy realne jest osiągnięcie załoŜonych wskaźników oraz czy załoŜone wartości zostaną osiągnięte w okresie działania Programu? Czy realne jest osiągnięcie załoŜonego celu głównego przy zaproponowanej alokacji zasobów finansowych na poszczególne cele szczegółowe? Czy zaproponowano właściwy system wdraŜania i realizacji Programu? Czy na poszczególnych etapach wdraŜania Programu skuteczne będą zaproponowane metody monitoringu? 1.2 Metody badań W ramach ewaluacji zrealizowano: 6. Przeprowadzono przegląd odpowiednich źródeł prawa pod kątem oceny spójności zewnętrznej Programu. 7. Dokonano przeglądu odpowiedniej literatury naukowej i publikacji prasowych a takŜe materiałów uzyskanych z Zarządu Głównego PZŁ oraz z Zarządów Okręgowych PZŁ w Bydgoszczy, Toruniu i Włocławku pod kątem oceny strategii i spójności wewnętrznej Programu. 8. Dokonano analizy cen zwierząt łownych pochodzących z hodowli pod kątem oceny planu finansowego Programu. 9. Przeprowadzono konsultacje i rozmowy z ekspertami w dziedzinie biologii i ekologii zwierząt łownych oraz z ekspertami w dziedzinie gospodarki łowieckiej, pod kątem oceny treści Programu. 5 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 10.Przeprowadzono rozmowy z myśliwymi, członkami kół łowieckich dzierŜawiących obwody polne w okręgu toruńskim w celu zapoznania się z ich doświadczeniami w reintrodukcji gatunków zwierzyny drobnej. 11.Strategię Programu porównano z załoŜeniami podobnych merytorycznie programów. Porównania dotyczyły programów przewidzianych do wdroŜenia, aktualnie realizowanych oraz takich, których realizacja została juŜ zakończona, w skali województw, powiatów oraz gmin, w róŜnych regionach kraju. 12.W ramach ewaluacji przyjęto następujące kryteria oceny: trafność – w odniesieniu do załoŜeń (strategii) Programu, skuteczność – określając prawdopodobieństwo osiągnięcia celów Programu, spójność i efektywność. 6 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 2. Spójność Programu z uregulowaniami prawa międzynarodowego, krajowego i lokalnego Wprowadzenie 13.PoniŜsza część raportu dotyczy ogólnej spójności Programu z uregulowaniami prawnymi i porozumieniami na szczeblu międzynarodowym, krajowym i regionalnym. 14.W szczególności, w rozdziale tym starano się odpowiedzieć na pytania ewaluacyjne przedstawione poniŜej • Czy strategia Programu jest spójna z prawem lokalnym i krajowym? • Czy strategia jest spójna z porozumieniami Wspólnotowymi? • Czy strategia jest spójna z porozumieniami o zasięgu globalnym? • Czy przedstawione w Programie podstawy prawne stanowią wystarczającą legitymizację do jego wdraŜania? Rezultaty 15.Przedstawione w Programie podstawy prawne stanowią szczegółową analizę spójności strategii Programu z polityką na szczeblu województwa zdefiniowaną w cytowanych uchwałach organów samorządowych. Wykazano teŜ powiązanie strategii z aktem normatywnym o zasięgu krajowym - z ustawą Prawo Łowieckie. 16.Wskazano na powiązania strategii Programu z Europejską Kartą Łowiectwa i BioróŜnorodności, która jest aktem prawnym Unii Europejskiej. 17.NaleŜy podkreślić, iŜ jest to wskazanie bardzo trafne gdyŜ Europejska Karta Łowiectwa i BioróŜnorodności jest w pełni zgodna z ratyfikowaną przez Polskę Konwencją o ochronie europejskiej fauny i jej naturalnego 7 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim środowiska (z tzw. Konwencją Berneńską z 1979 roku) (Brainerd 2007), w preambule której m.in. napisano, Ŝe sygnatariusze Konwencji uznają …zasadniczą rolę dzikiej fauny i flory w utrzymaniu równowagi biologicznej, stwierdzając, Ŝe liczebność wielu gatunków dzikiej fauny i flory ulega obecnie powaŜnemu zmniejszeniu, a niektórym z nich zagraŜa wyginięcie… 18.Wskazano na powiązania strategii Programu z ustaleniami przyjętymi w 1992 roku w Rio de Janeiro na tzw. „Szczycie Ziemi”, które są porozumieniem o zasięgu globalnym. 19.Wskazanie to naleŜy równieŜ uznać za trafne, gdyŜ Polska ratyfikując w 1995 roku, przyjętą na „Szczycie Ziemi” Konwencję o ochronie róŜnorodności biologicznej, zobowiązała się tym samym do przestrzegania wszystkich jej zapisów. Artykuł 6 tejŜe konwencji brzmi: KaŜda umawiająca się Strona, zgodnie ze swoimi szczególnymi warunkami i moŜliwościami: a) opracowuje krajowe strategie, plany lub programy dotyczące ochrony i zrównowaŜonego uŜytkowania róŜnorodności biologicznej bądź dostosowuje w tym celu istniejące strategie, plany lub programy, które odzwierciedlają inter alia, działania przewidziane w niniejszej konwencji właściwe dla danej Umawiającej się Strony, oraz b) włącza, w miarę moŜliwości i potrzeby, ochronę i zrównowaŜone uŜytkowanie róŜnorodności biologicznej do odpowiednich resortowych i międzyresortowych planów, programów i polityk. Wnioski i rekomendacje 20.Zaproponowana w Programie strategia jest w pełni spójna z aktami normatywnymi i porozumieniami na poziomie globalnym, Wspólnotowym, krajowym i regionalnym. 21.Podstawy prawne Programu legitymizację do jego realizacji. stanowią w pełni wystarczającą 8 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 3. Uzasadnienie powstania programu Wprowadzenie 22.PoniŜszy rozdział dotyczy diagnozy sytuacji czterech, objętych programem gatunków zwierzyny drobnej: zająca, kuropatwy, baŜanta i dzikiego królika. Diagnoza dotyczy obszaru województwa kujawsko – pomorskiego a jej wynik stał się podstawą do stworzenia Programu. 23.W szczególności, w rozdziale tym starano się uzyskać odpowiedzi na pytania ewaluacyjne przedstawione poniŜej. • Czy regres liczebności gatunków uwzględnionych w Programie dotyczy tylko województwa kujawsko – pomorskiego czy teŜ jest zauwaŜalny w innych regionach kraju? • Czy przedstawione tendencje rozwoju populacji zająca, kuropatwy, baŜanta i dzikiego królika w województwie kujawsko – pomorskim odzwierciedlają aktualny stan wiedzy na ten temat? • Czy liczebność populacji tych gatunków w województwie moŜna określić jako niepokojąco niską? • Czy zahamowanie spadku liczebności omawianych gatunków wymaga interwencji ludzkiej? • Czy właściwie zidentyfikowano przyczyny spadku liczebności tych populacji? Rezultaty 3.1 Tendencje rozwoju populacji podstawowych gatunków zwierzyny drobnej. 24.Program w sposób dokładny przedstawia aktualną liczebność populacji zająca, kuropatwy, baŜanta i dzikiego królika w województwie kujawsko – pomorskim. Analizowany jest teŜ retrospektywnie trend rozwojowy tych populacji (analiza ta dotyczy zająca, kuropatwy i baŜanta w latach 1975 – 2009). Z opracowania wynika, Ŝe spadek liczebności populacji zająca w województwie na przestrzeni okresu minionych 34 lat wyniósł około 80%, stan kuropatw zmniejszył się 9 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim w tym okresie o około 75%, liczebność baŜantów o około 80% a liczebność populacji dzikiego królika określona została jako szczątkowa. NaleŜy stwierdzić, Ŝe spadek liczebności tych czterech gatunków jest notowany na przestrzeni analizowanego okresu na obszarze całego kraju, dowodzą tego zarówno wyniki monitoringu tych gatunków jak i dane o ich pozyskaniu łowieckim. Zając: W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku pozyskanie tego gatunku w Polsce wynosiło około 400 tys. sztuk rocznie (Pielowski 1966), pod koniec lat osiemdziesiątych spadło do około 200 tys. sztuk rocznie (Kamieniarz i Panek 1993), pod koniec lat dziewięćdziesiątych wynosiło około 100 tys. sztuk (Bresiński 2000), a w sezonie 2006/07 juŜ tylko niespełna 16 tys. sztuk (dane Zarządu Głównego PZŁ 2009)1. Pozyskanie zajęcy w województwie kujawsko – pomorskim, w sezonie 2006/07 wyniosło 536 sztuk a jeszcze na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku na obszarze dawnego województwa bydgoskiego notowano jedne z wyŜszych stanów ilościowych zajęcy w Polsce (Pasławski 1969). Podobną tendencję wykazują badania dotyczące zagęszczenia zajęcy, np. w okręgu toruńskim spadło ono z 2,78 osob./100ha w roku 1992 do 1,69 osob./100ha w roku 1999 (Kruszewski i in. 2000) a w okręgu poznańskim zagęszczenie w roku 1995 wynosiło 6,1 osob./100ha, by spaść do poziomu 3,2 osob./100ha w roku 1997 (Bresiński i in. 2000). Kuropatwa: W połowie ubiegłego wieku ptak ten posiadał status gatunku pospolitego na terenie Polski (Sokołowski 1958), ale juŜ pod koniec lat osiemdziesiątych traktowany był jako gatunek nieliczny, tylko miejscami średnio liczny (Tomiałojć 1990). W końcu lat siedemdziesiątych liczebność populacji w Polsce oceniano na kilka milionów sztuk, a na początku 2007 roku stan ten szacowano na około 366 tys. osobników. Według danych Zarządu Głównego PZŁ populacja kujawsko – pomorska kuropatw stanowi około 3,5% populacji krajowej tego gatunku. Od roku 2001 notuje się w Polsce wahania liczebności kuropatw przy pewnej tendencji wzrostowej, podobny trend wykazuje populacja kujawsko – pomorska. BaŜant: Jest to ptak sprowadzony z Azji do Europy w czasach staroŜytnych. Jako gatunek obcy w naszej faunie, nie umie stawić czoła naturalnym wrogom, a w mroźne i śnieŜne zimy wymaga dokarmiania. 1 Wszystkie dane z ZG PZŁ odnoszą się do obwodów dzierŜawionych przez koła łowieckie 10 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim Pozostawiony bez opieki człowieka rozmnaŜa się i utrzymuje w terenie najwyŜej przez kilka lat (Sokołowski 1958). W związku z tym liczebność lokalnych populacji baŜanta zawsze związana była z intensywnością hodowli tego gatunku (Dudziński 1977). Zarówno populacja krajowa jak i kujawsko-pomorska wykazuje od kilku juŜ lat niewielki coroczny wzrost liczebności, w roku 2001 jej stan w Polsce szacowany był na około 241 tys. osobników a w województwie kujawsko – pomorskim na około 19,5 tys., w roku 2007 liczebność wzrosła do około 357 tys. sztuk w Polsce (wzrost o około 48% stanu wyjściowego) i do około 26 tys. sztuk w województwie (wzrost o około 33% stanu wyjściowego) (wg danych Zarządu Głównego PZŁ), przyrost populacji krajowej był więc wyraźnie większy niŜ populacji kujawsko – pomorskiej. Dziki królik: Gatunek ten introdukowany był na terenach Polski w drugiej połowie XIX wieku. Rozprzestrzenił się głównie w zachodniej i centralnej części kraju (poza niewielkimi wyjątkami nie przekroczył linii Wisły). Wielkość krajowej populacji na początku lat dziewięćdziesiątych oceniano na około 18 tys. osobników. Począwszy od połowy lat osiemdziesiątych notuje się znaczny i postępujący spadek liczebności królika, wskazują na to zarówno wyniki inwentaryzacji jak i dane dotyczące pozyskania łowieckiego – pozyskanie od roku 1985 do 1992 zmniejszyło się o prawie 80 % (Kamieniarz i Panek 1993). 25. Liczebność zwierząt łownych określana jest na podstawie corocznych inwentaryzacji przeprowadzanych w terminie do 15 marca przez wszystkie koła łowieckie oraz Ośrodki Hodowli Zwierzyny w Polsce. Inwentaryzacje przeprowadzane są przy współpracy administracji Lasów Państwowych a ich wyniki zatwierdzane przez nadleśniczych właściwych dla połoŜenia obwodu łowieckiego. Oprócz tego przeprowadzane są jesienne liczenia zajęcy i kuropatw. Metodą wykorzystywaną do określania liczebności populacji zajęcy i kuropatw jest najczęściej, stosowana od wielu juŜ lat tzw. taksacja pasowa. Wyniki inwentaryzacji wykorzystywane są do konstruowania rocznych planów łowieckich, na ich podstawie tworzy się teŜ wszelkie dane statystyczne dotyczące liczebności populacji poszczególnych gatunków w skali kraju, rejonów hodowlanych i okręgów łowieckich. NaleŜy więc przyjąć, Ŝe wykorzystane w Programie statystyki dotyczące liczebności gatunków są danymi w pełni odzwierciedlającymi aktualny stan wiedzy na ten temat. 11 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 26. Dane dotyczące liczebności zająca, kuropatwy i baŜanta w województwie kujawsko – pomorskim, będące podstawą konstrukcji strategii Programu nie odbiegają znacząco od danych dotyczących innych województw. Porównanie statystyk zawiera poniŜsza tabela Zagęszczenie gatunków2 gatunek Zając BaŜant Kuropatwa [liczba os./100 ha] [liczba os./100 ha] [liczba os./100 ha] kujawsko - pomorskie 3,62 2,6 0,94 kujawsko - pomorskie 3,86 2,29 2,0 małopolskie 3,22 5,46 1,99 lubelskie 2,87 1,87 2,34 wielkopolskie 2,38 1,79 1,33 wartość średnia dla obszaru całego kraju 2,76 1,98 2,03 województwo Zaprezentowana w Programie analiza retrospektywna (w formie wykresów) oraz porównanie danych wyszczególnionych w pkt. 24 niniejszego raportu wskazuje na niepokojąco duŜy, dotyczący obszaru całego kraju, regres liczebności opisywanych gatunków. 27. Problem spadku liczebności gatunków zwierzyny drobnej dostrzegany jest w Polsce od dawna. Powszechna jest opinia, Ŝe rozwiązać ten problem moŜna tylko poprzez konkretne, zintegrowane działania na wielu płaszczyznach leŜących u podstaw powstania tego problemu. Były i są podejmowane próby zahamowania i odwrócenia procesu regresji gatunków przez władze i organy wykonawcze Polskiego Związku Łowieckiego róŜnych szczebli. W kwietniu 2002 roku Naczelna Rada Łowiecka przyjęła Uchwałę w sprawie programu poprawy warunków bytowania i rozwoju populacji kuropatwy i zająca szaraka. W ślad za tym, w maju 2002 roku Zarząd Główny PZŁ wydał zarządzenie obligujące Zarządy Okręgowe do podjęcia działań mających warunki bytowania wymienionych wyŜej gatunków poprawić oraz ustalić zapotrzebowanie na zające i kuropatwy do zasiedleń na lata 2003–2005. Obecnie w róŜnych regionach kraju do działania na rzecz 2 Wiersz pierwszy tabeli zawiera dane wykorzystane w Programie, pozostałe wiersze – dane z 2007 roku dotyczące obwodów polnych dzierŜawionych przez koła łowieckie 12 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim ratowania populacji zwierzyny drobnej włączyły się organy samorządu terytorialnego róŜnych szczebli, tworząc programy odbudowy tych populacji. Powszechne jest przekonanie, Ŝe działania ludzkie są w tym zakresie niezbędne. 3.2 Identyfikacja zagroŜeń i przyczyn spadku liczebności pogłowia zwierzyny drobnej 28.Podstawą rozwiązywania jakiegokolwiek problemu jest precyzyjne zdefiniowanie przyczyny jego powstania. Program wskazuje na szereg czynników powodujących spadek liczebności populacji gatunków zwierzyny drobnej - zarówno endogennych (choroby) jak i egzogennych (drapieŜniki, zmiany środowiskowe, czynniki klimatyczne, zabiegi agrotechniczne). Wydaje się jednak, Ŝe brak jest głębszej analizy oddziaływania tych czynników na poszczególne gatunki, brak jest zaakcentowania, które z nich oddziaływają z większym natęŜeniem a które z mniejszym. Badania wpływu lisów na liczebność zajęcy dowiodły udziału tego drapieŜnika w śmiertelności ogólnej zajęcy na poziomie od kilku do kilkudziesięciu procent (Brudnicki i in. 2000, Houszka i in. 2003). Badania dotyczyły końca lat dziewięćdziesiątych. W 1993 roku rozpoczęto w Polsce szczepienia lisów wolno Ŝyjących przeciwko wściekliźnie, w 1995 roku szczepieniami objęto obszar województwa wielkopolskiego a w 2002 roku obszar całego kraju (Smreczak i in. 2006). Badania wykazały wysoką skuteczność tych szczepień (Kamieniarz i in. 2008), przez co wyeliminowany został naturalny czynnik regulacji liczebności populacji lisów. Spowodowało to eksplozję liczebności gatunku, którego stany juŜ przed akcją szczepień wykazywały tendencję wzrostową (Bresiński i Panek 2000, Jabłoński i in. 2000) i oczywisty destrukcyjny wpływ na liczebność populacji czterech omawianych gatunków zwierzyny drobnej. Innym waŜnym czynnikiem mającym wpływ na regres omawianych populacji jest znaczny wzrost liczebności ptaków krukowatych a w szczególności kruka. Badania dotyczące tego gatunku przeprowadzone w Szkocji wykazały duŜy udział w jego pokarmie: zajęcy, królików oraz jaj ptasich (Houszka i in. 2003). O atakach kruków na zające pisze juŜ Domaniewski (1952) a współcześnie m. in. Brachmański (2009). MoŜliwość redukcji drapieŜników regulują odpowiednie przepisy prawne. O ile w przypadku lisa nie ma z tym problemu gdyŜ jest to zwierzę łowne (Rozporządzenie Ministra Środowiska z 22 września 2009 roku wydłuŜa nawet okres polowań na lisy, co moŜliwość redukcji 13 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim jego populacji zwiększa) o tyle w przypadku krukowatych redukcja jest praktycznie niemoŜliwa gdyŜ zabrania tego obowiązująca wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej Dyrektywa Ptasia. Wnioski i rekomendacje 29. Aktualna sytuacja populacji zająca, kuropatwy, baŜanta i dzikiego królika zarówno na obszarze województwa kujawsko – pomorskiego jak i na terenie Polski w pełni uzasadnia powstanie programu odbudowy tych populacji. 30. W opinii oceniających zasadnym byłoby rozszerzenie Programu o bardziej szczegółową analizę dotyczącą zagroŜeń populacji poszczególnych gatunków oraz bezpośrednich i pośrednich przyczyn spadku liczebności tych populacji. Rozpoznanie zmienności natęŜenia oddziaływania poszczególnych czynników destrukcyjnych ułatwiłoby uelastycznienie strategii Programu na etapie jego realizacji. 14 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 4. Wykonalność załoŜeń Programu Wprowadzenie 31.PoniŜsza część raportu dotyczy wykonalności raportu. Analizowana była moŜliwość osiągnięcia wszystkich celów zdefiniowanych jako cele szczegółowe. Oceny odnoszą się zarówno do załoŜonych wskaźników dotyczących zagęszczenia poszczególnych gatunków (traktowanych jako tzw. cele twarde Programu) jak i do planowanego uaktywnienia procesu edukacji ekologicznej (cel miękki Programu), a takŜe do planu rozdysponowania środków finansowych na poszczególne cele szczegółowe. 32.W szczególności, w rozdziale tym starano się uzyskać odpowiedzi na pytania ewaluacyjne przedstawione poniŜej. • Czy realne jest osiągnięcie zakładanych wskaźników zagęszczenia w okresie działania Programu (w odniesieniu do biologii i ekologii poszczególnych gatunków)? • Czy stan bazy hodowlanej zwierząt łownych w Polsce upowaŜnia do planowania wsiedleń na poziomie zaproponowanym przez Program? • Czy wskaźniki dotyczące populacji drapieŜników są realne? • Czy poziom tych wskaźników będzie skutkował znaczącym ograniczeniem presji drapieŜników na populacje zwierząt łownych? • Czy realny jest plan poprawy warunków bytowych zwierzyny drobnej? • Czy skuteczne będzie wdraŜanie Programu w części dotyczącej edukacji ekologicznej? • Czy proponowana alokacja środków finansowych na poszczególne cele szczegółowe Programu skutecznie zapewni ich realizację? • Czy osiągnięcie celów szczegółowych doprowadzi do osiągnięcia celu głównego? • Czy Program korzysta z doświadczeń podobnych tego typu przedsięwzięć? 15 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim Rezultaty 4.1 Restytucja gatunków zwierzyny drobnej 33. Zagęszczenie populacji w warunkach naturalnych zaleŜy od całego zespołu czynników m.in. takich jak jakość siedliska, konkurencja wewnątrzgatunkowa i międzygatunkowa, presja drapieŜców (w przypadku gdy rozpatrujemy populację ofiar), emigracje i imigracje osobników, rozrodczość, śmiertelność, działanie patogenów, i wielu innych. W przypadku wprowadzenia programu introdukcji (bądź reintrodukcji osobników) przy corocznym prowadzeniu wsiedleń mamy do czynienia z regularnym subsydiowaniem istniejących populacji, przez co zagęszczenie moŜe być wyŜsze od takiego, które występowałoby w warunkach zupełnie pozbawionych ingerencji ludzkiej. Zagęszczenie zajęcy w łowiskach przed recesją gatunku oceniało się jako dobre (przyjmując stan późnojesienny) w wysokości około 50 os./100 ha (Pielowski 1966), tak więc osiągnięcie zgęszczenia na poziomie o jeden rząd wielkości mniejszego (wysokość docelowa zagęszczenia zajęcy wg Programu to 48-50 os./1000 ha) wydaje się bardzo realne, chociaŜ oczywiście zakładana przez Program wielkość jest wartością średnią, a wielkość cytowana dotyczy konkretnych łowisk przydatnych dla hodowli zająca. Podobnie jest z pozostałymi gatunkami – proponowane zagęszczenia są znacznie niŜsze od notowanych w czasach sprzed załamania się liczebności omawianych populacji. Tak więc osiągnięcie takich stanów ilościowych przy corocznym zasilaniu populacji zwierzętami pochodzącymi z hodowli (lub z przesiedleń) wydaje się być bardzo realne. 34. Istniejąca obecnie baza hodowlana zwierząt łownych jest bardzo rozbudowana. Liczne w kraju hodowle baŜantów, kuropatw i królików zapewniają moŜliwość zakupu osobników przeznaczonych do introdukcji. Hodowcy oferują teŜ zazwyczaj moŜliwość wyboru płci i wieku. Gorzej wygląda zaplecze hodowlane w przypadku zajęcy. Zając jest gatunkiem trudnym w hodowli zagrodowej i hodowli tych jest bardzo niewiele. Ciągle prowadzone są badania nad rozwojem tego typu przedsięwzięć, tak więc moŜna mieć nadzieję, Ŝe powstanie ich więcej i zapewnią dostateczną ilość materiału hodowlanego z przeznaczeniem do zasilania stada zajęcy funkcjonującego w naturze. Niepewnym teŜ wydaje się być źródło pozyskiwania zajęcy w wyniku odłowów w innych częściach kraju gdyŜ programy ochrony populacji zwierzyny drobnej są obecnie wdraŜane w róŜnych regionach Polski, tak więc 16 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim bardzo wzrósł popyt na zające a ich liczebność w warunkach naturalnych jest w zasadzie na obszarze całego kraju niezadowalająca. 4.2 Redukcja liczebności drapieŜników 35. Osiągnięcie tak znacznego obniŜenia zagęszczenia lisów i innych drapieŜników na terenie województwa jest sprawą niezwykle trudną. Analiza danych ze sprawozdawczości łowieckiej wskazuje, Ŝe wraz z eksplozją liczebności lisów znacznie teŜ wzrosło ich pozyskanie (w ostatnich dwudziestu latach o około 460%), a mimo tego wzrost liczebności ich populacji tylko w niektórych regionach kraju został zahamowany. Znaczenie pozostałych, wymienionych w Programie gatunków jest duŜo mniejsze, lecz oczywiście i one mają pewne znaczenie w ogólnym bilansie demograficznym odbudowywanych populacji. Pewną nadzieją na zmianę istniejącego stanu rzeczy jest rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 września 2009 roku w sprawie stosowania pułapek Ŝywołownych. Rozporządzenie jest niedawne, tak więc dopiero przyszłość pokaŜe, czy w sposób istotny przyczyni się ono do redukcji drapieŜników w obwodach łowieckich. 180000 Zmiany wysokości pozyskania lisów w obwodach dzierŜawionych w latach 1982 – 2007 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 wg Dzięciołowski 2001 20000 '0 6 '0 3 20 00 '9 7 '9 4 '9 1 '8 8 19 82 -20000 '8 5 0 4.3 Rozwój bazy hodowlanej i poprawa warunków bytowych zwierzyny drobnej 36. JeŜeli chodzi o plan poprawy warunków bytowania zwierzyny drobnej to stwierdzić naleŜy, Ŝe działania zmierzające do poprawy tych warunków realizowane są na róŜnych poziomach struktury Polskiego Związku Łowieckiego od dawna. Opublikowany w 2003 roku i 17 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim kolportowany przez Zarządy Okręgowe Polskiego Związku Łowieckiego Poradnik zagospodarowania łowisk polnych i gospodarowania podstawowymi gatunkami zwierzyny drobnej jest szczegółową instrukcją do prowadzenia tego typu działań. Wzbogacanie łowisk pod kątem poprawy warunków bytowych zwierzyny drobnej jest teŜ celem akcji propagowanej przez czasopismo Łowiec Polski – „OŜywić pola”. Czynnikiem ograniczającym te działania jest obecnie zła sytuacja finansowa wielu kół łowieckich, lecz niewątpliwie wszyscy myśliwi są głęboko przekonani co do celowości tego typu działań. Tak więc zdefiniowanie w Programie poprawy warunków bytowania zwierzyny jako jednego z zaleceń na pewno spotka się ze zrozumieniem i akceptacją ze strony myśliwych – członków kół łowieckich, które do programu przystąpią. 4.4 Edukacja ekologiczna 37.W sprawie edukacji ekologicznej sytuacja jest podobna. Współpraca kół łowieckich ze szkołami (szczególnie wiejskimi) ma w Polsce bardzo długą tradycję. Lekcje z udziałem myśliwych, prelekcje, wycieczki edukacyjne, przygotowywanie szkolnych druŜyn do konkursów przyrodniczych, przeprowadzanie wraz z młodzieŜą akcji zalesieniowych, akcji zbierania wnyków i sideł czy zapraszanie młodzieŜy do udziału w uroczystościach dotyczących kół to działania prowadzone w całej powojennej historii łowiectwa w Polsce. Czynnikiem ograniczającym w ostatnim czasie te działania są skromne budŜety wielu kół łowieckich. Zdefiniowanie edukacji ekologicznej jako jednego z celów szczegółowych Programu na pewno przyczyni się zaktywizowania tego typu działań w terenie, gdyŜ środowisko myśliwych jest tego typu działaniom bardzo przychylne i rozumie ich niepodwaŜalne znaczenie. 4.5 Plan finansowy 38. Analizując podział proponowanych środków finansowych na poszczególne cele programu naleŜy stwierdzić, Ŝe w zapewniają one pełną realizację Programu przy zaproponowanym kształcie budŜetu. Przy obecnej stabilizacji rynkowej i przewidywanym przez analityków poziomie wzrostu inflacji moŜna mieć nadzieję, Ŝe ceny oferowanych na rynku baŜantów, kuropatw i królików do 2014 roku znacznie nie wzrosną, co umoŜliwi zachowanie ciągłości w realizacji załoŜeń Programu. Takie są prawdopodobnie równieŜ przewidywania twórców 18 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim Programu, gdyŜ na kaŜdy kolejny rok zaplanowano jednakowe sumy przeznaczone na zakup zwierząt przeznaczonych do wysiedleń. JeŜeli chodzi o ceny zajęcy, to w związku z popytem przewyŜszającym podaŜ są one obecnie bardzo wysokie, moŜna mieć nadzieję, Ŝe wraz z rozwojem hodowli tych zwierząt ceny ulegną obniŜeniu, co spowodowałoby zmniejszenie kosztów zakupu. JeŜeli chodzi o metody i ich koszty związane z zasilaniem łowisk baŜantami, to są one dobrze rozpoznane, gdyŜ zasilania takie prowadzą liczne koła łowieckie z regionu od wielu juŜ lat. JeŜeli chodzi o metody i ich koszty związane z wsiedlaniem kuropatw to teŜ są one dość dobrze rozpoznane dzięki realizacji programu „Ratowania Kuropatwy Szarej na Terenie Województwa Kujawsko Pomorskiego w Latach 2002 – 2005”. Metody i efekty wsiedleń zajęcy są dopiero rozpoznawane, tak więc trudno na dzisiaj jednoznacznie stwierdzić jakie są koszty takiego przedsięwzięcia. Wydaje się, Ŝe twórcy Programu brali to pod uwagę gdyŜ poziom tych wsiedleń zaplanowano tylko na 350 osobników rocznie – co na tle kilku tysięcy zaplanowanych baŜantów i kilku tysięcy kuropatw nie jest liczbą duŜą. Wsiedlenia królików zaplanowano na 500 osobników. Wsiedlenia tego gatunku mają juŜ w Polsce swoją historię, chociaŜ niedługą. Doświadczenia toruńskich myśliwych wskazują, Ŝe jest to przedsięwzięcie, co do efektów, dość ryzykowne i kosztowne. Budowa duŜych wolier, koszt opieki weterynaryjnej, koszt karmy, koszt ochrony przetrzymywanego stada przed drapieŜnikami, powstrzymuje niektóre koła przed angaŜowaniem się w tego typu akcje (tym bardziej, Ŝe budŜety są mocno napięte a efekty akcji niepewne). Być moŜe naleŜałoby część środków finansowych pochodzących z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (a będących w gestii twórców programu) zaplanować na przygotowanie bazy hodowlanej dla wsiedlanych zwierząt. Takie przesunięcie części dostępnych aktywów i częściowe dofinansowanie tworzenia zaplecza hodowlanego na pewno wpłynęłoby stymulująco na niektóre koła i zachęciłoby je do podjęcia próby odbudowania populacji dzikiego królika. Pewnym sposobem na zmniejszenie kosztów związanych z realizacją Programu mogłoby teŜ być tworzenie przez sąsiadujące, zainteresowane introdukcją koła czegoś o charakterze mikrorejonów hodowlanych – dwa lub trzy sąsiadujące ze sobą obwody mogłyby korzystać np. z jednej woliery, utrzymywać w niej wspólne stado zwierząt przeznaczonych do wsiedleń, wspólnie je chronić i dzielić wszystkie koszta związane z utrzymaniem takiego stada. 19 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 39.W świetle dokonanych analiz naleŜy stwierdzić, Ŝe osiągnięcie zdefiniowanych w Programie czterech celów szczegółowych: • odbudowa stanu populacji gatunków zwierzyny drobnej: zająca, baŜanta, kuropatwy i dzikiego królika poprzez wsiedlanie na wybranych obszarach województwa kujawsko – pomorskiego osobników pochodzących z hodowli lub odłowu; • redukcja liczebności drapieŜników; • rozwój bazy hodowlanej zwierzyny drobnej; • edukacja ekologiczna; na pewno w sposób efektywny i skuteczny spowoduje osiągnięcie celu głównego jakim jest zahamowanie regresu liczebności czterech, wymienionych wyŜej, gatunków zwierzyny. 40. Koncepcja przedstawionego do ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim bazuje najprawdopodobniej na doświadczeniach w realizacji wcześniej wdraŜanego Programu Ratowania Kuropatwy Szarej na Terenie Województwa Kujawsko – Pomorskiego w latach 2002 – 2005. NaleŜy w tym miejscu nadmienić, Ŝe podobne programy były lub są obecnie realizowane w róŜnych regionach kraju. Programy te proponują niejednokrotnie nieco inne rozwiązania realizacji załoŜeń przy spójności z celami Programu dotyczącego województwa kujawsko pomorskiego. Np. Program Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Powiecie Wolsztyńskim jest podzielony na etapy gdzie etap pierwszy stanowi Program Redukcji DrapieŜników w Obwodach Łowieckich DzierŜawionych Przez Koła Łowieckie na Terenie Powiatu Wolsztyńskiego. W etapie tym przewidziano premiowanie zarówno myśliwych jak i kół łowieckich przodujących w redukcji populacji lisów (tytuł Najlepszego Lisiarza Powiatu Wolsztyńskiego i gratyfikacja dla koła); Program rozwoju kuropatwy na terenie szczecińskiego okręgu łowieckiego na lata 2007-2013 przewiduje np. dotację Zarządu Województwa Zachodniopomorskiego dla kół łowieckich na budowę wolier, na zakup klatek dla kuropatw, na poprawę warunków bytowych i na zakup ptaków do wsiedleń. Przytoczone dwa przykłady wskazują, Ŝe rozwiązania w kwestii działań na rzecz przyrody mogą być róŜne. To, które są lepsze sprawdzić będzie moŜna dopiero po realizacji programów, tym niemniej warto się z nimi zapoznać. 20 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim Wnioski i rekomendacje: 41.Przedstawione w Programie wskaźniki dotyczące wzrostu zagęszczenia populacji czterech gatunków zwierzyny drobnej (na poszczególnych etapach realizacji i po zakończeniu realizacji planu) są w pełni realne do osiągnięcia zarówno na poszczególnych etapach wdraŜania planu jak i po zakończeniu jego realizacji. 42.Osiągnięcie przewidywanego poziomu redukcji drapieŜników będzie na pewno sprawą trudną, jego osiągnięcie wymagać będzie szczególnego zaangaŜowania członków kół łowieckich związanych z realizacją Programu w tym zakresie, a takŜe wszystkich innych osób z kół łowieckich regionu. 43. Dotychczasowe doświadczenia członków PZŁ w zakresie poprawy warunków bytowania zwierzyny i współpracy ze szkołami oraz z mieszkańcami obwodów pozwalają przypuszczać, Ŝe Program w tym zakresie zostanie zrealizowany. 44. Plan finansowy przedstawiony w Programie zapewnia pełną realizację wszystkich jego załoŜeń, co nie oznacza, Ŝe alokacja środków finansowych mogłaby być nieco inna. 45. Dla wymiany wzajemnych doświadczeń w zakresie konstrukcji programów dotyczących ochrony zwierzyny na szczeblu regionalnym wskazany jest kontakt na szczeblu ponadregionalnym. Kontakty takie niewątpliwie umoŜliwią wykorzystanie wzajemnych doświadczeń w przyszłości. 21 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 5. System wdraŜania i realizacji Programu oraz metody monitoringu Wprowadzenie 46. PoniŜszy rozdział dotyczy załoŜeń procedur wdraŜania Programu i późniejszej jego realizacji, co się wiąŜe kontrolą procesu realizacji i monitoringiem jej efektów. 47. W szczególności, w rozdziale tym starano się odpowiedzieć na pytania ewaluacyjne przedstawione poniŜej • Czy system wdraŜania Programu moŜna uznać za efektywny i czy nie rodzi on obaw co do marnotrawstwa wydatkowanych na realizację środków? • Czy za pomocą zaproponowanego systemu monitoringu moŜna obiektywnie kontrolować przebieg realizacji Programu? Rezultaty 48. Program ma być realizowany poprzez dobrowolne przystąpienie do niego poszczególnych kół łowieckich z regionu. MoŜna więc przypuszczać, Ŝe koła zainteresowane udziałem mają odpowiednie doświadczenie w prowadzeniu hodowli zwierzyny drobnej a być moŜe takŜe i w reintrodukcji. Obligatoryjnie wymagany finansowy udział własny kół przystępujących do Programu stwarza dodatkową gwarancję racjonalnego wykorzystania wykorzystywanych na jego realizację środków. Celowość introdukcji gatunków w konkretnym przeznaczonym do tego łowisku musi być potwierdzona poprzez Zarząd Okręgu PZŁ, Nadleśnictwo lub Starostwo Powiatu odpowiednie dla połoŜenia obwodu PZŁ. Wniosek składany przez koła łowieckie musi być przy tym poparty odpowiednim planem obejmującym takie pozycje jak aktualny stan zwierzyny przewidzianej do zasiedlenia, stan docelowy (po zakończeniu poszczególnych etapów Programu i po jego zakończeniu) oraz stan liczebny drapieŜników. Przystąpienie koła do Programu następuje na mocy uchwały Walnego Zgromadzenia czyli, musi być wolą większości członków koła. Konieczność przestrzegania wszystkich tych procedur pozwala przypuszczać, Ŝe Program realizowany będzie przez koła 22 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim rzeczywiście nim zainteresowane a nie przez koła, o przystąpieniu których zadecydował przypadek. 49. System monitoringu opiera się na corocznych inwentaryzacjach zwierzyny i sprawozdawczości łowieckiej. Jest to system sprawdzony, funkcjonujący w Polskim Związku łowieckim od początku jego powojennej historii. Wnioski i rekomendacje: 50.W opinii oceniających, zarówno procedury wdraŜania programu jak i system jego monitoringu są skonstruowane prawidłowo i zapewnią prawidłowy przebieg, realizację i kontrolę realizacji Programu. 23 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 6. Wnioski 51. Program odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko – Pomorskim przedstawia logiczną i spójną strategię prowadzącą do zahamowania regresji liczebności populacji wybranych gatunków zwierzyny drobnej. Logika programu jest jasna, cele, mechanizmy działania, sposób wdraŜania i sposób monitoringu poszczególnych etapów i efektów jego realizacji przedstawione zostały w sposób przejrzysty i zrozumiały. Zewnętrzna spójność programu z uregulowaniami prawa lokalnego i krajowego oraz porozumieniami międzynarodowymi jest równieŜ bardzo wysoka. 52. W opinii zespołu oceniającego, przyjęcie programu do realizacji i jego wdroŜenie w znacznym stopniu przyczyni się do zahamowania regresu i odbudowy liczebności gatunków stanowiących bardzo waŜny składnik biocenozy. 24 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 7. Literatura i materiały źródłowe 1) Brachmański A., 2009, Po co nam ta przygoda [W:] Łowiec Polski 1: 10 – 14. 2) Brainerd S., 2007, European Charter on Hunting and Biodiversity, Standing Committee of the Bern Convention, Strasbourg. 3) Bresiński W., 2000, Sytuacja populacji zająca w Polsce w latach 1998 – 2000 (wyniki monitoringu), [W:] Kubiak Sz. (red.) Zwierzyna drobna jako elementy bioróŜnorodności środowiska przyrodniczego, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek. 4) Bresiński W., Klejnotowski Z., Panek M., 2000, Sytuacja populacji zająca w łowiskach okręgu poznańskiego w latach dziewięćdziesiątych, [W:] Kubiak Sz. (red.) Zwierzyna drobna jako elementy bioróŜnorodności środowiska przyrodniczego, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek. 5) Bresiński W., Panek M., 2000, Sytuacja populacji lisa w Polsce w końcu lat dziewięćdziesiątych (wyniki monitoringu), [W:] Kubiak Sz. (red.) Zwierzyna drobna jako elementy bioróŜnorodności środowiska przyrodniczego, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek. 6) Brudnicki w., Jabłoński R., Nowicki W., Skoczylas B.,2000, Jesienno – zimowy skład pokarmu lisów z Pomorza i Kujaw, [W:] Kubiak Sz. (red.) Zwierzyna drobna jako elementy bioróŜnorodności środowiska przyrodniczego, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek. 7) Brudnicki w., Jabłoński R., Nowicki W., Skoczylas B.,2000, Pozyskanie lisa i zająca w okręgu bydgoskim w latach 1997 – 2000, [W:] Kubiak Sz. (red.) Zwierzyna drobna jako elementy bioróŜnorodności środowiska przyrodniczego, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek. 8) Domaniewski J., 1952, Ornitologia łowiecka, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa. 25 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 9) Dudziński W., 1977, Ptaki łowne, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. 10) Dzięciołowski R., 2001, Łowiectwo doby współczesnej. [W:] Sylwan, 3: 111 – 123. 11) Dz. U. UE. L. 1979 Nr 103 poz. 1, Dyrektywa Rady 79/409 EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. 12) Dz. U. 1996, Nr 58, poz. 263, Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 roku. 13) Dz. U. 2002, Nr 184, poz 1532, Konwencja o ochronie róŜnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 roku. 14) Houszka M., Panek M., Szklarski K., Wasilewski M., 2003, Czynniki redukujące pogłowie zwierzyny drobnej, [W:] Dzięciołowski R. (red.) Poradnik zagospodarowania łowisk polnych i gospodarowania podstawowymi gatunkami zwierzyny drobnej, Łowiec Polski Spółka z o.o., Warszawa: 53 – 81. 15) Jabłoński R., Kruszewski Z., Brudnicki W., Skoczylas B., 2000, Liczebność i zagęszczenie lisa w okręgu toruńskim w latach 1992 – 1999, [W:] Kubiak Sz. (red.) Zwierzyna drobna jako elementy bioróŜnorodności środowiska przyrodniczego, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek. 16) Kamieniarz R., Kryński A., Wielich T.,2008, Wyniki szczepień lisów przeciw wściekliźnie na tle danych o populacji tego gatunku w Wielkopolsce, [W:] Medycyna Weterynaryjna 64 (3): 318 – 321. 17) Kamieniarz R., Panek M., 1993, Sytuacja zwierzyny w Polsce w ostatnich latach – wyniki monitoringu [W:] Biuletyn Stacji Badawczej w Czempiniu 1- 4. 26 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim 18) Kruszewski Z., Jabłoński R., Nowicki W., Brudnicki W., 2000, Sytuacja liczebna zająca w okręgu toruńskim w latach 1992 – 1999, [W:] Kubiak Sz. (red.) Zwierzyna drobna jako elementy bioróŜnorodności środowiska przyrodniczego, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek. 19) Pasławski T., 1969, Łowiectwo dla leśników i myśliwych, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. 20) Pielowski Z., 1966, Zając, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. 21) Program Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Powiecie Wolsztyńskim, 2009. 22) Program rozwoju kuropatwy na terenie szczecińskiego okręgu łowieckiego na lata 2007-2013. 23) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 września 2009 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne. 24) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 września 2009 roku w sprawie stosowania pułapek Ŝywołownych. 25) Smreczak M., Trębas P., śmudziński F. J., 2006, Wścieklizna w Polsce w 2004 roku [W:] Medycyna Weterynaryjna 62 (6): 655 – 657. 26) Sokołowski J., 1958, Ptaki ziem polskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. 27) Tomiałojć L.,1990, Ptaki Polski rozmieszczenie i liczebność, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. 28) Uchwała nr 26/2002 Naczelnej Rady Łowieckiej z dnia 23.04.2002r. w sprawie programu poprawy warunków bytowania i rozwoju populacji kuropatwy i zająca szaraka. 29) Zarządzenie nr 3/2002 Zarządu Głównego PZŁ z dnia 16 maja 2002r. 27 Raport z ewaluacji Programu Odbudowy Populacji Zwierzyny Drobnej w Województwie Kujawsko - Pomorskim Źródła on – line: 1) www.pzlow.pl (strona Zarządu Głównego PZŁ)
