Czlowiek – repetytorium

Biologia – Człowiek i jego funkcjonowanie
Układ ruchu:
Kość – budowa chemiczna: białko osseina (nadaje sprężystość) + związki wapnia i fosforu (nadają twardość)
Budowa zewnętrzna kości: trzon, nasady
Budowa wewnętrzna kości: szpik kostny, istota zbita (trzon), istota gąbczasta (nasady), okryta okostną
Rodzaje kości:
- długie np.: udowa, ramieniowa
- różnokształtne: np.: kręgi,
- płaskie np.: mostek, łopatka
- krótkie np.: paliczki, kości nadgarstka
Szkielet:
- osiowy: czaszka (mózgoczaszka: kości czołowa, ciemieniowe, potyliczne, skroniowe; trzewioczaszka: kości
jarzmowe, nosowe, szczękowa żuchwa), kręgosłup( kręgi: szyjne 7, piersiowe 12, lędźwiowe 5, krzyżowe zrośnięte
5, guziczne 3-5)
- klatka piersiowa: mostek i żebra: prawdziwe 7 połączone z mostkiem, 3 rzekome połączone z ostatnim żebrem
prawdziwym, 2 wolne)
- obręcz barkowa i kończyna górna: obręcz – łopatka i obojczyk, kończyna: kość ramieniowa, łokciowa,
promieniowa, nadgarstka, śródręcza, paliczki
- obręcz miednicowa i kończyna dolna: obręcz – kość biodrowa, kulszowa, łonowa; kończyna: kość udowa,
strzałkowa, piszczelowa, rzepka, kości stępu, śródstopia i paliczki
Połączenia kości:
- nieruchome: szwy – czaszka
- półruchome: chrząstkozrosty – połączenia żeber z mostkiem, spojenie łonowe, dyski międzykręgowe
- ruchome: stawy – budowa: torebka stawowa, jama stawowa, maź stawowa, powierzchnia stawowa pokryta
chrząstką
Choroby:
- krzywica – brak wit.D
- płaskostopie
- kifoza (skrzywienie w części piersiowej kręgosłupa)
- lordoza (skrzywienie w
kręgosłupa)
- skolioza (skrzywienie boczne)
- osteoporoza
części
lędźwiowej
Urazy:
- złamanie (przerwanie kości): otwarte, zamknięte – usztywnić sąsiednie stawy
- zwichnięcie (przemieszczenie kości w stawie) – usztywnić sąsiednie kości
- skręcenie ( uszkodzenie torebki, więzadeł w wyniku przemieszczenia się kości w stawie)
Układ pokarmowy:
Składniki odżywcze:
a) białka – funkcja budulcowa, regulatorowa; zbudowane z aminokwasów
wykrywanie – barwią się na żółto pod wpływem kwasu azotowego (V)
- pełnowartościowe = zwierzęce, zawierają wszystkie aminokwasy np.: mięso, ryby
- niepełnowartościowe = roślinne, nie zawierają wszystkich potrzebnych aminokwasów np.: fasola, sija
b) cukry (węglowodory) – funkcja energetyczna, zapasowa; np.: owoce, ziemniaki, pieczywo, słodycze,
wykrywanie – skrobia – barwi się na fioletowo pod wpływem jodyny
- proste np.: glukoza, fruktoza
- złożone:
· dwucukry (2 cukry proste) – sacharoza – cukier kryształ
· wielocukry (wiele cukrów prostych) – skrobie (zapasowy u roślin), celuloza (ściany komórkowe
roślin, papier, drewno), glikogen (zapasowy u zwierząt)
c) tłuszcze – funkcja zapasowa, energetyczna; zbudowane z kwasów tłuszczowych i glicerolu
wykrywanie – roztarcie na bibule – śliska plama
- nasycone – zwierzęce, stałe, występowanie: masło, tran, mięsa
- nienasycone – roślinne, płynne, występowanie: orzechy, oleje roślinne, oliwa z oliwek, słonecznik
d) witaminy i sole mineralne – funkcja regulująca
ADEK – rozpuszczalne w tłuszczach ; B i C – rozpuszczalne w wodzie
A – wzrok
D – kości i zęby (brak = krzywica, osteoporoza u starszych)
K – krzepnięcie krwi
C – odporność (brak = szkorbut)
B6 – metabolizm komórek (brak = drgawki, choroby skóry)
B12 – wytwarzanie czerwonych krwinek
Kwas foliowy – niezbędna w czasie ciąży
Mg – prawidłowe funkcjonowanie mięśni (brak = skurcze, drętwienie), układu krwionośnego i nerwowego
(koncentracja, sprawność układu)
Ca – prawidłowa budowa kości i zębów
Fe – powstawanie czerwonych krwinek
Budowa układu pokarmowego:
Jama ustna: obróbka mechaniczna pokarmu - zęby, język – formowanie kęsa, ślina – trawienie cukrów (amylaza
ślinowa), działanie bakteriobójcze, nawilżanie
Zęby: budowa: korona, korzeń; wewnętrzna: szkliwo, zębina, miazga
Rodzaje zębów: trzonowe, przedtrzonowe, kły, siekacze. Wzór zębowy:
TPKSSKPT
32122123
32122123
człowiek dorosły ma 32 zęby, dziecko 20 zębów mlecznych
Przełyk – transport kęsa do żołądka, rura w ścianie mięśnie
Żołądek: trawienie białek – enzym pepsyna + kwas solny, działanie bakteriobójcze – kwas solny, śluz chroni przed
strawieniem, duża ilość mięśni w ścianie – możliwość zwiększenia objętości
Dwunastnica: trawienie cukrów (amylaza trzustkowa), białek ( trypsyna), tłuszczy ( lipaza, żółć dochodząca do
dwunastnicy z wątroby rozbija tłuszcze na mniejsze cząsteczki). Enzymy działające w dwunastnicy pochodzą z
trzustki
Jelito cienkie: dokończenie trawienia, wchłaniania do krwi i limfy (tłuszcze) poprzez kosmki – zwiększają
powierzchnię wchłaniania
Jelito grube: formowanie kału, pobieranie wody, obecność bakterii symbiotycznych ułatwiających trawienie,
produkujących witaminy
Trawienie – rozkład substancji na prostsze:
Cukry trawione są do cukrów prostych (glukozy), białka do aminokwasów, tłuszcze do glicerolu i reszt kwasów
tłuszczowych
Wątroba: produkuje żółć, neutralizuje trucizny np. alkohol, magazynuje cukry( glikogen)
Trzustka: produkuje enzymy trawienne: amylazę, trypsynę, lipazę; wytwarza hormony
Błonnik – ułatwia przesuwanie treści pokarmowej w jelitach; źródła – warzywa i owoce
Choroby: próchnica, wrzody, rak, nadwaga, otyłość, anoreksja, bulimia, choroby pasożytnicze,
Układ oddechowy:
Jama nosowa – oczyszczanie, nawilżanie i ogrzewanie powietrza, nabłonek rzęskowy z włoskami
Gardło – odcinek wspólny z układem pokarmowym
Krtań – struny głosowe – wydawanie głosu; chrząstka nagłośnia – zamyka się przy połykaniu
Tchawica – oczyszczanie – nabłonek rzęskowy, ogrzewanie, nawilżanie, transport do płuc
Oskrzela i oskrzeliki – jak tchawica
Pęcherzyki płucne – wymiana gazowa zewnętrzna
Wymiana gazowa zewnętrzna – krew oddaje CO2 do płuc a pobiera z powietrza O2, zachodzi w płucach
Wymiana gazowa wewnętrzna – zachodzi w tkankach między krwią a komórkami ciała, krew oddaje O2, a pobiera
CO2 z komórki
Mechanizm oddychania:
Wdech – skurcz przepony i mięśni międzyżebrowych, klatka piersiowa rozszerza się i podnosi, zwiększa się
pojemność płuc, powietrze zostaje zassane
Wydech – następuje rozkurcz mięśni, klatka piersiowa opada w dół, zmniejsza się objętość płuc
Choroby: zapalenie płuc, angina, katar, rak, pylica, astma
Układ krwionośny:
Skład krwi:
a) osocze – 55%, zawiera: woda (90%), białka, cukry, witaminy, hormony, sole mineralne, przeciwciała,
mocznik
b) elementy morfotyczne – 45%
- erytrocyty – czerwone krwinki, zawierają czerwony barwnik hemoglobinę, transportują gazy, komórka ich
pozbawiona jest jądra i ma dwuwklęsły kształt, jest ich 4,5 – 5,5 mln/mm 3
- leukocyty – białe krwinki, odpowiadają za odporność, duże komórki o dużym, płatowanym jądrze, jest ich 4
– 10 tys/ mm3 :
· limfocyty T – rozpoznają drobnoustroje zagrażające organizmowi
· limfocyty B – wytwarzają przeciwciała
· makrofagi – wchłaniają drobnoustroje chorobotwórcze
- trombocyty – płytki krwi, odpowiadają za krzepnięcie krwi, jest ich 150 – 450 tys/ mm3
Funkcje krwi: transport gazów, składników odżywczych, hormonów, ochrona przed drobnoustrojami, dbanie o
ciągłość naczyń, regulacja ilości wody, termoregulacja
Grupy krwi – A, B, AB, O – obecność odpowiednich antygenów (białek) na powierzchni krwinek czerwonych
Konflikt serologiczny – jeśli matka ma grupę krwi Rh- a dziecko Rh+ przy kontakcie krwi matka wytwarza
przeciwciała, które niszczą krwinki dziecka. Kontakt następuje przy porodzie – zagrożona 2 ciąża.
Grupy krwi: A, B, AB, O – antygeny na powierzchni erytrocytów. AB – uniwersalny biorca, 0 – uniwersalny dawca
Budowa układu krwionośnego:
Jest to układ zamknięty. Tworzą go serce i naczynia krwionośne.
Naczynia krwionośne:
a) tętnice: grube ściany i warstwa mięśni, wytrzymują duże ciśnienie, transportują krew z serca
b) żyły: cienkie ściany i warstwa mięśni, występują zastawki- zapobiegają cofaniu się krwi, transportują krew
do serca
c) naczynia włosowate: ścianę tworzy pojedyncza warstwa komórek, brak mięśni, tu zachodzi wymiana
substancji
Serce: żyły główne, przedsionek prawy, zastawka trójdzielna, komora lewa, przedsionek lewy, zastawka
dwudzielna, komora lewa, przegroda. Lewa komora grubsza
Mały obieg: komora prawa – tętnica płucna – naczynia włosowate w płucach – żyła płucna – przedsionek lewy;
funkcja – pobieranie tlenu z płuc, oddawanie dwutlenku węgla
Duży obieg: lewa komora – aorta – tętnice - naczynia włosowate w ciele – żyła główna – przedsionek prawy
funkcja: transport gazów i składników pokarmowych do komórek, zabieranie CO2
Krew utlenowana znajduje się w lewej części serca a odtlenowana w prawej.
Naczynia wieńcowe – ukrwienie serca
Tętno - 70 uderzeń na min.; ciśnienie – 120/ 80 mmHg
Choroby: miażdżyca, zawał serca, wylew, nadciśnienie,
Krwotok tętniczy – krew wypływa pulsacyjnie, jest jasnoczerwona, opaska uciskowa bliżej serca
Krwotok żylny – krew wypływa wolno, ciągle, ma ciemny kolor, opaska uciskowa za krwotokiem, dalej od serca
Układ limfatyczny i immunologiczny:
Jest to układ otwarty, budują go naczynia podobne do żył (posiadają zastawki) oraz grasica, migdałki, śledziona,
węzły chłonne. Wypełnia limfa(chłonka) – składem przypomina krew z dużą ilością leukocytów a pozbawiona
erytrocytów. Funkcja: ochrona organizmu przed drobnoustrojami
Odporność: naturalna czynna (kontakt i reakcja na zarazek) ; naturalna bierna (przeciwciała z mleka matki)
sztuczna czynna ( szczepionki z osłabionymi bakteriami) ; sztuczna bierna (szczepionki z gotowymi przeciwciałami)
Odporność nieswoista – nie skierowana na konkretny zarazek np.: skóra, pot, makrofagi, kwas solny, ślina,
wymioty, gorączka, biegunka, ból, kaszel, katar itp.
Odporność swoista – skierowana na konkretny zarazek – limfocyty T i B i wytwarzane przez nie przeciwciała
Skóra:
Naskórek – wielowarstwowy, tworzy go warstwa rogowa – zrogowaciałe, złuszczające się komórki i rozrodcza.
Wytwory naskórka: włosy, gruczoły: łojowe – natłuszczanie skóry, znajdują się przy włosie; potowe –
termoregulacja, mleczne; paznokcie. Wytwory te zanurzone są w skórze właściwej.
Skóra właściwa – w niej znajdują się naczynia krwionośne oraz receptory: bólu, dotyku, ciepła, zimna.
Tkanka podskórna – zbudowana z komórek tłuszczowych, magazynujących tłuszcz – izolacja cieplna
Funkcje skóry: ochrona, termoregulacja, odbiór bodźców
Układ wydalniczy:
Budowa: nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa
Substancje wydalane: mocznik (produkt metabolizmu aminokwasów), woda, sole mineralne, substancje zbędne i
toksyczne
Powstawanie moczu w nefronie:
a) w kłębuszku nerkowym otoczonym torebką większość składników krwi z wyjątkiem białek oraz krwinek
czerwonych dostaje się do kanalika nerkowego – powstaje mocz pierwotny
b) mocz pierwotny płynie kanalikiem gdzie jest filtrowany – potrzebne składniki np.: glukoza, aminokwasy,
tłuszcze są z powrotem wchłaniane do naczyń krwionośnych, a pozostałe składniki głównie mocznik, woda i
sole mineralne pozostają w kanaliku
c) w pętli będącej kolejnym elementem budowy nefronu następuje zagęszczenie moczu – wchłanianie wody i
soli mineralnych do krwi
d) w dalszej części kanalika powstaje mocz ostateczny, który dostaje się do moczowodów a następnie jest
wydalany
W moczu ostatecznym nie mogą się znajdować: erytrocyty, białko i cukier
Układ rozrodczy:
Budowa męskiego układu rozrodczego:
a) wewnętrzne narządy rozrodcze:
- jądra – produkują plemniki i hormon testosteron
- najądrza – miejsce dojrzewania plemników
- nasieniowód – transport plemników
- pęcherzyk nasienny – magazynowanie i odżywianie
plemników, wytwarza substancje pobudzającą
plemniki do ruchu
- prostata ( gruczoł krokowy)
- cewka moczowa
b) zewnętrzne narządy rozrodcze:
- prącie (penis, członek) – narząd kopulacyjny
- worek mosznowy – w nim znajdują się jądra
Budowa plemnika: główka, wstawka, witka
Budowa żeńskiego układu rozrodczego:
a) wewnętrzne narządy rozrodcze
- jajniki – produkcja komórek jajowych, hormonów:
estrogenu i progesteronu
- jajowody – w nich zachodzi zapłodnienie
- macica – rozwój zarodka i płodu
- pochwa – miejsce wprowadzania nasienia
b) zewnętrzne narządy rozrodcze: wargi sromowe
większe i mniejsze, łechtaczka
Cykl miesiączkowy (menstruacyjny):
1. krwawienie miesięczne: 1- 5 dzień, polega na złuszczaniu się błony śluzowej macicy, 1 dzień krwawienia
jest pierwszym dniem cyklu
2. faza estrogenowa – w jajniku w jednym z pęcherzyków jajnikowych zaczyna dojrzewać komórka jajowa,
produkowany jest przy tym hormon estrogen, następuje odnawianie błony śluzowej macicy
3. owulacja (jajeczkowanie) – pęcherzyk jajnikowy pęka i uwalnia się z niego do jajowodu dojrzała komórka
jajowa, w tej fazie dochodzi do zapłodnienia, komórka jajowa żyje ok. 2-3 dni
4. faza progesteronowa: pęcherzyk jajnikowy w którym dojrzała komórka jajowa zamienia się w ciałko żółte,
które wydziela hormon: progesteron, powoduje on grubienie błony śluzowej macicy. Jeśli nie doszło do
zapłodnienia po 10 dniach ciałko obumiera, zaprzestaje produkcji progesteronu i następuje krwawienie
miesięczne, cykl zaczyna się od nowa
Ciąża:
Trwa 9 miesięcy (ok. 270 dni), po około tygodniu od zapłodnienia zarodek zagnieżdża się w macicy, wytwarzają się
błony płodowe: owodnia ( otacza zarodek), omocznia( tworzy naczynia krwionośne dziecka w pępowinie) i
kosmówka (tworzy łożysko).
Łożysko: miejsce styku naczyń krwionośnych matki i dziecka, następuje tu wymiana gazów i składników
odżywczych między matką a dzieckiem, nie przechodzą komórki krwi
Od 3 miesiąca rozwijający się organizm nazywamy płodem
Etapy życia człowieka: noworodek, niemowlę, okres dzieciństwa, okres dojrzewania, okres młodzieńczy, okres
dojrzałości, okres starości
Dojrzewanie u dziewcząt
Zmiany wspólne dla dziewcząt i chłopców Dojrzewanie u chłopców
Powiększanie
piersi, Szybki wzrost, przyrost masy mięśniowej, Powiększenie się w barkach, mutacja
pojawienie się pierwszej owłosienie pod pachami i w okolicy głosu – jabłko Adama, pojawienie się
zarostu na twarzy i owłosienia na
narządów rozrodczych
miesiączki, wcięcie w tali,
klatce piersiowej, polucje
Układ nerwowy:
Ośrodkowy układ nerwowy: mózgowie (mózg + móżdżek +pień mózgu) i rdzeń kręgowy
Mózg: pofałdowana struktura, tworzą ją dwie półkule, pełni funkcję kontrolną nad organizmem. Istota szara (ciała
komórek nerwowych) znajduje się na zewnątrz – kora mózgowa a biała wewnątrz (aksony).
Wyróżniamy płaty:
· Płat czołowy - odpowiada za myślenie i ruch
· Płat ciemieniowy – odpowiada za odbiór bólu
· Płat skroniowy – odpowiada za słuch i mowę
· Płat potyliczny – odpowiada za wzrok
Móżdżek: odpowiada za utrzymanie równowagi i koordynację ruchów
Pień mózgu: odpowiada za funkcjonowanie narządów wewnętrznych organizmu np.: bicie serca, ciśnienie krwi,
ruchy oddechowe
Rdzeń kręgowy: znajduje się w kanale kręgowym utworzonym przez kręgi kręgosłupa, istota szara w kształcie litery
H znajduje się w środku natomiast istota biała na zewnątrz, odpowiada za reakcje związane z łukiem odruchowym i
przekazywanie informacji do mózgu.
Mózg i rdzeń kręgowy otoczone są 3 oponami mózgowymi: twardą, miękką, pajęczą, między oponami znajduje się
płyn mózgowo-rdzeniowy, który zapewnia amortyzację przy wstrząsach.
Obwodowy układ nerwowy – stanowią go nerwy unerwiające całe ciało.
Łuk odruchowy: umożliwia jak najszybszą reakcję na bodziec np.: ukłucie, uderzenie.
Receptor → nerw czuciowy → istota szara w rdzeniu kręgowym → nerw ruchowy → efektor
Rodzaje odruchów:
- warunkowe: wyuczone, pojawiają się poprzez naukę
- bezwarunkowe: wrodzone, np.: odruch kaszlu, wymioty, połykanie,
Autonomiczny układ nerwowy – te same nerwy ale podzielone ze względu na pełnione funkcje.
- Przywspółczulny: obniżenie akcji serca, obniża aktywność organizmu, przyspiesza procesy trawienia
- Współczulny: przyspieszenie akcji serca, zwiększa aktywność organizmu, zwalnia procesy trawienia
Układ hormonalny (dokrewny)
Przysadka mózgowa – wytwarza hormony regulujące pracę innych gruczołów oraz hormon wzrostu
Tarczyca – wytwarza tyroksynę – regulacja metabolizmu organizmu
Rdzeń nadnerczy – adrenalina – reakcja na stres
Trzustka – insulina ( powoduje obniżenie ilości glukozy we krwi) i glukagon ( powoduje podwyższenie ilości glukozy
we krwi)
Jajniki – estrogen i progesteron – żeńskie cechy płciowe, cykl miesiączkowy
Jądra – testosteron – męskie cechy płciowe
Antagonistyczne działanie hormonów – wydzielanie insuliny przez trzustkę powoduje zahamowanie wydzielania
glukagonu; zbyt niski poziom cukru we krwi spowodowany nadmiarem insuliny powoduje zwiększenie wydzielania
glukagonu i zahamowanie insuliny
Narządy zmysłów:
Oko:
· Twardówka – warstwa wewnętrzna, ochrona
· Naczyniówka – odżywianie oka
· Rogówka – ochrona zewnętrzna, załamywanie promieni świetlnych przy wejściu do oka
· Tęczówka – nadaje kolor
· Źrenica – reguluje ilość światła dostającą się do oka
· Soczewka – załamuje promienie świetlne
· Siatkówka – odbiera bodźce świetlne za pomocą komórek:
- pręciki – odbierają natężenie światła (jasno-ciemno)
- czopki – odbierają barwę światła
· Nerw wzrokowy – przekazuje informacje do mózgu
Plamka żółta – punkt na siatkówce w którym skupiają się promienie świetlne, miejsce najlepszego widzenia
Plamka ślepa – miejsce w którym wychodzi z oka nerw wzrokowy, tu nie następuje odbieranie bodźców świetlnych
Obraz odbierany na siatkówce jest pomniejszony i odwrócony w stosunku do rzeczywistego. Jego odczytanie ma
miejsce w mózgu.
Droga promienia świetlnego w oku:
Rogówka → źrenica → soczewka → ciało szkliste → siatkówka → nerw wzrokowy
Wady wzorku:
- krótkowzroczność – promienie świetlne skupiają się przed siatkówką, korekcja: soczewka wklęsła
- dalekowzroczność – promienie świetlne skupiają się za siatkówką, korekcja: soczewka wypukła
- astygmatyzm – zaburzona krzywizna rogówki
Ucho:
Ucho zewnętrzne: małżowina uszna, przewód słuchowy, błona bębenkowa
Ucho wewnętrzne: kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko), trąbka Eustachiusza
Ucho wewnętrzne: 3 kanały półkoliste, ślimak
Droga fali dźwiękowej w uchu:
Małżowina uszna → przewód słuchowy → błona bębenkowa → kosteczki słuchowe → ślimak → nerw
Trąbka Eustachiusza – wyrównywanie ciśnienia w jamie ucha
Ślimak – odbieranie bodźców dźwiękowych
Kanały półkoliste – zmysł równowagi
Narząd węchu stanowi tzw. okolica węchowa znajdująca się w górnej części jamy nosowej
Smak odbierany jest przez kubki smakowe znajdujące się głównie na języku.
Choroby:
Choroby człowieka wywoływane przez:
Wirusy – HIV i AIDS, grypa, ospa, odra, różyczka, WZW (wirusowe zapalenie wątroby), HPV
Bakterie – zapalenie płuc, oskrzeli, angina, tężec, salmonella,
Pierwotniaki – czerwonka, śpiączka afrykańska, malaria, toksoplazmoza
Pasożyty zwierzęce – tasiemczyca, glistnica, owsica, wszawica, pchły, kleszcze.
Antybiotyki na choroby bakteryjne
Inne choroby – nowotwory.
Wpływ na zdrowie: aktywność fizyczna, właściwa dieta, odpoczynek i sen, nałogów – alkoholu, narkotyków i
papierosów, kofeiny, nadmiernego przyjmowania leków,
Podstawowe badania – stomatologiczne, morfologia i biochemia krwi, RTG płuc.