Międzynarodowe kupony na odpowiedź w Polsce - Phila

Międzynarodowe kupony na odpowiedź w Polsce - Phila

Międzynarodowe kupony na odpowiedź w Polsce
Część I - okres do 1939 r.
Michael Lenke i Marek Zbierski
Celem międzynarodowego kuponu na odpowiedź (ang.: international reply coupon - IRC)
jest, w możliwie prosty sposób, przekazanie odbiorcy listu zagranicznego opłaty za list
z odpowiedzią. W obrocie krajowym można to zrobić przesyłając w liście znaczek na
odpowiedź. Jeśli jednak odbiorca jest ale za granicą, sytuacja jest trudniejsza.
Już na Kongresie Światowego Związku Pocztowego w Bernie (1874) dyskutowano
wprowadzenie znaku opłaty z ważnością w całym UPU. Na kongresie w Rzymie w 1906 roku
zastanawiano się nad wprowadzeniem pewnego rodzaju zaliczki na opłatę za list
z odpowiedzią. Proponowano karty pocztowe z odpowiedzią, koperty zwrotne, znaczki
pocztowe lub kupony na odpowiedź, które można włożyć do listu. W Rzymie zadecydowano
wprowadzenie od 1. października 1907 międzynarodowych kuponów na odpowiedź,
ważnych we wszystkich krajach UPU i umożliwiających otrzymanie znaczków pocztowych na
opłacenie listu zagranicznego najniższej wagi. Ważność kuponów była z początku
nieograniczona.
Kupony wydawane są przez Międzynarodowe Biuro UPU i posiadają znak wodny UPU.
Wartość pierwszych kuponów odpowiadała 25 centymów szwajcarskich w złocie, tzn. cenie
listu zagranicznego najniższej wagi drogą lądową lub morską. Ponadto 3 centymy pobierano
za druk i dostawę, tzn. kupon kosztował równowartość 28 centymów w złocie.
Od Światowej Konwencji Pocztowej w Brukseli w 1952 r. kupony można wymienić na
znaczki, które wystarczają na wysyłkę zagranicznego listu lotniczego do 20 gramów.
Międzynarodowy kupon jest wymienialny we wszystkich krajach należących do UPU.
Decyzję o wprowadzeniu własnych kuponów pozostawia się do uznania każdemu krajowi.
Kupony są drukowane centralnie przez UPU. Pierwsze wydania pochodzą ze szwajcarskiej
drukarni V. Benziger & Co AG w Einsiedeln.
Kupony rozróżnia się ze względu na:
-
wzory (w zależności od grafiki na przedniej stronie),
-
typy (różnice w strukturze grafiki, użytych czcionek lub tekstu po obu stronach
kuponu)
-
znaki wodne papieru.
Użyte nazwy wzorów i typów odnoszą się do klasyfikacji międzynarodowych kuponów na
odpowiedź prowadzonych przez American Society of Reply Coupon Collectors oraz
niemiecki Klub Badawczy „Internationale Antwortscheine” (FIAS) i stosowanych powszechnie
w świecie kolekcjonerskim.
Nazwy wzorów kuponów pochodzą od miejscowości, w których obradowały Światowe
Kongresy Pocztowe, zatwierdzając dany wzór (Rzym 1906, Londyn 1929, Wiedeń 1964,
Lozanna 1974 itd.). W szczególnych sytuacjach podejmowano drobne zmiany dotyczące
wzoru kuponów. Stąd ich nazwy: Madryt i Sztokholm.
Kupony na odpowiedź bez daty stempla urzędu, w którym go sprzedano, nie powinny
w praktyce egzystować (ten obowiązek złagodzono od roku 1975). Występowanie w obiegu
kolekcjonerskim takich egzemplarzy spowodowane jest zaniedbaniami pracowników
pocztowych. Kupony takie nie cieszą się popularnością wśród filatelistów.
Kupony zaopatrzone w jedną pieczęć uważane są przez zbieraczy za "niewykorzystane", te
z dwoma stemplami za "używane". Także kupony z dwoma stemplami nie powinny się
znajdować na rynku. Kupony zużyte stanowią księgowy ekwiwalent pieniądza i powinny
zostać zniszczone.
Często ceny sprzedaży kuponów podlegały zmianom i były korygowane. Znane są korekty
odręczne lub za pomocą stempli.
1
W opracowaniu wykorzystano udokumentowane informacje znane z literatury światowej
(głównie archiwum FIAS) oraz fotokopie z kolekcji autorów.
Skróty używane w katalogach do oznaczania sposobu korekt cen sprzedaży kuponów:
SS = stempel metalowy (występuje rzadko)
RS/GS
= stempel gumowy (rubber stamp)
MS = ręcznie (manuscript)
twr = za pomocą maszyny do pisania (typewriter)
Dane dot. miejscowości i dat stempli pocztowych zaczerpnięto z literatury, posiadanych
egzemplarzy oraz dokumentacji prowadzonej przez archiwum FIAS.
Przykład kuponu Typ Rom II (wydanie dla Belgii), 23.1.1908
Kupon dla krajów Commonwealthu - Typ „Imperial“ (wydanie dla Somalilandu), 25.1.1960
2
Kupon dla krajów Commonwealthu - Typ „Commonwealth“ (wydanie dla Ceylonu), 16.9.1968
Wydanie dla krajów Arabskiego Związku Pocztowego „UPA“, 23.4.1959
3
Znane kupony z okresu okupacji niemieckiej w pierwszej wojnie światowej - GG
Warschau 1916-1918 (prekursory polskich kuponów na odpowiedź)
Typ
Ro IV
Ro IV
Cena sprzedaży
25 Pfennig
25 Pfennig
Korekta ceny sprzedaży
bez korekty
30 Pf. (MS)
Ro IV
25 Pfennig
40 Pf. (MS)
Znane użycia kuponów
Warschau 31.3.1916
Lodz 13.5.1916, Warschau
25.8.1916
Warschau 2.9.1918
Znane kupony austriackie 1916-1918 (prekursory polskich kuponów na odpowiedź)
Typ
Ro IV
Ro IV
Ro IV
Ro IV
Cena sprzedaży
33 heller
33 heller
33 heller
33 heller
Korekta ceny sprzedaży
bez korekty
38 heller (RS)
38/52 heller (RS)
38/52/50 heller
Znane użycia kuponów
Krakau 9.5.1916
Kraków 3.1.1919
Sanok 22.10.1917
Jasło 12.12.1917
Bardzo rzadki prekursor polskich kuponów - austriacki kupon typu Rom IV o wartości 33 Heller,
skorygowanej stemplem gumowym na 38 Heller. Kupon sprzedany 3.1.1919 r. przez polski urząd
pocztowy w Krakowie
(foto dzięki uprzejmości prof. J. Auleytnera).
Międzynarodowe kupony na odpowiedź pojawiają się po raz pierwszy na terenach polskich
w czasie I wojny światowej, jako kupony poczt państw okupujących (kupony niemieckie
i austriackie). Są one traktowane przez kolekcjonerów jako prekursory polskich kuponów.
Z historycznego punktu widzenia o prekursorach możemy mówić od momentu przejęcia
przez administrację polską władzy na tych terenach.
Wymiana zagranicznych kuponów na odpowiedź na polskie znaczki pocztowe wprowadzona
została od 10. czerwca 1922 r. (Dz. Urz. MPiT nr 24/1922).
Za 1 kupon o wartości 50 centimes (lub 2 „stare” kupony po 25 centimes) otrzymać można
było znaczki na 1 list zagraniczny o wadze do 20 g. Wymiana kuponów była też możliwa
w polskiej części Górnego Śląska (waluta - marki niem.).
Nie ma dowodów na to, że w okresie do czerwca 1922 r. dokonywano wymiany zagranicznych kuponów na znaczki polskie.
4
Polskie kupony na odpowiedź w okresie międzywojennym
Rom (Ro)
Typ Wprowadzono
Ro IV
1925
bez ceny
Korekta ceny
sprzedaży
bez korekty
Ro IV
1925
bez ceny
30 groszy (MS)
Cena sprzedaży
Znane użycia kuponów
Kraków 12.3.25,
Warszawa 13.5.25
Katowice 5.3.25
Ro IV – bez wydrukowanej ceny – Warszawa 13.5.25
Do 1920 roku cena sprzedaży jednego kuponu wynosiła 25 centymów. Na Kongresie
w Madrycie w tymże roku postanowiono podwyższyć cenę na 50 centymów.
Kupony typów Ro V-VII - zmienione wg ustaleń z Madrytu, częściowo z prowizorycznymi
nadrukami – nie są w Polsce znane.
Wprowadzenie do obiegu polskich kuponów na odpowiedź nastąpiło 1. grudnia 1924 roku
(Dz. Urz. GDPiT nr 46/1924). Były to kupony „starego“ typu (tzn. Ro IV) w cenie 30 groszy –
w wymianie na znaczki potrzebne były 2 takie kupony. Na pierwszych polskich kuponach
nie drukowano ceny sprzedaży. Do obowiązków urzędnika pocztowego należało ręczne
wpisanie ceny „30 groszy”. Przez nieuwagę zapominano czasem wpisać to na kuponie.
Na kongresie w Sztokholmie w 1924 roku zmieniono grafikę przedniej strony kuponów
poprzez rezygnację z siatki południków i równoleżników na obu półkulach ziemskich oraz
podwyższono cenę kuponów, widoczną na znaku wodnym (40 c / UNION POSTALE /
UIVERSELLE / 40 c). Jest to tzw. typ Ro VIII, rozpowszechniany również w Polsce po
1.10.1925. Zgodnie z Dz. Urz. GDPiT nr 39/1925, za jeden kupon otrzymywano od teraz
znaczek na 1 list zagraniczny. Pierwszy znany kupon tego typu pochodzi z Francji
z 11.1.1926.
Rozporządzenie regulowało także sposób postępowania ze „starymi“ kuponami
zagranicznymi (wg konwencji z Madrytu z 1920 r.). Kupony te mogły być dalej wymieniane
w Polsce do wyczerpania ich zapasów. Najstarsze kupony (wzór z 1906 r.) traciły ważność
w końcu września 1925 r.
Kupony wg wzoru z Madrytu (z czerwonym nadrukiem na odwrocie) nazwano jako „nowe
i prowizoryczne“. Wymieniano je w stosunku 1 kupon = 1 znaczek na list.
5
Rom (Ro)
Wprowadzono Cena sprzedaży
Typ
Ro VIII
Ro VIII
Ro VIII
Ro VIII
1926
Korekta ceny
sprzedaży
bez korekty
groszy.
Znane użycia kuponów
Staro.. 6.11.29,
Żabie 12.4.37
1926
50 groszy.
bez korekty
Poznań 18.8.26
1927
50 groszy.
80 (MS)
Poznań 6.4.27
Toruń 19.7.30
1927
80 groszy.
bez korekty
Dąbrowa Górnicza 10.7.31
Ro VIII nazywany jest czasem jako typ Stockholm (St 8)
Ro (Stockholm) VIII – tylko „groszy” – bez wydrukowanej ceny
Ro (Stockholm) VIII – 80 groszy. – Dąbrowa Górnicza 10.7.31
6
London (Lo)
Typ
Lo IX
Lo X
Lo XI
Lo XII
Korekta ceny
sprzedaży
bez korekty
bez korekty
bez korekty
bez korekty
Wprowadzono Cena sprzedaży
1930
1935
1937
1939
80 GROSZY
70 GROSZY
70 GROSZY
70 GROSZY
Znane użycia kuponów
Zawiercie 13.7.31
Wilno 29.5.36
Warszawa 14.10.37
Lwów 7.03.1939
Katowice 13.5.39
London IX – 80 GROSZY – Zawiercie 13.7.31
London IX – 80 GROSZY – Łódź 18.7.30, zrealizowany w Niemczech.
Dwukrotnie skasowane kupony nie powinny znajdować się na rynku - stanowiły dowód zwrotu
kosztów przez UPU.
7
London X – 70 GROSZY – Wilno 29.5.1936
Różnice w kuponach Lo IX – Lo XII
Kupony Lo IX – Lo XII posiadają zróżnicowane teksty na odwrocie.
Lo IX – 4 x 3 wiersze
Lo X – słowa „w pierwszym przedziale wagowym“
(„der ersten Gewichtsstufe“)
Lo XI – słowa „zwykły list zagraniczny“
(„einen einfachen gewöhnlichen Auslandsbrief“)
Lo XII – tekst niemiecki w gotyku
8
London XII – 70 GROSZY – Lwów 7.03.1939
Literatura:
• Prof. Dr. Paul-August Koch: Die internationalen Antwortscheine von Deutschland und
seinen Gebieten, Teil 1-3, Forschungsgemeinschaft „Internationale Antwortscheine“
1982-1988
• Horst Diederichs: 75. Jahre Internationale Antwortscheine deutscher Ausgabe, Teil 1 +
2, Archiv für deutsche Postgeschichte 2/83 oraz 1/84
• IAS Polen, FIAS-Report 46/7, Juni 1983
• IAS Polen, FIAS-Blätter 49, Juli 2000
• André Hurtré: Catalogue Mondial des Coupons-Résponse, Tome 1, Histoire, types,
généraliés, Pays de “A” à “H”, Paris 2010
• André Hurtré: Catalogue Mondial des Coupons-Résponse, Tome 2, Histoire, types,
généraliés, “Pologne”, w przygotowaniu
• Dz. Urz. MPiT nr 24/1922
• Dz. Urz. MPiT nr 9/1923
• Dz. Urz. GDPiT nr 46/1924
• Dz. Urz. GDPiT nr 39/1925
• http://de.wikipedia.org/wiki/Internationaler_Antwortschein
André Hurtré: POSTAL REPLY COUPONS (or how to prepay a postal answer)
koniec części pierwszej
9