Podstawy badań rozwoju regionalnego

Zeszyty naukowe nr 3
2005
Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni
Zygmunt Szymla
Podstawy badań rozwoju regionalnego
1. Istota i czynniki rozwoju regionalnego
W literaturze ekonomicznej i społecznej oraz w języku potocznym bardzo
często operuje się terminem rozwój. Pojęcie rozwoju opiera się na gruncie takich kategorii przedmiotowych, jak zmiana i struktura. Rozwój jest pewnym ciągiem zmian ukierunkowanych i nieodwracalnych dokonujących się w strukturze
obiektów złożonych, tj. systemów1. Ciąg zmian składających się na rozwój ma
generalnie charakter długotrwały i składa się z faz, stadiów i etapów. Czasokres
tych zmian, jak i podział na poszczególne fazy ma charakter zróżnicowany i zależy od rodzajów systemów. Jest on inny w zmianach świata przyrody nieożywionej, ożywionej i społeczeństwa2. Rozwój charakteryzuje się zawsze określonym kierunkiem zmian. Zmiany te dotyczą aspektu ilościowego, a więc wzrostu
lub malenia pewnych cech obiektu, jak też aspektu jakościowego, tj. powstawania nowych własności obiektu.
Badania rozwoju gospodarczego dotyczą ukierunkowanych i nieodwracalnych zmian struktury społeczeństwa i systemów społeczno-gospodarczych.
Badania te obejmują ujęcia całościowe (odnoszące się do zmian własności globalnych systemów społecznych) oraz częściowe (dotyczące poszczególnych
składników systemu społeczno-gospodarczego). Rozwój możemy także rozpatrywać w ujęciu opisowym i wartościującym oraz jakościowym i ilościowym3.
Dodatkowego komentarza wymaga jednak ostatnie ujęcie. Otóż jakościowy
aspekt rozwoju dotyczy przekształceń struktur społeczno-gospodarczych, w wyniku których nabierają one nowych cech i własności. Natomiast ilościowy aspekt
rozwoju obejmuje pojęcie wzrostu gospodarczego, a więc powiększania rozmiarów produkcji dóbr i usług, dochodu narodowego itp.
Zmiany strukturalne stanowią konsekwencję procesu rozwojowego. Wzrost
gospodarczy, jego charakter i tempo jest czynnikiem strukturotwórczym, który
wywołuje z reguły pewne zmiany w strukturze systemu ekonomicznego. Z drugiej strony, przekształcenia strukturalne są jednym z głównych celów procesu
wzrostu i rozwoju gospodarczego. A. Karpiński stwierdza, że im głębsze są zmia-
102
ny struktury, tym szybsze jest tempo rozwoju4. Zależność ta oznacza, że tempo
rozwoju gospodarczego jest funkcją zmian strukturalnych. A zatem rozwój zależy od zmian struktury, a nie tylko struktura od rozwoju.
Procesy rozwoju (wzrostu) gospodarczego dokonują się zawsze w ściśle
określonej przestrzeni. Przy czym dotyczy to fragmentu przestrzeni geograficznej, zwanego przestrzenią ekonomiczną i czynnik przestrzeni odgrywa istotną
rolę w kształtowaniu charakteru i dynamiki procesów rozwoju gospodarczego.
Zdaniem A. Lőscha „Jeżeliby wszystko działo się w tym samym czasie, wówczas nie byłoby w ogóle rozwoju. Jeżeliby wszystko znajdowało się w tym samym miejscu, wówczas nie byłoby w ogóle odrębności. Tylko przestrzeń umożliwia istnienie odrębności, które następnie rozwijają się w czasie „5.
Zróżnicowania przestrzenne poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego
poszczególnych obszarów mają charakter obiektywny i wynikają między innymi
ze zróżnicowań samej przestrzeni geograficznej. Różnice w warunkach środowiska geograficznego a także zróżnicowane czynniki rozwoju geograficznego i społecznego powodują, że poszczególne regiony wykazują różną dynamikę rozwoju.
W rezultacie wyróżniamy regiony silniej i słabiej rozwinięte, wykazujące wyższą
i niższą dynamikę rozwoju oraz różny poziom życia ludności.
W dotychczasowych badaniach rozwoju gospodarczego w Polsce dominowały studia prowadzone w układach krajowych. Natomiast badania rozwoju gospodarczego w przekrojach regionalnych były traktowane drugorzędnie
i jako pochodne w stosunku do ogólnej teorii rozwoju w skali makroekonomicznej. Stąd ostatnio akcentuje się silnie konieczność rozbudowy teorii rozwoju regionalnego. Wiąże się to między innymi z ostatnimi reformami administracji publicznej i zmianami w kompetencjach organów regionalnych. Ogólnie rozwój regionalny oznacza „wzrost potencjału gospodarczego regionów oraz trwałą poprawę ich konkurencyjności i poziomu życia ludności, przyczyniające się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju”6.
Każda teoria rozwoju regionalnego przyjmuje istnienie różnic międzyregionalnych za coś obiektywnego. Jednocześnie zakłada się a priori, że ich istnienie
jest niewskazane. W gospodarce planowanej centralnie przyjmowano nawet koncepcje egalitaryzmu regionalnego.
Występowanie różnic międzyregionalnych wiąże się z podziałem regionów
na silne i słabe. Kryteriami tego podziału wg A. Kuklińskiego mogą być7
- wielkość potencjału demograficznego lub gospodarczego,
- efektywność regionalnych struktur gospodarczych,
- jakość życia w poszczególnych regionach.
W podziale tym jednak dyskusyjne i trudno wymierne są kategorie efektywności regionalnej i jakości życia.
W literaturze przedmiotu znana jest także klasyczna typologia regionów za-
103
proponowana przez L. Klaassena8. Wyróżnia on czterostopniową klasyfikację regionów uwzględniającą równoległe ich pozycje pod względem poziomu rozwoju w relacji do ich pozycji pod względem tempa rozwoju (odniesieniem jest tutaj
średnia krajowa). Według tej klasyfikacji wyróżnić można:
- regiony wyżej rozwinięte i szybciej się rozwijające,
- regiony niżej rozwinięte i wolniej się rozwijające,
- regiony niżej rozwinięte i szybciej się rozwijające,
- regiony wyżej rozwinięte i wolniej się rozwijające.
Rozwiniecie tej koncepcji typologicznej znajdujemy w pracy G. Gorzelaka9.
Wzbogaca on ocenę poziomu rozwoju regionów o określenie ich roli w gospodarce krajowej. Uwzględnia więc relacje tempa rozwoju poszczególnych regionów w odniesieniu do ich wkładu w rozwój całej gospodarki oraz do nakładów
jakie gospodarka ta ponosi dla ich rozwoju. W rezultacie wyróżnia się cztery typy
regionów, tj. silne i słabe oraz „wyzyskiwane” i „wyzyskujące”.
Podział na przedstawione grupy regionów możliwy jest przy uwzględnieniu kategorii dochodu narodowego wytworzonego i regionalnych wartości produkcji czystej jako mierników tempa wzrostu oraz relacji produkcji czystej w regionie do wielkości spożycia i akumulacji jako mierników bilansu z resztą kraju.
Ta ostatnia relacja wprowadza umowny podział na regiony „wyzyskiwane” oraz
„wyzyskujące”10
Na rozwój w skali regionalnej składają się następujące elementy:11
- wzrost gospodarczy i zatrudnienie,
- wzrost dobrobytu i jakości życia ludności,
- rozwój technologiczny i innowacje,
- restrukturyzacja działalności gospodarczych,
- rozwój usług i zasobów społecznych,
- wzrost ruchliwości zawodowej, społecznej i przestrzennej,
- rozwój infrastruktury instytucjonalnej,
- poprawa jakości środowiska,
- wzbogacenie tożsamości regionalnej i procesy integracyjne.
Zmiany określające rozwój regionalny dotyczą zarówno aspektów ilościowych jak i jakościowych. Procesy te wiązać się muszą z pożądanymi zmianami
strukturalnymi. Rozwój regionalny wyrażany jest poprzez pryzmat zmian w następujących jego komponentach:12
- potencjale gospodarczym,
- strukturze gospodarczej,
- środowisku przyrodniczym,
- zagospodarowaniu infrastrukturalnym,
- ładzie przestrzennym,
- poziomie życia mieszkańców,
104
- zagospodarowaniu przestrzennym.
Procesy zmian strukturalnych w regionach badamy najczęściej jako efekty zmian dotychczasowych struktur i tworzenia nowych. Przy czym uchwycenie
zmian strukturalnych, jako składowej rozwoju regionalnego, nasuwa szereg problemów. Według R. Broszkiewicza przedstawić tutaj można kilka tez:13
1. Każdy z elementów struktur przestrzenno-ekonomicznych charakteryzuje
się zmiennym tempem przekształceń.
2. Tempo tych przekształceń jest uzależnione od istniejącego potencjału gospodarczego regionu.
3. Sprawność przebiegu realizacji procesów tworzenia nowych i funkcjonalnie współzależnych typologicznych struktur nie podlegających dotychczas
zmianom uzależniona jest od zdolności i przedsiębiorczości podmiotów
realizujących te przedsięwzięcia.
4. Celom przekształceń strukturalnych muszą być podporządkowane mechanizmy i instrumenty typu rynkowego ze względu na korzyści lub zagrożenia wynikające z efektów konkurencyjności, np. regionów czy mniejszych
układów podziału administracyjnego, w obrębie danego regionu
5. Każdy układ przestrzenny charakteryzuje inna skala priorytetów restrukturyzacji, która wynika nie tylko z tzw. korzyści wewnętrznych i zewnętrznych, lecz także z przyjętych celów strategii marketingu terytorialnego.
Występowanie różnic międzyregionalnych rodzi w poszczególnych krajach
różne tendencje do ich niwelowania. Jednak, jak zauważa A. Kukliński „istnienie różnic międzyregionalnych jest problemem, który nigdy nie będzie rozwiązany, ponieważ zawsze będzie istniało zróżnicowanie przestrzenne działalności
człowieka”14.
Rozważania te wiążą się z problematyką egalitaryzmu regionalnego rozpatrywanego w kontekście dylematu „równość czy wydajność” (względnie „równość czy efektywność”). Wyrównywanie różnic w poziomie rozwoju poszczególnych regionów wyznaczają ograniczone zasoby kapitałowe, które kierować
możemy bądź to do regionów zapewniających ich najbardziej efektywne wykorzystanie lub do regionów zapóźnionych w rozwoju i wymagających pomocy
z zewnątrz.
Dylemat „równość czy wydajność” wiąże się z koncepcjami „efektywności
regionalnej” jako elementami polityki regionalnej prowadzonej w poszczególnych krajach. Studiom regionalnym brakuje jednak wyczerpujących badań poświęconych problematyce czynników rozwoju regionalnego. Liczne tzw. regionalne teorie i modele wzrostu (rozwoju) są pochodnymi ogólnej teorii rozwoju
w skali makroekonomicznej.
W tradycyjnym podejściu do czynników rozwoju regionalnego najczęściej
wyróżniano następujące determinanty tego rozwoju: kapitał, ziemię i pracę.
Czynniki te obejmowały więc zasoby majątkowe (kapitałowe), zasoby środowi-
105
ska przyrodniczego oraz zasoby demograficzne.
K. Secomski wyróżnił następujące czynniki rozwoju regionalnego: ekonomiczne, przestrzenne, ekologiczne, lokalne i społeczne15.
E. J. Blakely wśród determinant rozwoju regionalnego (lokalnego) wymie16
nia :
1. zasoby naturalne,
2. zasoby pracy, w tym pracy kwalifikacyjnej,
3. kapitał, zwłaszcza inwestycyjny,
4. przedsiębiorstwa lokalne (własne) i zewnętrzne,
5. zagospodarowanie transportowe i komunikacyjne,
6. istniejący potencjał produkcyjny i usługowy, szczególnie przemysłowy,
7. walory środowiska przyrodniczego,
8. nowoczesne technologie wytwarzania,
9. rynek lokalny i zewnętrzny,
10. umiejętności i chęci samorządu terytorialnego,
11. wielkość jednostki terytorialnej, a szczególnie powierzchnie terenów wolnych (do zagospodarowania),
12. istnienie sił społecznych popierających rozwój,
13. możliwość uzyskania dotacji, subwencji i ulg (lokalnych, regionalnych
i krajowych),
14. międzynarodową współpracę.
Postęp naukowo-techniczny i procesy transformacji gospodarki wymagają
nowego spojrzenia na tradycyjne czynniki rozwoju. Chodzi więc o uwzględnienie tzw. nowoczesnych czynników rozwoju obejmujących między innymi uwarunkowania ekonomiczne (strukturę gospodarki jej zdolność do przekształceń)
oraz społeczno-polityczne (predyspozycje społeczne do postępu i innowacyjności, sprawność systemu ekonomicznego)17.
Kluczowe znaczenie w teorii rozwoju regionalnego mają koncepcje teoretyczne i badania dotyczące dynamiki rozwoju gospodarczego w układach regionalnych oraz czynników wyznaczających procesy tego rozwoju. Próby całościowego ujęcia tych zagadnień stanowić mogą podstawę do szczegółowych studiów
w zakresie programowania rozwoju regionalnego.
2. Mierniki oceny rozwoju regionów
Rozwój regionu jest kategorią mierzalną, którą jednak trudno wyrazić za pomocą jakiegoś jednego uniwersalnego miernika. Złożony charakter zjawisk społeczno-gospodarczych, występujących w procesach rozwoju poszczególnych regionów, wymaga wykorzystania różnych mierników –symptomów tego zjawiska. Mierniki te powinny odzwierciedlać wszystkie istotne cechy tego zjawiska
106
pozwalając na dokonywanie kwantytatywnych ocen badanych regionów. Dobór
tych mierników przesądza o rezultatach prowadzonych ocen.
Kluczowe znaczenie w badaniach rozwoju w układach regionalnych, obok
doboru odpowiedniego zestawu mierników, ma również wybór metody oceny
tego rozwoju. Z problematyką tą korespondują ściśle określone wymogi odnoszące się do zakresu informacji statystycznych gromadzonych w ramach statystyki regionalnej. Statystyka ta dostarczać powinna, oprócz tradycyjnych ogólnie dostępnych informacji, również informacje o niektórych nowych zjawiskach i procesach związanych z transformacją systemu gospodarczego w Polsce.
Informacje te powinny pozwalać na ocenę osiągniętego poziomu gospodarczego
i społecznego poszczególnych regionów (ujęcie statystyczne) jak i też ocenę dynamiki rozwoju badanych jednostek terytorialnych (ujęcie dynamiczne).
Zmiany ustrojowe oraz procesy transformacji w Polsce stworzyły zupełnie
nowe uwarunkowania rozwoju gospodarki w układach regionalnych. Istniejące
tutaj dwa podukłady (samorządowy i administracji rządowej) wymagają spójnego systemu informacji w skali regionalnej. W systemie tym należy uwzględnić dużą autonomię podmiotów gospodarczych, ich pluralizm własnościowy oraz
dominację rynkowych mechanizmów funkcjonowania gospodarki. Nowe warunki wymagają kreacji całkowicie nowych układów informacyjnych. Układy te
służyć muszą różnym celom szeroko pojętego programowania rozwoju regionalnego. Potrzebna jest więc pełniejsza i gromadzona systematycznie wiedza o złożonych procesach społeczno-gospodarczych dokonujących się w układach przestrzennych. Stąd oprócz statystyki GUS-u i materiałów urzędów statystycznych
w poszczególnych województwach, należy wykorzystać niektóre informacje pochodzące z urzędów skarbowych, banków, samorządów lokalnych i wybranych
przedsiębiorstw określające między innymi procesy transformacji gospodarki,
innowacyjność środowisk lokalnych, przedsiębiorczość i rozwój instytucji otoczenia biznesu. Ponadto w szeregu przypadków koniecznością jest pokazanie dynamiki wybranych zjawisk w ostatnich latach np. produkcji, zatrudnienia, przekształceń własnościowych itp. Należy więc wprowadzić dodatkowe informacje
szczegółowe dotyczące między innymi:
- wielkości i struktury Produktu Krajowego Brutto (PKB) i Wartości Dodanej
Brutto (WDB) w przekrojach wojewódzkich18,
- przekształceń własnościowych podmiotów gospodarczych,
- wskaźników innowacyjności produkcji,
- sytuacji materialnej ludności i wybranych wskaźników dotyczących gospodarstw domowych,
- napływu kapitału zagranicznego,
- potencjału naukowo-badawczego i nakładów finansowych na działalność
B + R,
- rozwoju instytucji otoczenia biznesu,
107
- struktury budżetów wojewódzkich.
Nowym zjawiskiem w badaniach regionalnych w Polsce są oceny konkurencyjności poszczególnych regionów. Oceny te wynikają z otoczenia gospodarki
rynkowej i wymagają odrębnych mierników analizy tego zjawiska19.
W literaturze przedmiotu spotykamy różne typy mierników oceny rozwoju
regionów. Liczba mierników rozwoju regionów proponowana przez różnych badaczy waha się od kilku do kilkudziesięciu.
Ogólnie wyróżniamy dwa rodzaje mierników20:
1) podstawowe, ilustrujące wartości bezwzględne różnych zjawisk i procesów ekonomicznych i społecznych np. liczba ludności, liczba zatrudnionych w przemyśle itp.
2) relatywne, wyrażające stosunek wyróżnionych wartości względem innych
wybranych wartości ekonomicznych, np. udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności, liczbie zatrudnionych w przemyśle na 1000 ludności
itp
Kolejny podział mierników dotyczy ich charakteru. Według tej klasyfikacji
wyróżnić można
mierniki syntetyczne i szczegółowe.
Mierniki syntetyczne dotyczą różnych agregatów makroekonomicznych, jak
na przykład dochodu narodowego, produkcji czystej przemysłu w układach regionalnych. Natomiast mierniki szczegółowe obejmują konkretne wielkości różnych zjawisk gospodarczych i społecznych, występujących w ściśle określonych
układach organizacyjnych gospodarki narodowej.
Kolejną grupę stanowią mierniki ilustrujące różne współzależności ekonomiczne na przykład relacje typu: majątek – praca – produkcja.
W doborze mierników rozwoju regionów należy kierować się trzema przesłankami. Po pierwsze – aby wyrażały one podstawowe treści i strony rozwoju
regionalnego, po drugie – aby nadmiernie nie mnożyć ich liczby i po trzecie – aby
były one ze sobą wzajemnie powiązane, czyli tworzyły pewien system. Podstawą
tego systemu powinna być nadrzędność czynnika ludzkiego, czyli priorytetowe
ujecie zagadnień demograficznych na tle pozostałych mierników. Ludność regionu, jest twórcą jego rozwoju, a zarazem celem wszelkiej działalności na rzecz
jego rozwoju21.
W systemie mierników rozwoju regionów oprócz wskaźników demograficznych i społecznych należy ująć mierniki określające potencjał gospodarczy,
infrastrukturę techniczną oraz szereg tzw. mierników uzupełniających obejmujących wybrane dziedziny gospodarki i zagospodarowania przestrzennego regionów.
Sytuację demograficzną i społeczną regionu określają m.in. następujące
mierniki:
108
- gęstości zaludnienia,
- aktywności zawodowej,
- odsetek ludności miejskiej i wiejskiej,
- wskaźniki ruchu naturalnego,
- wskaźniki migracji,
- wskaźniki skolaryzacji,
- ludność według głównych źródeł utrzymania,
- struktura pracujących,
- stopa bezrobocia,
- bezrobotni według płci, wieku, wykształcenia, czasu pozostawania bez pracy,
- przeciętne dochody ludności,
- wyposażenie mieszkań w urządzenia wod.-kan. i gaz ,
- lekarze i łóżka w szpitalach.
Potencjał gospodarczy regionów charakteryzują m.in. mierniki:
- wielkość i struktura Produktu Krajowego Brutto (PKB),
- wskaźniki Wartości Dodanej Brutto (WDB),
- wielkość środków trwałych i stopień ich zużycia,
- wskaźniki produkcji i zatrudnienia wg sekcji gospodarki narodowej,
- wskaźniki przekształceń własnościowych,
- wielkość i struktura nakładów inwestycyjnych,
- wielkość zainwestowanego kapitału zagranicznego,
- instytucje otoczenia biznesu (banki, instytucje finansowe i ubezpieczeniowe, ośrodki innowacji itp.).
Infrastrukturę techniczną regionów określają m.in. mierniki:
- długość i gęstość sieci drogowej wg kategorii,
- długość i gęstość sieci kolejowej,
- wskaźniki infrastruktury komunalnej (długość sieci wodociągowej, gazowej i kanalizacyjnej w km),
- długość sieci energetycznej i telefonicznej.
Dodatkowym uzupełnieniem prezentowanych mierników rozwoju regionów
są różne ujęcia kartograficzne ilustrujące między innymi warunki środowiska
geograficznego i zagospodarowanie przestrzenne badanych obszarów. Zjawiska
gospodarcze i społeczne przybierają różne formy przestrzennego występowania.
Mogą one występować w sposób punktowy (np. rozmieszczenie zakładów przemysłowych), liniowy (m.in. sieć drogowa i kolejowa) i powierzchniowy (m.in.
okręgi przemysłowe, rejony produkcji rolnej itp.).
Graficzną ilustracją badanych zjawisk są różnego rodzaju mapy. Ogólne studia i plany regionalne opierają się najczęściej na mapach w skali 1 : 100 000,
1: 200 000 oraz 1 : 300 000. Opracowania te są istotnym dopełnieniem różnych
analiz i studiów regionalnych.
109
Nowe możliwości dla prowadzenia kompleksowych badań regionalnych dostarcza statystyka regionalna tworzona przez Biuro Statystyczne Unii
Europejskiej (Eurostat) w Brukseli. Statystyka ta znajduje się w bazie REGIO
stanowiącej część bazy NEW CRONOS w której znajdują się ujednolicone dane
statystyczne dotyczące najważniejszych zjawisk społeczno-ekonomicznych dla
jednostek terytorialnych na szczeblach NUTS 0 – NUTS 3 w podziale na 10 grup
tematycznych22.
Poza bazą REGIO w Eurostacie znajdują się także zbiory regionalnych danych na poziomie lokalnym (NUTS 4 oraz NUTS 5) tworzących bazę SIRE
(European infra-regional information system). Ponadto Eurostat podjął w 1999
roku pilotażowe badania nad utworzeniem bazy danych z zakresu statystyki
miast obejmującej około 500 zmiennych dla 58 dużych miast europejskich.
Informacje o bazie REGIO, jak również szczegółowe zbiory danych z zakresu statystyki regionalnej dostępne są w różnych publikacjach Eurostatu.
Do najważniejszych należą:
- European Regional Statistics Reference Guide. Podstawowe źródło informacji o regionalnej statystyce europejskiej. Jest dostępne w Internecie
w formie elektronicznej (plik.pdf) i obejmuje szczegółową charakterystykę klasyfikacji NUTS oraz danych znajdujących się w bazie REGIO.
- Portrait of the Regions. Wydawnictwo Dyrekcji Generalnej d/s Polityki
Regionalnej Komisji Europejsliej oraz Eurostatu. Dotychczas wydano
10 tomów zawierających w ujednoliconej formie charakterystyki poszczególnych regionów wszystkich krajów Europy.
- Regional Profiles. Seria wydawnicza Dyrekcji Generalnej ds. Polityki
Regionalnej Komisji Europejskiej zawierająca analizy makroekonomiczne regionów wchodzących w skład UE według zunifikowanej formy, kryteriów i wskaźników statystycznych.
- The Regional Yearbook . Ukazuje się od 1995 r. i obejmuje najważniejsze statystyki z bazy REGIO dla jednostek terytorialnych dwóch pierwszych szczebli NUTS 1 i NUTS 2. Kraje kandydujące do UE ujęte zostały
w roczniku po raz pierwszy w 2001 roku.
Prezentowane opracowania pozwalają na prowadzenie wszechstronnych
studiów i analiz regionalnych gwarantujących porównywalność wyników badań
w zakresie ocen poziomu rozwoju regionów w poszczególnych krajach. Ma to
szczególne znaczenie z punktu widzenia procedur programowania rozwoju regionalnego przyjętych w Unii Europejskiej za którymi kryją się określone środki
i fundusze na wspieranie rozwoju gospodarczego różnych regionów bazujące na
precyzyjnych studiach diagnostycznych. Z tego też względu Polska jako członek
UE musi mieć przygotowane wielomiernikowe oceny poziomu rozwoju swoich
regionów jako przyszłych beneficjentów różnych funduszy unijnych.
110
Przypisy
1
W. Krajewski, Pojęcie rozwoju i postępu [w:] Założenia teoretyczne badań nad
rozwojem historycznym, Praca zbiorowa pod red. J.Kmity, Warszawa 1977, s.26.
2
Z. Chojnicki, Podstawowe aspekty rozwoju społeczno-gospodarczego [w:] Współczesne
problemy gospodarki przestrzennej Polski, Praca zbiorowa pod red. A. Kuklińskiego,
UW, Warszawa 1989, s.112.
3
Z. Chojnicki, op.cit. s.114.
4
A. Karpiński, Restrukturyzacja gospodarki w Polsce i na świecie, PWE, Warszawa
1986, s.29.
5
A .Lősch, Gospodarka przestrzenna Teoria lokalizacji, PWE, Warszawa 1961, s.380.
6
M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk, Słownik rozwoju regionalnego, PARR,
Warszawa 2001, s.46.
7
A. Kukliński, Gospodarka przestrzenna i studia regionalne. Problemy dyskusyjne.
Biuletyn KPZK PAN, Warszawa 1980, nr 111.
8
L. Klaassen, Area, Economic and Social Redevelopment, Paris 1965.
9
G. Gorzelak, Reforma ekonomiczna w Polsce na tle rozwoju regionalnego,
„Ekonomista”, 1989.
10
Ibidem, s.634.
11
A. Klasik, F. Kuźnik, Konkurencyjny rozwój regionów w Europie. [w:] Konkurencyjność
miast i regionów. Praca zbiorowa pod redakcją Z. Szymli, AE w Krakowie, Kraków,
2001, s.23.
12
T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999, s.15.
13
14
15
16
R. Broszkiewicz, Problemy pomiaru efektywności społeczno-ekonomicznej przemian
strukturalnych w warunkach konkurencyjności miast i regionów Polski. [w:] Konkurencyjność
miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne. Praca zbiorowa pod redakcją
A. Klasika. Prace naukowe AE w Katowicach, Katowice 2001, s.59-60.
A. Kukliński, Regiony silne i słabe w polityce społeczno-gospodarczej [w:] Region
Białostocki, Studia ekonomiczno-społeczne, Białystok 1977, t. V.
K. Secomski, Teoria rozwoju regionalnego i planowania. PWE, Warszawa 1987, s.46-98.
E.J. Blakely. Planing Local Economic Development. Theory and Sage Publication,
London – New – Practice – Delhi 1989.
17
A. Karpiński, Zakres interwencji państwa we współczesnych gospodarkach
rynkowych. Próba uogólnienia doświadczeń praktyki światowej. Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s.49.
18
Różnice pomiędzy wielkościami PKB i WDB polegają na tym, że ta druga
wielkość podaje rzeczywiste rozmiary wytworzonego na danym obszarze produktu
regionalnego, bez obciążenia go nakładanymi przez państwo podatkami od produktów
(od wartości dodanej, akcyzy).
19
A. Klasik, F. Kuźnik, Konkurencyjny rozwój regionów w przestrzeni europejskiej [w:]
Konkurencyjność miast i regionów, AE, Kraków 1999, s.29.
20
M. Opallo, Mierniki rozwoju regionów, PWE, 1972, s.120.
21
S.M. Zawadzki, Podstawy planowania regionalnego, PWE, Warszawa 1969, s.118.
22
New Cronos. Classification Plan, Theme 1. General Statististics, Eurostat 2002.
111