docListopad 2012
download 
Reklamacja Transkrypt
Listopad 2012
CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 11 (459) LISTOPAD 2012 MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 Rok Młodokaszubów www.miesiecznikpomerania.pl Huelle o Kaszubach i Grassie s. 7 Pielgrzymka do Ziemi Świętej s. 3 Republika gniewska s. 24 W NUMERZE PŁYTA Z KASZUBSKIMI BAJKAMI okladka_listopad_2012.indd 1 2012-10-25 23:12:01 PRENUMERATA Z DOSTAWĄ DO DOMU SZCZEGÓŁY s. 2 okladka_listopad_2012.indd 2 2012-10-25 23:12:04 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. W NUMERZE: 36 KASZËBSKÔ BAZYLIKA NAD MISSISSIPPI 2 Od redaktora 3 „Magnificat” Kaszubów P.D. Magda Swierczińskô-Dolot, tłom. Katarzëna Główczewskô K.S. Kazimierz Ostrowski Róman Drzéżdżón Z Hùbertã Barembruchã gôdô Eùgeniusz Prëczkòwsczi Jerzy Nacel Grégór J. Schramke 37 SOLIDARNY, ROZMAJITI, ZAANGAŻOWÓNY 4 Z dwutygodnika „Kaszëbë” 38 MEDALE STOLEMA PRZËZNÓNÉ 5 Z drugiej ręki 7 LITERATURA, TO DIALOG Z CZYTELNIKIEM Z Pawłem Huelle rozmawia Sławomir Lewandowski 11 ŻËWI JÃZËK MÙSZI BËC W SÉCË 39 MAGICZNA BRAMA 40 WIÉRZCHÙCËNO, WIERSCHUTZIN, WIERZCHUCINO Z Yurekã Hinzã gôdô Dariusz Majkòwsczi 13 ZAWSZE ZWIĄZANY Z KASZUBAMI 42 WSZËTCË PŁAKELË JAK DZECË Z Edmundem Wittbrodtem rozmawia Katarzyna Główczewska Andrzej Busler Tłom. Danuta Pioch Bogusław Breza Marek Adamkowicz Krzysztof Korda D.M. 54 Lektury 28 LUD ODNALEZIONY W SŁOWACH (CZĘŚĆ 4) 58 PÒMÒRANIÔ MIE WËZNACZA ŻËCÉ Jacek Borkowicz Elżbiéta Prëczkòwskô Edmund Szczesiak Ryszard Struck Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 66 SZKÓLNĄ BËC 15 PRZYJACIEL „WYSŁANNIKA ORMUZDA” 17 DRËCH „ ÒRMÙZDOWÉGÒ PÒSÉLCA” 44 WOJCIECH KIEDROWSKI – WIELKI WIZJONER 45 NÔÙKÒWÉ TOWARZËSTWÒ W BRUSACH 19 OPOWIEŚĆ O ZAPOMNIANYM KASZUBIE (CZĘŚĆ 2) 22 DZIELNICA, KTÓRA CZEKA NA LEPSZE CZASY 48 WIÉRZTË. CËCHÒSC ÒSTA PÒ CE... 50 STÔRI MŁIN Jón Drzéżdżón, tłom. Róman Drzéżdżón Maria Pająkowska-Kensik 53 GDY TO, CO ZWYCZAJNE, STAJE SIĘ NADZWYCZAJNE… 24 REPUBLIKA GNIEWSKA 1919–1920 53 Działo się w listopadzie 27 GDZE JESMË? 30 Z REMUSEM NA PÒMÒRSCE 59 BEZPIECZNIEJ NA HEL 33 ÙCZBA 16. SPRZĄTANIÉ 60 Klëka I–VIII Najô Ùczba 35 NIEZNANE OBLICZE WYSPY SOBIESZEWSKIEJ Ana Glëszczëńskô 67 NIÉ DO WËCHRAPANIÔ Marta Szagżdowicz Tómk Fópka P.D. Rómk Drzéżdżónk 36 FREEDOM DLÔ ZŁOTI RIBCZI 68 ZADËSZNÔ REAKTIWACJÔ pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 1 2012-10-30 16:46:18 Od redaktora „Cëchòsc òsta pò Ce” – tak rumski poeta Michał Pieper zaczyna wiersz, w którym wspomina swojego ojca. Taka cisza pozostała w naszych uszach i sercach po śmierci wielu zasłużonych Pomorzan. W listopadowym numerze „Pomeranii” wspominamy Wojciecha Kiedrowskiego, który właśnie w tym miesiącu obchodziłby 75. urodziny. Nasze pismo zawdzięcza mu bardzo wiele, a niejeden kaszubski działacz z dumą przyznaje, że bez Wòjka nigdy nie pokochałby tak mocno tego regionu, kultury i języka. Cisza trwa w nas także po odejściu Jana Drzeżdżona. Na szczęście, jeszcze 20 lat po śmierci, wciąż przemawia do nas swoimi utworami. Jeden z nich, „Stôri młin”, prezentujemy naszym Czytelnikom jako zapowiedź książki z wybranymi baśniami tego wybitnego pisarza, która już wkrótce trafi do księgarń. 25 listopada minie 30 lat od śmierci księdza Bernarda Sychty. Autora Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej oraz Słownictwa kociewskiego przypomnimy w grudniowej „Pomeranii”. Bolesnych pożegnań nie zabrakło również w tym roku. Nie sposób wymienić wszystkich, bo właściwie w każdej części Pomorza odszedł ktoś zasługujący na szczególną pamięć i podziękowania za pracę na rzecz naszego regionu. Dla Kaszubów w Sopocie świat już nie będzie taki sam bez ich duszpasterza – księdza Stanisława Dułaka. Ksiądz Prałat bardzo chciał odprawić mszę świętą z okazji Zjazdu Kaszubów w swoim mieście. Niestety, zmarł zaledwie 9 dni wcześniej. Kolejnej straty doświadczyła „Pomerania”. Po ubiegłorocznym odejściu wspomnianego już Wojciecha Kiedrowskiego, w tym roku pożegnaliśmy Zbigniewa Gacha, świetnego reportera i wieloletniego współpracownika naszego pisma. Kaszubscy muzycy wciąż nie mogą uwierzyć, że już nigdy nie zagrają z Lubą Sędzickim, który w ostatnich latach życia związał się szczególnie z zespołem Fucus. Z pewnością nie tylko w Ustce cëchòsc zapanowała z powodu śmierci pisarza Mariana Majkowskiego, który swoim mottem życiowym uczynił słowa: „Każdy miał swój dzień pierwszy i będzie miał swój dzień ostatni, nie zmarnujmy biegnącego między nimi czasu”. Dariusz Majkowski Zaprenumeruj „Pomeranię”! Prenumeratę można zacząć od dowolnego numeru bieżącego lub przyszłego, z tym że minimalny okres prenumeraty to 3 miesiące. Cena miesięcznika w roku 2012 wynosi: 1 egz. – 5 zł. Prenumerata krajowa: cały rok – 55 zł. Prenumerata zagraniczna: cały rok – 150 zł. Wszystkie podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, PKO BP S.A., nr r-ku: 28 1020 1811 0000 0302 0129 3513, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej), dokładny adres oraz miesiąc rozpoczęcia prenumeraty. Konto dla przelewów zagranicznych: IBAN PL 28 1020 1811 0000 0302 0129 3513 Kod BIC (SWIFT): BPKOPLPW • zamówić w Biurze ZG ZKP, telefon: 58 301 27 31, e-mail: [email protected] „Pomeranię” można zaprenumerować na poczcie, a także na stronie internetowej: www.poczta.lublin.pl/gazety. Numery archiwalne w cenie 4 zł do nabycia w Biurze ZG ZKP. Wszelkie informacje podane w cenniku nie stanowią oferty w rozumieniu Kodeksu cywilnego. 2 pomerania_listopad_2012new.indd 2 ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) Karolina Serkowska (Klëka) Maciej Stanke (redaktor techniczny) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Wiktor Pepliński Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Iwona i Wojciech Makuratowie Danuta Pioch Karolina Serkowska NA OKŁADCE Paweł Huelle Fot. Joanna Siercha WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Grupa Plus Sp. z o.o. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:18 pielgrzymka do Ziemi Świętej „Magnificat” Kaszubów Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie wspólnie z Domem Pojednania i Spotkań im. św. M.M. Kolbego w Gdańsku oraz Franciszkańskim Biurem Turystyczno-Pielgrzymkowym „Patron Travel” podjęło się zorganizowania dziękczynnej Pielgrzymki Kaszubów do Ziemi Świętej w dniach 10–17 marca 2013 r. Punktem kulminacyjnym tego wydarzenia będzie odsłonięcie i poświęcenie tablicy z tekstem „Magnificat” w języku kaszubskim w sanktuarium Nawiedzenia św. Elżbiety w Ain Karem. To historyczne wydarzenie ma się stać przyczynkiem do podziękowania Panu Bogu za lata wolności i za przemiany, które zaszły na Kaszubach i w Ojczyźnie, a które stanowią o naszej podmiotowości. Okres przygotowania do pielgrzymki będzie doskonałą okazją, aby podsumować nasze dokonania na rzecz społeczności kaszubskiej. Pielgrzymce przewodniczyć będzie Jego Ekscelencja ks. bp Wiesław Śmigiel z Pelplina, a honorowy patronat objęli: Pry- mas senior Jego Ekscelencja ks. abp Henryk Muszyński oraz Metropolita Gdański Jego Ekscelencja ks. abp Sławoj Leszek Głódź. Kaszubi zawsze byli i są silnie przywiązani do tradycji oraz wiary swoich ojców. Od wielu już lat przywołujemy wszyscy jakże znaczące słowa, które skierował do mieszkańców pomorskiej ziemi bł. Jan Paweł II podczas homilii w Gdyni w roku 1987: „Drodzy bracia i siostry Kaszubi! Strzeżcie tych wartości i tego dziedzictwa, które stanowią o waszej tożsamości”. Odpowiedzią na słowa Jana Pawła II była historyczna już Pielgrzymka Kaszubów do Ziemi Świętej w roku 2000. Po niej miały miejsce kolejne, ale to właśnie wtedy – w roku jubileuszowym – umieściliśmy w kościele Pater Noster na Górze Oliwnej w Jerozolimie tablicę z tekstem Modlitwy Pańskiej w języku kaszubskim. Było to wielkie i zarazem symboliczne wydarzenie, w którym wzięło udział blisko pięciuset piel- PROGRAM RAMOWY 1 dzień: Przelot na trasie Gdańsk – Tel Awiw. 2 dzień: Jerozolima – Betlejem. 3 dzień: Jerozolima – Kaszubskie „Magnificat” w Ain Karem. W Ain Karem na placu przed kościołem Nawiedzenia św. Elżbiety nastąpi uroczyste odsłonięcie tablicy „Magnificat” w języku kaszubskim. 4 dzień: Sebastia – Nazaret – Kana. 5 dzień: J. Galilejskie – Kafarnaum – Tabga – Góra Tabor. 6 dzień: Jerycho – Morze Martwe – En-Gedi. 7 dzień: Jerozolima (m.in. zwiedzanie Starego Miasta, Kalwarii i bazyliki Grobu Bożego). 8 dzień: Przejazd na lotnisko w Tel Awiwie. Odlot do Polski. Zgłoszenia i informacje: Dom Pojednania i Spotkań im. św. M.M. Kolbego, ul. Św. Trójcy 4, 80-822 Gdańsk, tel/fax. 058 301 57 21, Anna Mucha e-mail: [email protected], kom. 609 113 117. Więcej informacji na temat pielgrzymki na stronie www.dmk.pl (zakładka „Magnificat” Kaszubów). pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 3 grzymów z Kaszub. Od tamtej chwili tysiące kaszubskich pątników zatrzymujących się w miejscu, w którym nasz Pan nauczał modlitwy do Ojca, mogą czytać Modlitwę Pańską w języku najbliższym swojemu sercu. Tamtej pamiętnej pielgrzymce przewodniczył Metropolita Gdański Tadeusz Gocłowski, dziś arcybiskup senior. Biorąc pod uwagę fakt, że Kaszubi zamieszkują obszar dwóch diecezji: Archidiecezji Gdańskiej i Diecezji Pelplińskiej, o przewodniczenie pielgrzymce tym razem poprosiliśmy ks. bp. Wiesława Śmigla z Pelplina. Ksiądz biskup wystąpił z prośbą do Kustosza Ziemi Świętej o zgodę na umieszczenie tablicy z kaszubskim tekstem „Magnificat” w Ain Karem i tę zgodę uzyskał. Jesteśmy wdzięczni naszym Biskupom, Pasterzom obu diecezji za troskę o społeczność kaszubską. Łukasz Grzędzicki, prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego W karnie Kaszëbów, jaczi pielgrzimùją do Zemi Swiãti, jesmë doszlë do swiądë, że baro czãsto prosymë ò wiele rzeczy, ale mało czedë rozmiejemë dzãkòwac. Ta pielgrzimka to bãdze wiôldżé pòdzãkòwanié za 20 lat dzejaniégò Kaszëbów w wòlny Pòlsce, za to, co dzãka Panu Bògù ùdało sã zrobic. Za wprowôdzanié najégò jãzëka do szkòłów, kòscołów, ùrzãdów. Za lëdzy, chtërny pòmôgają nama w robòce nad retanim i rozwijanim rodny mòwë… Rôczã serdeczno do zgłosziwaniô sã na tã òsoblëwą pielgrzimkã. Móm nôdzejã, że rëgną na niã Kaszëbi z całégò regionu, bò wszëtcë mómë za co bëc wdzãczny. Arkadiusz Gòlińsczi, kòòrdinatór pielgrzimczi 3 2012-10-30 16:46:19 Z dwutygodnika Pogrzebana kultura (z rubryki Od Bałtyku po Tucholskie Bory) Bytów. Bytowianie mówią, że kultura w ich mieście „leży na czterech łopatkach”. Niestety stwierdzenie to jest jak najbardziej zgodne z rzeczywistością. Tutejszy Dom Kultury daje pod tym względem najlepszy przykład. PDK chociaż posiada instrumenty dla 26-osobowej orkiestry, nie potrafił po odejściu p. Szopińskiego skompletować zespołu. Podobnie na martwym punkcie utknęła sprawa zorganizowania regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca, który w sierpniu ub. r. zadziwić miał swoim programem mieszkańców Gniezna (w ramach wymiany kulturalnej między powiatami bytowskim a gnieźnieńskim). Podobnych przykładów znalazłoby się więcej i, co gorsza, trzeba by w nich wspominać ciągle o Domu Kultury, który powinien przecież promieniować swoją pracą na całe miasto, a nawet – na powiat. liczba, muszą oni bowiem rozstać się z gospodarstwami, a ich ziemię przejmie miasto. (sp) „Kaszëbë”, 1959, nr 2, s. 7 Kiepski odczyt (z rubryki Od Bałtyku po Tucholskie Bory) Gdańsk. W Klubie Dyskusyjnym gdańskiego Oddziału Zrzeszenia Kaszubskiego odbył się ostatnio odczyt Aleksandra Labudy pt. „Ideologia pomorska”. Niestety, prelegent zawiódł na całej linii, bowiem odczyt był zlepkiem kilku złudnych myśli opartych o fakty z Historii Kaszubów Majkowskiego. Przydałyby się bardziej wartościowe odczyty i mniej osobiste dyskusje. (g) „Kaszëbë”, 1959, nr 3, s. 7 „Marsz Kaszubski” w telewizji (z rubryki Od Bałtyku po Tucholskie Bory) Kartuzy. Wszystkim bezdomnym, mieszkającym „kątem” lub na tzw. waleta, przynosimy z nowym rokiem miłą wiadomość. Otóż w ciągu najbliższych siedmiu lat Kartuzom przybędzie 1782 nowych izb. W sumie rok 1965 zastanie w Kartuzach 5828 pomieszczeń. Liczba mieszkańców wzrośnie przy tym z 7685 na 9250. Gdańsk. Gdańska Telewizja poza wywoławczym sygnałem wizualnym, który przedstawia Neptuna, posiada już też swój sygnał dźwiękowy. Stanowi go kilka taktów „Marsza Kaszubskiego” Feliksa Nowowiejskiego wykonanych na organach oliwskich w ten sposób, że do złudzenia imitują dzwony, carillon, i w dodatku dźwięk tego niby carillonu przypomina bardzo muzykę, która dawniej rozbrzmiewała z wieży Ratusza Głównomiejskiego w Gdańsku. Projektodawcą obu sygnałów i zarazem autorem sygnału wizualnego jest Roman Wyrobek. Sygnał dźwiękowy wykonał do nagrania organista katedry oliwskiej p. Dorawa. (bd) „Kaszëbë”, 1959, nr 2, s. 7 (i) „Kaszëbë”, 1959, nr 3, s. 7 (ir) „Kaszëbë”, 1959, nr 1, s. 7 Informacja dla „bezdomnych kochanków” (z rubryki Od Bałtyku po Tucholskie Bory) LISTY DO REDAKCJI Szanowna Redakcjo! Dziękuję z a umieszczenie moich „Wspomnień”, które w gazecie ukazały się pod tytułem „W walce z okrutnym losem”. Sprawdziłem, że „Kaszëbë” z racji ukazania się fragmentów opisujących moje przeżycia, cieszą się wśród mieszkańców Gdańska i Wejherowa większym zainteresowaniem niż dotychczas. Niektórzy czytelnicy piszą, że czytają „Kaszëbë” od deski do deski. Wierzę w to święcie, bo przecież najlepiej o tym świadczy treść całej gazety. Pismo nasze propaguję wśród swoich znajomych w biurze. Zauważyłem, że w kioskach „Ruchu” we Władysławowie „Kaszëbë” rozchodzą się bardzo „leniwie”. Rybacy, którzy szukają rozrywki w knajpach, powinni raczej poczytać swoje pismo, zainteresować nim rodziny i znajomych. Poza tym we wszystkich świetlicach i Domach Kultury na Wybrzeżu powinny znajdować się egzemplarze „Kaszëb”. Moc pozdrowień dla całej Redakcji Leon Lakowski, Puck „Kaszëbë”, 1959, nr 1, s. 7 Niech żyje kaszubski miód Muszę przyznać się do tego, że skosztowałem na stoisku w Olimpii kieliszek starego miodu kaszubskiego i oświadczam, że nie oddałbym butelki tego złocistego płynu za całą skrzynkę szkockiej Whisky. E. Hinterhoff „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” Londyn, 1 grudnia 1958 r., nr 286 „Kaszëbë”, 1959, nr 2, s. 1 Wieś czy miasto? „Dżentelmen-Włamywacz” (z rubryki Od Bałtyku po Tucholskie Bory) (z rubryki Od Bałtyku po Tucholskie Bory) Gdańsk-Orunia. Władze terenowe wydały niedawno zarządzenie, w myśl którego Orunia ma być zaliczona do tzw. pierwszej strefy miejskiej. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby Orunia miała chociaż trochę wielkomiejskiego sznytu. Najbardziej niezadowoleni z tego nowego zarządzenia są tamtejsi gospodarze, których w Oruni jest spora Puck. W ostatnim miesiącu po kaszubskich miastach wałęsa się „doskonały zespół artystów Teatru Sensacja”, wystawiając znakomitą sztukę „Dżentelmen-Włamywacz”. Dziwić się należy, że istnieją jeszcze naiwni dający się nabrać na taką szmirę. Za przesłanie bez zgody koleżanki (pseud. „Ewa”) jej zdjęcia na konkurs „Fotografia Najładniejszej Kaszubki”, zorganizowany przez Redakcję „Kaszëbë”, serdecznie ją przepraszam. (h) „Kaszëbë”, 1959, nr 3, s. 7 „HANKA” „Kaszëbë”, 1959, nr 3, s. 7 4 pomerania_listopad_2012new.indd 4 OGŁOSZENIA DROBNE pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:20 Ùczëté Radio Gdańsk, Na bôtach i w bòrach, 23.09.2012 Arka Noegò mdze spiewac pò kaszëbskù? – Jeseń sã dopiérze zaczinô, a ju są taczi, co mëszlą ò zëmie, a òsoblëwie ò kòlãdach. Tak je prawie w Dodomie Pòjednania i Pòtkań miona Maksymiliana Kòlbégò we Gduńskù. Kaszëbiznã w nym môlu wiedno mòcno bëło widzec, le terô je òsoblëwô ùdba. Wiãcy Arkadiusz Gòlińsczi, czerownik tegò Dodomù. [AG] Òd latecznëch lat më ju robimë ù francëszkanów kòlãdowanié dlô gduńszczan, dlô lëdzy z Pòmòrzégò. I na Gòdë – 6 stëcznika – bãdzemë rëchtowac, wespół z Arką Noegò, kòlãdowanié z kaszëbsczima téż kòlãdama. Në nié z wszëtczima, ale z tima, chtërne dzecë i Arka Noegò zrozmieją zaspiewac. – To bãdą czësto nowé kòlãdë napisóné czë to są te, chtërne ju terô sã pò kaszëbskù spiéwie? [AG] Më chcemë spòpùlarizowac te, chtërne sã terôzkù spiéwie, tak żebë òne téż, dzãka temù, że Arka tuwò ù naji, we Gduńsku, wëstąpi, bëłë promòwóne dali, szerzi. Mëslimë, że dzãka temù nasza kùltura tu regionalnô, kùltura gduńskô, bãdze jã lepi czëc w Pòlsce. – Jak wa zaczãlë gadac z nôleżnikama karna, òsoblëwie z wastą Friedrichem, chtëren je jakbë przédnikem tegò karna, tej jak òn pòdszedł do te, żebë cos taczégò zrëchtowac? [AG] To je człowiek baro optymistycznie do wszësczégò nastawiony. Òn wiedno gôdô blós: dôjta mie, jô przezdrzã, òbôczimë, bò w Arce, tak jak më tu z nima współprôcëjemë òd wiele, wiele lat, wiémë, że ò tim, co zespół spiéwô, nie decydëje akurat sóm Friedrich (Litza) Robert, blós dzecë, bò to dzecë wiedzą nôlepi i szczerze, jakô piosenka je tą nôlepszą. Ë dzãka temù Arka taczi sukces, wedle mie, mô w Pòlsce. – I terô òni bãdą mùszelë tą samą stegną jic, żebë zrëchtowac welenk tëch kaszëbsczich kòlãdów? [AG] Bãdzemë próbòwalë, móm nôdzejã, że to sã nama wszëtkò ùdô i że zespół z tim dô radã. – To bãdze blós jedurny przëtrôfk, czej bãdze mòżna pòsłëchac kòlãdów kaszëbsczich w wëkònanim Arczi Noegò? [AG] Mómë taczé zagwësnienié, że blós we Gduńskù bãdze taczi koncert 6 stëcznika 2013 rokù. To bãdze jediny koncert tuwò, w tim czasu. I mómë téż ùdbã, żebë wëdac platã z tima kòlãdama, në i szukómë wsparcégò, bò kòżdi dëtk je tu baro pòtrzébny. Mëslimë, że powinien nama tu pòmòc i marszałek wòjewództwa pòmòrsczégò (...) në i téż nasz stałi mecenas, czëli prezydent Miasta Gduńska, bò doch Gduńsk je stolëca Kaszëb. Dinozaùer, kòrnus i gbùrsczi rok – Ùroczëstô swiãtô msza, kònkùrs na nôpiãkniészi w całim wòjewództwie òżniwinowi wińc czë wëstãp gwiôzdë pòlsczégò disco pòlo, do te jesz dzesątczi wëstôwców a lëdowëch twórców – tak bëło w ùszłą niedzelã w Lubaniu, bëłë tam samòrządowò-diecezjalné òżniwinë pòmòrsczégò wòjewództwa, pelplińsczi diecezje, kòscersczégò krézu a gminë Nowô Karczma. Na placu béł Dominik Sowa. (...) [CJ] Cyrzanów Jurek we wsë na mie gôdają. – A jakô je to wies? [CJ] A kò Stãżëca. Jak je óws [na wińc] zelony, to kòbiétë gò wëtną i to mô jiny kolor ta słoma. A tej jesz niejedné kòbiétë seją (...) niejedny selë lén. I tedë ten lén téż do òzdobë tegò wińca béł dôwóny, ale zelony lén. 30–40 lat temù tej to bëło zagłębie ù nas léniarsczé, tedë më tu na tim dëtków sã narobilë (...). A terô nicht nie chce lna kùpòwac. – Wasta miôł gbùrstwò, ale ju je wëpachtowóné... [CJ] Wëpachtowóné, bò jem ju 10 lat na emeriturze. Jô ju móm 75 lat. Jô jem stôri jak dinozaùer ju. – No nie, dinozaury były młodsze. (...) A gbùrstwò bëło wiôldżé? pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 5 [CJ] Òsem i pół hektara... Maaałé to bëło. Jô w sédmëdzesątëch latach dostôł òd mëminy sostrë zemiã i jô mùszôł na tim gòspòdarzëc. Jô jesz prowadzył warsztat instalatorstwa elektricznégò. (...) Jô w Stãżëcë mieszkôł, a w Pierszczewie jô miôł zemiã. To bëło sédem kilométrów òde mie. (...) – A gôdómë na òżniwinach (...) w Lubaniu. Jaczi béł to rok dlô gbùrów? [CJ] Narzékelë z pòczątkù w maju i w czerwcu, jak bëło tak sëchò. Ale tak béł dobri rok, pòd kùńc czerwca przëszedł ten deszcz, zbòżé dorosło, miało dosc grëbé zôrno i dobrze sëpało tu na Kaszëbach. – I zdążëlë wszëtcë zebrac? [CJ] Jo, në bò terô są kómbajnë i tej to je dwa – trzë dni i to je zesekłé. Ale jak to bëło, jak jô béł młodi, to sã sekło całi tidzéń – dwa. A tedë to jesz tidzéń schnãło i deszcz padôł, i tej to wërosło... (...) Jak jô béł młodi, tej taczé sã nie nazéwało „dożynczi“, to abò béł „bąks“, abò „dżada“ bëło robioné. „Bąks“ to bëło z niemiecczégò, a z pòlsczégò „dżada“. – To je jesz terô téż wôżné, że to je takô tradicjô, taczi folklor? [CJ] Chcemë sã bawic, spòtikómë sã wszëtcë i sã bawimë (...) I kòżdi jeden z drëdżim mòże sã spòtkac. Czedës spòtikalë sã przë kòscele, jak na mszą przejachelë, a terô nicht ni mô czasu, le sadną w aùto i weg! A pò pierszi wòjnie swiatowi, jak mój dżadek pòwiôdôł, tej tam na przikład w Stãżëcë bëłë sztërë karczmë, tej òni szlë jesz na kòrnusa, kòbiétë dostałë Kaffeebohnen [Bohnenkaffee], chłop wëpił kòrnusa. To bëłë dwa setczi, to béł kòrnus, jo. (...) Òbezdrzóné Twoja Telewizja Morska, Klëka, 16.09.2012 Szkólnym widzą sã gwarë – Latos w Wejrowie kaszëbsczégò jãzëka bãdze ùczëc sã 200 sztëk dzecy. (...) Jiwrem bëłobë ùczeniô dialektów, chtërnëch je cos kòl 70. I chòc wszëtczé dzecë mają sã ùczëc lëteracczi kaszëbiznë, to szkólnym widzą sã gwarë. [Witold Bobrowski] Tu szkoła ma dwa zadania: z jednej strony powinna podtrzymywać te dialekty lokalne, a więc pozwalać, żeby mówiono w domu tak, jak mówiono. A z drugiej 5 2012-10-30 16:46:20 z drugiej ręki strony musi przygotować uczniów do odbioru kaszubszczyzny literackiej, tej ogólnej. – Wasta Witold Bòbrowsczi, direktór szkòłë na Głodnicë (w gminie Lëniô), do chtërny chòdzy blós 9 sztëk dzecy, zapòczątkòwôł ùczbã kaszëbsczégò w wejrowsczim pòwiace 21 lat nazôd. Tu wszëtkò sã zaczãło. [W B] Wygrzeba łem pier wszy dziennik z naszej szkoły na Głodnicy, rok szkolny 1991/1992, klasa pierwsza. I 6 września pierwsza lekcja kaszubskiego. Na początku uczyliśmy się my, uczyliśmy się, jak uczyć. Ministerstwo uczyło się, co zrobić z tymi Kaszubami, bo wcześniej nie było doświadczeń, jeśli o to chodzi, były problemy, jak umiejscowić Kaszubów. Telewizja Teletronik, Klëka, 13.10.2012 Pòkôzk kùńsztu „Zakòchóny w Kaszëbach / Zakòchòny w Kòcewim“ – W Lëpùszu òbzerac mòżna wëstôwk sztuczi kaszëbsczi i kòcewsczi. Nalézemë tu haftë, malarstwò i rzezbã. Sala Gminnégò Òstrzódka Kùlturë wëzdrzi jak centrum sztuczi. (...) Ekspòzycjô to pòmëslënk mieszkańczi Łubianë, Felë Baska-Bòrzeszkòwsczi. [FBB] Tu nie trzeba wielkiego zachodu. Dzięki uprzejmości domu kultury, członków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, pana wójta i społeczności tu mieszkającej – pięknie się wszystko udało. – Wëstôwk mògą òbzerac wszëtcë chãtny. Nôwiãkszim zajinteresowanim ceszi sã òna kòl szkólnëch i ùczniów. (...) Rzezbë z drewna, kolorowe haftë i plotłé czipczi prezentowóné są w jednym placu. Òbòk prac artistów z Kaszëb są téż te z Kòcewiégò. [Rita Kozikowska, GOKSiR w Lipuszu] Takim naszym głównym celem, założeniem, była (...) integracja tych wszystkich regionów Pomorza, że nie tylko sztuka nasza, kaszubska, ale żebyśmy mogli zobaczyć piękno także innych regionów. – Za wëstôwk pod względem artystycznym òdpòwiôdô stowôra „Zakòchóny w Kòcewim“. Mieszkańcë gminë Lëpùsz współprôcowalë z nima pierszi rôz. (...) 6 pomerania_listopad_2012new.indd 6 [RK] To naprawdę miało duże poparcie, duże zainteresowanie i myślimy o częstszym organizowaniu takich wystaw w Lipuszu. Twoja Telewizja Morska, Klëka, 14.10.2012 Nowi mieszkańcë mdą mielë ùbëtk przez czile lat – W strzodã reno do Żarnowiecczégò Jezora wpłënãłë młodé wãgòrze. Centimétrowé rëbë bãdą pòd òchroną, a w przińdnoce mają przëcygac turistów. Akcjô zarëbianiégò jezora to dlô jegò zarządcë, tj. gminë Gniewino, òbòwiązk. [Dariusz Rytczak, wiceprezes zarządu, GOTIS Gniewino] Węgorz przyjechał do nas z Danii. – Zarô pò wpùszczenim jich do wòdë wãgòrze w pòrã minut dżiną. Przez pôrã lat na dnie jezora mògą spòkójno rosnąc. [Stanisław Robak, ichtiolog] Mamy nadzieję, że te ryby urosną większe, w granicach pół kilograma – kilogram. – Długô droga téż przed rëbôkoma, bò pòzwòlenié na łowienié rëbów bãdze mòżna dostac dopiérze za pôrã lat. [SR] Wymiar ochronny na węgorza wynosi 50 cm obecnie, tak że musimy poczekać kilka lat, aż on będzie w kręgu zainteresowań wędkarzy czy gospodarki rybackiej. Mam nadzieję, że tak żyzne jezioro, jak Żarnowieckie da efekt gospodarczy już po pięciu – sześciu – siedmiu latach. – Te mają dopiérze pôrã centimétrów, ale rëbôków to nie zniechãcô. [Jerzy Włodarczyk, wędkarz] Mam nadzieję, że jak góra pozwoli, to doczekam... – W strzodã wpùszczono wnetka tonã wãgòrza. Pierszô takô akcjô òdbëła sã w 2010 rokù. Tej do wòdë wpłënãło razã 400 kilogramów rëbë. [DR] Podpisaliśmy w połowie 2010 roku umowę i od tego czasu gospodarczo użytkujemy jezioro. Użytkowanie jeziora oznacza, oczywiście, połów ryb na jeziorze, ale również zarybianie, czego świadkami dzisiaj jesteśmy. – Ni mô w Pòlsce drëdżégò tak wiôldżégò zarëbianiégò, jak w Żarnowiecczim Jezorze. [SR] Zarybienia jedynie były dokonywane obecnie (mówimy o kilku latach poprzednich) w Zalewie Wiślanym i Zalewie Szczecińskim. – Wãgòrze w wòdze to cos, co przëcygô turistów. [DR] Traktujemy wędkarzy jako turystów, którzy będą nas dzięki temu liczniej odwiedzali. Zresztą staramy się im zapewnić komfort przebywania nie tylko w zakresie połowów, ale również tego, co mogą zobaczyć, oraz tego, z czego mogą skorzystać, będąc na lądzie. – Żarnowiecczé jezoro to mekka dlô rëbôków i w teorii, i w praktice. [JW] Tu są panowie, którzy specjalizują się w połowach dużych ryb. Wiem, że w tym roku rekord ryby wynosił: szczupak – 15 kg 30 dag, miał 126 cm długości, natomiast w ostatnich dniach widziałem okonia – 2 kg 65 dag. – Pòstãpnô akcjô zarëbianiégò òdbãdze sã za rok... pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:20 pomorski salon kulturalny Literatura, to dialog z czytelnikiem Z Pawłem Huelle, pisarzem, kierownikiem literackim w gdyńskim Teatrze Miejskim i redaktorem naczelnym kwartalnika „Bliza”, rozmawia Sławomir Lewandowski. Jaką rolę w teatrze odgrywa kierownik literacki? Jest od tego, aby czytać dziesiątki tekstów i doradzać dyrektorowi artystycznemu, co może się znaleźć w repertuarze. O tym, co ostatecznie będzie na scenie, decyduje jednak dyrektor. Czy zatem pomysł adaptacji powieści Güntera Grassa Idąc rakiem wyszedł od Pana? To była wspólna idea dyrektora artystycznego Teatru Miejskiego w Gdyni Krzysztofa Babickiego i moja. Ale Krzysztof był głównym duchem sprawczym. To dość odważny zamysł, bo powieść nie jest łatwa w odbiorze, nie mówiąc już o przełożeniu jej na język teatru... Nie było to łatwe. Uznaliśmy jednak, że książka jest ważna dla gdynian. To tutaj przez długi okres okupacji cumował statek Wilhelm Gustloff, jako baza szkoleniowa niemieckich marynarzy U-Bootów. Stąd wypłynął w swój ostatni rejs, zakończony przez trzy sowieckie torpedy. Powieść opowiada o korzeniach nazizmu i o tym, jak faszyzm odradza się we współczesnych Niemczech. Skąd wziął się w tym wszystkim Dar Pomorza? pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 7 Chodziło o miejsce, które pozwoliłoby widzowi poczuć klaustrofobię okrętową. Z jednej strony mamy kapitana Marinesko na jego łodzi podwodnej, a z drugiej tonący statek z tysiącami pasażerów. Wnętrze Daru Pomorza idealnie pasuje do tej sztuki, jest przy tym bardzo off-owe – jak to się dzisiaj mówi. Jak zareagował Günter Grass na wieść o tym, że Teatr Miejski w Gdyni chce wystawić przekład jego powieści? Na początku była dość trudna przeprawa z agencją pisarza. Zanim udzielono licencji, zażądano szczegółowego opisu, streszczenia sztuki. Napisałem list do 7 2012-10-30 16:46:20 pomorski salon kulturalny Güntera Grassa, w którym wyłożyłem nasze założenia i intencje. Gdy ten się dowiedział, że pracujemy z Krzysztofem Babickim w tandemie, sprawy potoczyły się już szybko. Nazwiska Pawła Huelle i Krzysztofa Babickiego nie były zatem obce pochodzącemu z Gdańska nobliście? Krzysztof Babicki wiele lat temu wystawił, również w wersji off-owej, bo grane w kamienicy dolnego Wrzeszcza, słynne Wróżby kumaka, a ja z kolei byłem później głównym scenarzystą filmu o tym samym tytule. Poza tym kilkakrotnie miałem okazję spotkać się z Günterem Grassem, również prywatnie. Czy autorowi Idąc rakiem podobała się sztuka oparta na jego powieści? Galowa premiera miała miejsce 29 czerwca 2012 roku. Günter Grass przybył na nią z żoną, córką i wnukiem. Mimo że zazwyczaj jest powściągliwy w wyrażaniu emocji, nie krył wzruszenia. Przedstawienie bardzo mu się podobało. Choć jeszcze przed uroczystością zapowiedział, że nie będzie komentował spektaklu, to jednak po jego zakończeniu wygłosił krótką mowę. Co więcej, podszedł do każdego aktora i podziękował za występ. Podszedł również do mnie i powiedział: „Ofiarowaliście mi piękny prezent”. Wspomniał Pan o swojej znajomości z Günterem Grassem. Czy można powiedzieć, że są to kontakty przyjacielskie? Nie mogę powiedzieć, że jesteśmy przyjaciółmi, Grass przyjaźnił się tylko z jednym polskim pisarzem – Bolesławem Facem. Choć, jak już wcześniej wspomniałem, spotykaliśmy się także prywatnie. Przede wszystkim Grass bardzo ciepło przyjął moją pierwszą książkę wydaną w języku niemieckim Weiser Dawidek, którą ciekawie skomentował, co dla mnie – wówczas młodego pisarza – było ważne. Z naszych spotkań w pamięci została mi jedna dość zabawna historia. Mieszkałem wówczas na gdańskim Ujeścisku. Siedzieliśmy z Grassem przy stole, w bardzo dobrych nastrojach, jakiś zbieg okoliczności sprawił, że pokazy8 pomerania_listopad_2012new.indd 8 wałem swoje zbiory – przedwojenne mapy Gdańska. Grass nad jedną z nich, taką, na której był Langfuhr (Wrzeszcz), dość długo dumał, po czym powiedział: „Słuchaj Paweł, ja jestem pisarzem z Dolnego Wrzeszcza, a ty jesteś pisarzem z Górnego Wrzeszcza! Dla nas obu wystarczy miejsca w Gdańsku!”. Co zatem Günter Grass powiedział o Pańskim książkowym debiucie? Krytyka polska i niemiecka pisała, że Weiser Dawidek to jest taki Blaszany Bębenek. Tymczasem Grass, jako jeden z nielicznych, zrozumiał moją intencję. I był zaintrygowany tym, że młody pisarz z Gdańska, jakiś tam Huelle, prowadzi z nim dialog, odwołując się przy tym do jego książki. Weiser był bowiem świadomym nawiązaniem do Kota i myszy, zresztą mojej ulubionej opowieści Grassa. Mój debiut miał być dialogiem z niemieckim pisarzem pochodzącym z Gdańska, który musiał opuścić to miasto. Dla mnie ważny jest dialog książki z książką. Pisarze nie muszą porozumiewać się osobiście, mogą to czynić także poprzez swoje dzieła. Czy Weiser Dawidek jest powieścią biograficzną? W dużym stopniu jest to powieść autobiograficzna. Ale w świat realny, niemal topograficznie odwzorowany, wkracza nagle element niezwykły, jak gdyby nie z tego świata. To jest możliwe zwłaszcza w dzieciństwie, które Bruno Schulz nazywa magiczną epoką. Na tym polega chwyt tej opowieści. Chyba się udał, skoro książka zyskała serca wielu czytelników, także tych, którym realia powojennej Polski były zupełnie obce. Czy wykreowany przez pisarza świat musi mieć odzwierciedlenie w rzeczywistości, czy może być całkowicie zmyślony? Literatura jest sztuką wymyślania światów nieistniejących, które opierają się wszakże na światach realnych. Na tym polega magia literatury. Jeżeli powieść bądź opowiadanie są dobrze napisane, to uwodzą czytelnika, wprowadzają go w inną rzeczywistość. Wówczas nie jest ważne, do jakiego stopnia pisarz odwzorował rzeczywistość. Literatura jest sztuką uwodzenia i sztuką opowiadania historii. Nie żałuje Pan, że filmowa adaptacja Pańskiego debiutu została przeniesiona na Dolny Śląsk? Taką decyzję podjął reżyser Wojciech Marczewski. Miałem wprawdzie prawo interweniować, gdyby twórcy scenariusza drastycznie zmienili sens opowieści, ale nie musiałem tego robić. Swój udział ograniczyłem do sprzedania praw do ekranizacji książki. Zaufałem reżyserowi. Widziałem ten film ponownie, po latach. Broni się świetnie. Jak to się stało, że związał się Pan z kwartalnikiem „Bliza”? Idea wydawania takiego pisma w Gdyni zrodziła się trzy lata temu. W trójmiejskim pejzażu kulturalnym wypełnia ono istotną rolę, ale powoli, z mozołem, wspina się na piętro ogólnopolskie. Rzecz jasna, nigdy nie zapominając o punkcie wyjścia, którym jest i będzie Gdynia. Sam tytuł – Bliza – nawiązuje do tej tradycji. Gdynia zawsze mnie pociągała jako piękne, udane dziecko II Rzeczypospolitej, miasto wprost z morza, coś, co się nam Polakom naprawdę udało. No i nie ma tego historycznego garbu, który ciążył nad Gdańskiem. W Gdyni wszystko było polskie, kaszubskie – od początku. Mój dziadek, Karol Huelle, inżynier, więzień Oświęcimia, współpracował przed wojną z ministrem Kwiatkowskim. Wprawdzie nie przy budowie Gdyni, ale przy realizacji Centralnego Okręgu Przemysłowego. Z Gdyni był dumny, lubił tu przyjeżdżać, ostatni raz odwiedził to miasto w 1938 roku. Kiedy więc pojawiła się możliwość wydawania kwartalnika dzięki mecenatowi miasta, nie wahałem się ani przez moment. Jak Pan, jako pisarz, redaktor naczelny i kierownik artystyczny w jednej osobie, patrzy na wypieranie tradycyjnej książki przez techniczne nowinki, np. audiobooki? Na pewno książka drukowana jest teraz zagrożona spadkiem do drugiej ligi. Ale nie umrze. Jakieś 10 lat temu moi młodsi koledzy – poeci i pisarze przed debiutem – zakładali w internecie pisma pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:20 pomorski salon kulturalny literackie, mówiąc, że trzeba iść z postępem, że papierowa publikacja to przeżytek. Co się okazało po latach? Otóż każdy z nich marzył o tym, aby zadebiutować nie w sieci, ale w postaci drukowanego materiału. Bez książki na papierze czuli się mniej ważni, nie czuli się 100-procentowymi autorami. Rola książki maleje, czytelnictwo, szczególnie w Polsce, również nie ma się najlepiej. Chyba nie jest dobrze? Rzeczywiście nie jest najlepiej. Jako pisarz odczuwam to na własnej skórze, bo w końcu w dużej mierze żyję z książek. Ale cóż, to jest rewolucja i i jej konsekwencje nie są przewidywalne. Znakomicie ujął to Zygmunt Bauman w swoich esejach o postnowoczesności i o internecie: nie zdajemy sobie sprawy, dokąd nas to zaprowadzi. Ale nie należę do klubu zrzędzących starców. Kiedy budowano pierwsze linie kolejowe w Europie, także pojawiało się wiele kasandrycznych głosów: nawet kury miały znosić mniej jaj ze względu na hałas i dym z lokomotyw. Czy korzysta Pan z dobrodziejstw internetu? Nie mam konta na Facebooku, nie twitteruje, nie piszę bloga, bo zwyczajnie mnie to nie interesuje. Piszę dzienniki, ale do szuflady. Może za kilka lat ktoś to wyda. W ostatnim numerze „Blizy” jest kilka świetnych tekstów na temat życia w sieci. Bardzo dobry esej napisał Piotr Czerski, pokazuje w nim różnice między moim pokoleniem a pokoleniem, które się wychowało w internecie. Widzę te ogromne różnice, ale raczej jestem nimi zaciekawiony niż przygnębiony. Korzystam z poczty elektronicznej, wyszukiwarek, rozmaitych serwisów. To jest fantastyczne. Dzisiaj prawie każdy artysta, fotograf, muzyk czy pisarz, ma swoją stronę w internecie, konto na portalach społecznościowych. To pewien rodzaj reklamy. Nie obawia się Pan tego, że z powodu Pańskiej nieobecności w sieci pewna grupa odbiorców nigdy nie dotrze do Pana twórczości? Nie. Zupełnie. Gdybym zabiegał o maksymalną liczbę czytelników, pisałbym kryminały albo powieści grozy. Ewen- Za stołem Konradek (postać z „Idąc rakiem”), grany przez Macieja Wiznera. Fot. S. Lewandowski tualnie skecze erotyczne. Karol Marks twierdził w swoich zasadach dialektyki, że ilość przechodzi w jakość. Internet pokazuje, że tak jednak nie jest. Być za wszelką cenę zawsze i wszędzie, na każde kliknięcie – to oczywiście obsesja naszej cywilizacji elektronicznej. Ale nie mam takiej potrzeby. Wychowałem się z przekonaniem, że literatura, to bardzo intymny dialog z czytelnikiem. Ponadto, że aby coś osiągnąć – w sensie poznawczym – trzeba wykonać pewną pracę, włożyć w to wysiłek. Dostępność wszystkiego dla wszystkich w każdej sekundzie istnienia naszego świata, to jeden ze współczesnych mitów. Poza tym gdybym miał codziennie wypisywać na blogu, jakież to postępy zrobiłem w najnowszej powieści, czułbym się ni mniej ni więcej jak prostytutka. To nie jest mój zawód. Ci, którzy chcą do czegoś dotrzeć – dotrą. Jak mówi Jezus w Ewangelii: kto ma uszy, niechaj słucha. Czy zdradzi nam Pan, o czym jest ta najnowsza powieść? Moja nowa książka dotyczy lat 30. XX wieku, a jej akcja dzieje się przede wszystkim w Wolnym Mieście Gdańsku. Główny bohater jest mało znanym niemieckim kompozytorem. Pewnego razu dokonuje niezwykłego odkrycia, mianowicie odnajduje w antykwariacie w Budapeszcie niedokończoną partyturę opery Richarda Wagnera. Postanawia dopisać brakujące części, aby wystawić ją w Operze Leśnej, będącej po niemieckim Bayreuth drugim centrum wagne- pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 9 rowskim. W międzyczasie w Niemczech do władzy dochodzi Adolf Hitler, któremu twórczość Wagnera posłużyła do faszystowskiej propagandy. Mój bohater decyduje, że poczeka z ujawnieniem odnalezionej opery Wagnera do czasu upadku nowego reżimu. Jest optymistą, myśli, że ruch faszystowski szybko upadnie. To główny wątek tej książki. Żeby nie było nudno, zastosowałem w powieści kontrapunkt. Jest nim postać Kaszuby… zabawne, że narrator po latach nie może dojść do tego, jak się nazywał: Bieszk, a może jednak Bieszke, bo na pewno nie Bieszczański. Ta postać wprowadza czytelnika w świat, z którym zetknąłem się jako kilkuletnie dziecko. Miałem pięć, może sześć lat, gdy pierwszy raz pojechałem z rodzicami na Kaszuby. Słuchałem języka kaszubskiego i byłem oczarowany i nim, i tym wszystkim, co wokoło widziałem. To był dla mnie zupełnie inny świat niż ten, który dotychczas znałem. Wątek pana Bieszka, czy też pana Bieszke, ale na pewno nie Bieszczańskiego jest ważnym punktem powieści. Czy zatem jedynie wspomnienia z dzieciństwa, tęsknota za minionym światem zadecydowały o sięgnięciu przez Pana po motyw kaszubski? Czy wpłynęły też na to inne czynniki? Kaszuby są stałym elementem mojego życia. I, jak podejrzewam, każdego, kto mieszka w Gdańsku, Sopocie czy Gdyni. Niemal każdego roku wakacje spędzałem na Pojezierzu Kaszubskim, miałem 9 2012-10-30 16:46:21 pomorski salon kulturalny w szkole kolegów Kaszubów. Kaszubi są bardzo ważni, ponieważ w zmiennej historii Gdańska, Pomorza, stanowią element ciągłości… Wszystko się zmieniało, a Kaszubi trwali tu zawsze. Z językiem i swoją kulturą. Ta trwałość pięknie jest też opisana w powieści Güntera Grassa Blaszany bębenek. Niedawno po raz kolejny oglądałem ekranizację tej książki. Ostatnia scena – jak w powieści – jest przejmująca. Babcia Oskarka, Koljaczkowa mówi, żegnając wyjeżdżających do Niemiec: ktoś musi tutaj zostać. Czy Pana zdaniem można dzisiaj mówić o modzie na Kaszuby? Nie nazwałbym tego modą. Mimo wszystko uważam, że kaszubski głos jest słabo słyszalny w Gdańsku, który reklamuje się jako stolica Kaszub. Turysta, który przyjeżdża do naszego miasta, musi naprawdę się wysilić, żeby mieć styczność z kulturą kaszubską. Owszem ona jest osadzona w granicach miasta, my o niej wiemy, znamy ją, ale przybysz może być w Gdańsku przez dwa – trzy dni i wyjechać stąd bez wiedzy, że w Gdańsku są obecni Kaszubi i ich kultura. No i że korzenie naszego miasta – na długo przed wizytą świętego Wojciecha i przed przybyciem pierwszych kupców niemieckich – są zdecydowanie kaszubskie. Bardzo pięknie pisał o tych sprawach Lech Bądkowski w Odwróconej kotwicy. Ta książka powinna być włączona do regionalnych programów edukacyjnych. Bądkowski jest Jasienicą Pomorza. Trochę pod jego wpływem napisałem kiedyś opowiadanie Dąb, które dzieje się w opactwie cystersów w Oliwie paręset lat temu. W powieści, nad którą teraz pracuję, Pan Bieszke, a może Bieszk, ale na pewno nie Bieszczański – mówi po kaszubsku. To dla mnie trudne zadanie, mam świadomość ryzyka, korzystam ze słowników Sychty i Trepczyka, no ale i tak jakiś mądry Kaszuba będzie musiał to przejrzeć i poprawić. Chcę w ten sposób złożyć ukłon kulturze, w której wyrastałem. Która dała mi tyle wspaniałych przeżyć. Która jest dla mnie czymś tak istotnym, jak pochodzenie moich przodków, spolonizowanych Austriaków i Węgrów ze Lwowa. Kim dla Pana jest dzisiejszy Kaszuba? 10 pomerania_listopad_2012new.indd 10 Paweł Huelle (w środku) obok Andrzeja Kasperka i Magdy Malinowskiej. Fot. S. Lewandowski Na szczęście Kaszubi nie dali się zamknąć w skansenie. To jest wciąż kultura żywa. W którą stronę zdryfuje, tego nie wiemy. Jednak wciąż się rozwija. Kilkanaście lat temu byłem w Sierakowicach na festiwalu, na którym amatorski teatr wystawił sztukę „Hanka se żeni”. To było niezwykłe dla mnie doświadczenie. Nie władam językiem kaszubskim, więc musiałem mocno się starać, żeby zrozumieć, o co chodzi w tej sztuce, jednak zadziwiło mnie przede wszystkim to, że było mnóstwo świetnie reagujących widzów. Żaden skansen. Żywy, dowcipny, nieźle zrobiony teatr. W tamtym czasie byłem dyrektorem gdańskiego oddziału telewizji. Postawiłem sobie za cel, aby przynajmniej raz w roku nagrać jedną sztukę po kaszubsku. Niestety to się nie udało, nie miałem absolutnie zrozumienia w zarządzie telewizji. Wysocy urzędnicy pukali się w czoło, ponieważ traktowali to w kategoriach Cepelii. A to nie była Cepelia. To była żywa, autentyczna kultura. Dzisiaj, kiedy słucham Radia Kaszëbë – najczęściej w samochodzie – czuję, że jestem u siebie. Tak samo jak na korytarzu Uniwersytetu Gdańskiego, gdy z sali wychodzą studenci i lektorzy po zajęciach i mówią po kaszubsku tak, jak pamiętam z moich pierwszych wakacji w Sycowej Hucie, pod Kuescerzyną. Język kaszubski jest jednak w lepszej pozycji niż irlandzki, celtycki Ghaeilge: wszyscy się go uczą, ale nikt na co dzień go nie używa. Jaki tytuł będzie nosić ta książka? I najważniejsze pytanie: kiedy będzie można ją przeczytać? Kiedy się ukaże, nie wiem, bo nie wiem, kiedy ją skończę. Tytuł powieści jest cytatem z Rainera Marii Rilkego, niemieckiego poety, który miał swego czasu związek z Oliwą, i brzmi „Śpiewaj ogrody” – Sange die Garten. Rilke był w Oliwie? Tak, pod koniec XIX wieku spotkał się tutaj ze swoją kochanką, W parku oliwskim, w altanie, którą wszyscy znamy, wspólnie napisali wiersz. To jednak niesamowite: jeden z największych poetów europejskich chodził sobie po Oliwie, po leśnych wzgórzach, skąd było widać morze, no i rozmyślał. Może przechodząc przez Stary Rynek Oliwski, słyszał kaszubskie przekupki, które oferowały mu świeże kwiaty? Tak, na pewno je słyszał. Dziękuję za rozmowę. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:21 kaszëbizna w internece Żëwi jãzëk mùszi bëc w sécë W séwnikù i rujanie béł na Kaszëbach dr Yurek Hinz, wespółtwórca kaszëbsczi wersji internetowégò przezérnika Firefoks i werifikatora kaszëbsczégò pisënkù. Pòdług wiele znajôrzów, to mògą bëc nôwôżniészé nôrzãdza standarizacji najégò jãzëka. Jesmë spitelë gò ò dobëca i jiwrë òb czas robòtë nad kaszëbsczima sprawama. Dlôcze Wë chcelë stwòrzëc kaszëbską wersjã Firefoksa? Inicjatorama kaszëbsczi wersji Firefoksa bëlë Mark Kwidzińsczi i Michôł Òstrowsczi, chtërnym ju w 2006 dało sã zdolmaczëc całownégò Linuksa na kaszëbsczi jãzëk – kaszëbsczi Firefox òstôł ùprzistãpniony jakno dzél distribùcji Linuksa. Tak że jô móm sã zaangażowóné w robòtã nad Firefoksã dopiérze w 2009 rokù, przë leżnoscë mòjich badérowaniów na temã lokalizacji ôpen-zdrojowëch programów. Òkróm pòmôganiô przë przërëchtowaniach nowszich wersji Firefoksa, jô wzął na se przeniesenié zdroju kaszëbsczégò Firefoksa z Linuksa na pòrtal Mozillë, co bëło ùkòrónowanim robòtë nad kaszëbsczim Firefoksã. Szło mie ò to, bë Firefox béł przistãpny dlô wszëtczich systemów òperacyjnëch (np. Mac, Windows) – nié blós dlô Linuksa. Pòlskô wersjô nie sygłabë Kaszëbóm? Żlë jidze ò ùżiwanié pòlsczi wersji przezérnika, to dlôcze nie jic dali i nie zacząc ùżiwac angelskòjãzëczny wersji? Na wersjô je doch nôpòpùlarniészô. A tak na pòwôżno, Firefoksa jidze téż dostac w jãzëkach mni pòpùlarnëch òd kaszëbsczégò. Z pragmaticznégò pòzdrzatkù pòlskô wersjô Firefoksa sygłabë Kaszëbóm, ale ôpen-zdrojowé karna dają szansã mniészoscowim jãzëkóm na bëtnosc w cyberprzestrzeni. Wiôldżim firmóm kòmpùtrowim, taczim jak Microsoft czë Apple, nie òpłôcô sã wëdôwac òprogramòwaniów w mniészoscowëch jãzëkach (chòc niechtërné są wspieróné), ale przë përznie ùpartoscë ôpen-zdrojowé programë jidze zlokalizowac (zdolmaczëc), co jô z Marekã i Michałã mómë ju ùdowòdnioné. Faktã je, że jãzëczi, chtërnëch ni ma w sécë, dżiną. Dlôte pòjawienié sã kaszëbiznë na WWW (mëszlã tuwò nié blós ò Firefoksu, le téż ò rozmajitëch karnach, jaczé są abò bëłë czedës aktiwné), to wiôlgô wôrtnota. Równak kaszëbsczé programë i jinszé dzejania na rzecz kaszëbiznë mùszą bëc traktowóné le jakno nôrzãdła. Żlë lëdze òprzestaną gadac pò kaszëbskù, niżódnô softwôra jima nie pòmòże. Prôwdą je to, że blós Kaszëbi mògą ùretac mòwã swòjich starków. Z czim bëłë nôwiãkszé problemë òb czas robòtë nad „kaszëbsczim” Firefoksã? Czej Mark i Michôł zaczãlë robòtã nad skaszëbienim Linuksa i Firefoksa, nôwiãkszi jiwer béł z infòrmaticzną słowizną, chtërny tak pò prôwdze nie bëło. Nót bëło wëmëslëc infòrmaticzné słowa, chtërne bë òddôwałë specyfikã naszégò jãzëka, a przë tim nie bëłë czësto òdcãté òd swòjich angelsczich i pòlsczich równoznaczënków. Nôlżi bëłobë prosto wząc pòlską wersjã przezérnika i jã skaszëbic. Na szczescé Mark i Michôł òparlë sã ny pòkùse i mielë starã ò to, bë z jedny stronë nie ùdzywniac (np. szëkac tëch słowów, chtërne sã różnią òd pòlsczich), a z drëdżi – nie bòjec sã wprowadzac nowé słowa, chtërne sã lepi w kaszëbsczim jãzëkù sprôwdzają. Przë tim jô za wiele nie robił, kò Mark i Michôł mielë ju wnet wszëtkò ùstaloné, nigle jô do nich przëstôł. Béł téż jiwer z kaszëbsczim pisënkã. Do dzysdnia Kaszëbi piszą rozmajice, a to przë dolmaczenim przeszkôdzô. To, że kaszëbsczi pisënk przechòdzy metamòrfòzë, téż mô cësk na słowiznã pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 11 Yurek K. Hinz (Jerzi Hinc) ùrodzył sã w Serakòjcach, ale òd dzecka je sparłãczony z Żukòwã, gdze wëcygnãła jegò familiô. Bãdącë w Pòlsce, ùcził sã na mùzykańta. Skùńcził m.jin. mùzyczną szkòłã w Kartuzach, pózni rëchtowôł sã do tegò warkù we Gduńskù, a kù reszce w Mùzyczny Akademii w Warszawie. Przez wiele lat robił jakò mùzykańt. W 1993 r. przecygnął do USA (Zjednónëch Krajów Americzi), a terô robi dlô amerikańsczégò Departamentu Òbronë w Niemcach. Òd 2004 r. ùczi infòrmaticzi i zarządzaniô ùdbama. W 2010 r. dostôł nominacjã profesorską na University of Maryland, gdze wëkłôdô pò dzys dzéń. (ji pisënk) ùżiwóną w Firefoksu. Chòc wikszosc brëkòwników przezérnika ùżiwô blós jegò spòdlowëch fùnkcji (jaczés 30%), równak całô reszta programù téż mùszi bëc zdolmaczonô. Nowé wersje przezérnika (òd 2011 do 11 2012-10-30 16:46:21 kaszëbizna w internece dzys bëło jich szesc) wëmôgają òd dolmacza wprowadzeniô zmianów w sto (abò i wicy) lopkach. Ùtrzëmanié Firefoksa je dosc czasochłonné i móm nôdzejã, że nalézą sã lëdze do wespółrobòtë. Dlô mie nôcãżi bëło z przërëchtowanim zdroju Firefoksa do jegò pierszégò wëdaniô (wersjô 10). Techniczné wëmòdżi, taczé jak zrozmienié programù Mercurial, twòrzenié łat do nowëch wersji czë dozdrzenié zmianów w programie zbawiło jaczés sztërë miesące. Sami Kaszëbi bëlë zajinteresowóny tą ùdbą czë òstawilë wszëtkò na Waji głowie? Czej w 2011 rokù jô sã z Mozillą dogadiwôł w sprawie wëdaniégò skaszëbionégò Firefoksa, kaszëbsczi Linux béł ju „dozdrzeniałą” distribùcją. Cziles brëkòwników ju robiło na kòmpùtrach w kaszëbsczim jãzëkù (chòc za wiele jich nie bëło). Jiwer je w tim, że tipiczny brëkòwnik ùżiwô Windowsa czë Maka. Chòc Linuksa jidze terô dosc letkò winstalowac, lëdze sã gò dali bòją. Przez przërëchtowanié Firefoksa na wszëtczé systemë òperacyjné, delësmë Kaszëbóm mòżlëwòtã winstalowaniô tegò przezérnika na platfòrmach, do jaczich òni są przënãcony. Żlë jidze ò zajinteresowanié tą ùdbą samëch Kaszëbów, to pò ògłoszenim przistãpnoscë Firefoksa, wiele brëkòwników nama dzãkòwało. Szkòda, że chãtnëch do wespółrobòtë wcyg felëje. Z tegò, co wiém, Mark i Michôł téż le we dwùch nad kaszëbsczim Linuksã robilë. A nad Firefoksã donëchczas jô czësto sóm robiã. Przëdałobë sã pôrã lëdzy do wespółrobòtë. Czasã je czëc, że „to ju dô” taczi a taczi program pò kaszëbskù. Prôwda je takô, że chtos mô òfiarowóné setczi gòdzyn na skaszëbienié nëch programów. Dlôte baro zachãcywóm do wespółrobòtë. Òkróm Firefoksa je wiele projektów, chtërne brëkùją pòmòcë. W wikszoscë znajomòsc programòwaniô nie je kòniecznô. Co tak pò prôwdze Kaszëbi zwëskają dzãka kaszëbsczi wersji Firefoksa? Skaszëbiony Firefox daje Kaszëbóm mòżlëwòtã przezéraniô sécë przë ùżëcym kaszëbsczégò programù. Òkróm 12 pomerania_listopad_2012new.indd 12 tégò òpùblikòwanié Firefoksa pò kaszëbskù ùmiescëło kaszëbsczi jãzëk na równi z jinyma jãzëkama, w chtërnëch przezérnik òstôł ùprzistãpniony. Przez to kaszëbsczi jãzëk zwëskôł zasłużoné achtniãcé w cyberprzestrzeni. Żlë jidze ò jegò pòpùlarnotã, to òna ju zanôleżi òd òsobistégò òdnieseniégò Kaszëbów do swòjégò jãzëka. Ja k to gôdają w Americe: mòżesz kònia do wòdë przëprowadzëc, ale ni dôsz radë gò do picô przëmùszëc. Kaszëbsczi Firefox je dlô wszëtczich przistãpny. I wszëtczich zachãcywóm do jegò ùżiwaniô. Czë Wë wiéce, jaczé je zajinteresowanié kaszëbsczim Firefoksã? Tuwò mùszimë pòlégac na statistikach zladënkù programù. Òd Mozillë wiém, że czileset brëkòwników mô terô zainstalowóné kaszëbsczégò Firefoksa. Czekawé je téż to, że dzél brëkòwników skaszëbionégò Firefoksa nie mieszkô na samëch Kaszëbach. Na przëmiar chtos z Japónii mô gò winstalowóné. Je téż pò pôrã brëkòwników z Westrzédny Eùropë, Skandinawii i zeza òceanu. Wiele lëdzy na Kaszëbach próbùje kaszëbsczégò Firefoksa, nie rezygnëjąc przë tim z jegò pòlsczi wersji, z chtërną są barżi òbeznóny. Chòc pòmalinkù, ale brëkòwników kaszëbsczégò przezérnika wcyg przëbiwô. Wôrt napòmkniãcô je tuwò wspiarcé, jaczé jô móm dostóné òd pòlsczégò karna Mozillë, chtërno zajimô sã pòlską wersją Firefoksa. Òni baro wspiérelë wëdanié kaszëbsczi wersji. Na jich stronie (aviary.pl) jidze nalezc wiadło ò kaszëbsczim Firefoksu i lënk do jegò scygniãcô. Ò kaszëbsczim Firefoksu bëło téż czëc òb czas latosëch òbchòdów dnia mniészoscowëch jãzëków eùropejsczich. Skądka Wë znajece kaszëbiznã, a òsoblëwie kaszëbsczi pisënk? Jô nie ùwôżóm sã za znajôrza kaszëbsczégò jãzëka i sã gò wcyg ùczã. Dlô mie jiwer je w tim, że felëje jednoznacznëch prawidłów, reglów kaszëbsczégò pisënkù, co nie pòmôgô w jegò ùczenim. Ale pisanié pò kaszëbskù nie bëłobë mòżlëwé bez przëpòmnieniô sobie, jak sã w tim jãzëkù gôdô. Do te mie namówił Mark Kwidzińsczi. Czëtanié i pisanié bëłë tegò zwëczajnym skùtkã. Jak wëzdrzała droga mùzykańta z Żukòwa do Departamentu Òbronë Zjednónëch Krajów Americzi? Czedë jem ùkùńcził sztudérowanié w Mùzyczny Akademii w Warszawie, priwatny ùniwersytet z Virginii przëznôł mie stipendium na ùczenié sã zarządzaniô priwatnym radiã. Pò pòwroce do Pòlsczi jô na pòwôżno chcôł zrëszëc priwatną radiostacjã gdzes na Mazurach, ale miast tegò skùńcził jem jakno kòncertméster w Kòncertowi Òrkestrze Pòlsczégò Wòjska w Warszawie. Pò przecygniãcym nazôd do USA, z brakù lepszi robòtë, jô sã zacygnął do òrkestrë amerikańsczégò wòjska. Pôrã lat pòzdzy jô zaczął sã interesowac infòrmatiką, co miało wiôldżi cësk na resztã mòjégò żëcô i zaprowadzëło do Departamentu Òbronë i na Ùniwersytet Marylandu. Wiém, że Wë robice prawie nad werifikatorã kaszëbsczégò pisënkù. Pòdług niejednëch to bãdze nôlepszé nôrzãdzé do standarizacji najégò jãzëka i ùczbë kaszëbiznë. To gwës jedna z wôżniészich ùdbów, nad jaczima òd dłëgszégò czasu robiã. Mëszlã, że pò prôwdze pòmòże w ùczbie. Werifikator robi to, że słowa lëchò napisóné są pòdsztrichiwóné na czerwòno. Jaczés dwa lata temù jô zaczął zbierac napòtkóné kaszëbsczé słowa i dodawac je do lopka na swòjim kòmpùtrze. Nen lopk stôł sã spòdlim dlô programù dającégò mòżlëwòtã pòrównaniô pisónégò słowa z zapisónyma w lopkù. To rozszerzenié je ùżiwóné przez produktë Mozillë (Firefox, Thunderbird, SeaMonkey), ale móm téż przërëchtowóną wersjã dlô OpenOffice/ LibreOffice. Na dzys (pò rozpisanim deklinacji zebrónëch słowów) nëch słowów je wiãcy jak pół milióna. Równak nôwôżniészô robòta – normalizacjô – jesz nie je skùńczonô. Chòc nen werifikator nie je słowôrzã, równak nót je gò wëczëszczëc ze słów, chtërne sã lëchò napisóné, le sóm nie dóm radë tegò zrobic. Werifikator i jiné kaszëbsczé programë są przistãpné na pòrtalu http://jurk.kaszubia.com/?page_id=61. Rôczã do wespółrobòtë. Gôdôł Dariusz Majkòwsczi pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:22 nasi uczeni Zawsze związany z Kaszubami Z senatorem Edmundem Wittbrodtem, niegdyś rektorem Politechniki Gdańskiej i ministrem edukacji narodowej, rozmawiamy o jego karierze naukowej i muzycznej, o młodych pracownikach nauki oraz o języku kaszubskim. Niedawno obchodził Pan Profesor jubileusz 40-lecia pracy naukowej. Jak dzisiaj oceniłby Pan ten czas? Jakie plany udało się zrealizować? Minione czterdziestolecie było owocne. Trudno natomiast powiedzieć, jakie plany udało mi się zrealizować, bo takich daleko idących nie miałem. Gdy kończyłem studia, to nie wiedziałem, jaka będzie moja droga zawodowa. Raczej było to tak, że decyzje podejmowałem prawie na bieżąco. Wpływ na mnie wywierali ludzie, których spotykałem na swojej drodze. Miałem wspaniałych profesorów, szczególnie prof. Jana Kruszewskiego, który zachęcał i skutecznie przekonywał mnie do zajęcia się badaniami naukowymi. Początkowo myślałem, że będę się realizował jako inżynier w przemyśle. To się nie sprawdziło, zostałem na uczelni. Potem wszystko jakby samo się potoczyło. Konsekwentnie i z dużym zainteresowaniem zajmowałem się badaniami naukowymi i dydaktyką. Skoro nie chciał Pan zostać nauczycielem akademickim, to z czym wiązał Pan swoją przyszłość? Miałem szansę zostać muzykiem. Gdy byłem w średniej szkole, grałem w zespole muzycznym Poszukiwacze. Były to lata 60. i 70., czasy Beatlesów i Shadowsów. Graliśmy w Miejskim Domu Kultury w Rumi. Podczas wakacji grywaliśmy na tzw. non stopach nawet dwa dni w tygodniu. Na nasze koncerty przychodziło dużo młodzieży, także z Wejherowa i Gdyni. Podczas studiów na Politechnice Gdańskiej musiałem podjąć decyzję, czy dalej zajmować się muzyką, ale musiałaby to być muzyka profesjonalna. Na początku czwartego roku studiów zdecydowałem, że kończę z muzyką. Zająłem się na dobre nauką. Jak wyglądał początek Pana naukowej kariery… Początki zawsze są trudne, ale ja nie miałem większych problemów ze względu na dobre podstawy z matematyki i fizyki. Słyszałem potem, kiedy już pracowałem na uczelni, że wykładowcy wręcz obawiali się mnie, ponieważ często zadawałem pytania, na które czasem trudno im było odpowiedzieć. Musieli bardziej się przykładać do zajęć. Trafiłem do dobrego zespołu, który był pionierski we wdrażaniu w Polsce metod komputerowych w mechanice. Miałem też dobry kontakt ze studentami – dzięki doświadczeniu muzyka. Oprócz muzyki dorabiałem, udzielając korepetycji, bo moi rodzice nie byli zamożni. Współpracę z młodzieżą cenię sobie najbardziej. Pochwalę się, że dwa lata temu w internetowej ankiecie zostałem najwyżej oceniony przez studentów Wydziału Mechanicznego, na którym pracuję od początku mojej kariery naukowej. Pan Profesor jest nie tylko uczonym, ale także politykiem i społecznikiem. Był Pan też ministrem edukacji narodowej. Moja kariera rozwijała się stopniowo, krok po kroku, chociaż stosunkowo szybko. Zanim zostałem rektorem, byłem dziekanem, a jeszcze wcześniej prodziekanem. W ten sposób poszerzał się zakres moich obowiązków. Jako rektor przewodniczyłem Radzie Rektorów Pomorza Nadwiślańskiego, więc zajmowałem się problemami wszystkich rodzajów szkół naszego regionu. Przewodniczyłem też Konferencji Rektorów Polskich Uczel- pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 13 Fot. Maciej Stanke ni Technicznych. To pozwalało na wchodzenie w coraz szersze zagadnienia. Później byłem wiceprzewodniczącym Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego. Dopiero po tych wszystkich doświadczeniach zostałem ministrem edukacji narodowej. Jako senator, byłem członkiem Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy oraz przewodniczyłem polskiej delegacji parlamentarnej w konferencji państw Morza Bałtyckiego. Dopiero potem zajmowałem się sprawami Unii Europejskiej, uczestniczyłem w spotkaniach i dyskusjach na temat naszego członkostwa i korzyści z tym związanych. Nowym dla mnie doświadczeniem była też praca w Konwencie Europejskim, który przygotowywał projekt obowiązującego dzisiaj Traktatu Lizbońskiego. Z tych wszystkich doświadczeń wynika, co powtarzam zawsze moim studentom, że młody człowiek nigdy nie wie, czym się będzie zajmował w przyszłości. Jestem zwolennikiem budowania na dobrych podstawach szerokiej wiedzy ogólnej. Ułatwia to specjalizację, która następuje później, w zależności od aktualnych 13 2012-10-30 16:46:22 nasi uczeni potrzeb. Z moich osiągnięć najbardziej sobie cenię tytuł naukowy profesora, na który trzeba było solidnie zapracować. Realizacja tak wielu rzeczy jednocześnie wymaga dobrej organizacji czasu pracy i konsekwencji. A skąd zainteresowanie Kaszubami i zaangażowanie w sprawy społeczności lokalnej? Kaszubami interesowałem się od początku. Mój ojciec był Kaszubą, urodził się w Rumi. Cała jego rodzina mówiła po kaszubsku. A moja mama nie była stąd. Podczas II wojny światowej ojciec, jako gdyński kosynier, po zatrzymaniu został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau. Mamę – Rosjankę – wywieziono do Niemiec na roboty, pracowała w obozie w Dachau. Pobrali się po wojnie w Niemczech, a potem przyjechali do Rumi. Ze względu na moje korzenie zawsze byłem związany z Kaszubami. Do działalności w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim namówili mnie prof. Józef Borzyszkowski i prof. Brunon Synak. Spotkałem się z nimi w Radzie Rektorów Pomorza Nadwiślańskiego. Borzyszkowski był wówczas wicewojewodą, a Synak prorektorem Uniwersytetu Gdańskiego. Był to początek mojej aktywności społecznej. Potem z prof. Józefem Borzyszkowskim współtworzyłem Instytut Kaszubski. Jako minister edukacji narodowej wiedziałem, jak ważna jest ścieżka edukacji regionalnej i nauka języka kaszubskiego. MEN, którym wówczas kierowałem, wsparł finansowo wydanie kaszubskiego elementarza [Witołd Bòbrowsczi i Katarzëna Kwiatkòwskô, Kaszëbsczé abecadło. Twój pierszi elementôrz, Gdańsk 2000 – przyp. red.]. W świecie globalnym człowiek znajduje równowagę na poziomie regionalnym. Będąc członkiem Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, w tym Komitetu Nauki i Technologii, brał Pan udział w opracowywaniu raportu w sprawie sytuacji młodej kadry naukowej w Europie. Czy bardzo zmieniła się sytuacja młodych naukowców od 2001 roku? Rzeczywiście w 2001 roku przygotowywałem ten raport, byłem jego sprawozdawcą. Sytuacja ta jest zróżnico14 pomerania_listopad_2012new.indd 14 wana, ale niewiele się zmieniła. Mamy problemy z przedmiotami i naukami ścisłymi, a motywacje do zajmowania się sprawami naukowymi nie są zbyt zachęcające. Chodzi nie tylko o wynagrodzenia, ale też o regulacje dotyczące statusu młodych pracowników naukowych. Jest jeszcze sporo do zrobienia, chociaż trzeba przyznać, że w ostatnich latach w Polsce wiele w tym zakresie zrobiono. Mogę wymienić chociażby środki finansowe adresowane do młodych pracowników nauki na realizację projektów badawczych, czy też stypendia dla podejmujących studia na kierunkach ścisłych. W Unii Europejskiej finansowane są projekty związane z mobilnością kadr. Sprzyjają one zbieraniu doświadczeń w innych ośrodkach naukowych poza macierzystą uczelnią i krajem. Niedawno obchodziliśmy Dzień Edukacji Narodowej. Proszę powiedzieć, czy łatwo jest dzisiaj zostać dobrym nauczycielem? Wbrew pozorom wcale nie jest to takie łatwe. Nie każdy ma predyspozycje do bycia nauczycielem. Ważne są zarówno kompetencje w zakresie psychologii, jak i nowoczesna, aktualna wiedza wyniesiona z uczelni. Nauczyciel musi umieć ułożyć sobie właściwe relacje z uczniami, zainteresować ich przedmiotem, pobudzać ciekawość, czynić ich kreatywnymi. To wymaga specjalnego podejścia i ogromnego wysiłku. Dzisiaj mamy sytuację szczególnie trudną, jeżeli chodzi o możliwość podjęcia pracy przez kończących studia pedagogiczne. Ze względów demograficznych znacząco spada liczba młodzieży, więc nauczycieli ra- czej się zwalnia, niż przyjmuje do pracy. Młodzi nauczyciele, nawet świetnie przygotowani, mają trudności ze znalezieniem pracy. Pomimo to nadal jest bardzo duże zainteresowanie studiami pedagogicznymi. Dodam jeszcze, że w Polsce nie brak wielu bardzo dobrych nauczycieli. Przewodnicząc Kapitule ds. Honorowych Profesorów Oświaty, działającej przy ministrze edukacji, mam możliwość oceniania wniosków i dorobku nauczycieli – u wielu jest on imponujący. Co sądzi Pan o obecnej sytuacji nauczania języka kaszubskiego? Warunki prawne i finansowe nauczania języka są bardzo dobre. Jednak aby móc je w pełni wykorzystać, trzeba pamiętać o dwóch istotnych elementach. Pierwszy, to przygotowanie odpowiedniej liczby nauczycieli. Jest lepiej, niż było 10–12 lat temu, ale wciąż jest ich za mało. Znam takie przypadki, jak chociażby w Szkole Podstawowej nr 1 w Rumi, gdy bardzo trudno było znaleźć nauczyciela chcącego podjąć pracę. Drugi element wiąże się z pobudzaniem zainteresowania językiem wśród młodzieży i rodziców, z przekonaniem ich, jak ważna jest edukacja regionalna, której istotną część stanowi język kaszubski. To nasza kultura i nasze dziedzictwo, w to warto inwestować. Trzeba zachęcać np. poprzez zabawę, poprzez organizowanie różnego rodzaju konkursów. Sprzyja temu także umieszczanie nazw miejscowości w języku kaszubskim. Warunki mamy zatem odpowiednie, a reszta zależy od nas samych. Rozmawiała Katarzyna Główczewska pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:22 Przyjaciel Skra Ormuzdowa 2011 „wysłannika Ormuzda” Drëch „Òrmùzdowégò pòsélca” ANDRZEJ BUSLER Człowiek skromny i pracowity. Chemik, bibliofil, miłośnik kaszubszczyzny i regionalista, działacz gdańskiego oddziału ZKP. Tak najkrócej można by opisać Jerzego Nacla – laureata Skry Ormuzdowej 2011. Człowiek skrómny i robòcy. Chemik, miłotnik ksążczi, rozlubiony w kaszëbiznie i regionie, dzejôrz gduńsczégò partu KPZ. Tak krótkò rzekłszë, bë mógł òpisac Jerzégò Nacla – ùczestnionégò Skrą Òrmùzdową 2011 rokù. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 15 15 2012-10-30 16:46:24 Òrmùzdowô Skra 2011 rokù Wspólne drogi z Wojciechem Kiedrowskim Podczas uroczystości wręczenia Skier Ormuzdowych, która odbyła się 14 lutego br. w Ratuszu Starego Miasta w Gdańsku, Jerzy Nacel ze wzruszeniem wspominał nieżyjącego przyjaciela Wojciecha Kiedrowskiego, trafnie nazwanego przez Kazimierza Ostrowskiego (w jednym z artykułów) – wysłannikiem Ormuzda. To dzięki niemu przed laty wrócił na kaszubską stegnę. Drogi dwóch przyjaciół krzyżowały się wielokrotnie. Urodzili się w tym samym roku – 1937 – i młodość spędzili w Kartuzach. Rodziny Jerzego Nacla i Wojciecha Kiedrowskiego łączą podobne smutne wojenne losy. Ich ojców zamordowali hitlerowcy. Ojciec Jerzego – Paweł Nacel pochodzący z Kociewia i należący w okresie międzywojennym do Polskiego Związku Zachodniego, został rozstrzelany 14 września 1939 roku niedaleko Kartuz wraz z sześcioma innymi Polakami, także mieszkańcami tego miasta. Dziś o tym tragicznym wydarzeniu przypomina obelisk z nazwiskami pomordowanych. Matka Jerzego i jego brata Henryka – Marta Nacel (Kaszubka z Klukowej Huty) zdołała przetrwać z dziećmi wojenną zawieruchę dzięki pomocy rodziny. Po wojnie Jerzy i Wojciech uczęszczali do tej samej klasy w Szkole Podstawowej w Kartuzach. Ponownie znaleźli się w jednej klasie w kartuskim Liceum im. Hieronima Derdowskiego. Jerzy Nacel, wspominając ten okres, mówi, że jedyną widoczną oznaką kaszubskości w tej szkole był portret Hieronima Derdowskiego wiszący w holu. Nauczyciele byli w większości spoza terenu Kaszub, o historii i kulturze tego regionu nie wspominano podczas lekcji – dodaje. Po maturze wybrali tę samą uczelnię, Pòspólné drodżi z Wòjcechã Czedrowsczim Òb czas ùroczëznë wrãcziwaniô Skrów Òrmùzdowëch, jakô mia môl 14 gromicznika latoségò rokù w Rôtëszu Stôrégò Miasta we Gduńskù, Jerzi Nacel ze wzrëszenim wspòminôł nieżëjącégò drëcha Wòjcecha Czedrowsczégò, ùdało pòzwónégò przez Kadzmierza Òstrowsczégò (w jed nym z artiklów) – pòsélcã Òrmùzda. To za jegò sprawą przed latama wrócył na kaszëbską stegnã. Drodżi dwùch drëchów parłãcziłë sa wiele razy. Ùrodzëlë sã tegò samégò rokù – 1937 – i młodectwò spãdzelë w Kartuzach. Rodzëznë Jerzégò Nacla i Wòjcecha Czedrowsczégò parłãczą juwerné smùtné wòjnowé kawle. Jich òjców zamòrdowelë hitlerowcë. Òjc Jerzégò – Paweł Nacel – pòchôdający z Kòcewiégò i przënôleżący w midzëwòjnowim cządze do Pòlsczégò Zôpadnégò Związkù, béł stracony (zastrzélony) 14 séwnika 1939 rokù niedalek Kartuz razã z szesc jinszima Pòlôchama, téż mieszkańcama tegò miasta. Dzys wdôrã tegò tragicznégò zdarzeniô je òbelisk z nôzwëskama pòmòrdowónëch. Mëmce Jerzégò i jegò brata Henrika – Marce Nacel (Kaszëbce z Klëkòwi Hëtë) ùdało sã przetrzëmac z dzecama wòjnową chajã przë pòmòcë rodzëznë. Pò wòjnie Jerzi i Wòjcech chòdzëlë do ti sami klasë w Spòdleczny Szkòle w Kartuzach. Znôwù nalezlë sã w jedny klase w kartësczim Liceùm miona Heronima Derdowsczégò. Jerzi Nacel, wdôrzającë nen cząd, gôdô, że jedną le widzawną òznaką kaszëbskòscë w ti szkòle béł pòrtret Heronima Derdowsczégò, co wisôł w przechòdze. Szkólny bëlë we wikszoscë nié z Kaszëb, ò historii i kùlturze tegò regionu sã nie gôdało na ùczbach – dodôwô. Pò maturze wëbrelë tã samã ùczbòwniã, Gduńską Pòlitechnikã (GP). Jerzi Nacel rozpòczął sztudérowanié na Wëdzélu Chemii GP. Nen czas to pòspólné dzejanié w Klubie Sztudérów Òrmùzd, założonym przez Wòjcecha Czedrowsczégò. Ze skòmą dobiwca Skrë Òrmùzdowi 2011 rokù wspòminô sztudencczé wanodżi szëkòwóné przez nôleżników tegò klubù. Prowôdnik, chemik, antikòmùnista Ju za młodëch lat Jerzi Nacel béł przëstójnikã bògaceniô swòji wiédzë przez rézowanié. Òb czas sztudérowaniô jakno prowôdnik PTTK przëbliżôł wanożnikóm snôżotã Trójgardu. Pò dwùch latach ùczbë na GP przeniósł sã na Wëdzél Farmaceùticzny Akademii Mediczny we Gduńskù. Pò ji skùńczenim zrzesził swòje warkòwé żëcé z Akademią, òstôł ji didakticznym prôcownikã. Akademicczim szkólnym béł do 2003 rokù. Przez wiele lat pògłãbiwôł swòjã chemiczną wiédzã, m.jin. zajimôł sã badérowaniama nad syntezą léków dlô starogardzczi Pòlpharmë. Je wespółaùtorã ksążczi Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, chtërna wëszła drëkã w 2000 rokù. Òpùblikòwôł wiele artiklów ò dzejach kartësczégò aptékarstwa w pismionach „Dziennik Bałtycki” i „Gazeta Kartuska”. Za to dzejanié dostôł m.jin. Nôdgrodã Bùrméstra Kartuz. Wiele dało sã zrobic we warkòwim dzejanim, równak òsoblëwie w pierszich latach, wielerazowò nie bëło mie letkò 16 pomerania_listopad_2012new.indd 16 Zakończenie Szkoły Podstawowej. Jerzy Nacel drugi z lewej w górnym rzędzie, Wojciech Kiedrowski w tym samym rzędzie – drugi z prawej. Fot. z archiwum Jerzego Nacla pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:24 Skra Ormuzdowa 2011 Politechnikę Gdańską. Jerzy Nacel rozpoczął studia na Wydziale Chemicznym PG. Ten czas to wspólna działalność w Klubie Studentów Ormuzd, założonym przez Wojciecha Kiedrowskiego. Z nostalgią laureat Skry Ormuzdowej 2011 wspomina studenckie wanogi organizowane przez członków tego klubu. Przewodnik, chemik, antykomunista Już w młodości Jerzy Nacel był zwolennikiem wzbogacania swej wiedzy poprzez podróżowanie. W czasach studenckich jako przewodnik PTTK przybliżał turystom piękno Trójmiasta. Po dwóch latach nauki na PG przeniósł się na Wydział Farmaceutyczny Akademii Medycznej w Gdańsku. Po jej ukończeniu związał się z Akademią zawodowo, został jej pracownikiem dydaktycznym. Nauczycielem akademickim był do 2003 roku. Przez wiele lat pogłębiał swą wiedzę chemiczną, m.in. zajmował się badaniami nad syntezą leków dla starogardzkiej Polpharmy. Jest współautorem Encyklopedii zielarstwa i ziołolecz- nictwa, która ukazała się w roku 2000. Opublikował sporo artykułów o historii kartuskiego aptekarstwa w „Dzienniku Bałtyckim” oraz „Gazecie Kartuskiej”. Za tę działalność otrzymał m.in. Nagrodę Burmistrza Kartuz. Wiele udało się zrobić w pracy zawodowej, jednak szczególnie w pierwszych latach, wielokrotnie nie było mi łatwo z moimi poglądami. Zawsze byłem antykomunistą i przeciwnikiem systemu socjalistycznego. Takie były i są moje poglądy – podsumowuje. W czasach stanu wojennego organizował pomoc materialną dla prześladowanych i pozbawionych pracy przez władze komunistyczne. Powrót na kaszubską stegnę Od czasów studenckich minęło prawie pół wieku. Pewnego dnia, w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, spotkał swojego dawnego kolegę ze szkolnej ławy – Wojciecha Kiedrowskiego. A on zachęcił Jerzego Nacla, by wrócił na kaszubską stegnę. Szczególnie w początkowym okresie Wojtek był dla mnie świetnym sëniãtëch òd robòtë przez kòmùnisticzné przédnictwò. Przë òdsłoniãcym tôflë ùwdôrzający pierszą aptékã w Kartuzach. Òdj. z archiwùm Jerzégò Nacla z mòjima pòzdrzatkama. Jô béł wiedno antikòmùnistą i procëmnikã socjalisticznégò systemù. Taczé bëłë i są mòje pòzdrzatczi – pòdczorchiwô. W cządze wòjnowégò stanu szëkòwôł materialné wspiarcé dlô przesladowónëch i òd- Z nowa na kaszëbsczi stegnie Òd sztudencczich czasów minãło prawie pół wiekù. Jednégò dnia, w drëdżi pòłowie dzewiãcdzesątëch lat ùszłégò stolecégò, pòtkôł swòjégò dôwnégò drëcha ze szkòłowi ławë – Wòjcecha Czedrowsczégò. A nen zachãcył Jerzégò Nacla, żebë pòwrócył na kaszëbską stegnã. Òsoblëwie na zôczątkù Wòjk béł dlô mie bëlnym dorôdcą i szkólnym kaszëbiznë, prowadzącë mie przez zôkòla regionalizmù – wdôrziwô Nacel. Jem sã zrzesził z kaszëbską wespòlëzną, co dzejała przë kòscele sw. Jana we Gduńskù. Zaczãło sã òd szëkòwóny przez Eùgeniusza Prëczkòwsczégò mszë swiãti z kaszëbską lëturgią słowa. Pózni przëszedł czas na pòstãpné ùdbë i jich realizacjã. Dzys, pò czilenôsce latach spòlëznowi robòtë, Jerzi Nacel je jednym z liderów kaszëbsczi wespòlëznë. Je wôrt przëbôczëc, że to prawie Jerzi Nacel béł jednym z ùdbòdôwców ùmieszczeniô tôflë z mòdlëtwą „Òjcze nasz” pò kaszëbskù w kòscele Pater pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 17 Często jest animatorem spotkań na temat Kaszub. Fot. z archiwum Jerzego Nacla doradcą i nauczycielem kaszubszczyzny, prowadząc mnie przez meandry regionalizmu – wspomina Nacel. Związałem się ze wspólnotą kaszubską działającą przy kościele św. Jana w Gdańsku. Zaczęło się od organizowania przez Eugeniusza Pryczkowskiego mszy świętej z kaszubską liturgią słowa. Później przyszedł czas na dalsze pomysły i ich realizację. Dziś, po kilkunastu latach społecznej pracy, Jerzy Nacel jest jednym z liderów tej kaszubskiej wspólnoty. Warto przypomnieć, że to właśnie Jerzy Nacel był jednym z pomysłodawców Noster, òb czas słôwny pielgrzimczi Kaszëbów do Zemi Swiãti w 2000 rokù. Na szlach ti ùdbë i ji aùtora mòże trafic w archiwalnëch numrach „Nordë” – kaszëbsczégò dodôwkù do gazétë „Dziennik Bałtycki”. W tim samim rokù dobiwca Skrë Òrmùzdowi 2011 òstôł nôleżnikã gduńsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Sétmë lat pózni òbjął stanowiszcze jegò sekretérë, a w dérëjący kadencji je nôleżnikã Zarządu KPZ Gduńsk. Z jegò inicjatiwë bëła òdsłoniãtô tôfla ùwdôrzającô pierwòszną lokalizacjã Tôrgù Kaszëbsczégò we Gduńskù. Wchôdającë na nowò na kaszëbską darżëcã, wrócył téż do kaszëbsczégò jãzëka. W swòjim dodomie czuł tã mòwã kòżdégò dnia òd matczi i dzélu familii. Pózni, pò zamieszkanim we Gduńskù, ju le tej sej. Równak melodiô jãzëka wësësónô z mlékã mëmczi òstôwô na wiedno w najim môgù, a mòże w sercu… Pò tëli latach nie bëło letkò z nowa ùżëwac kaszëbiznë, tim barżi, że na swiece wiele sã zmieniło przez slédné pół wiekù. Chto pierwi czuł ò internece, kòmpùtrach, mòbilkach? 17 2012-10-30 16:46:24 Òrmùzdowô Skra 2011 rokù umieszczenia tablicy z modlitwą „Ojcze nasz” po kaszubsku w kościele Pater Noster, podczas słynnej pielgrzymki Kaszubów do Ziemi Świętej w 2000 roku. Na ślad tego pomysłu i jego współautora natrafiamy w archiwalnych numerach „Nordy” – kaszubskiego dodatku do „Dziennika Bałtyckiego”. W tym samym roku laureat Skry Ormuzdowej 2011 wstąpił do gdańskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Siedem lat później pełnił funkcję jego sekretarza, a w obecnej kadencji jest członkiem Zarządu ZKP Gdańsk. Z jego inicjatywy odsłonięto tablicę upamiętniającą dawną lokalizację Targu Kaszubskiego w Gdańsku. Ponownie wstępując na kaszubską drogę, wrócił także do języka kaszubskiego. W swoim rodzinnym domu słyszał tę mowę codziennie z ust matki i części rodziny. Później, po osiedleniu się w Gdańsku, niestety rzadziej. Jednak melodia języka wyssana z mlekiem matki pozostaje na zawsze w naszym umyśle, a może w sercu... Po tylu latach nie było łatwo zacząć się posługiwać kaszubszczyzną, tym bardziej, że na świecie wiele zmieniło się przez ostatnie pół wieku. Kto słyszał kiedyś o internecie, komputerach, telefonach komórkowych? Jak je nazwać po kaszubsku? W Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim powróciłem do rodny mòwë. Sporo ćwiczyłem w samotności, czytając na głos całe rozdziały powieści o Remusie, nagrywałem swój głos. Odsłuchując tego później, starałem się wychwytywać błędy – wspomina Jerzy Nacel. Dziś płynnie mówi w matczynej mowie, wielokrotnie uczestniczy w oprawach mszy świętej z kaszubską liturgią słowa. Kaszubsko-pomorski bibliofil Obecnie trwają prace nad wydaniem jego książki dotyczącej chemii. Tym razem język kaszubski zaistnieje w dziele związanym nie z wiedzą humanistyczną, lecz z naukami ścisłymi. Od blisko dwudziestu lat Jerzy Nacel jest mieszkańcem gdańskiej dzielnicy Jasień, w której mieszka wielu Kaszubów. Regały w jego pracowni uginają się od regionalnej literatury. Do perełek w jego księgozbiorze należą pierwsze, przedwojenne wydania epopei kaszubskiej Żëcé i przigòdë Remùsa. Pasja głos. Pózni jem tegò słëchôł i miôł starã wëchwëcëc wszëtczé fele – wspòminô Jerzi Nacel. Dzys głôdkò pòsługiwô sã mòwą matczi, wielerazowò je bëtnikã òprawów mszów swiãtëch z kaszëbską lëturgią słowa. Dzél lëstu Wòjcecha Czedrowsczégò do Jerzégò Nacla z 1959 r. Jak je nazwac pò kaszëbskù? W Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim jô sã copnął do rodny mòwë. Dosc tëli jem cwicził w sómnoce, czëtającë w głos całé rozdzéle romana ò Remùsu, nagriwôł jem swój 18 pomerania_listopad_2012new.indd 18 Kaszëbskò-pòmòrsczi biblofil Terôczasno trëwają prôce nad wëdanim jegò ksążczi tikający sã chemii. Tą razą kaszëbsczi jãzëk bãdze miôł swòje bëcé w dokazu sparłãczonym nié z hùmanisticzną wiédzą, le z nôùkama matematiczno-nôtërnyma. Òd prawie dwadzesce lat Jerzi Nacel je mieszkańcã gduńsczégò dzélu miasta – Jasenia, gdze mieszkô wiele Kaszëbów. Pòlëce w jegò warkòwni ùdżibają sã òd regionalny lëteraturë. Do perlów w jegò knégòzbiérze nôleżą pierszé, przedwòjnowé wëdania kaszëbsczi epòpeji Żëcé i przigòdë Remùsa. Biblofilskô pasjô Nacla je widzec téż w artiklach pùblikòwónëch w cządnikù „Pomerania”, gdze wiele razy dôwôł tekstë ò kaszëbsczich szlachach òdkrëwónëch w rozmajitëch òbrëmiach. bibliofilska Nacla przejawia się także w artykułach publikowanych w „Pomeranii”, w której wielokrotnie zamieszczał teksty o kaszubskich śladach odkrywanych w różnych dziedzinach. Rok temu zorganizował wyjazd gdańskich Kaszubów na Litwę. Głównym punktem tej wycieczki było przekazanie kaszubskiej wersji Pana Tadeusza wileńskiemu Muzeum im. Adama Mickiewicza. Ze skromności nie wspomina o tym, że kilkakrotnie sponsorował wydania kaszubskich książek. Ostatnią kaszubską inicjatywą Jerzego Nacla jest doprowadzenie do uroczystego przekazania repliki figurki Matki Boskiej Sianowskiej jego jasieńskiej parafii – kościołowi pw. Błogosławionej Doroty z Mątew. Tę piękną replikę wykonał kaszubski rzeźbiarz Czesław Birr. Czy ma jakieś marzenia? Chciałbym upamiętnić i rozpropagować dawne nazewnictwo jednej z kluczowych arterii Gdańska, Traktu Konnego, w dawnych czasach nazywanego potocznie Kaschubischen Weg (Kaszubską Drogą). Życzymy Jerzemu Naclowi, aby i ten jego pomysł doczekał się realizacji. Rok temù przëszëkòwôł rézã gduńsczich Kaszëbów na Litwã. Przédnym pùnktã ti wanodżi bëło przekôzanié kaszëbsczi wersji Pana Tadeùsza wileńsczémù Mùzeùm miona Adama Mickewicza. Ze skrómnotë nie wspòminô ò tim, że czile razy béł spònsorã wëdôwaniô kaszëbsczich ksążków. Slédnym kaszëbsczim ùmëslënkã Jerzégò Nacla je doprowadzenié do ùroczëstégò przekôzaniô repliczi figùrczi Matczi Bòsczi Swiónowsczi jegò jaseńsczi parafii – kòscołowi pw. Błogòsławiony Dorotë z Mątew (w chtërnym òna òsta pòswiãconô 6 rujana, ò czim piszemë w Klëce – dopisënk redakcje). Nã snôżą replikã przëszëkòwôł kaszëbsczi żłobiôrz Czesłôw Birr. Czë mô jaczés marzenia? Bëm chcôł ùwiecznic i rozpòmiónowac dôwné pòzwë jedny z przédnëch arteriów Gduńska, Kónnégò Traktu, w dôwnëch czasach zwónégò w prostim jãzëkù Kaschubischen Weg (Kaszëbską Dargą). Żëczimë Jerzémù Naclowi, żebë i ta dejô sã zjiscyła. Tłomaczenié Danuta Pioch pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:25 pomorskie historie Opowieść o zapomnianym Kaszubie (część 2) Jeszcze trzy dziesięciolecia temu Tadeusz Bolduan umieszczał jego biogram w projektowanym „Kaszubskim słowniku biograficznym”. Dziś nawet członkowie najbliższej rodziny niewiele potrafią o nim powiedzieć. W części winien jest temu sam bohater niniejszego artykułu – Wiktor Zarach – bo w różnych okresach życia celowo koloryzował i wyolbrzymiał jedne elementy swojej drogi życiowej, a pomniejszał czy pomijał inne. B O G U S Ł AW B R E Z A Wygrana bitwa w przegranej kampanii Dwadzieścia pięć lat po wojnie Wiktor Zarach tak opisywał, jak spędził ostatnie godziny pokoju: „W nocy dnia 31 sierpnia 1939 r. na 1 września 1939 r. przyjechałem na stację Chojnice, gdzie stwierdziłem, że pociągi tranzytowe z Firchau do Malborga [tak w oryginale – BB] nie są z Niemiec wysyłane, co słusznie wzbudziło podejrzenie, że wybuch wojny jest bliski. Wydałem wtedy ówczesnemu zawiadowcy stacji ob. Janowi Mokwie szczegółowe instrukcje o konieczności nawiązania łączności z Dowództwem Wojskowym na wypadek zauważenia jakichkolwiek ruchów podejrzanych w rejonie torów prowadzących ku granicy niemieckiej”. To zarządzenie bohatera niniejszego artykułu miało się przyczynić do wzmożenia czujności chojnickich kolejarzy, co zaowocowało odparciem przez polskich żołnierzy niemieckiego pociągu pancernego, który wczesnym rankiem 1 września wtargnął na stację w Chojnicach. Jest oczywiste, dlaczego W. Zarach przytoczył akurat to wspomnienie. Chciał, by potomni zauważyli jego wkład w ten, stosunkowo często opisywany przez polskich historyków, krótkotrwały triumf polskiego oręża w zakończonej klęską kampanii wrześniowej. Zapewne też nie mógł przy- Kurs haftu – Koscierzyna 1927 r. Krzyżykiem zaznaczona Jadwiga Zarach (z domu Koska). pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 19 toczyć więcej podobnych wydarzeń ze swoim udziałem. Wraz z wycofującymi się z Pomorza oddziałami armii „Pomorze” przybył do Warszawy. Tutaj został zdemobilizowany i najprawdopodobniej przed nacierającymi wojskami niemieckimi udał się w kierunku wschodniej granicy ówczesnego państwa polskiego. Dotarł aż do Łunińca na dzisiejszej Białorusi. O pobycie w tej miejscowości nie opowiadał, musiałby przecież wspomnieć o wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski, a to nie był wdzięczny temat w polskich powojennych realiach przed rokiem 1989. Odważny księgowy Z Łunińca Wiktor Zarach wrócił na Pomorze. W Bydgoszczy dowiedział się od znajomych, że w Chojnicach był poszukiwany przez okupacyjną policję. Wiedział już, czym to grozi. Nie wrócił więc do Chojnic, lecz zaczął się ukrywać u krewnych żony w powiecie kościerskim. Aresztowany, został umieszczony w areszcie w Wysinie, z którego po dwóch dniach – jak wspominał – zbiegł z jednym z mieszkańców pobliskiej Iłownicy. Schronił się na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Istnieje również inna wersja tych wydarzeń. Według niej po prostu został tam wysiedlony przez hitlerowskie władze, tak jak wielu innych polskich mieszkańców powiatu kościerskiego. Niewątpliwie Niemcy nie poznali jego prawdziwej tożsamości, bo ją ukrywał, podszywając się pod swojego młodszego brata, Alberta Saracha. Zarówno podczas okupacji, jak i w początkowym okresie 19 2012-10-30 16:46:25 pomorskie historie po wyzwoleniu posługiwał się dokumentami wystawionymi na jego nazwisko. Początkowo przebywał w Jurkach w podwarszawskim powiecie grójeckim. Następnie przeniósł się do wsi Sucha w gminie Białobrzegi Radomskie. (Po wojnie – przez dwa lata – ta gminna miejscowość była jedyną w Polsce wsią, która była też siedzibą powiatu). Tutaj znalazł zatrudnienie w miejscowym majątku – będącym pod zarządem SS – jako księgowy. Pozwoliło mu to na sprowadzenie najbliższej rodziny, ewakuowanej z Chojnic w ostatnich dniach sierpnia 1939 r. w głąb Polski. Pracę ułatwiła mu świetna znajomość języka niemieckiego i niemieckiej psychiki. Zachowane dokumenty ujawniają, że stać go było – jako polskiego pracownika – na wręcz niezwykłą w ówczesnej sytuacji cywilną odwagę, a nawet na publiczne przeciwstawienie się żądaniom niemieckich pracodawców, i to w mundurach SS. Gdy jednak nie pozdrowił Niemca i odmówił niezwłocznego okazania dokumentów w trakcie kontroli, podnosząc liczne zastrzeżenia formalne, został dotkliwie pobity, stracił kilka zębów i omal nie trafił do obozu koncentracyjnego. dowódcą „grupy w Suchej”. Przyjął pseudonim „Rotkiw”, od swojego prawdziwego imienia Wiktor czytanego od końca. Z działalności podziemnej najbardziej zapamiętał dwa wydarzenia. Jednym z nich było zdobycie pieniędzy na potrzeby organizacji poprzez sprzedaż płodów rolnych z magazynów SS pod fikcyjnymi nazwiskami okolicznych chłopów. Drugim – uczestniczenie w 1943 r. w nieprzyjemnej akcji ogolenia głowy właścicielce sąsiedniego majątku, żonie polskiego oficera będącego w niewoli, która współżyła z niemieckim urzędnikiem. Po wojnie szczycił się jednak bardziej – całkiem zasadnie – czym innym. Wspólnie z żoną z narażeniem życia od 1943 r. do 1945 r. ukrywał i utrzymywał Żydówkę, Irenę z Kelhofferów Zielińską. Ostatnie miesiące okupacji – nadal działając w konspiracji – spędził w majątku w Złotym Potoku, w powiecie częstochowskim (w XIX w. stanowiącym własność Zygmunta Krasińskiego). Tutaj, 16 stycznia 1945 r., zastało go „wyzwolenie” przez Armię Czerwoną. Jak można przypuszczać z powodu swojej przynależności do AK, został aresztowany przez tworzącą się Milicję Obywatelską. Zwolniony 12 lutego 1945 r., jeszcze w tym miesiącu powrócił na Pomorze. Natychmiast znalazł zatrudnienie – co można uznać za miarę jego operatywności – w zarządzie upaństwowionych majątków ziemskich w powiecie sępoleńskim: Iłowie, Komierowie, Rogalinie, Sośnie i Skarpie. Uprawnione jest stwierdzenie, że wszedł w skład ówczesnej elity władzy tego powiatu, pełniąc także inne funkcje, w tym przewodniczącego Rady Nadzorczej „Samopomocy Chłopskiej” w Sępólnie oraz członka tamtejszego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. W powiecie sępoleńskim był też „czynnym członkiem Milicji Obywatelskiej” i w tym charakterze przyczynił się do uwolnienia dwóch funkcjonariuszy bezpieczeństwa, ujętych przez jedną z działających wtedy grup przeciwników ustroju socjalistycznego i polityczno-militarnej dominacji Związku Radzieckiego. Od AK do MO W 1942 r. wstąpił do Armii Krajowej, był nawet w jej strukturach Nie chciał zdejmować krzyży W 1948 r. przeprowadził się do Chojnic, gdzie był kierownikiem Cen- Wiktor Zarach 20 pomerania_listopad_2012new.indd 20 trali Rybnej oraz prezesem Rejonowej Spółdzielni Ogrodniczej. W tym mieście udzielał się też w działalności Polskiej Partii Socjalistycznej, której był członkiem od 1945 r. Pełnił w niej między innymi funkcję przewodniczącego Koła Miejskiego. Jednak już w 1948 r. został z niej wykluczony „za odchylenia prawicowe”, co według relacji córki oznaczało sprzeciw wobec zdejmowania krzyży z pomieszczeń budynków użyteczności publicznej. Od tej decyzji wnieśli sprzeciw pracownicy Centrali Rybnej, a on sam bezskuteczne odwołanie. Miało to ważkie konsekwencje dla jego dalszych losów. Jego temperament nie pozwolił mu trzymać się daleko od polityki. Swoją aktywność na tym polu zaczął realizować w jednym ze stronnictw satelickich PZPR – Stronnictwie Demokratycznym (SD). Po raz kolejny zmienił miejsce zamieszkania. W 1950 r. osiadł w Koszalinie. Pełnił tam kilka funkcji kierowniczych, w tym kierownika działu budownictwa i inwestycji w Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego, dyrektora Koszalińskich Zakładów Gastronomicznych, zastępcy kierownika Wydziału Budownictwa Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. Był członkiem Prezydium Miejskiego Frontu Jedności Narodu, Prezydium Wojewódzkiego Komitetu SD, wieloletnim radnym miejskim, nadal udzielał się w organizacjach spółdzielczych. W prasie koszalińskiej publikował artykuły, które choć w socjalistycznej otoczce ideologicznej, jednak poruszały rzeczywiste ówczesne problemy społeczno-gospodarcze, jak wolne tempo odgruzowywania Koszalina, kłopoty z naprawą sprzętu rolniczego itp. Twórca TRZZ Chociaż z dzisiejszej perspektywy może się to wydać zaskakujące, jednak za swój największy – kto wie, czy nie życiowy – sukces uznał w tym czasie wkład, jaki podobno włożył w zainicjowanie powstania Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich (TRZZ). Wszystko zaczęło się w 1956 r., gdy jako przewodniczący delegacji Miejskiego Frontu Jedności Narodu wygarnął Przewodniczącemu Rady Państwa Aleksandrowi Zawadzkiemu błędy w zarządzaniu tzw. ziemiami odzyskanymi. Tak to pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:25 pomorskie historie opisywali pozostali członkowie delegacji: „Po zreferowaniu przez W. Zaracha sprawy zaniedbania i niewłaściwego, zdaniem delegacji, traktowania Ziem Zachodnich przez władze centralne, w wyniku czego dochodzi do większej dekapitalizacji istniejących nieczynnych obiektów przemysłowych, stagnacji życia gospodarczego, kulturalnego i społeczno-politycznego, rodzącego poczucie tymczasowości Ziem Zachodnich, i może być wykorzystane przez rewizjonistów niemieckich, Przewodniczący Rady Państwa zapytał, jak delegacja widzi perspektywę dalszego rozwoju gospodarczego i kulturalnego Ziem Zachodnich. Wtedy [...] W. Zarach przedstawił konkretny projekt i wysunął wniosek powołania odrębnej organizacji społecznej o krajowym zasięgu działalności, która zainteresowałaby całe społeczeństwo tak bogatą i złożoną problematyką Ziem Zachodnich”. Przez kolejne dziesięć lat W. Zarach bezskutecznie zabiegał, by władze centralne oficjalnie potwierdziły, że był pomysłodawcą założonego formalnie w 1957 r. TRZZ. Można przypuszczać, że przypisał mu co najmniej rolę i znaczenie przedwojennego Polskiego Związku Zachodniego. Nie przewidział, że organizacja ta zostanie jeszcze za jego życia rozwiązana, a niedługo po jego śmierci prawie całkowicie zapomniana. Nie można mu jednak odmówić odwagi w podnoszeniu niewygodnych dla socjalistycznych władz opinii i przebojowości w działaniu. Działacz społeczno-polityczny i współtwórca MPiMKP W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku zapadł na zdrowiu, na co dodatkowo nałożyły się problemy rodzinne. Przestał pracować zawodowo. Udało mu się uzyskać – w docenieniu jego zasług w działalności niepodległościowej i w pracy na ziemiach odzyskanych – rentę specjalną. Przeprowadził się do Wejherowa, gdzie kontynuował działalność publiczną. Był członkiem wielu organizacji, w tym władz powiatowych i wojewódzkich Spółdzielni Spożywców „Społem”, Frontu Jedności Narodu, Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, Zjednoczonego Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów. Należał też do aktywnych członków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, pełnił w nim między innymi funkcję przewodniczącego Głównego Sądu Koleżeńskiego. Na co dzień aktywnie udzielał się w oddziale wejherowskim tej organizacji, jak wspomina były jej prezes, Stanisław Pestka, był jego „dobrym duchem”. Nie zaprzestał też działalności politycznej. Był zastępcą przewodniczącego komitetu powiatowego SD. Kilkakrotnie został radnym powiatowym i przewodniczącym klubu radnych SD oraz pełnił kilka funkcji w ówczesnej radzie powiatu. Kiedy się przegląda protokoły z jej posiedzeń, uderza jego wyróżniająca aktywność. Zabierał często głos w bardzo różnorodnych sprawach nurtujących wtedy społeczność powiatową. Autor tego artykułu zwrócił szczególną uwagę na fakt, że to on pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 21 w 1968 r. zgłosił wniosek o przekazanie projektowanemu Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej (MPiMKP) w Wejherowie wolnego lokalu, by mogło ono zostać „uruchomione”. Ze specjalnego podziękowania, które otrzymał od pierwszego kierownika Muzeum Pawła Labudy, wynika, że udzielał się też w innych kwestiach związanych z powstaniem tej instytucji, należy więc go zaliczyć do jej współtwórców. Dowodzi to, że jest błędem ograniczanie grona twórców MPiMKP do członków jego Komitetu Organizacyjnego i ówczesnych luminarzy ruchu kaszubsko-pomorskiego. Otrzymał znaczną liczbę odznaczeń, wyróżnień i dyplomów, w tym Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Partyzancki, odznakę „Za zasługi w rozwoju województwa koszalińskiego”, „Zasłużonym Ziemi Gdańskiej”, „Zasłużony działacz Frontu Jedności Narodu”, „Zasłużony Działacz Ruchu Spółdzielczego”, medal „Zwycięstwa i Wolności 1945” i „30-lecia Polski Ludowej” oraz inne. Zmarł 4 sierpnia 1974 roku w Gdyni. Został pochowany w Wejherowie, jednak rok później rodzina przeniosła jego zwłoki na cmentarz w Koszalinie. Autor dziękuje rodzinie W. Zaracha – szczególnie córce Halinie Korczyńskiej z Koszalina i wnukowi Maciejowi Zarachowi z Rumi – za użyczone dokumenty, fotografie i udzielone relacje. 21 2012-10-30 16:46:25 mądrze zagospodarujmy Gdańsk Dzielnica, która czeka na lepsze czasy Biskupia Górka to oficjalnie śródmieście Gdańska. W rzeczywistości jest miejscem osobnym, oddzielonym od Głównego Miasta ruchliwą trasą WZ. Mało kto zapuszcza się tu bez potrzeby. W powszechnym wyobrażeniu nie ma nawet po co – bo bieda, bo alkohol i jest niebezpiecznie. Jeśli jednak uważniej przyjrzymy się tej dzielnicy, to okaże się, że może być perłą współczesnego Gdańska. MAREK ADAMKOWICZ Piękne dawne czasy Tym, co wyróżnia Biskupią Górkę, jest jej zabudowa. W odróżnieniu od historycznego centrum miasta, gdzie po 1945 r. trzeba było wszystko podnosić z ruin, tutaj zachowały się oryginalne budynki. Dziś nadają one dzielnicy niepowtarzalny klimat, choć jest to ledwie cień tego, co we Wspomnieniach gdańskiego bówki odmalował Brunon Zwarra. Dla Zwarry Biskupia Górka to „kraj lat dziecinnych”. Urodził się przecież na ulicy Biskupiej, na niej też dorastał. W czasach jego młodości okolicę zamieszkiwali głównie Niemcy albo zniemczeni Kaszubi. Byli to robotnicy i rzemieślnicy, ludzie niezamożni. Zwarra przywołuje ich z fotograficzną wręcz dokładnością. Równie wyraźne jest wspomnienie dawnych sklepów i zakładów, po których do dziś zachowały się pamiątki w postaci napisów na murach. Nawet jeśli nie czytało się Bówki, to samemu można odnaleźć adres przedwojennej piekarni, restauracji czy miejsca, w którym można było kupić mleko albo mydło. Gorzej, gdybyśmy mieli szukać boisk, których – według Brunona Zwarry – było na Biskupiej Górce aż pięć (do tego kilka mniejszych placyków). Przed wojną rozgrywano na nich mecze ligowe, dziś byłoby to już niemożliwe. W odróżnieniu od lat międzywojennych, trudno jest też spacerować wzdłuż fortyfikacji, chociaż stanowią 22 pomerania_listopad_2012new.indd 22 one wspaniały przykład architektury militarnej. Niestety, dziś są mocno zdegradowane, trudno więc się dziwić, że zamiast turystów częściej można tam spotkać bezdomnych. Wyjątek stanowią XIX-wieczne koszary, które częściowo zostały wyremontowane na potrzeby Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej (GWSH). Na marginesie świata Mieszkańcy Biskupiej Górki mówią, że czują się zapomniani. W ich dzielnicy czas zatrzymał się zaraz po wojnie, kiedy owszem, było tu pięknie, ale uroda w końcu przeminęła. Jedyną poważną zmianą, jakiej zaznali w minionych dziesięcioleciach, była budowa przelotowej trasy WZ, tyle że dla samej dzielnicy niekoniecznie przynio- sła ona korzyści. Zmieniła natomiast radykalnie północny skraj Biskupiej Górki, ponieważ podczas realizowania tej inwestycji zlikwidowano ul. Stawki. Zniknęły stojące przy niej domy, a także budynek dawnej szkoły powszechnej, w której miejscu (w przybliżeniu) znajduje się dzisiaj rondo Groddecka. Jak zauważa Krystyna Ejsmont, mieszkanka i radna dzielnicy Śródmieście, do której należy Biskupia Górka, rozpadające się domy to nie tylko sprawa estetyki. Kryją się za nim konkretne kłopoty. Niby mamy XXI wiek, a w wielu kamienicach ludzie wciąż korzystają ze wspólnych toalet – mówi. Do tego czynsze są tu porównywalne z tymi, jakie płaci się w śródmieściu, ale tym lepszym, na Głównym Mieście. A jakby tego było mało, są problemy społeczne, które Próby zaktywizowania mieszkańców Biskupiej Górki podjęło się Stowarzyszenie Waga, które ma swoją siedzibę w dawnym zakładzie fryzjerskim. Fot. Marek Adamkowicz pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:26 mądrze zagospodarujmy Gdańsk Gdańska widzianą właśnie z tego wzniesienia – wskazuje Jerzy Wołodźko, prezes Fundacji Karrenwall, która wydała album poświęcony wspomnianemu artyście. Dzisiaj powtórzenie tego ujęcia byłoby trudne, bo stoki Biskupiej Górki porastają drzewa. Krystyna Ejsmont zwraca uwagę, że warto byłoby przywrócić widok, który w niczym nie ustępuje temu, jaki roztacza się z Góry Gradowej. Konieczna byłaby jednak regulacja drzew, które notabene są samosiejkami. Warto byłoby też pomyśleć o budowie platformy widokowej. Zapewne byłaby ona kolejną atrakcją Gdańska. Atutem tej części Gdańska jest oryginalna, przedwojenna architektura. Fot. Marek Adamkowicz – o ile wiem – nie zostały dotychczas należycie zdiagnozowane. Odpowiedzialność za stan dzielnicy można zrzucać na władze, ale po części, zwłaszcza w kontekście sytuacji po 1990 r., można ją również wiązać z brakiem aktywności mieszkańców. O ile bowiem w innych dzielnicach gdańszczanie wzięli sprawy w swoje ręce, o tyle na Biskupiej Górce wciąż trzeba ich zachęcać, żeby zrobili coś dla siebie. Na szczęście pojawiły się jaskółki zmian. Jedną z nich jest Partnerstwo dla Biskupiej Górki. To przedsięwzięcie społeczne zrzeszające organizacje, instytucje, osoby prywatne, słowem rozmaite podmioty gotowe do pracy na rzecz urbanistycznej i społecznej rewitalizacji tej części Gdańska. W październiku minął rok od spotkania w siedzibie GWSH, podczas którego w szerokim gronie społeczników i przedstawicieli władz miasta zdefiniowano zadania, jakie należy wykonać na Biskupiej Górce. Stwierdzono, że przede wszystkim trzeba się zająć umocnieniem terenu i modernizacją kanalizacji (osuwające się skarpy zagrażają bytowi dzielnicy), tworzeniem wspólnot mieszkaniowych oraz rewitalizacją społeczną, czyli rozwiązaniem problemów ubóstwa, alkoholizmu, bezrobocia, przestępczości, wyuczonej i dziedziczonej niezaradności życiowej, a także eksmitowaniem tu mieszkańców z innych dzielnic, a więc tworzeniem swoistego getta. Ponadto zwrócono uwagę na konieczność partnerstwa społeczników i samorządu w działaniach zmierzających do aktywizacji i integracji mieszkańców. W ciągu roku, jaki minął od tamtego spotkania, dało się zauważyć, że na Biskupiej Górce wreszcie coś zaczęło się dziać – mówi Elżbieta Jachlewska, szefowa Stowarzyszenia Waga, które działa na rzecz równouprawnienia kobiet, ale też stara się ożywić Biskupią Górkę. Lokalni przewodnicy i przewodniczki oprowadzają po Biskupiej Górce, odbył się tu plener malarski, dwie wystawy, organizowane są warsztaty dla dzieci, mieszkańców i mieszkanek Biskupiej Górki. Drobnym, acz ciekawym przyczynkiem do rozbudzenia zainteresowania dzielnicą był projekt „Poczta z widokiem na Biskupią Górkę”. Akcja miała pomóc w wypromowaniu tej części Gdańska, a jednocześnie służyć podtrzymaniu tradycji epistolograficznej, którą w naszych czasach zastąpiło pisanie SMS-ów i maili – tłumaczy Elżbieta Jachlewska. Zaprosiliśmy ludzi do pisania i przysyłania nam pocztówek, w zamian otrzymywali oni korespondencję zwrotną. W ramach pocztowego projektu zorganizowane zostały specjalne warsztaty, które poprowadziła pisarka Barbara Piórkowska. Odbyła się też seria gier miejskich „Zaginiona przesyłka” oraz otwarto wystawę zdjęć Wojtka Ostrowskiego. Swoje fotografie dzielnicy sprzed 30 lat skonfrontował on z wykonanymi współcześnie. Ostrowski nie jest pierwszym fotografem, który zwrócił uwagę na walory widokowe Biskupiej Górki. Już w XIX wieku zrobił to Rudolf Theodor Kuhn. Kuhn spopularyzował panoramę pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 23 W oczekiwaniu na rok 2014 Urząd Miejski w Gdańsku przekonuje, że dzielnica doczeka się jeszcze lepszych czasów. Biskupia Górka jest ujęta w Lokalnym Programie Rewitalizacji, co oznacza, że dostrzegamy potrzebę rewitalizacji tej wartościowej, historycznej dzielnicy – informuje Anna Dobrowolska z biura prasowego UM. Już dziś, przy wsparciu środków finansowych z Urzędu Miasta Gdańska, realizowane są tzw. projekty miękkie, których celem jest m.in. promocja dzielnicy i walka z istniejącymi stereotypami. Jak tłumaczy Anna Dobrowolska, rewitalizacja obejmująca kompleksowe działania inwestycyjne i społeczne może rozpocząć się wtedy, gdy pojawi się nowa perspektywa pozyskania funduszy unijnych na ten cel. Najwcześniej będzie to możliwe po roku 2014 wraz z opracowaniem i upublicznieniem Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2014–2020. Obecnie na podstawie dostępnych materiałów i planowanej diagnozy społecznej dzielnicy jest opracowywana koncepcja programu rewitalizacji Biskupiej Górki – dodaje Dobrowolska. Już na tym etapie można powiedzieć, że brane są pod uwagę działania polegające na uzupełnianiu istniejących pierzei lub wprowadzaniu nowych zespołów zabudowy. W kręgu zainteresowań samorządu są też zabytki. To głównie fortyfikacje, unikatowy kościół menonicki oraz budynki mieszkaniowe o wartościach kulturowych, które tworzą klimat tego miejsca. Zasługują one nie tylko na ochronę i wyeksponowanie, ale też – w miarę możliwości – na udostępnienie zwiedzającym. 23 2012-10-30 16:46:26 To, które obiekty zostaną poddane pracom konserwatorskim i budowlanym, zależy od opracowywanych założeń programowych oraz wysokości przyznanych środków na realizację projektu rewitalizacyjnego. Młodzi z inwencją Niezależnie od planów miasta powstają kolejne pomysły na zagospodarowanie Biskupiej Górki. Niektóre pochodzą z konkursu „Fortyfikacje Gdańska i Pomorza. Kultura Autentyczności”, który w tym roku odbył się w Gdańsku już po raz trzeci. W rywalizacji zorganizowanej przez Centrum Informacji i Edukacji Ekologicznej (CIiEE) Gdańskiej Fundacji Wody udział wzięli studenci, absolwenci (do dwóch lat po ukończeniu studiów) oraz doktoranci uczelni wyższych, zarówno polskich, jak i zagranicznych. Ograniczenia kierunku studiów nie było, bo – jak podkreślają organizatorzy – ważna była interdyscyplinarność przedsięwzięcia. W konkursie chodziło o znalezienie ciekawych pomysłów na zagospodarowanie obiektów militarnych, czyli bastionów: Zbawiciela, Pośredniego oraz Ostroróg wraz z podziemną klatką schodową – tłumaczy Katarzyna Sulewska z CIiEE. Tak też się stało i jest szansa, że przynajmniej część z nich zostanie wzięta pod uwagę przy rewitalizacji. Wśród nagrodzonych koncepcji były plany zagospodarowania obiektów na salę kinowo-wykładową, pomieszczenia dla stowarzyszeń działających na Biskupiej Górce, amfiteatr, miejsce na ognisko, salę multimedialną, gdzie można się zapoznać z historią tej części Gdańska. Były też pomysły adaptacji terenu z naturalną regulacją zieleni poprzez... wypas kóz oraz wykorzystanie ich pożytków do stworzenia produktu regionalnego. W zwycięskim projekcie, przygotowanym przez Natalię Kowalską ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie i Bognę Mańkowską z Akademii Rolniczej w Krakowie, dodatkowo wyeksponowano elementy niderlandzkie, jakie wyróżniają fortyfikacje Biskupiej Górki. Wszystko to brzmi atrakcyjnie. Nasuwa się jednak pytanie: w jakim stopniu będzie to można zrealizować? 24 pomerania_listopad_2012new.indd 24 Republika gniewska 1919–1920 – najmniejsze państwo ówczesnego świata Przetrwała ponad pół roku. W jej skład wchodziły 102 miejscowości. Miała swojego prezydenta i własne wojsko. Republika gniewska była dla wielu Kociewiaków namiastką Polski, do której została włączona w styczniu 1920 roku. K R Z Y S Z T O F KO R DA Państwo polskie odrodziło się po zaborach w listopadzie 1918 roku, jednak w jego skład nie weszły ziemie byłego zaboru pruskiego. Poznaniacy chwycili za broń i sami wywalczyli sobie wolność oraz przyłączenie do państwa polskiego. Pomorzanie powstanie przygotowywali, ale nie doszło do jego wybuchu. Pozostali w państwie pruskim. Wyłom w murze zrobili mieszkańcy głównie lewobrzeżnej doliny dolnej Wisły. Polacy tam mieszkający ustanowili latem 1919 roku polską republikę z siedzibą w Gniewie. Wyłom w pruskim murze 18 listopada 1918 roku dla mieszkańców Gniewu i okolicznych wsi pewnie nie różniłby się niczym od poprzednich dni, gdyby nie jedno spotkanie... Otóż podczas odbytego wówczas zebrania kilkoro tamtejszych obywateli powołało polską Powiatową Radę Ludową na Gniew i okolicę. W jej skład weszli najaktywniejsi działacze polscy z okresu zaborów, wśród nich m.in. były poseł do parlamentu Rzeszy pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:26 historia Pomorza a Ksiądz Aleksander Kupczyński, wiceprezes Powiatowej Rady Ludowej w Gniewie. Fot. ze zbiorów Jana i Barbary Romeyko-Hurko z Gdańska ks. Antoni Wolszlegier, prezes towarzystw ludowych na Pomorzu ks. Aleksander Kupczyński, ks. Franciszek Filarski (od 1915 roku proboszcz w Dzierżążnie k. Gniewu), Paweł Tollik (dyrektor Banku Ludowego w Gniewie założonego w 1907 roku), Franciszek Czarnowski (ziemianin z Gniewskich Młynów) i Julian Piotrowski (ze Szprudowa). Rada stała się przedstawicielstwem polskiego społeczeństwa zamieszkałego na ziemi gniewskiej. Reprezentowała je w kontakcie z władzą niemiecką i stworzyła fundamenty pod przyszłą polską administrację. Straż Ludowa Polacy mieszkający w Gniewie i okolicznych wsiach zabiegali, szczególnie na przełomie roku 1918 i 1919, o powrót tych ziem do Polski, zwoływali wiece i wysyłali telegramy do wpływowych polityków, głów państw. Wystosowali apel m.in. do prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wilsona z prośbą o przyłączenie Gniewa, Opalenia, Smętowa, Walichnów i blisko 100 okolicznych wsi do Polski. Prezydent niewiele mógł, więc wzięli sprawy w swoje ręce. Członkowie wspomnianej wyżej rady ludowej – która pełniła funkcję ustawodawczą – stanowili polską władzę w tej części powiatu kwidzyńskiego, która znajdowała się po lewej stronie Wisły, i w kilku miejscowościach prawobrzeżnych (wchodzących w skład parafii Janowo i Tychnowy). Niemcom nie podobała się działalność garstki polskich aktywistów. Chcieli ograniczyć swobodę odbywania ich zebrań oraz zawiesić pracę organizacji polskich, przeprowadzali rewizje m.in. u członków rady, kilku zamierzano aresztować. Władzą wykonawczą na tym terenie stał się Franciszek Czarnowski. W czerwcu 1919 roku został powołany przez polski rząd, na mocy umowy z rządem niemieckim, na funkcję delegata rządowego przy niemieckim staroście, który stał na czele powiatu obejmującego swoim zasięgiem prawy i lewy brzeg Wisły, a więc i Gniew, i Kwidzyn. Był tubą, głosem polskich mieszkańców tego terenu i wykonywał ich wolę. A zatem w Gniewie były polskie władze: ustawodawcza i wykonawcza. Członkowie polskiej Powiatowej Rady Ludowej w Gniewie postanowili utworzyć także polskie wojsko. Do władz polskich w Gniewie i niemieckich w Kwidzynie wpływały skargi na niewłaściwe zachowanie niemieckiej straży granicznej, tzw. Grenzschutzu (rabunki, rozboje, bezpodstawne rewizje). Niemcy postanowili zatem wycofać z części powiatu kwidzyńskiego znajdującej się na lewym brzegu Wisły (tj. z ziemi gniewskiej) swoje wojsko, które uczyniło wiele krzywd Polakom – aby bardziej nie antagonizować lud- 430 km² republiki Ut worzenie 7 lipca 1919 roku straży ludowej na terenach powiatu kwidzyńskiego leżących na lewym brzegu Wisły stało się faktycznie początkiem republiki gniewskiej. A zatem od tego dnia aż do 27 stycznia 1920 roku Gniew i ziemia gniewska były Zamek, siedziba Powiatowej Rady Ludowej w Gniewie. Fot. Jacek Cherek pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 25 ności. Obawiali się także ewentualnej reakcji państw będących uczestnikami konferencji pokojowej w Paryżu na chuligańskie zachowania służb niemieckich. Udzielili więc zezwolenia polskiej radzie ludowej na zawiązanie straży ludowej, ale pod warunkiem utrzymywania jej na koszt Polaków. Po wycofaniu się niemieckiego Grenzschutzu Polacy w ciągu dwóch godzin (nieformalne przygotowania trwały już wcześniej) utworzyli straż ludową złożoną z 200 mężczyzn. Do ich zadań należały zapewnienie bezpieczeństwa publicznego i ochrona mienia obywateli oraz ochrona porządku publicznego. Dzięki temu społeczność w Gniewie miała sposobność, jak wspominał jeden z mieszkańców: oglądać w lipcu 1919 roku Wojsko Polskie, gdyż pod dowództwem p. por. Głowackiego ćwiczenia Straży Ludowej odbywały się w języku polskim, a Straż Ludowa występowała wszędzie publicznie jako Polska Organizacja Wojskowa. 25 2012-10-30 16:46:27 historia Pomorza quasi-państwem z Franciszkiem Czarnowskim na czele, potocznie zwanym prezydentem republiki, i członkami władzy ustawodawczej, a więc Powiatowej Rady Ludowej, której przewodniczył ksiądz Antoni Wolszlegier. W sk ład republi ki, której powierzchnia wynosiła 430 km², wchodziły 102 miejscowości: 82 na lewym brzegu Wisły i 20 na prawym brzegu (wsie z terenu parafii Janowo i Tychnowy). Miejscowości te należały do dwunastu parafii katolickich, ośmiu z dekanatu gniewskiego (Gniew, Dzierżążno, Wielki Garc, Lignowy, Piaseczno, Tymawa, Wielkie Walichnowy, Janowo), trzech z dekanatu nowskiego (Pieniążkowo, Kościelna Jania, Lalkowy), ponadto częścią republiki była także wieś Tychnowy z dekanatu kwidzyńskiego. Niemcy wycofali się z ziemi gniewskiej w lipcu 1919 roku, więc cała władza znalazła się w rękach polskich: prezydenta Franciszka Czarnowskiego, Powiatowej Rady Ludowej i straży ludowej, czyli wojska. Żołnierze przejęli od niemieckiego burmistrza Gniewu, kiedy opuszczał wraz z wojskiem miasto, 88 sztuk broni, a wcześniej sami pozyskali, nielegalnie, dodatkowe sztuki, które następnie przemycili do Gniewu. Armia republiki przypominała wojsko polskie. Umundurowanie miała poniemieckie, ale dystynkcje służbowe były polskie: żołnierze nosili polskie odznaki przy pruskich mundurach i czapkach. Na czapkach widniał polski orzeł. Czerwone otoki czapek zasłonięto szarą taśmą, wskutek czego przypominały maciejówki. Zamożniejsi żołnierze sprawili sobie na własny koszt rogatywki, których szyciem zajmował się m.in. gniewski krawiec Ksawery Zawadzki Straż miała stałe posterunki w Opaleniu, Kolonii Ostrowickiej, Smętowie, Gniewie, Walichnowach i Janiszewku. Funkcjonowały one całą dobę. Oprócz tego lotne patrole odwiedzały poszczególne miejscowości. Żołnierze straży 26 pomerania_listopad_2012new.indd 26 ludowej obserwowali, co się dzieje w republice, co robią Niemcy. A ci okradali teren z wszelkich bogactw, np. wycinali lasy. Zamierzali wywieźć drewno, żywność i maszyny. Siły porządkowe republiki gniewskiej wstrzymały jednak wywóz 16 wagonów. Warto tu wyjaśnić, że nazwa „republika gniewska” funkcjonowała potocznie, używali jej polscy mieszkańcy ziemi gniewskiej świadomi swojej autonomii. Określeniem „republika” posługiwali się także żołnierze niemieccy w odniesieniu do terenów rządzonych przez Polaków po zakończeniu I wojny światowej, a przed powrotem Pomorza do Polski. W dokumentach tworzonych przez polskie władze nie spotkałem się z tą nazwą. Jednak mieszkańcy ziemi gniewskiej używali tego określenia, a pamięć i o nim, i o samej republice gniewskiej przetrwała do czasów obecnych. Powrót do Polski Straż ludowa funkcjonowała dzięki ofiarności samych mieszkańców oraz dzięki kredytowi z polskiego Banku Ludowego w Gniewie. W okresie republiki w Gniewie kwitło polskie życie kulturalne. Odbywały się występy teatrów ludowych, koncerty orkiestry straży ludowej. Mijały miesiące, nerwowo wyglądano za Polską, a ona nie nadchodziła. Iskierka nadziei, która pojawiła się latem 1919 roku, kiedy to w Wersalu podpisano traktat pokojowy (28 czerwca), rozżarzyła się powtórnie w grudniu wraz z nominacją Franciszka Czarnowskiego na polskiego komisarycznego starostę. Traktat wszedł w życie 10 stycznia 1920 roku, a w siedemnaście dni później do Gniewu wkroczyło wojsko polskie pod dowództwem generała Józefa Hallera. 27 stycznia ziemia gniewska wróciła do Polski. Republika gniewska przetrwała niecałe 7 miesięcy. Stała się namiastką Polski dla spragnionych wolności mieszkańców ziemi gniewskiej. Zarówno Polska jak i Niemcy w 1919 roku były w trudnej sytuacji, więc nie chciały zaostrzać i tak zaognionej granicy polsko-niemieckiej. Niemcy miały u siebie rewolucję, a Polska nieuregulowane granice z sąsiadami i wojnę z sąsiadem na wschodzie. W efekcie splotu wielu ważnych wydarzeń, geopolityki, ziemia gniewska od 7 lipca 1919 roku do 27 stycznia 1920 była niezależnym państewkiem otoczonym przez Niemców, którego mieszkańcy mieli nadzieję, że Pomorze wróci do Polski, a tym samym ziemia gniewska. Po powrocie większości ziem republiki gniewskiej do Polski – 82 miejscowości spośród 102 weszły w skład Polski od 27 stycznia 1920 roku – ustanowiono powiat gniewski, w którym władzę objęli bohaterowie republiki. Wsie wchodzące w skład parafii Janowo i Tychnowy pozostały w Niemczech. O ich losie zdecydować miał plebiscyt na Powiślu. W jego wyniku jedynie 5 miejscowości z parafii Janowo wróciło do Polski w sierpniu 1920 roku. Ich terytorium nazwano Małą Polską. Mieszkańcy wsi i osad, które nie wróciły do Polski, w większości pozostali na swoich gospodarstwach. Zaangażowali się w działalność Związku Polaków w Niemczech. Znany jest także przypadek Izydora i Marty Wojaków z Białego Dworu, których gospodarstwo pozostało w Niemczech. Wojakowie (moi pradziadkowie) chcieli mieszkać i wychowywać swoje dzieci w Polsce. Sprzedali więc gospodarstwo i przeszli przez granicę, która przebiegała w pobliżu ich domu. Wsiedli do łodzi w Janowie i przepłynęli do Gniewu… do Polski. A co się stało z polskim wojskiem? Żołnierze wstąpili do 65. pułku piechoty (starogardzkiego). Dołączono ich jako oddzielny batalion. Początkowo stacjonowali w Gniewie, ale wkrótce Ojczyzna była w niebezpieczeństwie i wyruszyli na kolejny front… tym razem pod Warszawę do walki z bolszewikami. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:27 młodi ò Pòmòrzim Gdze jesmë? Młodi lëdze, dlô chtërnëch wôżné są kaszëbskò-pòmòrsczé sprawë, pòtkelë sã w Gduńskù 19, 20 i 21 rujana. Nôbarżi zajinteresowóny zéńdzenim bëlë Kaszëbi, ale nie felowało téż Kòcewiôków, Krajniôków i przedstôwców jinëch dzélów Pòmòrzô. Pierszégò dnia ùczãstnicë pòsłëchalë dr Nicole Dołowi-Rëbińsczi z Jinstitutu Slawisticzi PAN. Gôda òna ò jãzëkòwi stojiznie Bretończików, Walijczików, Łużiczanów i Kaszëbów. Pózni przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Łukôsz Grzãdzëcczi w swòjim wëstąpienim òdkriwôł, a barżi pëtôł, „Gdze jesmë w wiôldżim kaszëbskò-pòmòrsczim projekce?”. Òdpòwiesców młodi i kąsk barżi doswiôdczony ùczãstnicë zéńdzeniô szukelë òb czas pôrãgòdzënowi diskùsji. 20 rujana béł dniã pòtkaniô z czekawima Kaszëbama. Ò swòjich kaszëbskò-pòmòrsczich drogach kôrbilë: wielelatny redaktór cządnika „Pomerania” i pòéta Stanisłôw Pestka, senatór prof. Édmùnd Wittbrodt, tłomacz i aùtór słowarzów kaszëbsczich Eùgeniusz Gòłąbk, pòsélc Jarosłôw Sellin, gazétnik i aùtór pòwiôstków kaszëbsczich Pioter Dzekanowsczi. Rëchli ùczãstnicë brelë ùdzél w diskùsjach na témã kùlturë, edukacji i nôùkòwëch badérowaniów. Dôwelë bôczenié na taczé problemë, jak felënk jinfòrmacji ò tim, co sã dzeje w kùlturze w rozmajitëch dzélach Pòmòrzô, a òsoblëwie ò ksążkach wëdôwónëch w rozmajitëch placach. Próbòwelë téż nalezc òdpòwiescë na pitania, jak prowadzëc regionalną edukacjã, żebë dała òna jak nôlepszi brzôd. Westrzód bédënków, jaczé pòjawiłë sã òb czas diskùsji, wôrt nadczidnąc ò newsletterze, chtëren miôłbë jinfòrmòwac ò regionalnëch ksążkach, co ùkazywają sã na całëch Kaszëbach, a téż ò ùczbòwnikù do nôùczi regionalny historii. Ùczãstnicë diskùsji pòdczorchiwelë téż, że szkólnym felëje edukacyjnëch filmów i jinëch nôùkòwëch pòmòców. Jem baro rôd z tegò zéńdzeniô. Mòglësmë sã pòtkac, pòznac, pògadac ò tim, co je dlô nas wôżné, co mùszimë pòzmienic. Ju dzysô młodé pòkòlenié, 20-, 30-latków, mô wiôldżi cësk na òbrôz przińdnotë najégò kaszëbskò-pòmòrsczégò swiata. Chcemë razã so pòmëslec, jak pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 27 mòżemë sztôłtowac czerënczi pòzmianów najégò regionu i jak gò ùrządzywac zgódno z najima snicama – gôdô przédnik KPZ Łukôsz Grzãdzëcczi. Pò zakùńczenim seminarium zaczãłë sã zéńdzenia dlô piszącëch pò kaszëbskù. Béł to drëdżi dzél warkòwniów, chtërne zaczãłë sã w czerwińcu w Starbieninie. 20 terôczasnëch abò przińdnëch gazétników pòznôwało krëjamnotë pisaniô bëlnëch repòrtażów òb czas pòtkaniô z prof. Jolantą Maćkiewicz z Gduńsczégò Ùniwersytetu. Redaktór Stanisłôw Pestka pòkazywôł, gdze nôlepi szukac piãkny kaszëbiznë, żebë tekstë bëłë równoczasno zrozmiałé dlô czëtińca i bòkadné w snôżą, lëteracką słowiznã. Młodi aùtorzë mielë téż leżnosc pòsłëchac doradów dłëżi piszącëch żurnalëstów, chtërny òtaksowelë tekstë napisóné òb czas starbienińsczégò pòtkaniô. Brzôd tegò zéńdzeniô – repòrtaże i jiné tekstë – Czëtińcowie najégò pismiona przeczëtają ju w nôblëższich numrach. D.M. Òdj. Maciej Stanke 27 2012-10-30 16:46:27 fenomen pomorskości Lud odnaleziony w słowach (część 4) Nazwy terenowe trzeba badać jak archeolog: metodycznie, warstwa po warstwie odkrywając je i próbując rozczytać ich utajony przekaz. Jeśli potrafimy robić to odpowiednio zręcznie, a jednocześnie ostrożnie i z pokorą, nie szukając na siłę potwierdzenia własnych teorii, to ziemia odpłaci nam stokrotnie, ukazując na chwilę – niczym chochlik wiodący śmiałka do zakopanego w polu antycznego skarbu – wejście do zazdrośnie strzeżonej krainy odległej przeszłości. J A C E K B O R KO W I C Z Pradziejowy gramofon Nadbałtyckie Pomorze, to większe, rozciągające się od niemieckiej Lubeki hen, aż po estońską Narwę, jest miejscem, w którym co krok natykamy się na nazewnicze ślady bardzo zamierzchłych czasów. Popatrzmy chociażby na Wustrow, nazwę dość pospolitą na terenie Meklemburgii, a przed wojną równie często spotykaną w okolicach Koszalina czy Słupska. W języku dawnych, słowiańskich mieszkańców tych terenów oznaczała ona ostrów, czyli wyspę. I rzeczywiście: tak do dzisiaj nazywa się kilka przybrzeżnych wysp bałtyckich na wysokości Wismaru i Rostocka. Nazwa Wustrow, którą meklemburscy Niemcy wymawiają uestrou, jest właściwie wiernym zapisem mowy tamtejszych Pomorzan sprzed tysiąca lat. Wyrażenie to zawiera w sobie archaiczny rdzeń srou, obecny w sanskrycie i starożytnej grece, a oznaczający oblewanie. Ostrów zatem to teren „oblany” wodami rzeki lub falami morza. 28 pomerania_listopad_2012new.indd 28 W tym wypadku nazwa trafnie i lakonicznie opisuje charakter przedmiotu, czego nie można powiedzieć o „wyspie”, mającej znacznie młodszą metrykę. Wydaje się, że dwa tysiące lat temu właśnie tę nazwę zapisał Pliniusz Starszy w swojej Historii naturalnej. Jego Austeravia, Wyspa Bursztynowa, mieściła się gdzieś na południowym wybrzeżu Bałtyku. Przeczytajmy uważnie oryginalny zapis uczonego Rzymianina: wskazuje on wyraźnie, że wyspa ta leży w zachodniej części bałtyckiego basenu, stosunkowo blisko Półwyspu Jutlandzkiego, nazywanego przezeń Tastris. Wniosek ten stoi w sprzeczności z dotychczasowymi dociekaniami historyków, którzy zwiedzeni językowymi analogiami, szukali owej wyspy na wschodzie (germańskie auster-oster). Gdzież jej nie znajdowano! Według niektórych badaczy Austeravia ma być jedną z wysp estońskich lub nawet fińskich, co już w jaskrawy sposób wypacza sens zapisu Pliniusza. Tymczasem rzeczywistość może okazać się znacznie prostsza. Zapewne to nie żadna „wschodnia wyspa”, lecz „ostrów”, nazwa zapisana z fonetyczną precyzją tak, jak wymawiali ją miejscowi, co zresztą podkreśla sam Pliniusz (Glaesaria a sucino militiae appellata, barbaris Austeravia). Gdzie leży jej fizyczny odpowiednik? Osobiście typuję okolice Darss-Zingst, długiego półwyspu (niegdysiejszej wyspy) na zachód od Stralsundu. Jeśli spojrzymy na mapę, to zobaczymy tam miejscowość Wustrow, w przeszłości ważny ośrodek pogańskiego kultu Połabian. Żeglarze znad zatoki, rolnicy znad jeziora Równie typową dla Pomorza i podobnie starą nazwą jest wik, zapisywany jako vik u Skandynawów i wiek u Niemców. Ta nazwa ma kilka znaczeń; dla naszych rozważań istotne jest, że określano nią przystań lub też osadę nad zatoką. W tym miejscu warto zauważyć, że uik to prastare, indoeuropejskie pojęcie miejsca zasiedlonego: stąd między innymi pochodzi greckie słowo oikos, czyli osada lub wspólnota. Wik z północy Europy był z pewnością słowem z języka zaginionego ludu morza, żeglarzy, dla których jedyne znane osady mieściły się wzdłuż morskiego brzegu. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:27 fenomen pomorskości Co znaczy tajemniczy rdzeń jam, na Pomorzu obecny chociażby w nazwie koszalińskiego jeziora Jamno i przylegającej doń wioski o bardzo starej metryce? Czy może on mieć coś wspólnego z jamami, których pełno do dziś w północnej Rosji, a ściślej mówiąc: na rosyjskim obszarze zlewiska Bałtyku? Jam Zapolski, miejsce rozejmu zawartego w 1582 r. przez Stefana Batorego z Iwanem Groźnym zna każdy, kto nie wagarował na lekcjach historii – mimo że wioszczyny owej nie znajdziemy na żadnej współczesnej mapie. Wiem, wiem… Dla specjalisty-fennologa postawienie podobnej kwestii będzie świadczyć o braku pokory wobec faktów, do której sam wzywałem na początku tego tekstu. Rosyjski jam pochodzi bowiem od fińskiego häme, pojęcia oznaczającego wspólnotę osiadłych rolników lub teren przez nich zajęty. Wiadomo przecież, że fińska warstwa nazewnicza na obszarze północnej Rosji jest starsza od słowiańskiej. Mimo ryzyka podtrzymuję jednak swoje pytanie. A gdyby założyć, że było na odwrót? Że to Finowie, choć byli tam wcześniej, przyjęli tę nazwę od Słowian? Lub od innego ludu, który przybył nad Bałtyk przed Słowianami, przynosząc fińskim myśliwym i pasterzom reniferów umiejętność posługiwania się radłem? W takim wypadku jamy oznaczałyby osady rolników, położone nad jeziorami, podobnie jak wiki – osady żeglarzy nad zatoką. Święte słońce nad Verissą Przestańmy już mnożyć tropy i pytania. Ci rolnicy – a także żeglarze z wików i ostrowów – to Wenedowie, zaginiony lud, który pozostawił po sobie wiele nazw na terenie całej Europy, od łotewskiej Windawy, przez Wiedeń (Vindobona) aż po Wenecję. Fascynują nas, chociaż (a może raczej: ponieważ) bardzo niewiele o nich wiemy. Przynajmniej tyle, by powiedzieć, że na pewno nie byli Słowianami. Ci mieli bowiem dla nich osobną nazwę Kieś, zachowaną w łotewskiej formie Cesis w imieniu miasta, które kiedyś, w czasach wojen o Inflanty, zwaliśmy Wenden. Stąd też wzięli się Czesi: we frankońskiej kronice, pisanej 150 lat przed chrztem Polski, mieszkańcy Pragi określeni są mianem Czichu-Vindones. Tu jednak problem zaczyna się komplikować – nie można bowiem powiedzieć, aby Wenedowie byli nam obcy. My i oni mieliśmy ze sobą wiele wspólnego, tak wiele, że mylili nas ze sobą sąsiedzi: Niemcy do dziś zwą Wendami (Wenden) zachodnich Słowian, a Finowie i Estończycy dla wschodnich zachowują miano Vene. Pomyłka ta zapewne w dużej mierze wzięła się z podobieństwa języków: Wenedowie i Słowianie mieli dużo wspólnych słów. Dlaczego? Ano dlatego, że pierwsi Wenedowie przybyli nad Bałtyk bardzo wcześnie, w czasach, gdy wspólny, protoindoeuropejski język nie podzielił się jeszcze na słowiańskie, germańskie lub celtyckie odgałęzienia. Przybyli tu morzem od zachodu, zostawiając po drodze ję- Wydanie „Słownika polsko-kaszubskiego” cz. 1 Wydanie baśni Jana Drzeżdżona Warszaty regionalne „Remusowa Kara 2012” Skarbnica Kaszubska – kaszubski portal edukacyjny Festiwal „Solidarity in diversity” – występ zespołów kaszubskich Działalność bieżąca Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w 2012 roku Język kaszubski w „Pomeranii” – wydawanie czasopisma ze stronami kaszubskojęzycznymi oraz dodatków kaszubskojęzycznych „Najô Ùczba” i „Stegna” Scenariusze teatralne – wydanie publikacji Działalność Akademii Bajki Kaszubskiej w 2012 roku Organizacja konferencji naukowej: edukacja kaszubska – tradycje, aktualność, perspektywy oraz wydanie publikacji pokonferencyjnej Działalność Rady Języka Kaszubskiego w 2012 roku – wydanie publikacji Spotkania piszących po kaszubsku w 2012 roku pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 29 zykowe pamiątki w Bretanii, Walii, północnej Danii, Prusach, Litwie i na Łotwie. Także na Kaszubach. Nazwę Verissa, dawne imię rzeki Wierzycy, zdążył jeszcze zapisać Mikołaj Kopernik. Pozostało po nich odległe echo kultu słońca, obecne do dziś w kaszubskich klechdach. Pokrewni tym wczesnym przybyszom, iliryjsko-prasłowiańscy Antowie dotarli w nasze strony później i od strony lądu – ale to już inna historia. Jak daleko na wschód dopłynęli ci żeglarze? Nad jeziorem Ilmeń, tuż obok Wielkiego Nowogrodu, wypatrzyć można dwa mniejsze jeziora: Jamno i Winietskoje. Nazwa tego drugiego przypomina nam o legendarnej, rzekomo nigdy nie istniejącej Winecie, zatopionej w falach Bałtyku. 29 2012-10-30 16:46:28 XXVII Kaszubski Spływ Kajakowy Z Remusem na Pòmòrsce Jest kaszubski nie tylko z nazwy i z przebiegu tras, ale przede wszystkim z połączenia wodniackiej przygody z bogatym kaszubskim programem kulturalnym na lądzie. Spływowi patronuje bohater kaszubskiej powieści, jej fragmenty są codziennie czytane, na maszcie powiewa czarno-żółta flaga, a popołudniami i przy wieczornych ogniskach odbywa się przyspieszona edukacja regionalna. Taki był również tegoroczny XXVII Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa, który rzeką Słupią prowadził z Sulęczyna do Słupska. EDMUND SZCZESIAK Trudna rzeka Pływamy w cyklu olimpijskim (jak zwykł nazywać powtarzalność tras Janusz Kowalski, pomysłodawca Remusowych spływów): Wdą, Brdą, Kółkiem Raduńskim i Słupią. Ten ostatni szlak jest najtrudniejszy: pełen przyspieszeń prądu wody, nazywanych bystrzami, i licznych przeszkód. Jego 38-kilometrowy odcinek między Sulęczynem a Gałąźnią Małą figuruje w wykazie górskich szlaków kajakowych. A już szczególnie uciążliwy i niebezpieczny jest odcinek w samym Sulęczynie i zaraz za nim. Z tego względu miejsce startu wybraliśmy za tym groźnym odcinkiem. Namioty rozstawiliśmy w pobliżu centrum wsi, na łące obok ośrodka Podróżnik. Tu odbyło się uroczyste otwarcie. Dopiero o ósmej wieczorem, a więc później niż zwykle, po to, aby osobom uczestniczącym w XIV Zjeździe Kaszubów w Sopocie umożliwić udział w inauguracji naszej imprezy. Otwarcie zapoczątkowało tradycyjne odczytanie, po kaszubsku i po polsku, fragmentu części pierwszej powieści Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przigòdë Remùsa, w którym mowa o Sulęczynie, „chdze kòscół ni mô zwónnicë”. Staramy się tak dobierać cytaty, żeby przystawały do miejsc, w których przebywamy. Tym razem były to głównie zachodnie Kaszuby, więc w kolejnych dniach towarzyszyły nam fragmenty części trzeciej – o przygodach Remusa i jego kompana Trąby na Pòmòrsce. Po uczczeniu minutą ciszy pamięci zmarłego w październiku ubiegłego roku niestrudzonego barda spływowego Waldemara Winieckiego, o wciągnięcie flagi na maszt poprosiłem jedyną obecnie uczestniczkę wszystkich dwudzie- stu siedmiu Remusowych spływów – Henrykę Mułkowską, najstarszą wiekiem (chociaż bardzo młodą duchem) Barbarę Wójcicką (lat 92) i wieloletniego komandora „Remusa” Eugeniusza Gutfrańskiego. Przy słowach hymnu „Tam gdze Wisła òd Krakòwa” czarno-żółta flaga kaszubska powędrowała na maszt, a formułę: „XXVII Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa uważam za otwarty” wypowiedział komandor Stefan Gorajek, od ubiegłego roku realizator spływu, na zlecenie Klubu Turystycznego Wanożnik i we współpracy z nim. Dalszą część sobotniego wieczoru wypełniło spotkanie z członkami Oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Sulęczynie, którzy przybyli do nas prosto ze Zjazdu Kaszubów, podobnie jak prezes Wanożnika Bernard Hinz i kilkunastu członków sekcji motocyklowej tego klubu. Barbara Wójcicka przepłynęła z synem Zbigniewem wszystkie etapy trudnego szlaku. Fot. Edmund Szczesiak 30 pomerania_listopad_2012new.indd 30 pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:29 XXVII Kaszubski Spływ Kajakowy Długi pierwszy etap Nazajutrz, idąc wzdłuż Słupi na miejsce startu, mogliśmy się przekonać naocznie, że groźne opisy „rynny sulęczyńskiej”, to żadne strachy na Lachy. Woda rwała jak szalona, przemykając między wystającymi ponad powierzchnię głazami, tworzącymi swoisty tor przeszkód. Mimo że pominęliśmy najtrudniejszy odcinek, jednak pierwszy etap okazał się bardzo wyczerpujący. Zdradliwe pale, niskie kładki, a po wpłynięciu w otulinę Parku Krajobrazowego Dolina Słupi niezliczone zwalone drzewa, przegradzające rzekę – takie niespodzianki czyhały na nas tego dnia. Do tego przenoszenie kajaków z kanału prowadzącego do elektrowni Struga na rzekę. Etap ten był ponadto, jak na nasze standardy, wyjątkowo długi: liczył prawie 16 km. W spływie uczestniczyła tego dnia (i tylko wówczas) grupa motocyklowa, oczywiście nie na swoich pojazdach, ale na wypożyczonych w sulęczyńskiej przystani kajakach. Pożegnali się z nami po przypłynięciu do Soszycy, gdzie zaraz za mostem rozstawiliśmy namioty. Zaplanowaliśmy na tym polu biwakowym trzy noclegi, spełniając życzenie wyrażane od lat przez spływowiczów, aby nie trzeba było codziennie zwijać i rozwijać obozowiska. Żeby tak się stało, trzeba było wynająć na cały czas trwania spływu autokar. Woził bagaże, gdy przemieszczaliśmy się z biwaku na biwak, i uczestników, gdy nie zmienialiśmy miejsca postoju. Mimo forsownego etapu przy ognisku zebrało się wieczorem sporo osób. Wicekomandor ds. programowych Sławomir Klas w interesujący sposób poprowadził lekcję języka kaszubskiego, której efektem było wypisanie pozdrowień po kaszubsku na kartkach pocztowych. Przeszkoda za przeszkodą Drugi etap był krótszy, liczył 11 km, ale wcale nie łatwiejszy. Wypłynęliśmy z Soszycy, dotarliśmy do Gołębiej Góry, aby stamtąd wrócić autokarem; kajaki pozostawiliśmy w pobliskiej leśniczówce. Na rzece nadal nie brakowało przeszkód, bo od Soszycy zaczyna się właściwy obszar Parku Krajobrazowego Dolina Słupi. Obejmuje on tereny sięgające niemal do Słupska, które Spotkanie z prezesem Wanożnika Bernardem Hinzem (drugi z prawej) i szefem Wydawnictwa Region Jarosławem Ellwartem (pierwszy z prawej) w Soszycy. Fot. Edmund Szczesiak Prezeska Oddziału ZKP w Bytowie Lilianna Grosz wita uczestników spływu na dziedzińcu zamku. Fot. Edmund Szczesiak są w 72% zalesione. Ponieważ w Parku nie usuwa się powalonych drzew, więc przeszkoda goni przeszkodę. Nurt na dodatek w wielu miejscach jest rwący, więc nie obyło się bez wywrotek, na szczęście niegroźnych, bo rzeka na tym odcinku nie jest jeszcze zbyt głęboka. Atrakcję wieczoru stanowiło spotkanie z prezesem Wanożnika, a zarazem gawędziarzem Bernardem Hinzem, połączone z promocją książki Szpòrtë swójsczé ë kùpczé od Tómka Fópczi, opublikowanej przez Wydawnic- pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 31 two Region. Jego właściciel Jarosław Ellwart przeczytał co bardziej smakowite dowcipy, oczywiście w języku kaszubskim. Na zamku w Bytowie Wtorek był dniem lądowym. Z Soszycy udaliśmy się do Bytowa, gdzie na dziedzińcu zamku ugościł nas Oddział Bytowski Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, częstując kùchem i kawą. Prezeska Lilianna Grosz opowiedziała nam o działalności znanego z prężności 31 2012-10-30 16:46:31 XXVII Kaszubski Spływ Kajakowy oddziału ZKP, a burmistrz Bytowa Ryszard Sylka zwrócił uwagę na specyfikę wielokulturowego miasta, w którym wyjątkowo zgodnie współżyją Kaszubi, Ukraińcy i Niemcy. Następnie mieliśmy okazję zwiedzić z przewodnikiem zamek, tę perłę Bytowa, oraz ciekawe obiekty w mieście. Po powrocie do Soszycy dużym zainteresowaniem cieszyło się wieczorne spotkanie przy ognisku poświęcone Towarzystwu Młodokaszubów, niezwykle zasłużonej dla rozwoju ruchu kaszubsko-pomorskiego organizacji, która została utworzona 100 lat temu. Wicekomandor Sławomir Klas przypomniał, że podstawowym celem Towarzystwa było obudzenie w Kaszubach, w okresie zaborów i nasilonej germanizacji, świadomości etnicznej. Taką też misję pełnił patronujący spływom bohater powieści Aleksandra Majkowskiego, najwybitniejszego Młodokaszuby. Wieczór zakończył quiz na ten temat, przygotowany przez Klasa. Nagrody książkowe – publikacje Oficyny Czec – ofiarowała Renata Kiedrowska. Następny etap był jeszcze krótszy niż poprzedni – tylko 9 km. Z konieczności, bo na krańcu Jeziora Głębokiego Słupia chowa się w dwóch potężnych rurach i dopiero po siedmiu kilometrach wypływa na powierzchnię – w kanale zasilającym elektrownię wodną w Gałąźni Małej. Trzeba było zatem przewieźć kajaki aż za elektrownię. Nas zawiózł autokar. Biwakowaliśmy w rozległym parku podworskim, nad samą Słupią. Spotkanie z „Pomeranią” Czwartkowy etap z Gałąźni do Krzyni znowu był niezbyt długi (niespełna 11 km) i bodaj najłatwiejszy, gdyż płynie się głównie jeziorami zaporowymi – Konradowem (obecnie nazywanym Strzegomino) i Krzynią. W miejscowości o tej samej nazwie znajduje się ośrodek Polrelax (dawniej W dolinie Słupi), w którym się zatrzymaliśmy. Czekała tu na nas ciepła woda w prysznicach oraz wiele atrakcji kulturalnych i rozrywkowych. Najpierw gościliśmy redakcję „Pomeranii”, czasopisma, które przez pierwsze dziesięć lat było głównym organizatorem spływu, przez kolejnych piętnaście – współorganizatorem, a od dwóch lat sprawuje, jako jedyne, patro32 pomerania_listopad_2012new.indd 32 Nasze VIP-y, od lat wierne spływowi: zastępca Komendanta Głównego Policji Krzysztof Gajewski (drugi z lewej), burmistrz Kościerzyny Zdzisław Czucha i Andrzej Kospał Pawłowski, dyrektor Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku. Fot. Edmund Szczesiak nat medialny. Przyjechał redaktor naczelny Dariusz Majkowski, który nakreślił swoją wizję miesięcznika (kieruje nim od stycznia br.). Towarzyszył mu członek kolegium i stały felietonista Roman Drzeżdżon, który wniósł wiele humoru. A potem, do późna w noc, królowała piosenka turystyczna, jako że zjechali się do nas bardowie. Niebezpieczne wywrotki Piątkowy etap do mostu przy trasie Lubuń – Żelkówko nie miał być szczególnie trudny. W przewodniku można było przeczytać, że rzeka płynie „łagodnymi zakrętami, wśród szerokiej doliny, głównie między łąkami”. Tymczasem nadal nie brakowało zwalonych drzew, nurt – zasilony nowymi deszczami – okazał się wyjątkowo bystry, a Słupia bardzo głęboka. W takich warunkach łatwo o niebezpieczne wywrotki. I, niestety, zdarzały się. Płynąłem tego dnia ze znakomitym kajakarzem „Guciem” Gutfrańskim i też zaliczyliśmy kąpiel. Z mety tego etapu mieliśmy być przewiezieni na biwak w Leśnym Dworze (k. Dębnicy Kaszubskiej), aby tam spędzić kolejne dwie noce. Ale okazało się, że intensywne deszcze, które nastąpiły po kilku dniach słonecznej pogody, zamieniły łąkę w rozlewisko. W tej sytuacji skorzystaliśmy z zaproszenia właścicielki ośrodka U Steni w Krzyni i tam – pod dachem – ulokowaliśmy się na dwa noclegi. Atrakcją wieczoru była prezentacja nowości na kaszubskim rynku wydawniczym książek i płyt z muzyką, dokonana przez wicekomandora Klasa. Smak przygody Ostatni etap, liczący ponad 13 km, okazał się początkowo trudny, gdyż trzeba było przedzierać się przez porastające koryto rzeki krzaczaste zarośla wierzbowe. Trwało to i trwało, aż wreszcie za mostem na trasie Krępa Słupska – Łosino skończył się park krajobrazowy, a wraz z nim przeszkody, których pokonywanie kosztowało tyle wysiłku i które jednocześnie najbardziej zapadną w pamięci, bo tylko to, co przychodzi z trudem – smakuje. W Słupsku zakończyliśmy pływanie na lewym brzegu rzeki, w południowej części Parku Kultury i Wypoczynku. Wróciliśmy do Krzyni, aby nazajutrz się pożegnać i rozjechać do domów. W przyszłym roku udamy się na Kółko Raduńskie i pobliskie rzeki, a będzie to już dwudziesty ósmy spływ śladami Remusa! Więcej o spływie na www.kaszubi.pl/o/wanoznik pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:33 kaszëbsczi dlô wszëtczich ÙCZBA 16 Sprzątanié RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Czôrny to pò pòlskù brudny. Niepòrządk abò szërmëcel to bałagan. Sprzątac, òpòrajac, czëszczëc, òpòrządzac to sprzątać. Òdkùrzëwac to odkurzać. Czësto to czysto. Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te kaszëbskò-pòlsczi słowôrz. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Mariczënë panie jo! Jakùż kòl ce wëzdrzi! – Wëzdrzi jak wiedno. – Prôwdzëwi szërmëcel! Kò tu je czôrno! Chcemë nã jizbã òpòrajic. – Czôrno? Ale gdze! – Nie widzysz të tegò? Wejleszcze, tu stôré lómpë rozdrzuconé, tam dzurawé stréfle cësnioné, jaczés tôkle pò nórtach sã tacą, na pòlëcach pichù grëbò na pôlc, a przez òkno swiata nie je widzec… Pòj, wezniemë sã za sprzątanié! – Jô so sóm òpòrządzã. Czej të sã za to wezniesz, tej jô nick nie nalézã. – Jô cë chãtno pòmògã. Halôj le wòdã, szôtorkã, miotlëcã… abò lepi òdkùrzôcz. Natëchstopach! – Ju nëkóm, nëkóm… Za sztót – Òd czegò zaczniemë? – Nôprzód zetrzij pich z pòlëców… – Móm scarté! – Terôzka ùmij òkna… – Ùmëté! – Terô wezkôj ksążczi ùłożë… – Ùłożoné! A ne papiorë? – Wërzëcë w rak, a tej ne lómpë do praniô zaniesë! – Papiorë wërzëconé, lómpë w pranim. Terô cëż? – Tôkle wëniesë na przãter. – Są wëniosłé! – Alaże! Jô cë jem ale zmarachòwónô! – Të? Kò të le dirigòwa… a jô sprzątôł. – Żebë béł pòrządk, chtos doch mùszi robòtą czerowac! Cwiczënk 2 Na spòdlim gôdczi z cwiczënkù 1 zrobi òpisënk jizbë (sprzed sprzątaniégò), użij w nim jak nôwicy synonimów tëch słów, chtërne są w gôdce. Synonimë nalézesz w słowarzkù I. (Na podstawie rozmowy z ćwiczenia 1 opisz pokój [sprzed sprzątania], w opisie użyj jak najwięcej synonimów tych słów, którymi się posłużono w dialogu. Synonimy znajdziesz w słowniczku I). SŁOWÔRZK I Cwiczënk 1 szërmëcel – niepòrządk, bëjzel, òpòrajic – òpòrządzëc, lómpë – szôtorë, kòdrë, łachë, stréfle – nogawice, żoczi, tôkle – gratë, rëmtotë, grochòtë, pich – kùrz, rozdrzucëc – pòcëskac, cësnąc – szmërgnąc, tacëc sã – krëc sã, wôlac sã, sprzątnąc – òchãdożëc Cwiczënk 3 Miast słowa „sprzątnąc” mòże ùżëc taczich słów: òchãdożëc, òpòrajic, òpòrządzëc, òchlëdzëc, wëczëszczëc. Ale kòżdé z nich mô përznã jiné znaczenié. (Zamiast słowa „sprzątnąć” można użyć takich słów: òchãdożëc, òpòrajic, òpòrządzëc, òchlëdzëc, wëczëszczëc. Ale każde z nich ma trochę inne znaczenie). Ùżij tëch słów w pòdónëch niżi zdaniach. Sprawdzë nôpierwi w słowarzu, co te słowa òznôczają. (Użyj tych słów w podanych niżej zdaniach. Jednak najpierw sprawdź w słowniku, co one oznaczają). Mùszã ………………. kùchniã pò szëkòwanim môltëchù. Czë të ni miôł czasã ………………….. w chléwie? Całą chëcz nôleżi ju terô ……………… Przed swiãtama je mùsz wszãdze zazdrzec i wszëtkò ……….. Czë mòżesz mie …………………… aùto? Cwiczënk 4 Zamieni w teksce pòlsczé słówka na kaszëbsczé. (Zamień w tekście polskie słowa na kaszubskie). Jô ju ni mògã zdrzec na nen bałagan w mòjim mieszkanim. Tu cë je ale brudno! Muszã posprzątać jizbë, dóm, wichódk a kùchniã. Kò porządek mùszi bëc. Nôprzód zetrzã kurz, pòtemù umyję wszëtczé òkna. Tej ułożę ksążczi na pòlëcach a odkurzę pòdłogã. Na kùńc wëniesã wszëtczé stôré graty. Mdã sprzątał całi dzéń, ale bãdze w mòjim mieszkanim czysto. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 33 33 2012-10-30 16:46:33 kaszëbsczi dlô wszëtczich Wëpiszë z gôdczi słowa, co nazéwają rzeczë pòtrzébné przë sprzątanim. Przë ùżëcym słowarza pòlskò-kaszëbsczégò dospòrządzë nen zestôwk ò czile jinszich słów. (Wypisz z dialogu słowa nazywające rzeczy potrzebne przy sprzątaniu. Za pomocą słownika polsko-kaszubskiego uzupełnij to zestawienie o kilka innych słów). Cwiczënk 6 Pòdsztrëchnij w gôdce wszëtczé słowa, chtërne są rozkazownikama (w drëdżi òsobie pòjedinczi lëczbë). Na spòdlim zebróny słowiznë wëcygnij swiądë na témat spòsobów twòrzeniô rozkazowników w kaszëbiznie. (Podkreśl w rozmowie wszystkie słowa będące rozkaźnikami [w drugiej osobie liczby pojedynczej]. Na podstawie zebranego słownictwa wyciągnij wnioski dotyczące sposobów tworzenia w języku kaszubskim trybu rozkazującego). Rozkazownik twòrzimë (w 2. òsobie pòjedinczi lëczbë) przez dodanié pò cwiardëch spółzwãkach ë, pò mitczich i abò j. Nierôz rozkazowniczi jinaczą sã òd juwernëch fòrmów czasników w indikatiwie ternégò czasu blós môlã stôwianiô przezwãkù (tak je w rozkazownikach we wielny lëczbie, np. robimë, robimë; robita, robita). (Rozkaźnik tworzymy (w 2. osobie l. poj.) przez dodanie po spółgłoskach twardych ë, po miękkich i lub j. Niekiedy czasowniki w trybie rozkazującym różnią się od analogicznych form w trybie oznajmującym czasu teraźniejszego tylko miejscem akcentowania. Tak jest w rozkaźnikach w liczbie mnogiej…) Cwiczënk 7 W niechtërnëch rozkazownikach je widzec cekawą znankã kaszëbską – zdrobniwanié czasników, jak w zdanim: Terô wezkôj ksążczi ùłożë. (W niektórych rozkaźnikach można zaobserwować ciekawą kaszubską cechę – zdrabnianie czasowników, jak w zdaniu: …) tzn. ‘brudno’. Słowo „czôrny” ma w języku kaszubskim wiele znaczeń. Znajdź w słownikach, co ono może jeszcze znaczyć). Cwiczënk 9 Òpòwiedzë ò tim, co mùszisz pòsprzątac w nôblëższim czasu w swòjich chëczach. SŁOWÔRZK II Cwiczënk 5 czôrno – brudno, dirigòwac – dyrygować, kierować, miotlëca – duża miotła, môltëch – posiłek, natëchstopach – szybko, natychmiast, pich – kurz, rak – brud, brudownik, rozkazownik – rozkaźnik (tryb rozkazujący), szërmëcel – bałagan, szôtorka – ścierka, szmatka, tôkle – graty, wëzdrzi – wygląda, zmarachòwóny – zmęczony I RSK O M Y -PO SKO NETOW B U Z TER KAS L IN A T POR ŚCI O N UAL DZI T K A IE KP Z W Y O T ZAP UNIKA E J KOM RELAC O E O FOT CJE VID A REL Dopiszë zdrobnienia do taczich czasników – w drëdżi òsobie pòjedinczi lëczbë (dopisz zdrobnienia do takich czasowników – w 2. osobie liczby pojedynczej): zetrzij – ùmij – wez – spij – płaczë – stój – jédz – jidzë – Cwiczënk 8 W jizbie bëło czôrno (pòl. brudno). Ale słowò „czôrny” mô w kaszëbsczim jãzëkù wiele znaczeniów. Nalézë w słowarzach, cëż òno mòże jesz znaczëc. (W pokoju było czôrno, 34 pomerania_listopad_2012new.indd 34 dołącz do nas na facebook.com/kaszubi pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:33 Gdańsk mniej znany Nieznane oblicze Wyspy Sobieszewskiej Słynie z pięknej plaży i przyrody chronionej dzięki utworzonym tu rezerwatom. Walorów naturalnych reklamować nie trzeba, więc dziś przedstawiamy nieliczne zabytki, które można tu zobaczyć. M A R TA S Z A G Ż D O W I C Z Gdańskie La Salette Pierwsza parafia w Sobieszewie istniała prawdopodobnie już w średniowieczu. Kościół katolicki wzmiankowany był po raz pierwszy w 1530 roku. Dziś wjeżdżających na Wyspę Sobieszewską wita współczesna bryła Sanktuarium Matki Bożej Saletyńskiej. Kościół zbudowany został na miejscu starej świątyni, która spłonęła w lutym 1986 roku. Z pożogi uratowano zabytkową figurę Matki Bożej Płaczącej z 1926 roku. Przedstawia pochyloną Maryję, która siedząc, zasłania sobie dłońmi twarz. Pierwotnie znajdowała się w sanktuarium w Dębowcu na Podkarpaciu. W 1960 roku ustawiono tam nową figurę, a zabytkowa została przekazana saletynom z Sobieszewa. Nietypowe ukazanie Maryi nawiązuje do pierwszej fazy objawień we francuskim La Salette. 19 września 1846 roku dwójka pastuszków, Melania i Maksymin, zobaczyli na jednej z alpejskich gór płaczącą „Piękną Panią”. Słowa, które wypowiedziała – „przyszłam ogłosić wam wielką nowinę” – wypisane zostały na ścianie sanktuarium w Sobieszewie. Można tu także zobaczyć krzyż z obcęgami i młotkiem. Podczas objawienia dzieci widziały go na piersi Matki Boskiej. Młotek symbolizuje grzech, ale obcęgi przypominają o tym, że można się go pozbyć. Od 2007 roku świątynię w Sobieszewie zdobi witraż projektu Macieja Kauczyńskiego ukazujący Siedem Boleści Matki Najświętszej. Udając się do kościoła, warto zwrócić uwagę na osiemnasto- wieczne stele ustawione przy ścieżce. Są pozostałością po ewangelickim cmentarzu funkcjonującym w Sobieszewie od XVII stulecia. Wyspa św. Franciszka Kolejnym punktem na naszej trasie jest ulica Lazurowa. Tu, ukryta w lesie, znajduje się tak zwana Forsterówka. Modrzewiowy dworek zbudowany w latach trzydziestych zasłynął jako letnia rezydencja przywódcy NSDAP w Wolnym Mieście Gdańsku – gauleitera Alberta Forstera. O dawnym właścicielu, oprócz nazwy budynku, przypominają swastyki wkomponowane między innymi w okratowanie okien. Rzekomo powstały na polecenie Adolfa Hitlera. Niektórzy twierdzą nawet, że dworek był prezentem führera dla Forstera. Gauleiter odpoczywał tu w tak zwanej Sali Gotów lub Jadalnej, gdzie do dziś zachował się elegancki kominek. Do jego dyspozycji był także schron przeciwlotniczy. W późniejszych latach nieopodal Forsterówki powstał nazistowski ośrodek rekrutacyjno-szkoleniowy. Podczas wojny składowano tu dzieła sztuki i dokumenty z Gdańska. Od lat pięćdziesiątych terenem zarządzał Fundusz Wczasów Pracowniczych. Działał tu ośrodek wczasowy Mewa. Obecnie trzyhektarowy obszar znajduje się w rękach zakonu franciszkanów. Forsterówka ma się stać Wyspą Świętego Franciszka. Będzie siedzibą Domu Pojednania i Spotkań im. św. Maksymiliana Marii Kolbego. Dworek zamieni się w miejsce spotkań przede wszystkim młodych ludzi z całej Europy. Jak mówią franciszkanie – będzie łączyć, a nie dzielić. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 35 Techniczna ciekawostka Odwiedzając Wyspę Sobieszewską, zajrzyjmy na jej południowo-wschodni kraniec, gdzie znajduje się śluza Przegalina. W 1895 roku tworzone było nowe ujście rzeki zwane dziś Przekopem Wisły. Wtedy też zbudowano pierwszą śluzę. Jest to tak zwana śluza północna i nie jest już czynna. Powstał przy niej wał powodziowy, który chroni tereny leżące nad Martwą Wisłą. Obecnie wykorzystywana śluza została wybudowana w latach 1975–1981. Jej długość całkowita wynosi niemal 215 metrów. Od czerwca bieżącego roku dzięki zwodzonemu mostowi, który powstał nad śluzą, jachty nie muszą już kłaść masztów, gdy chcą się tędy przedostać na Martwą Wisłę. Most został wybudowany w ramach projektu „Pętla Żuławska – rozwój turystyki wodnej”. 35 2012-10-30 16:46:35 kaszëbsczé bôjczi përznã jinaczi / amerikańsczi Kaszëbi Freedom dlô złoti ribczi Na bëtowsczim rënkù karno warszawianów z przédnikã, co pòchòdzy z Anglëji, w chùralno-perfòrmersczim szëkù òpòwiôdało kaszëbską bôjkã. Kò taczé wëstwôrzanié nie je dzywné, czej w miesce bawi nôwiãkszô na zôpadnëch Kaszëbach téatralnô rozegracjô. Na kùńc séwni ka Melpòmena i Pòlihimniô zazdrzałë do Bëtowa za sprawą BytoffSky i „Jédz rëbë”. Rozegracje przënëkałë do miasta rozmajité szpektôkle, warsztatë, kòńcertë, jaczé do grëpë òbezdrzało wiãcy jak tësąc lëdzy. Wëstrzód ti artisticzny bòkadoscë nalazło sã karno, co w czësto nowi fòrmie wëzwëskało kaszëbską tradicjã. Sean Palmer, anielsczi aktór i reżiséra ze swòjim chùrã z Warszawë Gre Badanie wzãlë sã za bôjkã ò złoti ribce. W bôjkach sedzy drżéń kòżdi kùlturë. Temù tak lubiã sã nima zajimac – klarëje S. Palmer. Në, seanowsczi spòsób pòwiôdaniô je òsoblëwi, to jakbë zrzëszëc chùralné spiéwë z perfòrmansã a wszëtkò ùprawic szpòrtã. Spòdlé je tradicyjné, słowa i dzél muzyczi (tu jedno òd starëch sztëczków z platczi „Cassubia Cantat”), tec artista wié, że dzysôdniowi òbzérôcze czëtają téż lëtrë terôczasny kùlturë. Dlôte doparłãcził swiatowé hitë, w tim „Freedom” czë „Ridwane ògnia”, co òsoblëwie pòdskacało przedstôwk. S. Palmer zdradzył, że terô mô szmak na wiãcy kaszëbsczich bôjków. Chcôłbë je na fëst dotëgòwac do repertuaru swòjégò chùru, z jaczim jezdzy pò Eùropie. Na Kaszëbach mòże zôs òbôczimë gò za rok w Bëtowie? Mëszlã, że nié leno jô bë baro chcôł cos tak. Òrganizatorã BytoffSky bëlë bëtowsczi part Kaszëbskò-Pòmorsczégò Zrzeszeniô, Bëtowsczi Center Kùlturë, Zôpadno-Kaszëbsczé Mùzeùm i Téater Zamkòwô 2. P.D. 27 séwnika na bëtowsczim rënkù karno Gre Badanie z Warszawë swòjim òsoblëwim spòsobã òpòwiedzało bôjkã ò złoti ribce. Kaszëbskô bazylika nad Mississippi Kaszëbi z amerikańsczi Winonë dożdalë swòji bazyliczi. To dlô nich òrądz do bùchë i wiôldżé swiãto. 9 rujana winońsczi kòscół sw. Stanisława Kòstczi òficjalno òstôł dwigniony do miona bazyliczi mniészi. Specjalną mszã swiãtą òdprawilë biskùpi John Quinn, Bernard Harrington i Thomas Hargesheimer. Dlô miéstnëch Kaszëbów (w miesce żëje jich pôrã tësąców i są drżéniã tamti Pòlonie) to béł baro wôżny dzéń. Kò parafiô sw. Stanisława założëlë jich przódkòwie w 1871 r. Në na zôczątkù pòstawilë le małi kòscółk (1873 r.), jaczi pò 10 latach pòwiãkszëlë, bò do miasta dowcygało wiãcy a wiãcy Pòlôchów. Chùtkò i ten béł za małi. Tak tej w 1893 r. probòszcz Antón Klawiter zabédowôł pòdzelenié parafie abò bùdacjã nowégò, wiôldżégò kòscoła. Winończicë webrelë to drëdżé. Dzysôdniową swiãtnicã starą parafianów wëswiãcëlë w 1895 r. Nôpierwi 36 pomerania_listopad_2012new.indd 36 równak rozjãlë stôri kòscół, a msze swiãté ksãża zaczãlë òdprawiac w kòscele sw. Jana, jaczi słëchôł czesczim imigrantóm. Pózni, żebë òbszczãdzëc dëtka, jaczi mùszelë płacëc za tã pachtã, przënieslë òdprawianié do parafialny szkòłë sw. Stanisława, gdze téż pòstawilë małą drzewnianą zwónnicã. W séwnikù 1894 r. pòdpiselë ùmòwã na bùdowanié z firmą Wsilewski&Hall Construction z Minneapolis (stolëca Minnesotë). Nowi sw. Stanisłôw miôł szlachòwac za jednym òd kòscołów w Chicago. Robòtë rëgnãłë w rujanie. Zaczãlë òd wmùrowaniô srąbnégò kama, w jaczi òkróm gazétów, w jaczich pisalë ò bùdacji, włożëlë złoté i strzébné dëtczi, a téż pòłdolarowkã i dwa pòlsczé grosze 150 lat stôré. Robòtë szłë w szëk, kò zdarzało sã téż nieszczescé. W lëstopadnikù z wiżawë spôdł Francëszk Lacek. Tak so pòtrzôskôł czaszkã, że pò pôrã dniach ùmarł. Në, kùńc kùńców wësokô na wiãcy jak 52 m swiãtnica wëapartniła sã na winońsczim widnikù, i jesz dzysô je jã widzec z daleka. Tec sw. Stanisłôw to nié leno bùdink. To pòspólnota, chtërna mô starã ò wiarã i swòje pòlskò-kaszëbsczé kòrzenie. Stądka wëszło wiele ksãżi i zôkònnëch sostrów. Òd zôczątkù pòdskacała pòlskò-kaszëbską swiãdã w pôłniowi Minnesoce. Jednym òd parafianów béł doch sóm Herónim Derdowsczi, ù nas znóny òsoblëwie z leżnoscë Ò Panu Czôrlińsczim, a nad Mississippi jakno przédny redaktór gazétë „Wiarus”. Z parafie pòchòdzy téż ks. Paùl Bréza, załóżca Polish Museum, człowiek, jaczi zwënégòwôł pòdpisanié drëszny ùmowë Bëtowò – Winona. P.D. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:35 Youth of European Nationalities na Kaszëbach Solidarny, rozmajiti, zaangażowóny Òd 9 do 14 rujana we Gduńskù – pòliticzny stolëcë Kaszëb – przebiwalë młodi przedstôwcowie etnicznëch, jãzëkòwëch i regionalnëch mniészëznów z rozmajitëch nórcëków najégò kòntinentu, zdrëszóny w òrganizacji Youth of European Nationalities (YEN). Mielësmë ùgòszczóny m.jin. Romów z Macedonii, Niemców z Rusëji, Wãgrów z Serbii i Aromanów z Albanii. Wszëtcë razã jesmë zjiscywalë projekt nazwóny „Solidarity in Diversity – Youth Leader Seminar”. Przesłanié Solidarnoscë dzysô Przédnym célã seminarium dlô młodëch prowadników, zòrganizowónégò m.jin. przez Karno Sztudérów Pòmòraniô, bëło òbeznôwanié jegò bëtników z Solidarnoscą, spòłeczną rësznotą, chtërny pierszim gazétnym rzecznikã béł Lech Bądkòwsczi. Ale òb czas seminarijnëch zetkaniów òdbiwającëch sã pòd zéwiszczã „Solidarnosc w rozmajitoscë” ùdało sã téż pògadac ò solidarnoscë jakno ùniwersalny wôrtnoce, wôżny dlô kòżdégò człowieka, a czasã òdmienno rozmióny we wszelejaczich kùlturach. Młodi lëdze przëjachalë na Kaszëbë z niewiôlgą wiédzą na témat Solidarnoscë. Przez warsztatë ò deji i historii rësznotë, roli prowadnika, spòłecznym ùdzélu i spòłecznym zjinaczenim, mòglësmë naùczëc sã, jak przesłanié Solidarnoscë mòżna dzys wëzwëskac. Warsztatë bëłë doskònałé. Z jedny starnë dôwałë òdpòwiedzë na wiele pëtaniów ò genezã Solidarnoscë, a z drëdżi przekònałë kòżdégò z naju ò tim, że leno aktiwnym dzejanim w spòlëznie, mòżna miec prawò do òczekiwaniégò zjinaczeniów – gôdô Lidiô z wãdżersczi mniészeznë w Serbii. Wielefarwnô parada w Miesce Wòlnotë Bëtnikóm seminarium baro widzôł sã Gduńsk, chtëren òrganizatorzë mielë starã òdkrëc przed nima w jak nôwikszim dzélu. Przedstôwcowie mniészëznów mielë zwiedzóné m.jin. Mòrsczé Mùzeùm, Mùzeùm Bùrsztinu i Mariacką bazylikã. Òkróm tegò m.jin. òbezdrzelë film „Czôrny Czwiôrtk” i przësłëchiwalë sã prowadzony w Radiu Gduńsk dowòdzëznie ò przińdnoce Solidarnoscë, w jaczi wzął ùdzél téż Zbigórz Bùjak – legeńda ny rësznotë. Òstatnégò dnia gòscënë we Gduńskù wszëtczé mniészëznë miałë leżnosc pòkôzaniégò sã – w swòjëch nôrodnëch òbleczënkach i z fanama – mieszkańcóm Miasta Wòlnotë. Przë zwãkach akòrdionu młodi lëdze przeszlë gduńską Starówką do kòscoła sw. Jana, gdze òdbéł sã kaszëbskò-ùkrajińsczi kòncert, chtëren téż miôł titel „Solidarity in Diversity”. Ach, pëszno bëło – parada, kòncert, warsztatë. Móm w głowie tëlé ùdbów i tëlé mòcë, że zarôz jak przëjadã nazôd dodóm, zamëszlóm je zjiscëc. A przëdadzą sã, bò w 2014 rokù to më bãdzemë òrganizowac seminarium ù se. Dzãka, Pòmòraniô – z ùsmiéchã gôdô Taùrus, Retoroman ze Szwajcarii. Wëspółòrganizatorama projektu „Solidarity in Diversity (Solidar- pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 37 nosc w rozmajitoscë)” bëlë: Eùropejsczé Centrum Solidarnoscë, Youth of European Nationalities i téż Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Partnerama – Miasto Gduńsk, Nadbôłtëcczé Centrum Kùlturë, Gduńsczi Ùniwersytet, Gduńskô Pòlitechnika, Marszałkòwsczi Ùrząd Pòmòrsczégò Wòjewództwa, Minysterstwò Administracji i Cyfrizacji i jesz Fùndacjô Orange. Karno Sztudérów Pòmòraniô dzãkùje téż za wspòmògã senatorowi Kazmierzowi Kleinie. Magda Swierczińskô-Dolot, tłom. Katarzëna Główczewskô Karno Sztudérów Pòmòraniô je nôleżnikã „Youth of European Nationalities” òd 2007 rokù. Chùdzy miało zòrganizowóné dwie wëmianë dlô kòl 30 òsób. Tak wiôldżé seminarium, jak „Solidarnosc w rozmajitoscë” Kaszëbi zrobilë pierszi rôz. 37 2012-10-30 16:46:35 kaszëbsczi nobel Medale Stolema przëznóné Nôleżnicë Karna Sztudérów Pòmòraniô mają wëbróné latosëch nôdgrodzonëch Medalã Stolema. Są nima David Shulist z Kanadë i Kaszëbsczé Òglowòsztôłcącé Liceùm w Brusach. David Shulist, ùrodzony w 1951 r. w Kanadze, dzejô w prowincji Ontario, a òd niedôwna je téż wójtã (bùrméstrã) gminë Madawaska Valley. Przez wiele lat béł prezydeńtã stowôrë Wilno Heritage Society, chtërna zajimô sã òchroną i promòcją kaszëbsczi kùlturë. Òkróm anielsczégò, gôdô téż pò kaszëbskù, co jemù sã przëdôwô w promòcji kùlturë, tradicji i kaszëbsczégò jãzëka w Kanadze, a téż za ji grańcą. Dobiwca je wespółaùtorã ksążków Słownik polsko-angielsko-kaszubski i Słownik kaszubsko-angielsko-polski. W Kanadze dostôł państwòwą nôdgrodã, a w Pòlsce m.jin. bruny medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis. Kaszëbsczé Òglowòsztôłcącé Liceùm (KÒL) w Brusach, założoné w 1991 r., kaszëbsczé je nié blós z pòzwë. Szkòła bëła gòspòdarzã wiele jimprezów, sparłãczonëch z promòcją lëteraturë i kaszëbsczégò jãzëka, w tim kònkùrsu kaszëbsczi pòézji i kònkùrsu Czëtanié Remùsa. Wiele ùczniów tegò liceùm bëło laùreatama tëch kònkùrsów. Kaszëbsczi jãzëk ùczëc mòżna w KÒL nié blós na ùczbach i kònkùrsach, le téż na apelach, przedstawieniach téatralnégò karna, òb czas przerw w òbgôdkach midzë ùczniama, w szkòlnym radiowãzle. Kòż- 38 pomerania_listopad_2012new.indd 38 W rujanie sztudérowie wëbiérelë lëdzy, chtërny zasłużëlë na pòzwã Stolema. Òdj. Paweł Kòwalewsczi dégò rokù ùczniowie piszą kaszëbską maturã. Czãsto, razã ze szkólną kaszëbsczégò, Felicją Baską-Bòrzëszkòwską, jeżdżą na warkòwnie, kònferencje i téż wëstãpùją z kaszëbsczim programã òb czas kùlturalnëch jimprezów w Chònicach, Kòscérznie czë Gdini. Medal Stolema przëznôwóny je przez Karno Sztudérów Pòmòraniô òd 1967 rokù. W kaszëbskò-pòmòr- sczim strzodowiszczu ceszi sã wiôldżim ùwôżanim. Dostôwają gò lëdze abò jinstitucje, chtërne na òsoblëwi ôrt rozkòscérzają kùlturã Kaszëb i Pòmòrzô. Ùroczëstosc dôwa niô nôdgrodów òdbãdze sã, jak wiedno, w Stôrogardowi Radnicë (Ratusz Starego Miasta) we Gduńskù 24 lëstopadnika 2012 r. KS pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:36 FELIETON z południa Magiczna brama KAZIMIERZ OSTROWSKI Niezauważenie minęła w sierpniu 80. rocznica powstania Muzeum Regionalnego w Chojnicach (obecnie: Muzeum Historyczno-Etnograficzne). Nie było wspominkowej imprezy i jubileuszowego tortu, podsumowania osiągnięć, dyplomów i kwiatów. Nic z tych rzeczy. Bo chojnickie muzeum działa konsekwentnie, ale bez rozgłosu. Może za cicho? Z pewnością w świętowaniu jubileuszu przeszkodził trwający aż półtora roku remont Bramy Człuchowskiej – głównej siedziby muzeum. Górująca nad starym miastem 5-piętrowa, ceglana wieża w ciągu blisko siedmiu wieków pełniła różne funkcje, zanim stała się salonem wystawowym. Przede wszystkim strzegła gościńca do Człuchowa, mostem zwodzonym i żelazną kratą broniła wrogom dostępu do miasta, służyła także jako arsenał i wieża strzelnicza. „W tej bramie działo krótkie, wielkie i przestronne” – napisali lustratorzy królewscy w 1565 r. W następnych wiekach była więzieniem dla obywateli miasta, którzy popadli w konflikt z prawem. Potem wyznaczono jej rolę dzwonnicy protestanckiego kościoła, dzięki czemu uniknęła losu dwóch pozostałych bram miejskich, rozebranych w XIX w. Przez wiele dziesięcioleci ubiegłego wieku stała bezczynnie, a jej charakterystyczna sylwetka silnie wrosła w krajobraz Chojnic, stając się niemal symbolem miasta. Tajemnicze wnętrze bramy intrygowało mieszkańców, a szczególnie młodzież, toteż jako uczniowie pobliskiej szkoły nie raz zaspokajaliśmy swoją ciekawość. Forsowaliśmy słabo zabezpieczone drzwi i po zmurszałych schodach, drabinach lub nawet skacząc z belki na belkę, penetrowaliśmy zakurzone, pełne pająków i nietoperzy piętra budowli. Takie było nasze chłopięce obcowanie z historią, a wyobraźnia podpowiadała, co działo się w tych murach przed wiekami. Aż wreszcie potężna wieża doczekała się swego przeznaczenia, pół wieku temu dostała zaszczytne zadanie – pełnienie funkcji skarbca pamiątek historii i sztuk. Reaktywowane, po długiej przerwie wojennej i powojennej, muzeum chojnickie pilnie potrzebowało odpowiedniego budynku. Bezowocne okazały się starania młodego jeszcze wówczas Zrzeszenia Kaszubskiego o pozyskanie zabytkowego poaugustiańskiego kościoła, byłego konwiktu gimnazjum chojnickiego. Ale wtedy nadarzyła się sposobność zaadaptowania na potrzeby muzeum remontowanej właśnie Bramy Człuchowskiej, co stało się faktem. W maju 1962 r. twórca muzeum, kustosz Julian Rydzkowski, objął ją w posiadanie. Mam dobrze w pamięci jego ożywienie i radość. Był szczęśliwy, że nareszcie zbiory, które po zawierusze wojennej drugi raz mozolnie budował, znalazły spokojną i pewną przystań. Można powątpiewać w to, że Brama Człuchowska jest najlepszym budynkiem dla muzealnej ekspozycji. Pionowe usytuowanie sal, na domiar niezbyt obszernych, konieczność wspinania się na kolejne kondygnacje, zachętą do zwiedzania raczej nie jest. Ale panu Julianowi, mimo podeszłego wieku, to nie przeszkadzało. Czuł się tu gospodarzem, czasem w przejmującym chłodzie, okutany w swój płaszcz w jodełkę, przesiadywał w bramie do późna. Spotykał się wtedy i rozmawiał z duchem XVIII-wiecznego zasłużonego burmistrza Chojnic Izaaka Goedkego, co później opisał w literackiej formie. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 39 Brama Człuchowska w Chojnicach. Fot. Maciej Stanke Był „panem na starej wieży” – tak nazywali go reporterzy, dzięki którym zdobył niezwykłą popularność. Minęło kilkadziesiąt lat i dzisiejsze Muzeum Historyczno-Etnograficzne jest już inne. Dużo zawdzięcza następczyni Rydzkowskiego, energicznej Wandzie Tyborskiej, zwłaszcza rozprzestrzenienie się wzdłuż murów obronnych na kilka zrekonstruowanych baszt, lecz niezmiennie w muzealnym gospodarstwie dominuje Brama Człuchowska. Teraz, unowocześniona we wnętrzu, z nowo urządzonymi wystawami, nocą rozjarzona światłem reflektorów, budzić będzie zdwojone zaciekawienie. Będzie znów uczyć szacunku dla przeszłości i umiłowania naszej kaszubsko-pomorskiej ojczyzny. Każdemu, kto wrażliwy, na pewno pozwoli obcować z duchami burmistrza Izaaka, kustosza Juliana i pani Wandy. A trud wspinaczki na ostatnie piętro wynagrodzi wspaniałymi widokami na wszystkie cztery strony miasta. PS Spóźniona jubileuszowa uroczystość 80-lecia muzeum, wraz z nadaniem placówce imienia założyciela Juliana Rydzkowskiego, odbyła się z dużym zadęciem 26 października. Napiszemy o tym w następnym numerze „Pomeranii”. 39 2012-10-30 16:46:36 zéńdzenia dlô piszącëch pò kaszëbskù 2012 Wiérzchùcëno, Wierschutzin, Wierzchucino Wãdrëjã przez wies. Na szasëjach mało lëdzy – dzecë jidącé ze szkòłë, czile białk, co pchają wózyczi, pôrã ómków. Jidã wedle krómù ò pòzwie „Kaszub”. Tam-sam na dodomach widzã kaszëbsczé fanë. Nie jem głodny, temù nie wchôdajã ani do gòspòdë U Pysia, ani do karczmë Kaszubski Młyn nad Bëchòwską Strëgą. Szpëcëjã ùszë, mòże ùczëjã gdze niemiecką gôdkã. Kò gôdają, że tu wiele Niemców mieszkô… RÓMAN DRZÉŻDŻÓN Przez grańcã do Hollywood W 90. latach XX stalatégò młodi lëdze òd Pùcka, Starzëna, Krokòwa a jinëch wsów pùcczi zemi, aùtama, aùtobùsama, czim chto mógł, co sobòtã przekrôcziwelë grańcã pòlskò-niemiecką. Jô téż. Më ni mùszelë jachac czileset kilométrów za Òdrã, le cziledzesąt. Przëchłoscëwało naju „Hollywood” we Wiérzchùcënie, gdze më sã mòglë òderwac òd codniowòscë, bawiącë sã do rena, tuńcëjącë, spiéwającë, pòznôwającë pëszné brutczi, a naju drëszczi – spòsobnëch kawalérów. Przejeżdżającë przez mòst na grańcowi rzéce Piôsznica za Żarnówcã, czãsto chtos do szpòrtu, pòdkôrbiającë niemiec- ką gôdkã, wòłôł: „Ausweiskontrolle” abò „Paszporty bitte”. Wnenczas w pòjezdze dało sã czëc smiéch. Swòji wiedzelë, cëż je lóz, ale ti „nié stąd” rozzérelë sã wkół, nie wiedzącë, czë pò prôwdze mają ne dokùmeńtë przërëchtowac… Nen wspòmink z tamtëch lat sedzy mie głãbòk w głowie. Ach, jezdzyło sã do Wiérzchùcëna na diskòtekã, jezdzyło… przez grańcã. Bò téż Wiérzchùcëno dlô naju, z pùcczich a krokòwsczich strón, bëło wsą za grańcą. Niemiecczé szlachë Rzéka Piôsznica jesz wcyg przëbôcziwô ò midzëwòjnowim cządze. Przëbôcziwô ò tim, że bëła na ni pòlskò-niemieckô grańca. Krokòwò, Żarnówc, Nôdolé – tu bëła Pòlskô. Wiérz- Ewanielëcczi kòscół w Wiérzchùcënie. Òdj. Maciej Stanke 40 pomerania_listopad_2012new.indd 40 chùcëno, Chòczewò, Brzëno – tã bëłë Niemcë. Wchôdającë do wsë òd Żarnówca, pò lewi stronie drodżi, òbzéróm widzałi bùdink graniczny strażë. Dali, pò prawi, stoji kòscół. Wiela stalatów Wiérzchùcëno słëchało parafie w Żarnówcu, ë tã wierny chòdzëlë na msze. Czedë w 1920 rokù Wiérzchùcëno òd Żarnówca rozdzelëła państwòwô grańca, katolëcë ni mielë letczégò żëcô. Temù w kùńcu dwadzestëch lat erigòwónô òstała w Wiérzchùcënie parafiô ë wëbùdowóny kòscół. Pewno téż temù, bë Kaszëbi mielë jak nômni kòńtaktów z bracynama z Pòlsczi. Ewanielicë mielë swòjã swiątnicã z 1882 rokù. Służiła òna jima jaż do sédmëdzesątëch lat. Pòtemù długò stojała lózô. Niszczonô bëła przez czas a lëdzy. Kùreszce òstała kùpionô przez wastnã Kùrilewicz, córkã Wandë Warsczi. Zabëtk je zabezpieczony, le jak gôdają mieszkańcowie, nick sã tã nie dzeje. Jedną z cekawszich pamiątków w Wiérzchùcënie je ewanielëcczi smãtôrz. Leżi kilométer za wsą. Zdrok przecygô stojący kòl niegò pòmnik pòstawiony na wdôr mieszkańców Wiérzchùcëna, co zdżinãlë na pierszi swiatowi wòjnie. Béł òn pòswiãcony przez ks. Kurta Reicha, probòszcza z Żarnówca, w 1927 rokù. Na tôflë je widzec pòstãpny szlach pòplątóny pòmòrsczi historëji – dzurë pò kùlach wëstrzélonëch z rusczich aùtomatów. Mòże na ni przeczëtac nôzwëska „niemiecczich” żôłniérzów. Niemieczich mùszi dac w cëzymsłowie, kò w wikszoscë pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:37 zéńdzenia dlô piszącëch pò kaszëbskù 2012 są to pòlsczé a kaszëbsczé przezwëska: Styn, Drzeżdzon, Pilath, Budnik, Ceinowa, Goyke, Grezlikowski, Lieske. Pòd ną stôrą tôf lą zamòntowónô je nowô z nôdpisã pò niemieckù ë pòlskù: „Na wdôr wszëtczim pòległim ë zadżinionym w II swiatowi wòjnie z Wiérzchùcëna ë òkòlégò”. Plac wkół pòm n i ka je zadbóny, równak smãtôrz je zarosłi zeleskã, a wikszosc grobòwëch kamów pòtłëkłô. Widzec téż je, że niechtërné grobë chtos dozérô. Czekawi je grobòwi kam przedwòjnowégò pachtarza wiérzchùcyńsczégò fòlwarkù Hermana Gumza a jegò białczi Aùgùstë – pòchòwónëch w 1928 rokù. W nym samim grobie leżi Erika Petersen, jejich wnuczka, pòchòwónô w 1997 rokù. Wkół kama czësto, stoją kwiatë a znitë. W dwùch grobach, co swòjim sztôłtã a nôdpisama apartnią sã òd nëch stôrëch, pòchòwóny są Zygfryd, Margòt a Zygmùnt Cholka. Nen slédny ùmarł béł w 2011 rokù. Epitafium na nich je pò pòlskù „W nadziei na zmartwychwstanie”. Jak mie rzekła Jadwiga Czirkòwskô, nie bëlë to ewanielicë ani katolëcë, leno Swiôdcë Jehòwë. Ewanielików we Wiérzchùcënie ju ni ma – dodôwô. Kaszëbsczi Plac ë berlińskô Òlimpiada Part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Wiérzchùcënie pòwstôł dopiérze w 1997 rokù, ale bùsznic sã mòże brzadnym dzejanim. Chòcbë dzecnym karnã Nasze Stronë, wëdowiznama czë rëchtowanim wiele rozegracjów. Przédniczką wiérzchùcyńsczich Kaszëbów przez wiele lat bëła Jadwi- ga Czirkòwskô – białka, co ò ni mòże rzec: „Czej dwiérzama jã wërzucą, tej òna òknã wléze”. Copajã sã do wsë. Jidã na Kaszëbsczi Plac – môl, gdze niemiecczi spòrtowcowie rëchtowelë sã do Òlimpiadë, jakô bëła w 1936 r. w Berlënie. Kòl basenu, gdze zawòdnicë cwiczëlë płiwanié, terô stoji pòkrëtô strzëną kaszëbskô chëcz. Bënë je zala pamiãcë, na przãtrze latowé jizbë dlô gòscy, a bùten bina. Na Placu nôleżnicë KPZ òrganizëją zéńdzenia, festinë a rozegracje, chòcbë przëzérczi kaszëbsczich lëdowëch karnów. Stoją tu téż rozmajiti wiôlgòscë kamë „na wdôr” sënów pùcczi zemi, m.jin. namienioné bp. Kònstantinowi Dominikòwi z Gniéżdżewa, Florianowi Cenôwie ze Sławòszëna, Janowi Drzéżdżónowi z Domôtowa, Janowi Patockòwi ze Strzelna czë Staszkòwi Òkòniowi „Kajczikòwi” – pòéce z Wiérzchùcëna. Latos swój kam „dostôł” pisôrz a szkólny Józef Cenôwa z Pôłczëna. Ni ma ò czim gadac Przez wiele lat we Wiérzchùcënie bëłë dwie stowôrë: kaszëbskô a niemieckô. Dzysdnia part KPZ baro mòckò dzejô, jinaczi jak Zrzeszenié Niemiecczi Miészëznë, jaczé dwa lata temù òstało rozwiązóné… Czemùż tak sã sta? Zwòniã do Eleonorë Doering z Biôłogórë, białczi, jakô na zôczątkù 90. lat założëła a przez dwadzesce lat prowadzëła niemiecką stowôrã w gminie Krokòwò. Za wiele nie chce gadac ò ti sprawie z gazétnikama. Rzekła blós, że mô wicy jak 80 lat, a ni ma człowieka, jaczi bë òrganizowôł zéńdzenia. Kamë namienioné wiôldżim sënom pùcczi zemi (na Kaszëbsczim Placu). pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 41 Pòmnik żôłniérzów, jaczi zdżinãlë òb czas I swiatowi wòjnë. Zrzeszenié Niemiecczi Miészëznë nômòcniészé bëło w 90. latach ùszłégò wiekù a na zôczątkù XXI stalata. Nôleżnicë spòtikelë sã co tidzéń na zalë gòspòdë Pod Zielonym Wieńcem. Òrganizowelë Adventsfeier czë Muttertag. Brelë ùdzél w seminariach a kònferencjach. Rézowelë do partnersczi gminë Krokòwa – Schweich, gdze pò wòjnie mieszkôł hrabia von Krockow. Rozprowôdzóné bëłë niemiecczé gazétë np. „Schlesisches Wochenblatt” ë ksążczi. Młodi mòglë ùczëc sã niemiecczi gôdczi, a nôbiédniészi dostôwelë socjalną pòmòc. Ò niemiecczim zrzeszenim nie chce téż wiele rzec Jadwiga Czirkòwskô – ùszłô przédniczka KPZ. Kò wedle ji ni ma ò czim gadac. Pitajã, czë przódë nôleżnicë Zrzeszeniô bëlë téż w niemiecczi stowôrze. Nié – krótkò òdpòwiôdô Czirkòwskô. Chòc fòrmalno òrganizacjô ju nie dzejô, równak Niemcë z nordë Kaszëb – Wiérzchùcëna, Pùcka, Gniewina – spòtikają sã rôz w rokù na Adventsfeier, na chtëren przëjéżdżô kòle 70 lëdzy. W wëwiadze, jaczi nalôzł jem w gazéce „Wochenblatt”, Eleonora Doering rzekła, że mô nôdzejã, że jesz wërosce jaczi lider. Doda téż, że niemiecczé zéńdzenia na Adventsfeier wcyg mdą rëchtowóné. Nen artikel je brzadã zéńdzeniô dlô piszącëch pò kaszëbskù, chtërno òstało zrealizowóné dzãka dotacji Minystra Administracji i Cyfrizacji. 41 2012-10-30 16:46:37 wòjnowi Kaszëbi Wszëtcë płakelë jak dzecë Hùbert Barembruch pòchòdzy z Głusëna. Òb czas wòjnë robił midzë jinyma w Peenemünde. Z niemiecczégò wòjska ùcekł do batalionu generała Maczka. Waji òjc, Léón, béł przed wòjną wójtã w Swiónowie. Cos pamiãtôce z gôdków, jaczé miałë plac ù Waji doma? Hùbert Barembruch: Më tam za wiele ò niczim nie wiedzelë. Doma to bëło tak, że czej do òjca przëchòdzëlë sąsôdzë, lëdze ze sprawama, dzecë mùszałë jic do drëdżi jizbë. Nie bëło mòżno słëchac, ò czim gôdają. A co sã stało z Wajim òjcã, jak nasta wojna i przëszlë Niemcë? Niemcë gò aresztowelë. Na pòczątkù wòjnë Wë jesz bëlë młodi, ale przëszedł 1943 rok i Waji wzãlë ju do wòjska… Jo, tak bëło. Nôprzód jô mùszôł jic do Arbeitsdienst. To nie bëło wòjskò, le przëmùsowé robòtë. Jô béł pòwòłóny do Peenemünde, gdze bëła w ùkrëcym robionô bróń, midzë jinszima V-1 i V-2. Krëjamnotã ò ti broni zdradzył aliantóm Pòlôk. Òni nie chcelë ùwierzëc, że to je prôwda, ale w kùńcu przëszlë do tegò, że cos sã tam dzeje, blós nie wiedzelë co. Infòrmacje ò Peenemünde przekazywôł m.jin. pòchòdzący z Czelna Klémens Wicczi, dzãka chtërnémù ùdało sã zbómbardowac ten môl. A co Wë mùszelë robic w ti fabrice broni? Më stôwielë płotë wkół tegò całégò placu, a niżi pòd zemią òni dërch cos tam robilë. Nim të wlôzł na ten plac, bëło fùl rozmajitëch zabezpieczeniów. Wa tam widzała jaczich niemiecczich generałów? 42 pomerania_listopad_2012new.indd 42 Nié, nié. Më bëlë òddzelony. Mògã rzec taką historiã: jeden chłop, chtëren pòchòdzył z Berlina, wëmëslôł sztrajk. Słupë do tëch płotów bëłë baro cãżczé, betonowé. Më je nosëlë w sztërzech chłopa. Bëlë tam Pòlôszë, Niemcë, Czeszë i jinszé nôrodowòscë. Wszëtcë nie rozmielë pò niemieckù, tej më gôdelë midzë sobą pò swòjémù, më gôdelë do se pò kaszëbskù. A nen chłop rzekł: „Rzucta te słupë i stójta. Ni miéjta strachù, jak bãdą wrzeszczec”. Më tak wëtrzimelë dosc długò. W kùńcu nastąpił rozłóm, a Niemcë i tak wzãlë górã. Òni sã mscëlë? Kò na pòligónie delë nama pózni nôùczkã. Jaczé je Waje nôgòrszé wòjnowé przeżëcé? Diwanowé bómbardowanié w Peenemünde. Pamiãtóm alarm, wiôldżi wid z górë i zaczãłë sëpac sã bómbë. Żóden môl kòl môla nie òstôł całi. To bëło tak. Lecôł jeden fliger, zdrzucył bómbë, dôwôł widã znak, że òn skùńcził, żebë nastãpny wiedzôł, gdze mô zacząc. Në i tej drëdżi zaczął spùszczac. I tak dali. Wszëtcë płakelë jak dzecë, kòżden wòłôł w swòjim jãzëkù. Më sã mòdlëlë: „Mój Bòże!”, Niemcë: „Mein Gott!”, a Francuzowie pò swòjémù. To nie je do òpisaniô. Zemia całô sã trzãsła… Gdze wa sã schòwa, że ùdało sã wama przeżëc? Më bëlë w lese, w tëch wòjskòwëch rowach, òkòpach, i tam më sedzelë. Bëłë dosc głãbòczé i miałë chrónic òd òdłómków. To bëła Sodoma i Gòmòra! Zabitëch, przësëpónëch bëło baro wiele. Scanë rowów zesëwałë sã. Na ten mój wiek, bò jô doch miôł le òsmënôsce lat, to bëło òkropné przeżëcé. Pierszé i taczé straszné. Wszëtkò pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:38 wòjnowi Kaszëbi sã pôlëło; bùdë, całé òsedla bëłë przewróconé do górë nogama. Wa pòtemù mùsza zbierac cała zabitëch? Jo. Nas wëw iozlë w iele k i lométrów w las, a stądka wòzëlë nas aùtama do robòtë. Ta m më mùsz elë wënaszac, wòzëc i na jeden plac kłasc tëch zabitëch. To bëło naszą robòtą. Tam bëłë setczi, a mòże tësące zabitëch. Jô to jesz móm dërch przed òczama. To bëło cos strasznégò! Mòże Wë pamiãtôce jaczé nôzwëska jinszich Kaszëbów, co bëlë z Wami? Kò tam waji bëło wiele wiãcy. Jo. Tam béł doch twój òjc. Béł Lewińsczi z Kartuz, syn drogerzistë, ale òn nie wrócył do Pòlsczi, bò wëjachôł pò wòjnie do Kanadë. Razã ze mną béł pózni w wòjskù ù generała Maczka, ale pòtemù wëjachôł. Bëlë Antón Prëczkòwsczi, Bruno Élwart z Bórkù kòle Strzépcza. Czej wòjna sã skùńcza, òn òstôł na Zôchòdze i tam ùmarł pôrã lat temù. Jô le sã niedôwno ò tim dowiedzôł. Przedtim jô nawetka nie wiedzôł, co sã z nim stało. Mòżna rzec, że jakbë aliance nie zbómbardowelë ti fabriczi, to V-1 i V-2 mògłë bëc straszlëwą bronią na wòjnie? Gwës, że jo. Ale jô nawetka ni mògã wiele gadac ò tëch sprawach, bò skądka jô mógł miec wiadomòscë wnenczas ò tim? Më nie wiedzelë, co tam sã robi. Jô tej jesz nie znôł dobrze niemiecczégò, ni mógł czëtac pò niemieckù. Człowiek nick nie wiedzôł. Dopiérze pò latach jô sã doznôł, co tam sã tak pò prôwdze robiło. A pòtemù Was wzãlë na front? W tim Arbeitsdiensce jô służił czile miesãcy. Pózni pùscëlë nas dodóm, a pò dwùch czë trzech niedzelach, jô dobrze nie pamiãtóm, wzãlë nas do wòjska. Jô dostôł pòwòłanié do Szczecëna. Pòtemù bëło przërëchtowanié do wëjazdu na wschòdny front. Na szczescé mie sã ùdało, że jô tam w kùńcu nie jachôł. Mie òddzelëlë òd ti jednostczi i wzãlë do szpitala. Tej jô òstôł przëłączony do Spòdlecznô szkòła w Kòloni w szkòłowim rokù 1933/34 r. żôłniérzów, jaczi jachelë na Zôchód, do Francji. Bëła tam òstatnô òfensywa niemiecczégò generała Rundstedta. Tam më sã ùmówilë. Jô nie pamiãtóm, wiele nas bëło, mòże piãtnôsce. Më bëlë tak ùgôdóny, że jak blós sã dô, tej trzeba ùcekac, bò bëło wiôldżé zamieszanié. To bëło w Belgii. Jeden, co przed wòjną chòdzył do gimnazjum z Bielicczim, szkólnym z Kòloni kòl Swiónowa, mógł dobrze gadac pò francëskù. Szedł rôz do jednégò lokalu i spitôł sã tegò gòspòdôrza, czë znaje jaką rodzëznã, chtërna bë nas ùkrëła. Ale ten òdpòwiedzôł: „Co?! Niemiecczi żôłniérze chcą sã schòwac? Na front z wama!”. Në jo, bëlë różny lëdze… Nen kòlega rzekł tej: „Ale më jesmë Pòlôszë…” Minãło czile tidzeniów i më ùczëlë, że Pòlôszë są w jedny wsë, chtërnã zdobëlë. To bëło wòjskò generała Maczka. Spitelë sã nas, czë chcemë do nich dołączëc. Më òdrzeklë: „Gwës, że chcemë sã przëłączëc!”. Tak më sã dostelë do pòlsczégò wòjska. Tam më zjedlë pierszé cepłé pôłnié òd dłudżégò czasu! Czë to je mòżno, żebë sobie to wëòbrazëc? Béł téż angelsczi chléb – kwadratowi, biôłi, z pszény mączi…! Tej nas wiozlë do Szkòcji. To nie bëło pôrãnôsce lëdzy, to bëłë tësące! Pózni bëłë cwiczenia, a tej jô wstąpił do I Dywizji Pancerny, do 1. kómpanii, 9. batalionu, generała Maczka. I nazôd do Niemców… …do strefë òkùpacyjny? Nié, nié. To jesz nie béł kùńc wòjnë. Tej nas wësłelë dopiérze na front. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 43 Gdze wa walczëła? We Francji, Belgii i Néderlandach. W kùńcu jô sã dostôł do Wilhelmshaven, w Niemcach. Tam bëło dopiérze zakùńczenié wòjnë. Nasza kómpania òsta w Niemcach jakò òkùpant. To bëła angelskô strefa? Jo, angelskô. Jednostka òstała rozwiązónô, a nama rzeklë: „Mòżeta robic, co chceta. Wëjachac do Anglii, Americzi”. Tam przëjachelë pòlsczi òficérowie i gôdelë, żebë wrócëc do naszégò kraju. Lëdze wëbiérelë rozmajice. Jô wëbrôł pòwrót do Pòlsczi. Trzeba dopòwiedzec, że Wasz pòwrót nie béł do kùńca szczestlëwi. Wszëtczich doma ju nie bëło. Nie bëło brata ani òjca. Brat béł w Rusëji – na Sybirze, w Swierdłowskù. Czej òn wrócył, miôł le sztëczk chleba. Béł czësto wëkùńczony. Gò wnet nie szło pòznac. Miôł straszné przeżëca. A co sã stało z òjcã? Nie bëło gò. Nie żił! Pózni mie rzeklë, że Ruscë gò wzãlë, zanëkelë do Grëdządza. Miôł bëc zesłóny na Sybir, ale òn nie wëtrzimôł. Je pòchòwóny w Grëdządzu. To je zbiorowi grób. Më tam bëlë czile razy, ale to je cãżkò, żebë kògòs tam nalezc... Gôdôł Eùgeniusz Prëczkòwsczi 43 2012-10-30 16:46:38 listopadowe wspominki Wojciech Kiedrowski – wielki wizjoner 22 listopada br. to dla mnie dzień szczególny – dzień 75. rocznicy urodzin śp. Wojciecha Kiedrowskiego. Byliśmy równolatkami. Nasi ojcowie zostali bestialsko zamordowani przez siepaczy hitlerowskich w pierwszych miesiącach II wojny światowej. Razem kończyliśmy Szkołę Podstawową w Kartuzach i Liceum Ogólnokształcące w tym mieście. I jak to w życiu często bywa, nasze losy, kiedy już weszliśmy w dorosłość, różnie się potoczyły. JERZY NACEL Klub Studentów Kaszubów Ormuzd Wojtek – kaszubski Stolem, laureat Nagrody im. Floriana Ceynowy Budziciel Kaszubów, zakochany w tym wszystkim, co o Kaszubach stanowi, już jako student Politechniki Gdańskiej zaczął się udzielać na niwie kaszubskiej. Jedną z wymiernych inicjatyw Wojtka było założenie Klubu Studentów Kaszubów Ormuzd i przewodniczenie mu. Należał także do grona założycieli klubu Pomorania, który w październiku bieżącego roku obchodził jubileusz 50-lecia. Pierwsze młodzieżowe kluby kaszubskie powstawały na fali popaździernikowej odwilży 1956 roku. Najczęściej afiliowane przy Zrzeszeniu Kaszubskim, działające autonomicznie, były tworzone w różnych miejscach na Kaszubach i całym Pomorzu. I tak w latach 1958–1959 w Kartuzach powstał Klub Młodej Inteligencji Kaszubskiej. Założył go Edmund Kamiński. W Wejherowie założono Klub Młodych Kaszubów im. ks. Leona Heyke, którego motorem był Jerzy Kiedrowski, brat Wojtka. Organizowali się również studenci Seminarium Duchownego w Pelplinie Wojciech Kiedrowski nazwał utworzony przez siebie Klub Studentów Kaszubów – Ormuzdem, świadomie nadając mu imię staroirańskiego bóstwa światła, mądrości i prawdy. Samokształcenie, wanogi i działalność wydawnicza Klub skupiał niewielką grupę, zwykle było w nim około 20 studentów. 44 pomerania_listopad_2012new.indd 44 Moja droga do „Ormuzda” wiodła przez lekturę wydawanego przez Zrzeszenie Kaszubskie – już w 1957 roku – dwutygodnika „Kaszëbë”. W tych latach studiowałem na PG. Spotkany przypadkowo Wojtek zaproponował mi wstąpienie do swojego klubu. Ponieważ interesowało mnie wszystko, co kaszubskie, a niedosyt wiedzy był duży, chętnie włączyłem się w tę działalność. Wojtek potrafił wyłuskiwać z grona studentów tych o kaszubskim rodowodzie, którzy w przyszłości mogliby działać dla sprawy kaszubskiej. Wielu ormuzdowców okazało się później działaczami Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Pamiętam nasze spotkania w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku, w których często uczestniczył Lech Bądkowski z nieodłączną fajką. Ten główny ideolog Zrzeszenia był wielkim rzecznikiem kaszubszczyzny rozumianej szeroko, na wskroś współcześnie. Wiele trudu wkładał w kształcenie i wychowanie młodych działaczy. Na naszych klubowych zebraniach bywali także m.in. Karol Kreft, prof. Stefan Bieszk oraz ks. Franciszek Grucza. Oprócz zebrań organizowaliśmy wspólnie z klubami wejherowskim i kartuskim wycieczki po Kaszubach (Wanoga Klubu Ormuzd). Klub angażował się również w działalność wydawniczą. Udało się Wojtkowi wydać druk okolicznościowy, który nazwał: „Ormuzd. Pieśni Trepczyka”. W tym skromnym, dość prymitywnie wydanym na papierze światłoczułym, tomiku zamieścił kilkanaście pieśni wraz z nutami autorstwa jednego z najwybitniejszych poetów kaszubskich. Współtworzenie obrazu Kaszub Potem nasze drogi życiowe się rozeszły. W kwietniu 1959 roku otrzymałem od Wojtka list, w którym poinformował mnie, że „nasz klub (Ormuzd) istnieje i pracuje”. Ubolewał jednak nad trudną sytuacją ogólną w Zrzeszeniu Kaszubskim i nad, jego zdaniem, nieprzychylnym stosunkiem Zarządu Głównego i redakcji pisma „Kaszëbë” do klubu. Pisał również o tym, „jak obecnie trudno coś zrobić, zgodnie z naszymi przekonaniami, przy takiej sytuacji wewnątrz Z.K., ogólnej sytuacji politycznej itp.” Niemniej zaprosił mnie do wspólnego wanożenia po Kaszubach. W tym liście napisał również o „podniesieniu Kaszub do właściwej rangi, a obok wielkich innych kultur [nasza społeczność] będzie rozwijała kulturę swoją na wysokim poziomie, a nie tylko ludową”. W tym liście prosił mnie o daleko idącą dyskrecję. Wojtku! Już wtedy – ponad pięćdziesiąt lat temu! – okazałeś się wielkim wizjonerem. Droga życiowa Wojciecha Kiedrowskiego rozumiana szerzej była próbą poznawania, a raczej współtworzenia obrazu Kaszub, tych zakorzenionych w tradycji, ale i Kaszub – jak to napisał nasz kolega z kartuskiego liceum, poeta i fizyk Edmund Puzdrowski – „uczestniczących w kulturowych przemianach świata”. Jako wieloletni redaktor „Pomeranii” i jako wydawca Wojciech Kiedrowski kształtował świat wartości z dzisiejszym obrazem i rozumieniem Kaszub. Skan fragmentu listu Wojciecha Kiedrowskiego do Jerzego Nacla z 1959 r. prezentujemy na stronie 18. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:38 òkrãgłô roczëzna Nôùkòwé towarzëstwò w Brusach Brusë miałë ë mają szczescé do kùlturalnëch ë gòspòdarczich pòdjimniãców. Kò prawie tu w 1898 r. òsta założonô znónô pózni na Pòmòrzu stowôra Kupiec. Tu lëdze sã fëst wzãlë ë w dobré trzë lata wëbùdowalë wiôldżi kòscół. Na zôczątkù 20. stalata bùsznił sã „Ceres”, jaczégò młin béł tedë wiãkszi ë barżi nowòczesny òd wszëtczich w òkòlim. A kródzy najich czasów, bò w 1980 r. bëło założoné fòlkloristiczné karno Krëbane. Do ùszłégò rokù Brusë mògłë sã téż chwôlëc Midzënorodnym Festiwalã Fòlkloru. W 1991 r. pòwstało òglowòsztôłcącé liceùm – pierszé kaszëbsczé w kraju. A òd 5 lat dzejô tu Zabòrsczé Nôùkòwé Towarzëstwò. GRÉGÓR J. SCHRAMKE Kòłã w deje Jeżlë jidze ò no Towarzëstwò, to wszëtkò zaczãło sã òd… jeżdżeniô na kòle. W latach 80. Zbigórz Gerszewsczi, młodi szkólny brusczi spòdleczny szkòłë, kùpił so kòło ë zaczął na nim wanożëc pò òkòlim. Jak wspòminô, nôprzód jezdzył sóm, tej z òdjimkòwnikã. Brzadã tegò pòznôwaniô zabòrsczi zemi béł m.jin. zatitlowóny „Klejnoty naszych pól i lasów” wëstôwk zdjãców, na jaczich w snôżich najich bòrach szkólny pòkôzôł… smiecë. Tej w kòłowim wanożenim doparłãcził do Gerszewsczégò robòtnik brusczégò ùrzãdu gminë Krësztof Zabrocczi, pòtemù, ju w czasach jistnieniô Kaszëbsczégò Òglowòsztôłcącégò Liceùm (KÓL), w jaczim nen pierszi ùcził – przédno szkòlniôcë a absolwencë ti szkòłë. Òb czas wanożeniô wiele sã gôdô, a gôdczi pòmôgają w pòwstôwanim dejów. W latach 90. ti wanożnicë założilë niefòrmalné Karno Aktiwny Turisticzi (KAT) ë nié blós na kòłach, le téż piechti czë czôłnama przemierzalë przédno zabòrską zemiã. W 1999 r., z ùdbë Gerszewsczégò ë Zabrocczégò, KAT zrëchtowało I Zëmòwi Zabòrsczi Kòłowi Rajd miona Jana Karnowsczégò. Chcelë na ten ôrt ùtczëc 60. roczëznã smiercë negò wiôldżégò pôłniowòkaszëbsczégò pòétë. Ùdba ùwidza sã téż medióm, tej wanożnicë nalezlë sã w TVG (gduńsczi telewizje) ë w gazéce „Dziennik Bałtycki”. Zabrocczémù do te sniło sã wskrzeszenié cządnika „Zabory”, jaczégò wespółzałóżcą béł doch czedës Karnowsczi. Niecałi rok pózni, w lëpińcu, nôleżnicë karna pòjachalë òbôczëc swiat Annë Łajming, jidącë za mëslą z archiwalny lecónczi, że „Tego, co zawierają opowiadania, a przede wszystkim trzy tomy wspomnień […] nie da się opisać – to trzeba samemu przeczytać, ale i zobaczyć”. Zajachalë do Lesna, Przëmùszewa, Mùtkòwa ë jinszich znónëch z ji ùtwórstwa môlów. Pòtkalë sã z ùtwórczënią, tedë ju 96-latną. Ë wëticzëlë turisticzny szlach, jaczim dzys, òznakòwónym, kòżden turista mòże sã przejechac czë przeńc. Pòwsta téż pózni ksążka Literacki Szlak Turystyczny im. Anny Łajming. Dzeckò grantu Z karnama biwô tak, że rôz w nich sã dzeje lepi, rôz gòrzi. Niechtërnëch ju òprzestało ceszëc wanożenié, przédno pò głãbòczich piôchach pôłniowòkaszëbsczich dargów. Tak biwô. Dejade w 2006 r. tak sã złożiło, żeGerszewsczi napisôł projekt „Badanie i promocja walorów przyrodniczych i kulturowych Ziemi Zaborskiej” na kònkùrs „Równać szanse” zrëchtowóny przez Pòlską Fùndacjã Dzecy a Młodzëznë. Ë nen projekt dobéł. KÒL, z jaczim Karno Aktiwny Turisticzi bëło doch mòckò sparłãczoné chòcbë personą Gerszewsczégò ë dzélã nôleżników, dostało dëtczi. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 45 Pòdjimniãcé sã ùdało. Aptit równak òstôł. Kò mòże ë na przińdny rok…? – tłëkło sã pò głowach. Sprawa nieletkô, téż dlôte, że bëłë ju zmienioné warënczi przëznôwaniô grantów ë szkòłë ju wiãcy z ny fùndacje dëtków dostac ni mògłë. Ë wej to sprawiło, że… sã ùrodzëło Zabòrsczé Nôùkòwé Towarzëstwò (ZNT). W smùtanie. Dokładno 5 lat dowsladë. Dzywnô stowôra Na zôczątkù w ZNT bëło kòl 15 sztëk lëdzy (mni wiãcy tak, jak rëchli w KAT). Terô je jich kòl 30 ë nie są to, jakbë sã chto mógł spòdzëwac, leno lëdze nôùczi, chòc westrzód nôleżników nie felëje tëch z titlã „dr”. Z zapisanim do ZNT téż jiwru ni ma. Rechùją sã le chãce do nôleżnictwa ë wespółrobòtë, a nié nôùkòwi czë jinszi doróbk. Gerszewsczi przëznôwô tej, że mòże kąsk na wyrost pòzwalë swòjã òrganizacjã. Zéńdzeniów towarzëstwa, pòza walnym rôz òb rok, tak pò prôwdze ni ma. Le czasã, tak nieòbrzészkòwò, pòtikają sã przë leżnoscë rozmajitëch jimprezów czë jich finałów. Przédno ZNT pòtikô sã dzãka jinternetowi. Do te pòsobną niezwëczajnotą je to, że ZNT mô… jaż trzech przédników. Czej dzëwùjã sã temù, Gerszewsczi dolmaczi: Tak je lżi, kò czej czasã je nót gdze zajachac, co załatwic ë pòdpisac, a jô ni mògã, tej np. jedze Krësztof [Zabrocczi. Trzecym przédnikã je Michalina Kalkòwskô – przëp. G.J.S]. 45 2012-10-30 16:46:38 òkrãgłô roczëzna Ekòlogiô, kùltura Zabòrów ë edukacjô ZNT wiãcy dëtków z Pòlsczi Fundacje Dzecy ë Młodzëznë ju nie dostało. Dejade ò grantë pisało ë gdze jindze – do gminë, pòwiatu, Ùrzãdu Marszałkòwsczégò etc. Ë dëtczi bëłë. Nié wiedno ë nié wiedno tëlé, co bë chcelë nôleżnicë Towarzëstwa. Dejade dlô lëdzy, co chcą zjiscywac swòje pasje, nawetka to sygało ë sygô do dzejaniô. Pasje ne, wësztôłconé ë przez lata ju scwiardłé w niezmiennotã, to: ekòlogiô, kùltura Zabòrów (przede wszëtczim) ë edukacjô. To są téż przédné òbrëmia dzejalnotë ZNT ë nôlepi je pòkôzywają pòdjimnotë ny òrganizacje, np. Zabòrsczi Ekòlogiczny Kònkùrs ò „Złote Kocanki Piaskowe”, wanoga do zdrzódłów Zbrzëcë, rechòwanié bòcónów, òrnitologiczny kònkùrs ò „Kulika Wielkiego” czë òrganizowóny przez Zabrocczégò „ekòlogiczny spłiw Zbrzëcą”, bëlny przikłôd na parłãczenié przëjemnégò z pòżëtecznym, bò òb czas spłënieniô sã zbiérô z rzéczi smiecë. Niechtërne z rozegracjów, jak ta pierszô z wëpisónëch, bëłë ju rëchtowóné rëchli, przed ZNT, chòc przez tëch samëch lëdzy. Nót tu téż zarô dodac, że ZNT w rëchtowanim swòjich pòdjimów czãsto wëspółrobi z KÒL (sã rozmieje), Zabòrsczim Krajòbrazowim Parkã, Nôrodnym Parkã „Bory Tucholskie” czë brusczim dodomã kùlturë, to je Centrum Kùlturë ë Bibloteczi. Nôblëższim wespółrobòtnikã je równak Chònicczé Towarzëstwò Drëchów Nôùk. Môłi méstrowie Pëtóny dali ò pòdjimnotë ZNT Gerszewsczi z nôwiãkszim, wierã, łiskã w òkù pòwiôdô ò projekce „Mały Mistrz Obserwacji Przyrody”, jedny z jegò ùdbów, w jaczi dzôtczi 5 ë 6 lat stôré nôprzód szkòlą sã w rozpòznawanim roscënów (kòl 20 ôrtów, czej w przedszkòlim wëmôgónëch je le 5), a tej malëją wëbróné kwiôtczi. Finał w 2011 r. w Dodomie Kùlturë w Brusach zgromadzył fùl zalã dzecy z jich przedszkòłowima òpiekùnama. Kòżden przedszkòlôk, jaczi wzął ùdzél w nym pòdjimniãcu, dostôł diplom, bëłë téż bómczi, le nôpëszniészim wierã sztëczkã bëło, czej westrzód kòl 270 dokazów môłi méstrowie nalôżelë swój malënk. Ë prawie ta redosc a bùcha dzecy to dlô Gerszewsczégò nôwiãkszô satisfakcjô z robòtë. 46 pomerania_listopad_2012new.indd 46 Robòta ób czas zjiscywaniô projektu „Mały Mistrz Obserwacji Przyrody”. Òbrócënk w dzejanim ZNT Radoscë ë zadowòleniów bëło wiãcy. Jak chòcbë tedë, w 2009 r., czedë ZNT wëgrało grantowi kònkùrs na òtemkniãcé Zabòrsczégò Bióra Òbiwatelsczich Pòradów. Béł to, jak je dbë Gerszewsczi, òbrócënk w dzejanim ZNT. Bò nié dosc, że ùdało sã zrëchtowac nòwé, bëlné dlô lëdzy pòdjimniãcé, kò bióro za darmôka zajimô sã wszelejaczima doradama (m.jin. pòmôgô z rozwiązywanim jiwru zadłëżeniô) ë do terô ùdzelëło wiãcy jak tesąc radów, a wôrt dodac, że dzejało téż, jak grantu nie dostało (tak sã stało w 2011 ë mdze w 2013), to na dodôwk zwëskało samò ZNT, bò narôz zbòkadniło sã òno ju ò prôwdzewie swój plac. Do te, dzãka temù, że czerowanim bióra sã zajął sóm Zabrocczi ë do jegò prowadzeniô a ùdzelaniô pòradów lëdzóm òstôł z Ùrzãdu Robòtë wzãti prôcownik, lżi sã zrobiło z całą ùcemiãżną papierkòwą robòtą, jaczi doch w najim kraju wiele. Z ùrzãdnikã nie dobãdzesz! Ta prawie biórokracjô je tim, co Gerszewsczi nie za dobrze wspòminô. Téż ë to, że nad niechtërnyma projektama nôleżnicë ZNT sã fëst narobilë, bë jak sã nôleżi, wszëtkò fëjn òpisac, zrëchtowac bùdżet, etc, ë tej, czasã dzãka jaczémùs kùńdersczémù ùrzãdnikòwi, dëtków nie dostalë. Rôz òdwòłalë sã òd dostónégò pòstanowieniô. Czej òno przëszło, sadlë, wszëtczé zastrzédżi dokładno sprôwdzële ë na- pisalë òdwòłanié. Wiedzelë, że mają prôwdã, wiedzelë, że dëtczi na projekt dostac bë mùszelë. Z ùrzãdnikama równak nie dobãdzesz. Jak ju co so pòstanowią, tak mùszi bëc. Òd òdwòłaniô tej przëszła decyzjô, w jaczi chòc „cała ùrzãdniczé” do felów sã przëznałë, to równak le w dzélu, ë dëtków tak a tak nie przëznałë. Ksążka pierszô, drëgô… Òstawiającë ju biôtczi z ùrzãdnikama ë wracającë do widniészich starnów dzejaniô, wôrt tu dopòwiedzec, że ceszi Gerszewsczégò téż wëdôwiznowô robòta ZNT. W 2008 r. Towarzëstwò òpùblikòwało wspòmnióny ju prowadnik Literacki Szlak Turystyczny im. Anny Łajming, tej razã z Chònicczim Towarzëstwã Drëchów Nôùk Szlak Rydzkowskiego (2009). A latos sã ùkôzôł Szlak Zbrzycy, snôżo wëdóny, na dobrim papiorze, dzãka czemù jidze docenic pësznotã wielnëch, pò prôwdze nadzwëk dobrëch zdjãców (brzadu òdjimkòwi pasje m.jin. Gerszewsczégò czë szkólny KÒL Jolantë Pòzorsczi-Cuppa – nôleżniczczi ZNT). Tekstë téż cekawé, a do te ten prowadnik je w trzech jãzëkach – pòlsczim, kaszëbsczim (w dolmaczënkù Wòjcecha Mëszka) ë niemiecczim. ZNT jesz zwiãksziwô wëdôwiznową dzejnotã. Prawie co, swiéżo z drëkarnie, wëszła ksążka Antona Cemińsczégò Nad Niechwaszczą i Parzenicą, a w ùdbie na przińdnotã je zrëchtowanié dokazu „Zabory i Gochy – przewodnik ency- pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:39 òkrãgłô roczëzna klopedyczny”, do jaczégò ùsôdzeniô Zbigórz Gerszewsczi ju rôczi. Téż ë cządnik ZNT, jak na nôùkòwé towarzëstwò przëstało, mô téż swój biuletin. Rocznik „Ziemia Zaborska” wëchôdô òd 2008 r. ë òd samégò zôczątkù rëchùje so pôrãdzesąt starnów fòrmatu B5 (np. nr 1 – 52 starnë, a nr 2 – 84). Sã rozmieje, że tematika cządnika je przédno sparłãczonô z dzejanim Towarzëstwa czë zaczekawieniama jegò nôleżników, bò chòc z cządnika mógł sã czëtińc dowiedzec np. ò drobny szlachce zabòrsczi zemi, ò tim, jak bëłë wëkòrzistiwóné môlowé łączi czë ò ùtwòrzenim nowégò na pôłniowòkaszëbsczi zemi rezerwatu rodë (jezoro Mòczadło kòl Mãcëkała), to równak mógł téż w nim pòczëtac ò wanodze Maceja Cybùlsczégò ë Anë Szëszkewicz (nôleżniczczi ZNT) na Syberiã, jaczi tam pòjachalë w 2008 r. òbôczëc ë òdjąc fùl zacmienié słuńca. Do drëkù prawie co je rëchtowóny pòsobny numer rocznika „Ziemia Zaborska”, w jaczim bãdze mòżna przëczëtac m.jin. ò Marianie Mòkwie (z leżnoscë 25. roczëznë smiercë negò malôrza), Heronimie Derdowsczim (z tegò, co mie Gerszewsczi dolmacził, jidze ò jinszé wëzdrzenié na jegò „Ni ma Kaszub bez Pòlonii…”) czë tekst sparłãczony z 140. roczëzną pòwstaniô Spółdzelczégò Bankù w Kòronowie, jaczégò filia je téż w Brusach. Bãdze tej co do czëtaniô, a mòże w przińdnoce jesz wiãcy, bò òb czas mòji gôdczi z Gerszewsczim wëszło, że chto wié, mòże wôrt bë z rocznikã zrobic kwartalnik. Ekòlogiczny mònitoring ë… Ùdbë na przińdnotã są nié le wëdôwiznowé. ZNT mô np. chãc pòstarac sã ò dëtczi na kòmpleksowi ekòlogiczny mònitoring, dzãka jaczémù mógłbë stwòrzëc kôrtã dzëczich wësëpisków smieców czë badac jakòsc gruńtowëch wòdów. Chce téż, bë nômni czilenôsce dokazów rodë òstało ùznónëch za pòmniczi. Kò, jak Gerszewsczi sprôwdzył, slédny rôz taczé ùznanié miało plac w 1995 rokù! …cos dlô magistrów ë nié blós dlô nich Nową pòdjimą ZNT je przëznôwanié dëtkòwëch nôdgrodów za nôlepszi licencjacczi, magistersczi czë pòdiplo- mòwi dokôz tikający sã Zabòrów. Rokrocznie bãdą przëznôwóny trzë, jaczé razã bãdą robiłë sëmã pôrã tësãcy złotëch. Mòbilny animatór turisticzi Jesma téż wëmëslëlë nowi wark! – ùsmiéwô sã szpòrtowno Z. Gerszewsczi – Mòbilny animatór turisticzi – dodôwô, a czej wcyg nie rozmiejã, wëwidnio, że czãsto òb czas wanożeniô, a nót dodac, że Gerszewsczi na kòle jezdzy nawetka dzéń w dzéń, pòtikô turistów, téż tëch swiądnëch, co chcą cos òbezdrzec, cos pòznac, czegòs sã dowiedzec. Jim to, pòtkónym gdzes na zabòrsczich dargach rozdôwô prowadniczi ZNT (a wiedno mô jaczis w rubzakù), wskôzywô, co ë gdze wôrt òbôczëc. Jubileùsz? Terô je ju jeséń, turistów corôz mni. Dlô ZNT równak zaczinô sã gòrący czas rozrechòwaniów z projektów, a téż pisaniô a „dopieszczaniô” nowëch; kò nôwiãcy kònkùrsów ò grantë przepôdô na zëmã. Latos, prawie w smùtanie, mijô piãc lat òd założeniô ZNT. Na pitanié, czë bãdze z leżnoscë tegò jubileùszu jaczé swiãto, przédnik Gerszewsczi òdpòwiôdô: Swiãto? Mòże cos sã tam ò tim rzeknie na walnym – namiszlô sã. – Równak nick wiãkszégò nie planëjema. Nié, nié terô, nie na blós 5 lat jistnieniô. Ni ma na to czasu. Pierszô lëterackô kòłowô wanoga. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 47 47 2012-10-30 16:46:40 wiérztë Cëchòsc òsta pò Ce... Jón Drzéżdżón Hana Makùrôt Przëszlë do mie rôz dwa biôlé kôlpie Cëż wa pòwiéta drëszë dwa Dóm wama dwie swiéce na drogã Niech sã pôlą dlugò na ti drodze biôli. Ùmarłą jem i wejleno nicht nie zmerkôł… Mòjégò òdéńscô nie dozdrzôł niżóden. Òzëbło òddzãkòwa sã ze mną Zemia, Na jaczi bëła jô jawernym człowiekã, Wanożącym hewò przez rzékã a górã. Przëszlë do mie Przëszlë do mie rôz dwa mòdrôczi z żëta Dzesz wa bëla tak dlugò drëszë dwa Dóm wama na drogã mòje nowé bótë Na tã dlugą biolą drogã piôszczëstą. Przëszlë do mie rôz dwa jezora z gladą Dzesz wa spa tak dlugò przëjôcele mòji Dóm wama mòje òczë na samò glãbòczé dno Żebë wa mia co òd mie na pamiątkã. Przëszlë do mie rôz dwie gwiôzdë z nieba Żëbë jô z nima szedl w tã drogã wësoką Wzãlë mie pòd pazëchã a tej më szlë A wkól lëdze zwònilë, zwònilë zwònama. (Przëszlë do mie, 1995) Ùmarłą jem Czë to mdze jesz żëcé, czë téż mdze ùmrzenié? – Zemi to wszëtkò równo i jistno bëło, Tej nick so nie zrobia z mòjégò ùmrzeniô. Dali sã krącã wkół i w dôlą nëka wcyg, Przë grobie mòjim nie zatrzëma sã na sztót. Hewò ból béł blós mój… blós mòja smierc bëła… „Biôj z Bògã” – tegò nie rzekła mie ani Zemia, „Bóg zapłac” – i zabôczëła pòdzãkòwac, „Spij w pòkù” – we łbie nawetka nie pòmëszla. Ùswiądnia jô so tej – „to nie je ji sprawa”! A wic ùmrzenié bëło czësto priwatné. Nicht mie nie chwôcył za zëmną wnenczas rãkã, Gromicë nie zapôlił, ksãdza nie wòłôł, Pôcerza nie òdmówił za mie niżóden. Sama jô bëła, leno ùmrzenié ze mną. Mòja smierc – blós òna ze mną tedë bëła, Mòje ùmrzenié – to òno mną sã stało, Jô, smierc, ùmrzenié – w jedno są sparłãczałi. Ùmarłą jem i wejleno nicht nie zmerkôł… Mòjégò òdéńscô nie dozdrzôł niżóden. (Zymk 6/2007) 48 pomerania_listopad_2012new.indd 48 pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:41 wiérztë Lëstopadnik to miesąc, czedë òsoblëwie wiele mëslimë ò smiercë, mijanim żëcégò i tëch, z jaczima ju jesmë sã na zemi òddzãkòwelë. Ta téma je téż wôżnô dlô kaszëbsczi pòézji, tak dlô ùznónëch ju méstrów słowa (Janów – Drzéżdżona i Piepczi), jak i młodëch, co dopiérze zaczinają pòéticką drogã. Hewò czile wiérztów wëbrónëch z antologii kaszëbsczi pòézji Skrë ùsôdzkòwi mòcë i jeden z ksążczi Jana Piepczi Mòje stronë. Utwory zebrane (wëdonëch przez Wydawnictwo Region w 2010 i 2012 rokù). Michôł Piéper Jón Piepka Cëchòsc òsta pò Ce, Mie braknie wieczórnégò szemaru, Czedë Të czëtôł gazétã na zeslu, Nacyganiégò zégra Òn zapôdł w spik razã z Tobą, Kaszlu, niedzelnégò pôłnia. Të wzął ze sobą mòje dzectwò Ju nie je tak samò. Czë je tam tak, jak Të so rojił. Jô brëkùjã nowé lëstowé marczi, Mònetë, pielgrzimczi, òrszôk. Długò pò Ce, czej Të so szedł Na niebny Piotrowi rejón, Roznaszac lëstë, pióra anielsczé, Më midzë Twòjima rzeczama Wònilë pôchã Zmiészóną z cygaretama ë lékama Pôchã, jaką dobrze pamiãtóm, Czej do Ce jem sã przëcyskôł Żałujã – jô robił to za mało. Że Ce nie mùjkôł w nocë, Czej jem przë Twòjim łóżkù nie spôł. Roznaszôj lëstë w niebie. A më w mòdlëtwie kôrtkã Z wzdichnienim Cë slemë. Przëjacelowi Dlô Tatka Wspòmink To nick że słuńce zachòdzy dwa kroczi za ùrzmą to nick bò mòje kroczi je duńdą i nowé wzéńdzenié jesz ùzdrzą To nick jeżlë wiater dobiegnie z łiskanim i ògniszczã spòpieli chëcz mòże ë wrzosë To nick wszëtkò to nick jednak jak të żes ju szedł swòją drogą na wiecznosc jô cebie nigdë nie bądã ju mógł zawółac żdającô do se (Spiewa i lza, 2002) (Wanoga pò mëslach, 2002) pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 49 49 2012-10-30 16:46:42 Stôri młin JÓN DRZÉŻDŻÓN Wëdôwizna Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô rëchtëje sã do òpùblikòwóniô łżónków Jana Drzéżdżona. Dwadzesce dokazów, napisónëch przez aùtora pò pòlskù i przetłomaczonëch na kaszëbsczi jãzëk (przez Rómana Drzéżdżona), mô przëbôczëc czëtińcóm tegò bëlnégò pisarza z nordowëch Kaszub. Wëdanié łżónków Jana Drzéżdżona je wespółfinansowóné przez Minysterstwò Administracji i Cyfrizacji. 50 pomerania_listopad_2012new.indd 50 pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:42 dlô dzecy Stôri lëdze pamiãtają młin, jaczi stôł na górze. Ju wnenczas nicht w nim nie mieszkôł ani nie młół w nim zbòża. Lëdze pòwiôdelë, że nocą szła tã biôłô pòstacjô ë wprôwiała w rëch młin, a téż to, że nie wiedzec skąd przëjéżdżałë wòzë fùl zbòża, zaprzigłé w czôrné kònie. Nicht nie wiedzôł, skąd bëlë fùrmani, lëdze pòwiôdelë, że bëłë to gnôcané pòstacje, tej tak jakbë lëdze co dôwno nie żëją. W młënie nôrëszniészô bëła biôłô pòstacjô, wëdôwała mąkã a przëjimała zbòżé. Tedë fùrmani razã z tą pòstacją sedzelë wkół stołu i pilë czerwòné wino, ë bëło czëc, jak sã smieją. Jejich smiéch béł ale straszny ë nicht ni miôł òdwôdżi pòdéńc w nym czasu krótkò młëna. Bëłë téż widzec jiné pòstacje, białczi, jaczé wchòdzëłë ë wëchòdzëłë z młëna, niosącë szmórowóné miãso ë sklané misë, na chtërnëch leżałë żëwé szaré kùropatczi. Òd czasu do czasu kùropatczi lecałë do górë ë tedë na misach zjôwiałë sã szãtopierze. Szãtopierze spałë ë bëło jima wszëtkò równo, dze ne białczi je na tëch misach niosą. Wcale nie chcałë òdlatëwac. Biôłé pòstacje białk sôdałë kòle drodżi ë stôwiałë misczi na ji zberkù, ë tedë przëchòdzëlë proszący, co brelë szãtopierze ë chòwelë je w swòje rejzetasze. Tedë szlë do młëna ë wëpùszczalë je, smiejącë sã baro głosno. Ti, co sedzelë kòle stołu, skrôpialë je winã ë téż sã smielë. Ale proszący, czej szãtopierze òstałë skropioné winã, wëchòdzëlë z młëna, a tej zaczinelë tuńcowac z białkama wkół, pò drogach. Lëdze, co nie spelë, zdrzelë bez rutë ë drëżelë ze strachù. Bòjelë sã, żebë ne tuńcëjącé pòstacje dëchów nie òpanowałë całégò swiata żëwëch. Gasëlë widë ë blós pòdzérelë bez rësënë. Timczasã we młënie ë wkół niegò dërch wara mùzyka, jedny fùrmani òdjéżdżelë, jiny przëjéżdżelë, szãtopierzi bëło corôz wicy, téż ti bënë corôz czãscy kropilë je winã. Kòl rena pòjôwiôł sã złotopióri kùr ë piôł, ë tedë wszëtkò flot dżinãło, ë òstôwôł blós pùsti młin na górze. Nic nie bëło mërkac pò tim, co tã sã dzejało w nocë. Niedalek młëna mieszkôł krôwc, co miôł piãc sënów. Nierôz pòwiôdôł, że ni ma na swiece człowieka, jaczi bë miôł òdwôgã spac chòc jedną noc we młënie. Jegò sënóm to nie dôwało pòkù. Bëlë młodi ë chcelë zrobic cos niezwëczajnégò, co zadzëwòwałobë òjca ë jinëch lëdzy. I stało sã tak, że nôstarszi syn, co sã zwôł Wilczé Òkò, ùmëslił so jic do młëna. Wzął sztëczk chleba ë szedł. Czej nadeszła noc, ùzdrzôł biôłą pòstacjã, co stojała we młënie kòle òkna. Wëzérała bez no òkno ë stojała do niegò tëłã. Chtëż to je? – pòmëslôł, pòdeszedł do pòstacje i chwôcył jã za remiã. Òkôzało sã, że trzimie młińsczé kòło, co bëło pòkrëté pajiczëną ë pichã, tak jakbë òd wiela, wiela lat stało nierëszoné w nym samim môlu. Baro gò to zadzëwòwało, kò czãsto widzôł nocną mùzykã dëchów we młënie, a timczasã nawetka ti stojący kòle òkna pòstacji wcale tu nie bëło. Ë tedë dostôł wiôldżi strach. Chwôcył gò paralusz ë tak òstôł stojącë, jakno skamiałô pòstacjô, co òd terô słëcha do młëna. Czedë długò nie przëchôdôł dodóm, drëdżi syn krôwca rzekł, że jidze do młëna a niech sã dzeje co chce, òn pòkôże, jaczi je dzyrżczi ë wszëtczi mdą wiedzelë, jaczégò sëna mô krôwc. Zwôł sã Długòrãczi. Wsadzył sztëk chleba w taszã ë szedł òb wieczór. Długò sedzôł òpiarti ò dwiérze młëna, czej dozdrzôł môłą mësz, co stojała krótkò jegò nodżi i rzekła: – Biôj stąd, biôj stąd, biôj stąd. – Wëcygnął rãkã, chcącë jã chwacëc, czej pòczuł, że chtos na niegò jidze ran. Zesztiwniôł z ùrzasu ë tak òstôł niedalek dwiérzi do stôrégò młëna, zamieniony w kamianną pòstacjã. Terô przëszedł czas na trzecégò sëna, co sã zwôł Biegnący Jeléń. Stało sã tak jak zeszłim razã, sôdł òb wieczór we młënie ë czej zrobiło sã baro cemno, ùczuł cëdną mùzykã skrzëpiców. Szedł za ną mùzyką ë chòdzył za niã tak długò, jaż w kùńcu dozdrzôł przed sobą przepadniã ë ùrzasł sã, ë tak òstôł skamiałi tim swòjim ùrzasã. Przëszedł czas na czwiôrtégò sëna, co sã zwôł Chùtkô Strzéla. Nen zôs ùzdrzôł we młënie pëszną białkã, szedł za nią ë szedł tak długò, jaż dozdrzôł przez ji biôłą sëkniã gnôtë, co sã swiécëłë ë pòmëslôł, że to je smierc. I tej ùrzasłi chcôł sã wëcopac, ale bëło ju za pòzdze, òstôł tak, jak stojôł, z ùrzasłą mùnią, përznã òdwrócony, ale ju ni mógł do przódkù, bò skamiôł. Òstôł piąti syn krôwca, zwóny Jasnô Twôrz. Krôwc prosył gò, żebë nie szedł do młëna. Nie chce òstac sóm, kò je jegò pòcéchą na stôré lata. Cëż òn sóm zrobi, słabi, niezaradny, niedalek tegò strasznégò młëna, dze òni wszëtczi òstelë. Jasnô Twôrz dokazywôł òjcu, pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 51 że mùszi tã jic, chòcbë miôł zdżinąc, ni mòże òstawic bracy, kò mòże jemù sã ùdô ë wrócą wszëtczi dodóm. – Wa nie przińdzeta nazôd – jiscył sã krôwc. – Nie ùretôsz jich. Jakùż të to zrobisz, doch tamti, wiele mòcniészi jak të, nic ni mòglë zrobic. Chòc òn prosył a biadolił, równak slédny syn szedł do młëna. I jak tamti żdôł òb noc bënë. Wtim zjawił sã straszny stolem. Chòdzył pò młënie ë mrëczôł: – Chtos tu je, czëjã kògòs, lepi, żebë stąd szedł. Co stolem stąpił, to młin trzeszczôł tak, jakbë miôł sã rozpasc. Tej syn krôwca rzekł: – Kògùż të szukôsz? – W tim mòmence stolem zdżinął, a w jegò môl pòjawiła sã nãdznô pòstacjô, co baro narzéka, że je głodnô. Knôp dôł ji skórkã chleba ë w tim sztócëkù chtos chwôcył gò za remiona. Piąti syn krôwca ùrzasł sã tak baro, że zesztiwniôł ë òstôł jakno kamiannô pòstacjô we młënie. Terô krôwc òstôł czësto sóm. Zrobił sã smãtny, bëło mù wszëtkò równo, bò co to za żëcé, jeżlë kòżdégò pòrénka ë wieczora òbzérô sã nen swiat w samòtnoscë. Ùmëslił so jic do młëna ë nie bòjec sã niczegò. Tak téż zrobił. A czedë ùzdrzôł swòjich sënów zamienionëch w kamë, sôdł so ë żdôł na noc. Noc nadeszła, a razã z nią pôrã stolemów, co chòdzącë pò młënie, gôdelë: – Chtos tu je, czëjemë, że chtos tu je. Krôwc skrił sã za młińsczé kòło a czej jaczis stolem wëcygnął rãkã, abë gò chwacëc, pòdôwôł mù kamiéń. A stolemë, òbzérającë to, co jima dôwôł, rozmëslałë, czë na pewno czëją blós kamiéń. I tak dzél nocë je zeszłi na pòdôwanim kamieniów ë jich òbzéranim. Tedë przeszła westrzódkã młëna tak jasnô pòstacjô, że stolemë mùszałë zakrëwac òczë. Pòstacjô niosła przed sobą zapôloną swiécã, a za nią szedł szari człowiek z zapôloną lãpą. Krôwc flot schòwôł sã w céni ti pòstacji ë szedł za nią razã z szarim człowiekã krok w krok. Wiedzôł doch, że stolemë mdą chcałë zazdrzec w môl, skądka òdbiérałë kamë, bò bëłë ju pewné, że chtos tã mùszi bëc. I nie zmilił sã: rzucëłë sã w nen plac za młińsczim kòłã ë sznëkrowałë w nim, ale na szczescé jegò ju tã nie bëło. Jak terô krôwc béł bezpieczny, bò stolemë ni mògłë zdrzec na jasną pòstacjã ë tegò, chto béł w ji céni, téż nie widzałë. Wiedzôł jednak, że długò tã bëc ni mòże, kò jasnô pòstacjô miała swòje planë, 51 2012-10-30 16:46:43 dlô dzecy chtërnëch nie znôł, kò noc sã mògła zarô skùńczëc. Rozmiszlôł tej baro, co bë tu zrobic, czedë narôz weszlë mùzykańcë z trąbama ë zaczãlë grac, a stolemë zaczãłë tuńcowac. Krôwc bòjôł sã, że gò zadepcą, temù chùtkò stanął westrzód mùzykańtów ë zaczął spiewac. Nicht tu jesz nigdë nie czuł spiéwù żëwégò człowieka. Krôwc spiéwôł pòrénczną piesniã, chtërna pòrazëła stolemë. Jasnô pòstacjô zdżinãła razã z młënã, a na górze sedzôł krôwc ë piãc jegò sënów, co spelë. Czej słunuszkò zaczãło wschadac, òbùdzëlë sã ë zdrzelë jeden na drëdżégò. Dze je młin? – pitelë. Dze je młin? – pòwtôrzelë. Krôwc nic nie gôdôł, nie béł pewny, czë zrozmieją, że zamienił swòją piesnią całi nen młin w nicotã. Pòtemù òpòwiôdôł ò tim znajomim, ale òni jemù nie wierzëlë, ùwôżno słëchelë, le mëslëlë so, że krôwc na stôré lata zrobił sã dzywny. Zó to sënowie krôwca gôdelë, że młin dzes mùszi bëc, kò òn ni mógł tak czësto zdżinąc. Do tegò chcelë òjcu pòkazac, że są òdwôżny. Temù téż jednégò dnia rëszëlë w swiat szëkac za młënã. Wzãlë na chrzebtë sanie, kò jakbë trafilë na wieczné sniedżi, tejbë mòglë so jachac. Krôwc gôdôł, że mòże taczi młin dze je, le docz za nim jic? Nie rozmiôł, że òni ni mòglë nie jic. Òddzëkòwelë sã z nim, gôdającë, że przińdą nazôd jakno bòhaterowie ë òn mdze z nich baro bùszny. Krôwc zrozmiôł, że to je chłopskô sprawa jic naprocëm niebezpiekòwi, ë temù téż ju nick wicy nie gôdôł. Ale wiedzôł téż, że szukającë za tim młëna, òni wszëtczi mògą zdżinąc. Dobrze ò tim wiedzôł stôri krôwc, ale cëż òn mógł zrobic? Z nima ju nie pùdze ë nie przekôże jima swòjégò doswiôdczeniô, mùszą sã sami naùczëc. Òni zôs wiedzelë jedno: że w tamtim młënie, co czedës stojôł niedalek na górze, zgùbił sã jich włôsny strach. Tak trudno nad nim dobëc, òsoblëwie młodim. Terô chcelë sã zmierzëc z tim krëjamnym młënã, w jaczim bëło fùl dëchów. A bëlë tegò pewny. Na krziżewëch drogach ùzdrzelë sedzącą na czerwònëch wãglach białkã. Zapitelë jã ò stôri młin, a òna pòkôzała 52 pomerania_listopad_2012new.indd 52 jima jednã z dróg. Szlë długò ną drogą, jaż ùzdrzelë wiôldżi dodóm z dôczi a wiatrów. Wlôzlë bënë, a wkół na scanach wisałë wiôldżé zégrë, złoté, srébrzné ë w rozmajitëch farwach. Kòżden z nëch zégrów pòkôzywôł jinã gòdzënã. Tej pòjawiło sã szaro òblokłé dzéwczã ë zapitało, czegò ti chcą. Òdpòwiedzelë, że szukają młëna, dze je mùzyka ë tuńce dëchów. – Òn je tã – òdrzekło ë wskôzało jednã z dróg. Dało jima na drogã jeden z zégrów ë rzekło, że mają miec starã ò to, żebë nie stanął, bò jeżlë tak sã stónie, tedë młin zapadnie sã głãbòk w zemiã ë ju nicht nie mdze mógł jic jegò szëkac. Bracynowie pòdzëkòwelë szarémù, nadzwëk delikatnémù dzéwczëcu ë, niosącë sanie ë zédżer, szlë dali drogą, jaką jima wskôza. Òb drogã dzëwòwelë sã, że do krëjamnégò stôrégò młëna je tak dalek. I tej spòtkelë dwòje lëdzy, co sã pùrgelë pò wiecznëch lodach. Bëlë zadzëwòwóny, że ti nie miarzną, są doch tak letkò òblokłi. Spitelë sã ò drogã do młëna, tej sôdlë na swòjich saniach ë jachelë, trzimiącë zédżer tak, żebë jima nie wëpôdł. Mijelë farwną tãgã, wieczorë ë pòrénczi, ë wszëtkò, co òb drogã spòtkelë: biôłé brzozë, kòscołë, szaré mëszë ë stôré lasë. Przëzérelë sã temù ë pilowelë zégra, czë czasã nie stanął. Czedë dojachelë na sóm kùńc swiata, ùzdrzelë stôrégò człowieka. Mëslelë, że to wieczny wãdrowczik, nie pòznelë gò z daleka. Òkôzało sã, że to béł krôwc, jich òjc. Gôdôł, że béł tu długò przed nima, ale nie pòtkôł niżódnégò młëna. Sënowie ni mòglë sã z tim pògòdzëc. Baro jich zadzëwòwało, że òjc béł tu przed nima. Jak doszedł tu taczi stôri, bez sań? Stôri krôwc tak sã le ùsmiôł a nick jima nie òdrzekł. Kò mòże bëc, że òn téż wierził w jistnienié negò młëna. Sënowie delë krôwcowi zédżer, a òn rzucył gò w przepadniã, skąd wëlecałë dwa pëszné biôłé kôłpie. – Tã je młin, skąd òne wëlecałë – rzekł krôwc. Ale sënowie pamiãtelë, co jima rzekło dzéwczã w dodomie z dôczi ë wiatrów, że czedë zédżer stónie, stôri młin sã zapadnie ë nicht ju gò nie naléze. Ale mòże zédżer nie stanął, nie pòtłukł sã – mëslelë. Równak ni mielë skrzidłów kôłpiów, abë pòlecec dali jak krôj swiata ë sprawdzëc to. Mòżlëwé, że zédżer chòdzył, chòc gò ni mielë, nie bëło czëc zapôdaniô sã stôrégò młëna. Czedë tak sedzelë, mëslącë, co dali robic, Wilczé Òkò rzekł, że widzy dalek stąd, westrzód dôczi, na jezorze bôt, w jaczim je wiele lëdzy, co wiozą młin. Długòrãczi wëcygnął w nã stronã rãkã ë chwôcył bôt, ale ni mógł gò wëdostac z jezora. Tej Biegnący Jeléń pònëkôł ë wzął gò na chrzebt, ë przëniósł razã z lëdzama, a Chùtkô Strzéla wëpchł młin na górã razã z lëdzama. Lëdze rzeklë, że w tim stôrim młënie straszi. Tej piãc sënów razã z krôwcã wlazło do młëna ë żdelë, jaż przińdze noc. W nocë wlecôł bënë kôłp, wòłającë: – Dze jô jem, dze jô jem, chwôcą mie. – Nie chwôcą – zawòłôł krôwc. I w tim mòmence młin rësził. Nie wiedzec dokąd szedł, le béł corôz to dali. Lëdze nëkelë za nim ë nëkelë, ale ni mòglë jegò donëkac. I tak òdpłiwôł nen młin corôz dali ë nicht z niegò nie wëszedł. Dokąd òdpłënął, tegò nicht nie wiedzôł. Rozmajice lëdze pòwiôdelë. Jedny, że sënowie krôwca pògwôłcëlë jaczés prawa, szukającë za ùkôzką tegò młëna. Jiny, że winã miôł krôwc, bò mógł dac sënóm wòlą, mòże bë zrobilë to, co chcelë, a tak ni moglë dobëc nad jegò staroscą. Zôs jiny pòwiôdelë, że to prawie bez samégò krôwca nalôzlë ùkôzkã stôrégò młëna, ale chto ju rôz zacznie biôtkã z ùkôzką, tegò òna wcygnie, ë tak sã stało z krôwcã ë jegò piãc sënama. Ale bëlë ë taczi, co wierzëlë, że wszëtczi przińdą nazôd. Taczich lëdzy bëło a je baro wiele. Nierôz lëdze gôdają, widzącë wiecznégò wãdrowczika: – Hewò jeden z sënów krôwca jidze nazôd. Abò czedë je to stôri człowiek, tedë gôdają, że to je sóm krôwc. Temù téż kòl jedzeniô lëdze stôwiają na stole jeden talérz wicy prawie dlô jednégò z nich. Tłomaczenié Róman Drzéżdzón Malënk na s. 50 Małgòrzata Miklaszewskô pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:43 z Kociewia / kalendarium Gdy to, co zwyczajne, staje się nadzwyczajne… DZIAŁO SIĘ w listopadzie • 1 XI 1992 – w Kościerzynie powstał skansen Parowozownia Kościerzyna. • 2 XI 1772 – król pruski Fryderyk II zarządził kasację i przejęcie majątków biskupstw, kapituł i klasztorów. Dotyczyło to m.in. klasztorów norbertanek w Żukowie i benedyktynek w Żarnowcu. MARIA PA J Ą KO W S K A - K E N S I K Minęło już dwanaście lat od czasu, gdy cieszyliśmy się na Kociewiu, że mamy książkę W kuchni i przy stole z podtytułem Ksiónżka o jeściu na Kociewiu pod redakcją Romana Landowskiego. Później jeściem zajmował się w swoich książkach Andrzej Grzyb. Swojskie, nieudziwnione jadło wróciło do łask w całej Polsce. Rejestruje się tzw. produkt regionalny, zdobywa certyfikaty, nawet walczy o nazwę. Im bardziej swojsko i staro, tym lepiej. Bywają nazwy kłopotliwe, jak np. fiut, co na Kociewiu i w Borach Tucholskich oznacza syrop przygotowany z soku buraków cukrowych. Tenże fjut (tak zapisano, by osłabić dwuznaczność) sprzedawano na Festiwalu Smaku w Grucznie. Pomysłodawcom produktu potrzebna była przy rejestracji opinia językoznawcy. Regionalistę musi zainteresować ożywienie działań wokół kuchni, zwłaszcza jeśli traktuje sprawę poważnie i np. sprawdza – pyta: ten sznek czy ta szneka. Oczywiście może być z glancem lub bez. W tym roku w Grudziądzu urządzono „Święto szneka”. W bogactwie kulinarnego nazewnictwa zachowała się różnorodność kultury regionalnej, nawet dowody sąsiedzkiej wspólnoty. Jednym z przykładów mogą być kociewskie ruchanki (placuszki z ciasta drożdżowego) znane i na Kaszubach. Dawne wiejskie kuchnie nie były bogate, jednak nazwy potraw, a właściwie warianty tych nazw są niezwykle ciekawe i urozmaicone. Wystarczy dotrzeć do opracowania Róży Wosiak-Śliwy (Kaszubskie nazwy potraw i napojów, Gdańsk 2011), w którym znajdujemy liczne poświadczenia ze starannie dobranych i wiarygodnych źródeł. Moda na swojskie jadło (chłopskie jadło, smaki regionów) jest formą obrony przed straszną globalizacją. Miarą jakości stają się dodawane przymiotniki – „babcine” (np. konfitury), „domowe” (obiady), „kociewski” (miód), też określenia typu: szynka „z komina”, wędzonka „sołtysa”, jajka „od kur podwórkowych”… Im bardziej naturalnie, zwyczajnie, tym lepiej. I pomyśleć, że w dzieciństwie zazdrościłam koleżance, że u nich zawsze był kupny chlyb, a u nas duże bochny swojskigo trzeba było jeść przez cały tydzień. Na szczęście jeszcze za życia moich rodziców dane mi było docenić swojskość i opisać w tekstach gwarowych m.in. przygotowywanie okrasy z kluskowanych gęsi, pieczenie chleba… Dzisiaj wspominam to jak prawie (domowe) misterium. O obecności Kociewia na Smakach Pomorza zorganizowanych w Gdańsku już wspomniałam, teraz muszę pochwalić imprezę w Subkowach zorganizowaną przez Kociewskie Forum Kobiet w październiku. Było to już III Sympozjum kulinarne z cyklu „O jeściu na Kociewiu”, z miodem w roli głównej. Były referaty i występy dzieci ze szkół w Pszczółkach i Brzuścach. Nie zabrakło występu dynamicznego zespołu Burczybas z Gniewa. W samo południe zaśpiewał Zbigniew Wodecki. Grą na trąbce, skrzypcach i śpiewem oczarował licznie zgromadzonych Kociewiaków. Piosenka „Oczarowanie” oczywiście też była. Później wszyscy mogli częstować się potrawami z miodową nutą, ale i zwyczajnym, swojskim zagrajem. Kto nie wie, co to jest, niech zajrzy do kociewskiego słownika… pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 53 • 3 XI 1922 – w Gdyni powstało Towarzystwo „Stocznia w Gdyni” – pierwsza stocznia morska w II RP. • 5 XI 1992 – Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy uchwaliło Europejską kartę języków regionalnych lub mniejszościowych. Dotyczy ona również języka kaszubskiego. • 7 XI 1922 – w Gdańsku-Wrzeszczu urodził się prof. dr Hubert Górnowicz, wybitny znawca dialektów i nazewnictwa pomorskiego, organizator i kierownik Zespołu Onomastycznego UG, twórca gdańskiej szkoły toponomastycznej, który gdańską polonistykę rozsławił w kraju i poza jego granicami. Zmarł 2 maja 1986 w Gdańsku. • 10 XI 1982 – oddział gdański ZKP wydał utwory Alojzego Budzisza, opracowane przez Jana Drzeżdżona i zebrane w tom Zemia kaszëbskô. • 25 XI 1982 – w Pelplinie zmarł ks. Bernard Sychta, najwybitniejszy leksykograf kaszubski, dramatopisarz, etnograf, językoznawca, twórca Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, zawierającego 30911 haseł. Urodził się 21 marca 1907 w Puzdrowie. • 25 XI 1982 – ukazały się słowniki Aleksandra Labudy Słowôrz kaszëbskò-pòlsczi, w opracowaniu naukowym Edwarda Brezy, i Słownik polsko-kaszubski w opracowaniu naukowym Jerzego Tredera. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 53 2012-10-30 16:46:43 Gôdczi, spiéwanié i ... zeblôkanié Na jedny z kaszëbsczich bùtnowëch rozegracjów mòżna bëło kùpic Dwa widowiska Janusza Kòwalsczégò, wëdóné przez Aùtora za swòje dëtczi dwa lata dowsladë. Pisanié ò tim tomikù je mòże kąsk spóznioną recenzencką reakcją, le wôrt je pòdsztrichnąc, że dopiérze òstatno wëdôwcë kaszëbsczi lëteraturë zaczãlë barżi dbac ò rozprowôdzanié swòjich ksążków i są òne do dostaniô nié leno w bezpòstrzédnym kùpianim, le téż przez jinternetowé ksążnice. Tak téż sã stało z tomikã Kòwalsczégò. Na Kaszëbach téatralné i òbrzãdowé widowiszcza sã zdarzeniama wcyg dérëjącyma, chòc corôz czãscy biwają barżi chòreògraficznyma i mùzycznyma przedstôwkama z dzélama kaszëbsczégò rituału niżlë spektaklama z dominującym tekstã. Jeżlë zdrzec na bédënczi Kòwalsczégò z òmôwiónégò tuwò tomikù, to je widzec, że są òne próbama nalézeniô balansu midzë lëdowim i wësokartisticznym widowiszczem. Czë takô równowôga òsta pò prôwdze zachòwónô, pòkôże dopiérze kònkretné wëkònanié scenarnika przez aktorów, nié le sóm lëteracczi zapisënk. 54 pomerania_listopad_2012new.indd 54 Czedë sã òceniwô gôdczi, piesnie i jinscenizacyjné ùdbë, co są w ksążce Dwa widowiska, leno na spòdlim słownégò òpisënkù, niejedne zdôwają sã trafioné i zasadné, jinszé jaż straszą najiwnotą i artisticzną bezmòżnotą. Wôrt je jednakò pamiãtac, że skłôdającé sã na nen òpisënk elemeńtë wizje Aùtora, chtërne mdą spòdlim òpiniów niżi, nie są czims, czegò bë ni mòżna w scenicznëch realizacjach pòzmieniwac. Doch òne – jak to je w téatrze – òstaną pòddóné przewôrtoscowanimù òb czas próbów i wëkònaniégò przed pùbliką. Zaczniemë òd pierszégò scenarnika Janusza Kòwalsczégò Lipusz i Tuszki. Pierszi dzél widowiszcza skłôdô sã z òpòwiescë Lëpùszónów gôdającëch na Tuszkòwiónów. To zestôwk smiésznëch i przekãsnëch gôdków, co pòkazywają wszelejaczé dzewactwa mieszkańców Tuszków. W òstatny scenie tegò dzélu widowiszcza Aùtór rozëmno miéniô przewôżający donëchczas nôstrój i wskôzywô – przez przëwòłanié dokazu Żëcé i przigòdë Remùsa – że tuszkòwiôcë nie są tak letczi, jak pòkôzywają jich tradicyjné pòwiôstczi. Drëdżi dzél widowiszcza to pôrãnôsce scenów, w jaczich frantówczi i tuńce òstałë sparłączoné na ôrt wòdewilu wëkònywónégò solo, przez pôrë abò chórë aktorów/tuńcôrzów. Fabùłą dlô piesni je przëwitanié pùbliczi i danié ji wielnëch frantówków w miłosny témie. W kùńcu dokazu pòjôwiają sã elemeńtë tikającé bùdowaniô wspólnotë ùczestników widowiszcza, a téż pòliticzné mòtiwë, co terô są ju przebrzmiałë w swòjim znaczënkù (frantówka ò Lechù Wałãse). Wzerającë na pierszé widowiszcze Kòwalsczégò òd trescowi starnë, mòże je zaakceptowac przez wzgląd na ludiczné i satiriczné znanczi. Ni ma tuwò przesadzënkù w topòrnym szpôsu czë agresje w dzélu pòsmiéwaniô. Je nót jednakò zastanowic sã nad sensã ekspònowaniô òbrazów òb czas pierszégò dzélu widowiszcza. Czë Aùtór zakłôdô, że widzowie są tak mało kreatiwny, że je nót jima do jednoznacznégò w tonie tekstu dodawac jesz wiôldżé płôchtë (2 x 2 m) z céchùnkã scenë? Mòże bë sygłë tuwò pantomimiczné ùkładë razã z gôdanim pòstãpnëch gôdków, nié zôs techniczné metodë rodã z przedszkòlnégò téatru? Z wątplëwòtama jinszégò ôrtu mómë do ùczinkù w drëdżim dzé-lu widowiszcza. Chòc tuńce i spiéwë wëz- drzą tuwò atrakcyjno, to jednakò czë je zasadné, żebë w mùzycznym dzélu niejedne z mùzycznëch zdrzódłów dlô piesniów pòchôdałë z różnëch dzélów Pòlsczi, a nié z Kaszëb? Abò co melodiô z redomsczich czë krakòwsczich strón mô wespólnégò z Lëpùszã i Tuszkama? Abò jaką fùnkcjã spełniwô w kaszëbsczi òbéńdze (spiéwónô pò kaszëbskù) frantówka „Më jesmë Kùjawiacë”? Czë pò prôwdze w lëdowi tradicje Kaszëb ni ma mòdłów, chtërne bë mòżna wëzwëskac w mùzycznym òprawienim widowiszcza? Czë pò prôwdze w bòkadoscë gôdków i frantówków nie bëło barżi dopasowónëch do kaszëbsczégò kòńtekstu niżlë taczé, co parłączą sã z apartnyma kùlturowò regionama Pòlsczi (kùjawiôk, krakòwiôk, mazur)? Pewno, że Aùtór bë mógł na taczé ùwôdżi òdpòwiedzec, że chcôł ùdostac efekt ùniwersalnégò lëdowégò widowiszcza, mòżlëwie òglowò òpiéwającégò Kaszëbë i Pòmòrzé. Jeżlë jo, to mòżna zabédowac czëtanié dôwnëch scenarników, chòcbë Pawła Széfczi, w jaczich téż bëłë parłączoné różné regionë Pòmòrzégò, a téż rozmajité sztótë òbrzãdowégò kalãdôrza w jedną ùdbã lëdowégò widowiszcza. W tëch dokazach bëłë ùdostóné wiele barżi przekònywającé artisticzné brzadë niżlë niekònsekwentné w dobranim tekstowim i mùzycznym bédënczi Janusza Kòwalsczégò. Drëdżim widowiszczã prezentowónym w hewòtny ksążeczce je òbrzãdowô spiéwògra Kaszubski strój. Spòdlowô dramaturgicznô ùdba na przedstôwk pòlégô na pòmalnym zeblôkanim Brutczi przez Bëńla. Dzeje sã to w takt gróny przez kapelã mùzyczi, chłop zeblôkô jedną białkã, a czedë chór dzéwczãt pòwtôrzô frazã z pòstãpnyma elemeńtama òbleczeniô, ten chłop, biegającë do jinszégò dzélu scenë, òblôkô dwie jinszé òsobë (Dzéwczãta I i II). W kùńcowim dzélu widowiszcza Brutka òstôwô na scenie wëzeblokłô, z bótama, napiersnikã i spódnyma bùksama, a Dzéwczã I i Dzéwczã II mają przë se dzéle òbleczeniô wëzeblokłi Brutczi. Òkróm tegò zakùńczeniô Aùtór widowiszcza przewidiwô jesz dwa jinszé, chtërne twòrzą sytuacjã pòwtôrzalnotë òbrzãdu. Hewò bò Bëniel bierze òd dwùch dzéwczãt wszëtczé dzéle òbleczeniégò i òblôkô w nie pòstãpné dzéwczã, chtërno za sztót mdze zeblôkóné wedle znónégò ju mòdła. Òmówioné dzejniczi widowiszcza wërazno pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:43 lektury òdsylają do weselny sytuacje, wnet epitalamiczny. Erotizm spektaklu pòdnôszô sã w czasu dérowaniô piesenczi i zeblôkaniô Brutczi, a swój kùńc mô w ùkôzanim ji nagòscë (le téż w grańcach kònwencje). To je mało spòtikónô znanka kaszëbsczi òbëczajnotë przedstawionô na binie, jaką wôrt je docenic, chòc mòże nié przez tak niepasowné pòrównanié do romana Lolita Vladimira Nabòkòva, jak to zrobił aùtór kòmeńtarza do tegò widowiszcza – Grzegórz J. Schramke. Widowiszcze Kòwalsczégò mô téż swòjistą ùczebną wôrtnotã, bò krok za krokã zapòznôwô pùblikã z pòzwama kaszëbsczégò òbleczeniô, co bògacy słowiznã òdbiorcë i ùmòcniwô jegò wiédzã ò pòmòrsczi i lëdowi òbëczajnoce. Je to doch apartné ùczenié, nié do ùżëcô we wczasnoszkòłowim sztôłcenim, chòc mòże do wëzwëskaniô na ùczbach przëstosowaniô do żëcô w rodzëznie. Dwa widowiszcza Kòwalsczégò òstałë sparłączoné na tëlé elasticznym kòmpòzycjowim zamikaczã, że je mòżebné pòłączenié w jedno przedstawienié dwùch dzélów, chòc wierã mòżlewô je prezentacjô blós jednégò. Wôżną rolã wedle Aùtora òdegrac mô w scenicznëch i òkrómscenicznëch dzejaniach pùblika, to doch dlô ni dzél piesniów spiéwóny je pò pòlskù, dzél pò kaszëbskù. Dzeje sã tak, bò Kòwalsczi zakłôdô, że widowiszcza mdą òbzerac tak môlowi Kaszëbi, jak i letnicë, turiscë òdwiedzywający Pòmòrzé òb czas latnëch feriów, dlô jaczich są òrganizowóné zapòznôwczé wieczórczi czë fòlkloristiczné jimprezë. Nie jem gwës, czë taczé widowiskòwé „atrakcje” pò prôwdze przënôszają esteticzny zwësk spektaklóm i czë môlowi aktorzë dostôwają dzãka nima dobrą renomã. Kaszëbi spiéwający pò kaszëbskù, że są Kùjawiakama, abò zeblôkający jedno dzéwczã za drëdżim... Dosc zaskakiwający to wëzdrzatk... Chòc mòże przë taczich tuńcowno-spiéwónëch i spiéwóno-zeblôkónëch zdarzënkach (nôczãszczi przë piwie abò kòrnusu) nie je nót za wiele mëslec, a prosto sã bawic i pic... Czegò sobie i jinszim lëdzóm jednakò – nie żëczã. Daniél Kalënowsczi, tłom. Jiwóna i Wòjcech Makùrôcë Janusz Kowalski, Dwa widowiska, Gdańsk 2010. Pomorskie lasy w okresie staropolskim O tym, że lasy zajmowały niegdyś znaczną część Pomorza i że odgrywały istotną rolę w życiu społeczno-gospodarczym tego regionu, nikogo chyba przekonywać nie trzeba. Jednakowoż wiedzy na ten temat należało dotąd szukać w rozproszonych źródłach i pracach o charakterze przyczynkarskim. Próby zebrania i przeanalizowania informacji o pomorskim lesie podjął się Michał Kargul, absolwent Technikum Leśnego w Tucholi, a więc osoba jak najbardziej kompetentna w dziedzinie leśnictwa. W swojej karierze Kargul nie poprzestał na leśnictwie, gdyż po ukończeniu szkoły średniej studiował historię i socjologię na Uniwersytecie Gdańskim, a w 2009 roku obronił na swojej macierzystej uczelni pracę doktorską Gospodarka leśna w województwie pomorskim w latach 1565−1772. W swoim bogatym, jak na stosunkowo młody wiek, życiorysie podaje, że jest historykiem, regionalistą, działaczem społecznym i nauczycielem. Omawiana książka Michała Kargula Abyście w puszczach naszych szkód żadnych nie czynili… jest rozwinięciem dysertacji doktorskiej autora, co już na wstępie podnosi jej rangę, ale zarazem stawia jej twórcy większe wymagania. Praca Kargula, poprzedzona króciutką przedmową, składa się ze wstępu, w którym definiuje temat, omawia źródła i literaturę oraz konstrukcję pracy, czterech rozdziałów, zakończenia, bibliografii, spisu tabel i rysunków oraz aneksów. Rozdział I „Lasy oraz leśnictwo na Pomorzu, w Rzeczpospolitej i Europie w okresie nowożytnym” ma charakter wprowadzający do tematyki, gdyż omawia się w nim znaczenie i zagospodarowanie lasów w Polsce od średniowiecza do końca epoki staropolskiej. Następnie autor charakteryzuje lasy województwa pomorskiego w epoce nowożytnej oraz początki gospodarki leśnej w pozostałych krajach europejskich w tym samym czasie. Politykę leśną polskich władców, organizację administracji leśnej w dobrach królewskich oraz ich przemysłową i pozaprzemysłową eksploatację omawia się w rozdziale II „Gospodarka leśna w lasach królewskich województwa pomorskiego”. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 55 Rozdział III nosi tytuł „Gospodarka leśna w lasach kościelnych, szlacheckich i miejskich województwa pomorskiego” i tytułowym zagadnieniom został poświęcony. Z kolei w rozdziale IV „Przemiany gospodarki leśnej w lasach województwa pomorskiego w okresie nowożytnym” autor omawia proces wykształcania się nowoczesnych form urządzania, hodowli i użytkowania lasu. Następnie przechodzi do charakterystyki form ochrony lasu i ich znaczenia, a kończy podsumowującym podrozdziałem o znaczeniu gospodarczym i pozagospodarczym lasów pomorskich w latach 1565−1772. W zakończeniu Kargul dokonuje istotnych podsumowań wyników swoich studiów, ale już w pierwszym akapicie pisząc znacząco, że „Badacz tematyki leśnej w województwie pomorskim w okresie nowożytnym staje przed zadaniem zapoznania się ze znaczną ilością dokumentów i źródeł z epoki. Niestety, znaczna ich część nie dostarcza wartościowych informacji. Wiele z nich jedynie potwierdza wnioski, które można sformułować na podstawie samych lustracji starostw województwa pomorskiego. Jednak w trakcie badań odnaleziono kilka bardzo cennych świadectw, które rzuciły nowe światło na historię pomorskiej gospodarki leśnej”. Autor podkreśla, że w średniowieczu „lasy traktowano jako specyficzny nieużytek”. Mimo że czerpano z nich znaczące korzyści, to jednak kosztem lasu pozyskiwano nowe grunty pod uprawę rolną. 55 2012-10-30 16:46:43 lektury W XV wieku doszło również duże zapotrzebowanie na drewno, co skutkowało znaczną trzebieżą lasów, tak że już w następnym stuleciu w niektórych regionach zaczęto odczuwać znaczne niedobory drewna. Był to jednak początek zmian w świadomości ówczesnych ludzi. Oczywiście wiele zależało od tego, do kogo lasy należały. Ponieważ większość drzewostanów pomorskich stanowiła własność króla, podlegały one władzy centralnej. Bardzo wcześnie do zarządzania terenami leśnymi własność kościelna i miejska zatrudniła odpowiednich fachowców. Niejednoznaczna sytuacja panowała w lasach szlacheckich, gdzie w zależności od sytuacji ekonomicznej ich właściciela lasy ulegały dewastacji, albo wręcz przeciwnie – podlegały starannej ochronie. W jednej z konkluzji autor stwierdza: „Należy zakwestionować niesprawiedliwą opinię, że nowoczesna gospodarka leśna na Pomorzu rozpoczęła się dopiero po jego przejęciu przez Prusy. Dostrzegamy bowiem szereg przesłanek pozwalających stwierdzić, że rozbiory przekreśliły własną, polską drogę wprowadzania nowoczesnego gospodarstwa leśnego. Model pruski wcale nie był stricte nowocześniejszy, tylko wynikał z realizacji innej filozofii funkcjonowania administracji. Nie można także zapomnieć o rzeczy najistotniejszej – przejmując dobra kościelne wraz z ich lasami, administracja pruska dokonała rewolucji własnościowej. W 1772 r. lasy pomorskie, pomimo znacznych wylesień i dewastacji, prezentowały się stosunkowo dobrze i wciąż zajmowały znaczny obszar województwa”. Autor zamieścił w swojej pracy imponujący wykaz źródeł oraz literatury przedmiotu, w którym zapewne zabrakło kilku pozycji z piśmiennictwa na temat lasów lub ich obrzeży, aczkolwiek niekoniecznie ma to ujemny wpływ na całość książki. Dopełnieniem pracy Kargula jest zamieszczenie 17 tabel i 13 rysunków, a także 13 aneksów, w których znalazły się m.in. przeliczniki walut i miar, słowniczek pojęć leśnych (niemal niezbędny przy tego typu pracach) oraz wypisy ze źródeł i ich podobizny. Książka została napisana jasnym i przystępnym językiem, nie rażą w niej „literówki”, choć całkowicie się ich nie ustrzeżono. Publikacja ta dzięki przyjaznemu dla odbiorcy sposobowi 56 pomerania_listopad_2012new.indd 56 przedstawiania faktów może okazać się przystępna nawet dla osób średnio interesujących się tą tematyką, co jest o tyle istotne, że w ostatnich czasach historia gospodarcza nie cieszy się popularnością (tym większe uznanie dla autora idącego pod prąd tendencjom). Szkoda jedynie, że autor nie zdecydował się na zamieszczenie indeksu osobowo-geograficznego. Niezaprzeczalnym walorem pracy Michała Kargula jest jej interesująca i estetyczna szata graficzna, twarda okładka, szlachetny papier Ecco-Book-Cream oraz wielobarwne, wysokiej jakości ilustracje. Taki wygląd książki z pewnością zachęci potencjalnego czytelnika do jej zakupu. Tomasz Rembalski Michał Kargul, Abyście w puszczach naszych szkód żadnych nie czynili… Gospodarka leśna w województwie pomorskim w latach 1565−1772, wyd. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Zarząd Główny, Gdańsk 2012. Inwentarze człuchowskiego starostwa W 2008 roku dr Marian Fryda, pracownik Muzeum Regionalnego w Człuchowie, opublikował Inwentarz starostwa człuchowskiego z roku 1753, który był pierwszym od ponad 100 lat tego typu źródłem wydanym dla dawnej Ziemi Człuchowskiej (po wyd. w 1904 r. publikacji Konstantego Kościńskiego Inwentarz starostwa człuchowskiego z roku 1748). Na szczęście człuchowski historyk nie pozwolił nam czekać przez kolejne sto lat – już po trzech latach od wydania przez niego XVIII-wiecznego inwentarza ukazały się bowiem Inwentarze starostwa człuchowskiego z lat 1676 i 1696 wraz z inwentarzami wsi Debrzno i Małe Chojniczki. Niewykluczone, że tak krótki odstęp czasu między tymi publikacjami, to efekt współpracy Mariana Frydy z Krzysztofą Monikowską, również pracownicą człuchowskiego muzeum. Inwentarze to ceniony przez historyków typ źródeł, zwłaszcza do dziejów społeczno-gospodarczych. Interesują się nimi również genealodzy i miłośnicy historii regionalnej, gdyż inwentarz, o któ- rym tu mowa, to „spis faktyczny ilości i wartości wszystkich składników majątku jednostki organizacyjnej”. W tym przypadku – wszystkich m iejscowości wchod z ąc ych w skład starostwa człuchowskiego i dwóch sąsiednich wsi. Okazją do ich sporządzania, jak napisali o tym wydawcy w przedmowie, były zmiany na stanowisku dzierżawców starostwa. I tak pierwszy z inwentarzy, noszący datę 12 lipca 1676 roku, został sporządzony przez stolnika brzeskiego Ludwika Jeziorkowskiego „przy okazji oddania przez tegoż w dzierżawę dochodów ze starostwa gdańszczaninowi Elertowi Friedrchsenowi”. Drugi, z datą 20 sierpnia 1696 roku, sporządzili kanonik wileński ks. Marcyan Bogusław Wołłowicz i cześnik sieradzki Jan Siemianowski. Do tego spisu dołączono inwentarz połowy wsi Debrzno i połowy wsi Trudna. Wszystko uzupełniono inwentarzem folwarku i wsi Małe Chojniczki. Introligatorsko oprawione inwentarze trafiły do archiwum książąt Radziwiłłów (z tego rodu pochodzili starostowie człuchowscy, którzy nakazali sporządzić ww. spisy), obecnie przechowywanego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Publikacja człuchowskich historyków składa się ze spisu treści, przedmowy, wykazu skrótów, zasadniczych tekstów źródłowych, czyli inwentarzy, oraz indeksów osobowego i nazw miejscowości. W książce są liczne obszerne tabele. Tak jak wydawcy nadmienili w przedmowie, opublikowane inwentarze „zawierają oprócz ogólnych danych, obejmujących dochody i rozchody starostwa, także spisy mieszkańców (użytkowników ziemi) poszczególnych wsi, młynów i pustkowi”. Przy czym nie obejmują one spisów mieszkańców miast (tj. Człuchowa, Chojnic i Debrzna), które upowszechniły się dopiero w XVIII wieku. Większość wsi, które zosta ł y wymienione w inwentarzach, wchodzi obecnie w skład powiatów człuchowskiego, chojnickiego i bytowskiego. Dużymi wsiami z tego ostatniego powiatu należącymi w dobie Rzecz- pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:44 lektury pospolitej szlacheckiej do starostwa człuchowskiego były Borowy Młyn i Wojsk. W inwentarzu z 1676 roku zapisano znane do dziś na Gochach nazwiska Olików, Rudników, Przechlów (Przechlewskich), Szyprytów czy Ryndwelskich. Ponieważ licznie zamieszkujący Gochy drobni szlachcice kaszubscy korzystali ze starościńskich lasów i jezior, zobowiązani byli uiszczać za to stosowne opłaty. Przy czym w tym wypadku nie podawano ich nazwisk, lecz nazwy wsi szlacheckich i pustkowi, w których mieszkali, takich jak: Gliśno, Borzyszkowy, Ostrowite, Lipnica, Kiedrowice, Luboń, Mielno, Karpno, Parszczenica. Inwentarz z 1696 roku góruje nad poprzednim dokładnością i obszernością. Dowiadujemy się z niego na przykład, że w Wojsku sołectwo dzierżyli wspólnie Marcin Ryndwelski i Grzegorz Meyer, a cztery gburstwa posiadali Franciszek Dorawa, Adam Wirkus, Jakub Dorawa i Jan Szypryt. Karczmarzem był Jędrzej Reszka, który pod wsią miał 2 włóki „osobliwego gruntu”, a „borowy[m] przy dojrzeniu lasów” był Jan Ryndwelski. Z kolei w Borowym Młynie sołtysami byli Tomasz Żmuda i Adam Rogenbuk. Mieszkało tu również 7 gburów: Jakub Przechlewski, Adam Rudnik, Michał Olik, Wojciech Hafka (Hapka?), Jakub Rudnik, Adam Kaupman i Krzysztof Olik. Tutejszy młyn pospołu trzymali Krystian Zoneberk i Adam Trzebiatowski. Niebagatelną rolę odgrywała również produkcja smoły drzewnej, której wyrobem w Borowym Młynie trudnili się Paweł Szypryt i Tomasz Żmuda, a w Wojsku Szypryt o nieznanym imieniu. Inwentarz z 1696 roku wymienia również powinności, jakie spoczywały na wsiach szlacheckich wydzierżawiających jeziora, łąki i lasy starościńskie. Interesujące są opisy pustkowi, zwłaszcza w kontekście wyliczania ich mieszkańców. Dowiadujemy się, że Mielno zamieszkiwali Michał Kiedrowski i Jerzy Meyer, Lubonię Jerzy Stolpman (czyli Stoltman), Krzysztof Piechowski, Adam Kiełbasa oraz niejaki Gliszczyński. Ciekawa informacja dotyczy Borzyszków, w których znajdujące się 3-włókowe sołectwo „ksiądz arendą pleban borzyszkowski trzyma, przy pilnowaniu lasów i ryb wożeniu”. Książka Inwentarze starostwa człuchowskiego z lat 1676 i 1696 nawiązuje graficznie do wydawnictwa z 2008 r. Ma twardą lakierowaną oprawę, została estetycznie złożona, a wydrukowano ją na kremowym papierze Ecco-Book. Mankamentem publikacji jest błędna numeracja stron w indeksach. Utrudnia to przeszukiwanie książki, lecz nie wpływa na jej ogólną wartość merytoryczną. Omawiana praca to niewątpliwie jedna z bardziej potrzebnych i interesujących publikacji historycznych ostatniego roku dla terenu Kaszub. Owoc ciężkiej pracy Mariana Frydy i Krzysztofy Monikowskiej można polecić każdemu miłośnikowi dziejów południowo-zachodnich Kaszub jako lekturę obowiązkową. Tomasz Rembalski Inwentarze starostwa człuchowskiego z lat 1676 i 1696 wraz z inwentarzami wsi Debrzno i Małe Chojniczki, wydał Marian Fryda przy współudziale Krzysztofy Monikowskiej, wyd. Muzeum Regionalne w Człuchowie, Człuchów 2011. Parafia w Niedamowie Do rąk czytelników trafia kolejna publikacja księdza doktora Leszka Jażdżewskiego. Poprzednią była ciekawa praca Byłem i jestem z wami. 25 lat obecności Jana Pawła II na Zaspie, w której niezwykle plastycznie opisał słynną mszę świętą odprawioną przez papieża. Tym razem autor napisał „imponującą książkę”, jak to ujął niedawno zmarły ksiądz biskup Jan Bernard Szlaga. Jest nią Historia parafii pw. św. Mikołaja w Niedamowie. Autor przedstawia w niej dzieje parafii od czasu jej powstania w XIII wieku aż po współczesność. Parafia w Niedamowie to najstarsza córka kościoła Świętej Trójcy – kościerskiej fary. Teren parafii znajduje się na wschodniej granicy posługiwania się mową kaszubską. Nazwa wsi bierze swój początek od staropolskiego imienia Nadamir, które występuje w dokumentach z XIII wieku (czasy księcia Mściwoja II). W XVI wieku ta miejscowość nosiła nazwę Adamowo lub Adamowy, od imienia Adam wymawianego dawniej Jadam. Autor interesująco i barwnie opisuje dzieje parafii na przestrzeni 700 lat pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 57 jej istnienia. Jednym z najciekawszych rozdziałów tej publikacji jest ten, który został poświęcony opisowi kościoła św. Mikołaja w Niedamowie. Znajdujący się w tej świątyni ołtarz główny, utrzymany w stylu wczesnobarokowym, pochodzi z pierwszej połowy XVII wieku. W jego wysokiej predelli umieszczono obraz „Nawiedzenie św. Elżbiety” (szkoła gdańska). A w centrum ołtarza można podziwiać kopię wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej pochodzącą z przełomu XVI i XVII wieku. Niedamowska kopia jasnogórskiego obrazu – dzieło o wymiarach 101 x 70,5 cm – jest uznawana za jedno z piękniejszych wytworów ówczesnego rodzimego malarstwa religijnego. Ciekawy element tego obrazu stanowi unoszący się nad głową Maryji lambrekinowy baldachim z zasłonami ozdobionymi motywem haftu kaszubskiego. Ważnym uzupełnieniem monografii jest rozdział traktujący o krzyżach i kapliczkach na terenie parafii. Opisuje w nim autor zarówno bardzo stare drewniane krzyże, jak i stale budowane Boże Męki. Jerzy Nacel Ks. Leszek Jażdżewski, Historia parafii pw. św. Mikołaja w Niedamowie, Gdańsk 2012. Autorem recenzji zatytułowanej „Blade dobro”, opublikowanej w październikowym numerze „Pomeranii” na s. 55 –56, jest Daniel Kalinowski, którego przepraszamy za nieumieszczenie jego nazwiska pod napisanym przez niego tekstem. 57 2012-10-30 16:46:44 50 lat Klubù Sztudérów Pòmòraniô Pòmòraniô mie wëznacza żëcé Pierszé mòje zetkanié z pòmòrańcama bëło pòdczas òbòzu adaptacyjnégò w zélnikù 1992 rokù, czej jem sã stała sztudérką pierszégò rokù pedagógiczi na Gduńsczim Ùniwersytece. ELŻBIÉTA PRËCZKÒWSKÔ Dosta jem jesz w latowëch feriach lëst, a tak pò prôwdze rôczbã na no tigòdniowé zéndzenié z młodima. Cekawiło mie, skądka ti lëdze mie nalezlë? Jak sã pózni òkôzało, pòmòrańcë przezérelë wszëtczé lëstë na gduńsczich ùczbòwniach i szukelë tëch, co mielë kaszëbsczé nôzwëskò i mieszkelë na kaszëbsczi zemi. Egzamin z kaszëbsczégò i przësëga na wiedno Tak z pòczątkù tatk mie nie chcôł pùscëc, bò doma bëło wiedno wiele robòtë na gbùrstwie, jednakò kù reszce dôł swòje pòzwòléństwò, bò òbóz miôł sã òdbëwac w Łątczińsczi Hëce, krótkò mòji rodny wsë – Łątczëna. Rôczonô bëła téż mòja drëszka Mariô Sykòra i wiele jinszich młodëch lëdzy, chtërnëch rada jem pòzna blëżi. Zarô na zôczątkù nót bëło przeńc pierszi wôżny egzamin ze znajemnotë kaszëbsczégò jãzëka przed przédnikã Pòmòranii, jaczim tedë béł Eùgeniusz Prëczkòwsczi. I tej jem bëła bùsznô, że mòji starszi i starcë naùczëlë mie rodny mòwë i pierszi rôz mògła jem sã wëkazac tim bògactwã westrzód lëdzy sztôłcącëch sã. Òbóz béł baro bëlno przërëchtowóny. Zéndzenia z wiôldżima dzejôrzama kaszëbsczima, jak prof. Brunon Synak, prof. Józef Bòrzeszkòwsczi, dr Janusz Kòwalsczi i wiele jinszich. Bëłë wanodżi do lasów mirochòwsczich, Kaszëbsczégò Ùniwersytetu Lëdowégò w Wieżëcë, do wastë Franca Kòwalewsczégò w Strëszi Bùdze, do swiónowsczégò sanktuarium. To wszëtkò baro głãbòk wmikło w mòje serce i dało do mëszleniô, że tak krótkò mie bëłë tak cëdowné place, a dotëchczas jô ò nich mało co 58 pomerania_listopad_2012new.indd 58 wiedza. Tam zrodzëło sã téż ùczëcé do Genka, chtërno sprawiło, że pò dwùch latach przed Matką Bòską Swiónowską më złożëlë sobie małżeńską przësëgã na wiedno. Szkòła regionalnégò dzejaniô I tak sã zaczãło wespółdzejanié przë kaszëbsczich sprawach. Bëłë pierszé czëtania lëturgiczné na mszach z kaszëbską lëturgią słowa, òrganizacyjnô robòta przë wanogach i jinszich regionalnëch dzejaniach. Më mielë swòje zéndzenia tej w Bratniakù przë pòlitechnice, gdze Genk prowadzył ùczbë kaszëbsczé- gò pisënkù. To bëło baro cekawé i baro pòmòcné przë dobrim czëtanim kaszëbsczich tekstów lëteracczich. Do dzys móm w mëslach, czej jednégò w ieczor u w chëczë pòmòrańców kôzelë nama pòsobicą czëtac brawãdã Żëcé i przigòdë Remùsa Aleksandra Majkòwsczégò w stôrim pisënkù. Bëło to wiôldżé wezwanié i strach dlô kòżdégò młodégò pòmòrańca, co z pisënkã miôł mało do ùczinkù. W 1993 rokù, òb lato, wasta prof. Brunon Synak zlécył nama sztudérama przeprowadzenié anketów na temã swiądë Kaszëbów ò swòji juwernoce. Më sã dowiedzelë pòdczas nëch badérowaniów, pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:44 gorące tematy że tak pò prôwdze lëdze mało wiedzą ò kaszëbsczi lëteraturze i kaszëbsczich dzejôrzach, jednakò baro są związóny z tradicją swòjëch starków. To bëło wiôldżé wspiarcé i nowô wiédza, za chtërnã jem wdzãcznô wasce Synakòwi. 18 lat z Rodną Zemią A jesz w 1992 rokù zaczãłë sã téż dlô mie ùczbë kaszëbsczégò jãzëka w Magazynie Kaszëbsczim Rodnô Zemia, prowadzonym przez Izabellã Trojanowską. Tam nót bëło nié blós piãkno gadac, ale przedërchac swój strach przed kamerą. Dzãka wiôldżémù wspiarcémù drëchów krok pò krokù bëło corôz lepi. Pòdczas zéńdzeniów w karnie, wilëjów w chëczë, rëchtowaniégò rozmajitëch rozegracjów jô pòznôwa wiele dzejôrzów kaszëbsczich, pisôrzów, gazétników. Pòsobné dzejanié bëło ù bòkù Izabellë Trojanowsczi, chtërna brała mie na realizacjã materiałów do kaszëbsczégò programù. To bëła bëlnô ùczba gazétnikòwégò warkù, przë chtërny mògła jem wëzwëskac kaszëbsczi jãzëk. To dzejanié – wespół z mòjim chłopã – dérowało jaż do 2010 rokù, czej Rodnô Zemia òsta zniosłô z antenë, nimò tegò, że béł to wiedno jeden z nôbarżi pòpùlarnëch programów gduńsczi telewizji. Wëpełniwóm testameńt Jana Pawła II W tim tam czasu mia jem téż leżnosc wespółdzejac z ksãdzã prałatã Hilarim Jastakã, ù chtërnégò jem bëła stipendistką. Nen wiôldżi Król Kaszëbów òpòwiôdôł ò òdwôdze naszich swòjińców òb czas gòdnikòwëch strajków w 70 rokù i wiele jinszich dzejaniach. Miôł ù se piãkné kroniczi, gdze wszãdze namalowóné bëłë wzorë z kaszëbsczich wësziwków. Jegò kaszëbskô swiąda – kaszëbskô juwernota – bëła tak mòcnô, że zagwësniwa słëchińców ò ji wiôldżi wôrtnoce. Wszëtczé te dzejania wëwarłë na mie taczi cësk, że mòje dalszé żëcé sparłãczoné je z dzejanim dlô Kaszëb i kaszëbiznë, a òsoblëwie dlô kaszëbsczich dzôtków, bò jakno szkólnô kaszëbsczégò jãzëka w Szkòle Pòdstawòwi w Miszewie miona Jana Trepczika i Pùblicznym Gimnazjum nr 2 w Żukòwie, mògã tak wëpełniwac testameńt Jana Pawła II ò przekôzywanim jãzëka kaszëbsczégò swòjim dzecóm i młodémù pòkòleniémù. Bezpieczniej na Hel Tej jesieni po Półwyspie Helskim nie można jeździć pociągiem, chyba że tym należącym do ekipy remontowej. 10 września na trasie kolejowej Hel – Władysławowo została uruchomiona zastępcza komunikacja autobusowa. RYSZARD STRUCK Na początku tegorocznego lata mieszkańcy Półwyspu dowiedzieli się, że Polskie Koleje Państwowe będą u nich wymieniać szyny. Pierwszą tego oznaką było połamanie znajdujących się w sąsiedztwie torowiska drzewek, które mogłyby przeszkadzać w planowanej wymianie. Sterczące kikuty drzew szpeciły krajobraz. Wskutek sprzeciwu Urzędu Morskiego, mieszkańców i lokalnej prasy połamane drzewka zostały ścięte, co wyglądało już znacznie estetyczniej. Następnie wzdłuż całej linii kolejowej zostały ułożone nowe szyny, więc dla każdego stało się jasne, co tutaj wkrótce będzie się działo. Co prawda później szyny leżały rozrzucone wzdłuż torowiska przez ponad dwa miesiące i kusiły potencjalnych złodziei... Kiedy skończył się sezon letni, Polskie Linie Kolejowe rozpoczęły wymianę szyn. Pociąga to za sobą spore nie- pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 59 dogodności dla pasażerów, ponieważ na trasie Władysławowo – Hel na czas wymiany szyn uruchomiono zastępczą komunikację autobusową. W godzinach odjazdów pociągów autobusy przyjeżdżają na przystanki autobusowe. Wiadomo, że w pociągu jest znacznie więcej miejsc siedzących aniżeli w autobusie, więc wszyscy ci, którym uda się usiąść, mogą się uważać za szczęśliwców. Te niedogodności mają potrwać do 19 grudnia, kiedy to przeprowadzająca wymianę torów włoska firma Salcef ma ją zakończyć. Wymiana torowiska ma z jednej strony zwiększyć bezpieczeństwo jazdy, z drugiej zaś umożliwić szybsze poruszanie się po nim pociągów. Torowisko zostanie bowiem dostosowane do prędkości pociągu 100 km/godz., co ma skrócić czas jazdy na trasie Hel – Reda o około 20 minut. Czy pociągi będą tu jeździły z taką szybkością, to inna sprawa, ale techniczne możliwości do tego zostaną stworzone. 59 2012-10-30 16:46:45 W kaszëbsczim krãgù ò filmach i ksążce Na pierszim pò latny przerwie zéńdzenim Remùsowégò Krãgù bëło gôdóné m.jin. ò II Festiwalu Kaszëbsczich Filmów, jaczi òdbiwôł sã w lëpińcu i zélnikù tr. w Miszewkù. Mësl tã pòdjął Bruno Cërocczi (ùdbòdôwca pòspólnégò czëtaniô rôz w miesącu wëjimków romana Żëcé i przigòdë Remùsa), chtëren béł ùczãstnikã wszëtczich òsmë filmòwëch pòkôzków: Ten festiwal to je bëlnô deja. Ceszã sã, że pòtkania òdbiwałë sã prawie we czwiôrtczi, tak jak naszégò Krãgù. Mùszã pòchwalëc òrganizatorów i rzec, że frekwencjô na nim bëła nadzwëkòwô. Wôrt téż dopòwiedzec, że latosy festiwal béł szerok przedstôwiany, òsoblëwie w TV Teletronik i kartësczich môlowëch gazétach, le téż przez jiné telewizje, jak TV Gdynia. Na jesénné zéńdzenié Remùsowégò Krãgù do Bòrzestowa béł rôczony Eùgeniusz Prëczkòwsczi – przédnik Òrganizacyjnégò Kòmitetu Festiwalu – jaczi przedstawił prowôdną ùdbã jimprezë. Wëjasnił, że Kaszëbi mają ju dosc wiôlgą filmòtekã. Nôwiãcy filmów pòwstało w slédnëch dwadzesce latach, le są téż cekawé dokazë nawetka sprzed półwiekù. Taczi starszi filmòwi ùsôdzk pòkôzôł trójno zéńdzonym ùczãstnikóm pòtkaniô. Béł to baro cekawi dokùmeńtalny film pòd titlã „Na Kaszubach”, w chtërnym midzë jinyma ùtrwaloné są taczi wôżny dlô naszégò regionu lëdze, jak wësziwôczczi Zofiô i Jadwiga Ptachównë, pisôrz Agùstin Necel, żłobiôrz Apòlinari Pastwa czë rogôrz z Mirochòwa Francëszk Meyer. Prëczkòwsczi pòkôzôł Bëtnicë zéńdzeniô na pòspólnym òdjimkù. 60 pomerania_listopad_2012new.indd 60 téż dzél nowégò filmù „Od Pani Swarzewskiej do Lewoczy” – ò historii sanktuarium i pielgrzimòwaniô Kaszëbów na Jasną Górã. W drëdżim dzélu pòtkaniô prezentowónô bëła nônowszô ksążka Prëczkòwsczégò –tomik wiérztów dlô młodëch czëtińców Dzecynny czas, jaczi zwëskôł jedną z przédnëch nôdgrodów na Targach Kaszëbsczi i Pòmòrsczi Ksążczi w Kòscérznie. Ùczãstnicë Dnia Głosnégò Czëtaniô z zaczekawienim słëchelë pòwiôstczi czëtóny przez czarownicã. (jd), tłom. KS Czarownica w wejrowsczi biblotece Ùczi, jak pòkazëwac wseczëca, pòmôgô w rozwiju, w cwiczenim pamiãcë, pògłãbiô łączbë w familii, rozwijô wëòbrazniã, wzbògacywô słowiznã… Ò dobrëch stronach głosnégò czëtaniô mòżna gadac wiele. Tã ùdbã rozkòscérza wejrowskô bibloteka òb czas latosëch òbchòdów Dnia Głosnégò Czëtaniô. Pòlskô Jizba Ksążczi mô ògłoszony ten Dzéń w 2001 rokù, przëpôdô òn na 29 séwnika. Krézowô i Gardowô Pùblëcznô Bibloteka w Wejrowie drëdżi rôz włączëła sã w jegò òbchòdë. Przejãti ùczniowie wprowadzony òstelë do bibloteczny zalë, chtërna tegò dnia, dzãka farwnémù widowi, mia magiczny klimat. W ti apartny scenerii dzecë òdwiedzëła… czarownica! Swòjim przëlotã na miotle narobiła wiôldżégò rëjbachù, a nawetka niechternëch përzinkã ùrzasła, le zarô wëjasniła, że je dobrą czarzbónką i nie chce nikògò zamieniac w żabã. Rzucëła blós na zéńdzonëch Zaklãcé Dobri Zabawë, a pòtemù òpòwiedza historiã kòta Herberta, chtërna òpisónô òsta w ksążce Przepraszam, czy jesteś czarownicą? Pózni wszëtcë wëjachelë w magiczną rézã na jiné planétë. Na jedny z nich bëłë leno mòrza i òceanë, na jaczich szôlôł straszny sztorm. Czedë ju bezpieczno wëlądowelë na Zemi, przëbôczëlë so pòwiôstkã ò Ùpichańcu. Wszãdze mòglë przebiwac razã z Ùpichańcã. Kôrmilë z nim ptôszczi przed chëczą, cãżkò robilë, a w kùńcu szlë na bal. W głosnym czëtanim baro wôżnô je farwa głosu, spòsób gôdczi i jintonacjô – gôdô Éwelina Magdziarczik-Plebanek, chtërna wcelëła sã w rolã czarownicë. Jidze ò to, żebë wërażac jak nôwiãcy wseczëców i przeniesc dzecë w magiczny swiat lëteraturë – dodôwô. W cządze kòmpùtrów, smartfonów i cyfrowi telewizji głosné czëtanié mô wiôldżi znaczënk. Òkróm znónëch òd lat zwësków, odcygô téż dzecë òd ekranów, a zmieniającë sã w wieczorny rodzynny zwëk, pòzwôlô na zwiãkszenié blëskòscë midzë dzeckã a zabiegónym òb czas dnia jegò starszim. Do taczégò codniowégò czëtaniô zachãcywô wejrowskô bibloteka. EM-P, tłom. KS „Złotô łëżka” w Òstrzëcach 22 séwnika w Òstrzëcach òdbéł sã V Festiwal Kaszëbsczich Pòtrawów „Kaszëbsczé Jestkù”, òb czas chtërnégò biôtkòwało sã trzënôsce karnów z gastronomicznëch szkòłów, kòłów wiejsczich gòspòdëniów, a téż restaùracjów. Bëtnicë szëkòwelë piãkno pòdóné kaszëbsczé jestkù. Méstrowie kùchni Krësztof Szulbòrsczi i Kadzmiérz Żołnowsczi òczarzëlë pùblikã artizmã kùcharsczégò kùńsztu, a òsoblëwé dokazë z brzadu żłobił Mariusz Gachewicz. Kapituła Dobrégò Smakù z przédnikã dr Henrikã Lewandowsczim przëzna nôdgrodë. W kategòrii gastronomiczné szkòłë I môl dostôł Pòwiatowi Zespół Szkòłów nr 1 w Kòscérznie. W kategòrii gastronomiczné pòdmiotë I nôdgroda trafiła do restaùracji Hotel Pod Orłem w Kartuzach. W kategòrii kòła wiejsczich gòspòdëniów z jôdów przërëchtowónëch przez piãc karnów nôlepszô òkôza sã czôrnina z bùlwama Stowôrë Białków Zgòrzałégò. Zyta Górnô, tłom. KS Zgòrzałczi za kaszëbską czôrninã dostałë pierszi môl i „Złotą łëżkã”. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:46 klëka Lëteracczé zéndzenié w Bólszewie Jubileusz Oddziału ZKP w Redzie Osoby interesujące się dziejami Zrzeszenia wiedzą, że w Redzie już w latach 70. XX w. powstało najpierw niewielkie koło, a potem działał oddział ZKP. Ten ostatni jednak po upływie ok. 10 lat przestał istnieć. Dlatego w 1992 r. inni redzcy działacze społeczni utworzyli od podstaw nowy oddział, zespół dotąd prężnie działający. Wprawdzie bez własnej siedziby, ale już od 1996 r. ze sztandarem. Od 2000 r. patronuje znanemu z licznych występów w kraju i za granicą Folklorystycznemu Zespołowi Redzanie. Zarząd Oddziału skorzystał z niezwykłej okazji, by połączyć obchody 20-lecia działalności z ciekawą i cenną inicjatywą Portu Rumia Centrum Handlowego Auchan. To centrum handlowe, otwarte w 2007 r., postanowiło swoją 5-letnią obecność na kaszubskiej ziemi, na pograniczu Redy i Rumi, zaakcentować weekendem kaszubskim pod nazwą „Módné Kaszëbë”. Ta impreza, przy której współpraca usatysfakcjonowała obie strony, odbyła się w dniach 22–23 września. Zgodnie z kaszubską tradycją jubileuszowe obchody rozpoczęto uroczystą mszą świętą w najstarszym redzkim kościele. Uczestniczyło w niej 11 pocztów sztandarowych, senatorowie Edmund Wittbrodt i Kazimierz Kleina, wiceminister rolnictwa Kazimierz Plocke, przedstawiciele władz powiatowych i miejskich (Redy i Rumi), prezes ZKP Łukasz Grzędzicki oraz prezesi kilku oddziałów. I oczywiście liczni mieszkańcy Redy, zrzeszeńcy i sympatycy. Zebranych powitał proboszcz, ks. kanonik Marian Świątek, a koncelebrowanej mszy z kaszubską liturgią słowa przewodniczył ks. prof. Jan Perszon. On również wygłosił po kaszubsku homilię. Wokalną oprawę dali Redzanie. Po zakończeniu mszy wszystkim podziękował prezes oddziału Bogusław Breza. Następnie wyruszono pod pamiątkową tablicę patrona pobliskiego Zespołu Szkół, płka K. Pruszkowskiego. Był on bohaterem wojny z bolszewikami i jednym z dzielnych obrońców Kępy Oksywskiej w 1939 r. Po wojnie jako mieszkaniec Wejherowa 20-lecie redzkiego oddziału ZKP obchodzone było podczas weekendu kaszubskiego pod hasłem Módné Kaszëbë. zrobił wiele dla integracji lokalnego środowiska, jest więc jednym z naszych bohaterów. Pod tablicą złożono kwiaty. Dalsze obchody jubileuszu przebiegały przy specjalnie przygotowanej scenie na terenie Portu Rumia. Były krótkie przemowy, gratulacje, życzenia, dyplomy, kwiaty i drobne upominki. Na ręce prezesa B. Brezy senator K. Kleina złożył Medal Senatu RP. A po części oficjalnej urozmaiconą część artystyczną – jak zawsze sprawnie i z humorem, dodatkowo zaś z konkursowymi przerywnikami – poprowadził Edmund Lewańczyk. Najpierw występowali Redzanie, potem młodzieżowy zespół C.Z.A D. Wokół sceny gromadziło się wielu słuchaczy, także osoby, który znalazły się tam przypadkowo, przyjechały bowiem na zakupy do centrum handlowego. Można było też skorzystać z oferty kilku stoisk z kaszubskimi rękodziełami oraz obejrzeć wystawę fotograficzną „Kaszuby w obiektywie Z. Pałasza” i kilka obrazów artystów z Koła Pasji Twórczych w Bolszewie. Warto dodać, że w drugie popołudnie kaszubskiego weekendu w Porcie Rumia wystąpili Morzanie, kapela Kleka oraz Weronika Korthals z zespołem. Przedstawiciel centrum handlowego – współorganizatora imprezy – nie krył zadowolenia z zainteresowania, jakie kaszubski weekend wywołał również wśród klienteli. Sądzę, że jeśli tylko byłaby możliwość, to warto ten przykład współpracy powielać. We strzodã 3 rujana w bólszewsczi biblotece pòtkelë sã lubòtnicë kaszëbsczi kùlturë m.jin. z Wejrowa i z gminów Wejrowò, Lëzëno i Szemôłd. Òrganizatorzë tegò wëdarzeniô, Pùblëcznô Bibloteka Gminë Wejrowò miona Aleksandra Labùdë w Bólszewie i part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Wejrowie, rôczëlë do Bólszewa karno Remùs z Lëzëna, chtërno przedstawiło bëlno ùdbóny i cekawie wëkònóny słowno-mùzyczny zestôwk dokazów pòswiãcony pòstacóm Heronima Derdowsczégò, Léóna Roppla, Jana Drzéżdżona i ks. dra Bernata Sëchtë. Wiôldżé brawa dlô Piotra Skrzëpkòwsczégò, chtëren fachòwò przërëchtowôł i przeprowadzył program. Òsoblëwé wërazë ùznaniô téż dlô Riszarda Bòrisonka, chtëren przëszëkòwôł szmakòwité mùzyczné aranżacje dlô lëzyńsczégò karna. Bôczënk pùbliczi téż jô jem sã starôł zwëskac, pòkazëjącë swòje slédné lëteracczé ùsôdzczi wëdóné przez gdińsczi Region (téż bëtny – w òsobie miéwcë Jarka Ellwarta – òb czas pòtkaniégò z nônowszim, jak wiedno cekawim, bédënkã ti wëdowiznë). Promòwóné bëłë kaszëbsczé wice, tj. Szpòrtë swójsczé ë kùpczé òd Tómka Fópczi (505 szpôsów) i tomik wiérztów Z drodżi, chtëren jem zadedikòwôł mòjim Starszim, w 40. roczëznã Jich slëbù. Promòcyjny dzél jesmë zakùńczëlë gromadnym òdspiewanim frantówczi „Niekòchóny tószk”. J. H. Tomôsz Fópka, tłom. KS pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 61 Òbkłôdczi promòwónëch ksążków. Òdj. z archiwùm bibloteczi w Bólszewie. 61 2012-10-30 16:46:46 klëka Kaszëbsczé wice i przëspiéwczi Pòsobné, sztërnôsté ju Fòrum Lëdowégò Ùtwórstwa Kaszëbsczi Zemi za nama. Òdbëwało sã òno 12 i 13 rujana tr. w Zrzeszë Przeszłogimnazjalnëch Szkòłów (ZPS) w Somòninie. Na ten czas do aùli szkòłë zjachelë lëdowi ùtwórcë, chtërny przërëchtowelë stojiszcza ze swòjima dokazama. Artiscë pòkôzelë wësziwk, żłobiznã, malarstwò na skle, òléjowé òbrazë, tãczné òkna, szôtorowé pùpczi, a téż wiele jinych wërobów. Przédną témą pòtkania bëłë „Kaszëbsczé przëspiéwczi i wice”. Na zôczątkù w wëkładowi zalë zeszlë sã nôleżnicë fòrum, razã z jegò przédnyma òrganizatorama, direktorką ZPS w Somòninie Elżbiétą Swiãtoń i direktorã Gminnégò Òstrzódka Kùlturë w Somòninie Marianã Kòwalewsczim. Òrganizatorzë przëwitelë bëtnëch na pòtkanim, lëdowëch dokôzców, ùczniów szkòłë, a téż môlowé wëszëznë. Nastãpno ùczëc mòżna bëło kaszëbsczé piesnie i przëspiéwczi wëkònóné przez sostrë Agnészkã Miąskòwską, chtërna spiéwa, i Zofiã Stankòwską grającą na akòrdionie. Na diabelsczich skrzëpicach akómpaniowôł jima méster w zażëwanim tobaczi Andrzéj Òlszewsczi. Pòtemù kaszëbsczé wice òpòwiôdôł Zdzysłôw Dawidowsczi i téż ksądz Róman Skwiercz. Pò reakcji pùbliczi, chtërna chãtno włącziwała sã do pòspólnégò spiéwù i mòcno klaskała w rãce, mòże mëslec, że prezentacje sã widzałë. Zjôzd béł leżnotą do pòznóniégò tegò òbrëmieniégò ùtwórstwa, chtërno na co dzéń nie wiedno je dobrze znóné. Jegò ùczãstnicë przëznelë, że ju sã òdchôdô òd kaszëbsczich spiéwów, a wôrt je sobie przëbôczëc i kùltiwòwac, żebë ta tradicjô nie zadżinãła. Dwa dnie przeżëté w Somòninie pòmôgałë téż w jintegracji tak ùtwórców, òrganizatorów, jak i młodzëznë. Bëła to òkróm tegò mòżlëwòsc do głãbszégò pòznóniô kaszëbsczich zwëków. AS, tłom. KS Wiôldżim zaczekawienim ceszëłë sã kaszëbsczé plotłé kòsze zrobioné przez Redżinã Białk z Kòscérznë. Òdj. AS 62 pomerania_listopad_2012new.indd 62 Kaszëbskò-peruwiańsczi dialog Na òdjimkù nôleżnicë gduńsczégò partu KPZ razã z malarkama Norą Sidoine i Danutą Joppek z wnuczką. W Gduńsczi Galerii Miesczi òd 8 séwnika do 21 rujana mógł òbzerac wëstôwk nazwóny „Dialog kòrzeni”. Jegò bòhatérkama bëłë dwie malarczi, chtërnëch ùtwórstwò głãbòk sygô do jich kùlturowëch kòrzeniów – do Pòlsczi i do Peru. Kòżdô z nich nawiązywa w swòjich òbrazach do historii i tradicji. Òbzérnik mógł miec wrażenié, że òne przë ùżëcym rozmajitëch techników i symbòlów twòrzą dialog kaszëbskò-peruwiańsczich kòrzeniów i równoczasno nadôwają jima terôczasny charakter. Westrzód dokazów nalazłë sã nawetka taczé, chtërne nawiązywałë do sédem farwów kaszëbsczégò wësziwkù i pòstacë Stolema. 9 séwnika, tj. òb czas wernisażu, òkróm aùtorków òbrazów w Gduńsczi Galerii Miesczi bëło wiele lëdzy, w tim téż Kaszëbi. Wëstôwk wzbùdzył dosc wiôldżé zajinteresowanié, a téż zebrôł dobré òcenë. Titel wëstôwkù je jak nôbarżi dostosowóny do nas, Kaszëbów. Jem zaùroczonô farwama òbrazów, chtërne zaczerpniãté są z naszi tradicji – gôdała Teréza Juńskô-Subòcz, nôleżniczka gduńsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Kaszëbów gwësno òsoblëwie zacekawiłë ùsôdzczi Danutë Joppek, bò mòcno są sparłãczoné z kaszëbską spôdkòwizną. Westrzód jednégò z cyklów òbrazów nalôzł sã baro czekawi ò pòzwie „SMS-y Kaszubskie”. Dokazë drëdżi malarczi, ùrodzony w Limie, Norë Sidoine, pò prôwdze emanowałë ògniowima farwama. Zrobioné z rozmajitëch wëpãklënów, przeplôtóné mieszanyma sztôłtama i figùrama, zmùszałë òdbiérców do szëkaniô jistnotë negò dôwnégò swiata, jaczi pòkôzała aùtorka. „Dialog kòrzeni” béł apartnym wëdarzenim – wielofarwné cykle òbrazów wëróżniałë sã jinteresującym ùjãcym i wëzwëskanim kaszëbsczich mòtiwów, a téż pòkôzanim w jaczims dzélu tajemnégò swiata jindiańsczich cywilizacjów. Katarzëna Główczewskô Trzë wôżné dlô Kartuz roczëznë 6 rujana 2012 rokù w Kartuzach òdbëłë sã ùroczëstoscë sparłãczoné z 630. roczëzną założeniô Kartuz, 10-lecym ùstanowieniô sw. Bruna patronã tegò gardu, a téż 20. roczëzną erigòwaniô kòlegiacczi kapitułë. Òb czas sesji Gardowi Radzëznë w zalë Gardowégò Ùrzãdu nôdgrodzony diplomama i leżnoscowima pamiątkama bëlë lëdze zasłużony dlô Kartuz. Pózni cekawi wëkłôd ò sw. Brunie przedstawił dr Pioter W. Lorkòwsczi z Eùropejsczi Wëższi Szkòłë w Sopòce. Zakùńczenim tegò dzéla swiãceniô roczëznów béł artisticzny pòkôz przëszëkòwóny przez szkólnëch i ùczniów Państwòwi Mùzyczny Szkòłë I stãpnia miona I. J. Paderewsczégò w Kartuzach. Nastãpno delegacje ze stanicama, rôczony gòsce i jiny bëtnicë ùroczëstoscë przemaszérowelë pòd òdnowioną kaplëczkã z figùrą sw. Bruna. Pò krótczich przemówieniach i złożenim kwiatów wszëtcë przeszlë do kartësczi kòlegiatë, gdze pòd przédnictwã Jegò Ekscelencji ks. dr hab. Wiesława Smigla òsta òdprawionô mszô swiãtô. Pò mszë òb czas pòczestënkù w Refektarzu lëdze dzelëlë sã ùmëslënkama ò dzejach gardu Kartuzë i ò jegò terôczasnëch sprawach. We wzbògacenim swiãta w wiôldżim dzélu pòmógł ks. Pioter Krupińsczi, probòszcz parafii pw. Wniebòwzãcô Nôswiãtszi Mariji Pannë. Nôleżą sã jemù òsoblëwé pòdzãkòwania. Jerzi Nacel, tłom. KS Na òdjimkù bùrméster Kartuz Mirosława Lehman, probòszcz parafii WNMP w Kartuzach Pioter Krupińsczi i Przédnik Radzëznë Gardu Riszard Duszińsczi. Òdj. expresskaszubski.pl Kaszëbsczé sprawë kòscersczégò LO W I Ò g lowò sz t ô ł c ą c y m L ic e ù m w Kòscérznie wiele sã dzeje. Ùczniowie mògą pòchwalëc sã wejleno apartną wizytą. Przëjachôł do nich kònsul Peru. Nie- pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:49 klëka dôwno téż w szkòle òdbëła sã akcjô czëtaniô Pana Tadeùsza pò kaszëbskù. 10 séwnika do kòscersczégò I LO miona J. Wëbicczégò zawitôł Kònsul Hònorowi Repùbliczi Peru (dlô wiôlgòpòlsczégò i dolnosląsczégò wòjewództwa) Kajetón Pirzińsczi. Gòsca rôczëła na pòtkanié szkólnô kaszëbsczégò jãzëka Wanda Czedrowskô. Ùczniowie dowiedzelë sã, że to òn je aùtorã słów dokazu „Pieśń do Matki Boskiej Swarzewskiej”, a òd òsmënôsce lat dwa razë w rokù òdwiedzywô Gòlëbie. Òb czas pòtkaniô Kajetón Pirzińsczi òpòwiôdôł młodzëznie ò tim, jak pòwstôwa ww. piesń, ò swòji robòce i ò jinkasczim skarbie ùkrëtim na zómkù w Nidzycë. Gôdôł téż z młodima ò żëcym, miłoscë, wëzwaniach, jaczé stôwiô przed nima kawel. Òdczëtiwôł swòje wiérzte, dzelił sã doswiôdczenim. Òkróm tegò na rãce direktora szkòłë złożił rôczbã do swòjégò dwòru w Mełpinie. Pòtemù szpacérowôł pò kòscersczim rënkù, kùpiwôł w Turisticzny Jinfòrmacji i pòdzywiôł Remùsa. Przëjôzd òsoblëwégò gòsca baro widzôł sã ùcznióm. Jak gôdelë, bëlë rôd, że człowiek na tak wôżnym stanowiszczu òkôzôł sã baro òtemkłi i żëczlëwi. Delë téż bôczënk na jegò wiôldżé wcygniãcé w to, co robi. Cekawé dlô kòscersczich ùczniów bëło téż wëdarzenié sparłãczoné z czëtanim pòlsczi epòpeji w rodny mòwie. Mijô ju dwasta lat òd zdarzeniów òpisónëch w Panu Tadeùszu, dlôte w całi Pòlsce słowa, jaczé są w dokazu Mickewicza, brzëmią corôz głosni. W akcji „Narodowe czytanie Pana Tadeusza” wzãło ùdzél wnet szescdzesąt pòlsczich gardów, w tim téż ùczniowie I Òglowòsztôłcącégò Liceùm w Kòscérznie. Na ùczbach kaszëbsczégò jãzëka zagłãbiwalë sã w lekturã epòpeji w kaszëbsczim przełożënkù Stanisława Janke. Tomôsz Lidzbarsczi, tłom. KS Kajetón Pirzińsczi wpisywôł sã do zesziwków ùczniów klasë I c. Swiónowskô Madonna w jasyńsczi swiãtnicë Jerzi Nacel z Gduńska òpòwiôdôł ò Matce Bòsczi Swiónowsczi. Òdj. Édmùnd Szczesôk 7 rujana w kòscele w gduńsczim Jaseniu òdbëło sã pòswiãcenié kòpii figùrczi Matczi Bòsczi Swiónowsczi – Królewi Kaszëb. Ùdba ùswiãceniô Swiónowsczi Pani w jasyńsczim kòscele pw. Błogòsławiony Dorotë z Mątew zrodzëła sã westrzód ùczãstników aùtokarowi pielgrzimczi do marijnëch sanktuariów w Fatimie, Lourdes, La Salette i Altötting, jakô bëła łoni w rujanie. Brelë w ni ùdzél mieszkańcowie Jasenia razã z ksãdzã probòszczã Zygmùntã Słomsczim. Żłobiznã z lëpòwégò drewna pòdług òriginalny Madonnë Swiónowsczi wëkònôł Czesłôw Birr – artista z Mscëszejców. Dokôz sfinansowelë mieszkańcowie Jasenia, nôleżnicë kaszëbsczich parłãczëznów przë kòscołach Bòżégò Cała na Mòrenie i sw. Janów we Gduńskù, a téż lëdze z Kartuz i Warszawë. Ùroczëstoscë zaczãłë sã procesją z ùdzélã staniców gduńsczégò i kôlbùdzczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Kaszëbi w lëdowëch ruchnach przenieslë Madonnã do wôłtôrza. Òb czas mszë swiãti krótką jinfòrmacjã ò historii Swiónowsczi Pani przedstawił parafianin Jerzi Nacel, pò czim ksądz probòszcz dokònôł aktu pòswiãceniô. Gazétnik, reżiser i mùzyk Bògùsłôw Òlszonowicz òdspiéwôł przë zwãkach gitarë piãkną piesń ò Swiónowsczi Madonnie. Jedno z mszalnëch czëtaniów przedstawiła w kaszëbsczim jãzëkù òblokłô na lëdowò Mónika Hirsz z gduńsczégò liceùm. Bëtnosc na mszë swiãti żłobiôrza Czesława Birra bëła dodôwkòwim elementã wzbògacającym wëdarzenié. Pò nôbòżeństwie gòsce i spónsorzë zeszlë sã w parafialny kawiarence. Òsóbné pòd zã kòwa n ia nôleżą sã ksãdzu probòszczowi Zygmùntowi Słomsczémù, chtërnégò stara sprawiła, że jesmë mòglë przeżëwac ten wôżny dzéń. Jerzi Nacel, tłom. KS pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 63 W roku Aleksandra Labudy Konferencja naukowa „Aleksander Labuda i wyzwania tożsamości kaszubskiej. W 110. rocznicę urodzin twórcy”, która odbyła się 17 października w Dworku Drzewiarza w Gościcinie (siedzibie tamtejszego Gminnego Domu Kultury), stanowiła doskonałą okazję do podzielenia się swoją wiedzą o tym pisarzu. Licznie przybyłych na spotkanie gości przywitał i słowo wstępne wygłosił dr Krzysztof Zabiegliński, doradca i pełnomocnik wójta ds. organizacji i rozwoju gminy Wejherowo. Następnie Janina Borchmann, dyrektor bolszewskiej książnicy, zaprosiła młodzież gimnazjalną z Bolszewa, by zaprezentowała montaż słowno-muzyczny poświęcony Aleksandrowi Labudzie. Po chwilach wzruszeń wywołanych występem młodzieży profesor Daniel Kalinowski otworzył konferencję. Fragmenty swojego dorobku zaprezentowali Józef Borzyszkowski, Jerzy Samp, Jaromira Labudda, Adela Kuik-Kalinowska, Daniel Kalinowski, Tadeusz Linkner, Marek Cybulski i Maciej Tamkun. Konferencja odbyła się w ramach Roku Aleksandra Labudy ogłoszonego przez gminę Wejherowo. Zorganizowali ją pracownicy Biblioteki Publicznej Gminy Wejherowo im. Aleksandra Labudy w Bolszewie przy współpracy z Instytutem Kaszubskim i Akademią Pomorską w Słupsku. W organizację włączyli się także wójt i Rada Gminy Wejherowo, Samorządowe Gimnazjum im. Jana Pawła II w Bolszewie i Gminny Dom Kultury w Gościcinie. Podczas spotkania promowana była książka zawierająca pierwsze wydanie sztuki Aleksandra Labudy Z czasów Swiãtopôłka Bëlnégò. Zdecydowaliśmy się opublikować ją w wersji znormalizowanej, uzupełnionej o słowniczek autorstwa prof. Jerzego Tredera i przepisanej z oryginału przez Edmunda Kamińskiego – mówiła Janina Borchmann. W publikacji znalazły się także skany oryginalnego zeszytu Aleksandra Labudy oraz krótkie podsumowanie wydarzeń związanych z postacią patrona bolszewskiej biblioteki, które zostały zorganizowane w tej książnicy w roku poświęconym pisarzowi. Tego dnia można było nabyć również inne książki, które tak jak omówiona wyżej, zostały wydane w serii „Biblioteczka Gminy Wejherowo”. Imprezie towarzyszyła wystawa obrazów namalowanych przez artystów z bolszewskiego Koła Pasji 63 2012-10-30 16:46:50 klëka Twórczych podczas pleneru zatytułowanego „Inspiracje malarskie poezją Aleksandra Labudy Ewanielskô spiéwa”. Artykuły pokonferencyjne, uzupełnione materiałami faktograficznymi oraz obrazami powstałymi podczas wspomnianego wyżej pleneru, zostaną wydane w książce, która ukaże się w serii „Biblioteczka Gminy Wejherowo”. Ponadto, zanim dojdzie do opracowania i opublikowania pełnej biografii Aleksandra Labudy, staraniem bolszewskiej biblioteki (jeszcze w tym roku) zostanie wydana książka Jaromiry Labuddy Twórcze życie Aleksandra Labudy. Zarys monograficzny. Miłym akcentem uroczystości było podarowanie córkom pisarza, Bogusławie i Jaromirze, portretu Aleksandra Labudy namalowanego przez Macieja Tamkuna. Dar wręczył im sam autor. Oprac. J.B. 55-lecé KPZ i Lëdowé Talentë Latosé òbchòdë 55-lecô dzejnotë gduńsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô sparłãczoné bëłë z warkòwniama i kònkùrsã pt. „Lëdowé Talentë” zòrganizowónyma 29 i 30 séwnika w Szkòlnym Schroniskù Młodzëznowim we Gduńskù. W warkòwniach i kònkùrsu brała ùdzél młodzëzna ze spòdlecznëch szkòłów z Bórcza, Bëtoni, Kleszczewa Kòscersczégò, a téż ze Zrzeszë Szkòłów w Kôłczëgłowach pòd òkã jinstruktorów wësziwkù Jirénë Szczepańsczi i Danutë Niechwiadowicz, pleconkarstwa – Redżinë Białk, i żłobiznë w drewnie – Stanisława Sliwińsczégò. Pòdjimnota bëła wespółfinansowónô ze strzódków samòrządzënë pòmòrsczégò wòjewództwa. Jubileùszowé ùroczëstoscë zaczãłë sã òd pòlowi mszë sw. z kaszëbską lëturgią słowa, sprawòwóną przez ks. Romana Skwiercza. Na apartné wëprzédnienié zasłużëła dzesãc lat stôrô Amélka Gembel z Bórcza, chtërna piãkną kaszëbizną przeczëta tekst Swiãtégò Pismiona. Pòtkanié przë ògniszczu ùmilałë kapela Zamkowa z Kartuz i téż wëstãpë pò kaszëbskù i pò kòcewskù młodzëznë, chtërna brała ùdzél w „Lëdowëch Talentach”. Westrzód rôczonëch gòscy bëlë zrzeszińcë z Kartuz, Kôlbùdów, Pruszcza Gduńsczégò, Żukòwa i Zblewa. Na skùńczenié òbchòdów, w niedzelã 30 séwnika w òliwsczi archikatédrze òsta òd- 64 pomerania_listopad_2012new.indd 64 Ùczãstnicë warkòwniów doskònalëlë swòje rozmiałoscë z pòmòcą znónëch lëdowëch artistów. Òdj. Jiwóna Wòlskô prawionô mszô sw. z czëtanim i mòdlëtwą wiernëch w kaszëbsczim jãzëkù pòd przédnictwã ks. abpa Tadéùsza Gòcłowsczégò w kòncelebrze gòspòdôrza ks. prałata Zbigórza Zelińsczégò. Òpatrznosc sprôwiła, że ùroczëstoscë òdbiwałë sã òb czas wizytacji parafii przez arcybiskùpa i jak na gòspòdôrzów tëch zem przëstoji, miała kaszëbsczi òprôwk ze stanicama partów z Gduńska, Gdini, Kôlbùdów, Redë, Sopòtu, Wejrowa i Żukòwa. Bëła to téż leżnota do pòdzãkòwaniô Jegò Ekscelencji przez rektora i profesora Gduńsczégò Ùniwersytetu, Andrzeja Ceynowã, za pòmòc i òpiekã, jaczi arcybiskùp wiedno ùdzélôł KPZ, a òsoblëwie za imprimatur na wëdôwanié lëturgicznëch knégów pò kaszëbskù. W asysce ks. arcybiskùpa przedstôwcowie Zarządu KPZ pò mszë sw. złożëlë kwiatë przë grobnicë Pòmòrsczich Ksyżãtów. Szkòlnô młodzëzna skùńczëła plenerową sesjã zwiedzanim Òliwsczégò Parkù z Palmiarnią i Òddzélã Etnografii Nôrodnégò Mùzeùm we Gduńskù i òdebrónim nôdgrodów. Teréza Juńskô-Subòcz, tłom. KS Pòtkanié wiôldżi familii w piãknym môlu Trzënôsti ju Zjôzd Familiów Trzebiatowsczich òdbéł sã w Miastkù i òstrzódkù w Swieszënie w dniach 14–16 séwnika. W piątkòwi wieczór latosy Zjôzd òficjalno òstôł zaczãti. Pò przëwitanim zeszłëch lëdzy Gabriela Reca zaprezentowa wëszëté przez se mszalné òrnatë, chtërne nastãpnégò dnia miałë bëc złożoné w kòscele. Pòtemù zaczãła sã zabawa. Czej nasta ła sobòta, Trzebiatowscë, zgódno z tradicją, zeszlë sã przed òstrzódkã i aùtama z pòwiewającyma chòrądżewkama jachelë do kòscoła na ùroczëstoscë. Òdbëłë sã òne w piãkny swiãtnicë pw. Bòżégò Miłoserdzô w Miast- kù. Żdało tam na nas wiele wzrëszeniów. Mielësmë leżnosc ùczëc mszalné czëtanié i kôzanié w kaszëbsczim jãzëkù, brac ùdzél w procesji dzecy z naszich familiów, chtërne niosłë darë, a téż wësłëchac piãknégò słowa na zakùńczenié, jaczé wëgłosył probòszcz hewòtny parafii. Pò mszë swiãti bëło dôwónié medalów m. Ksãca Bògùsława X za rozsłôwianié nôzwëska Trzebiatowsczi w kraju i za grańcą. Rozsądzënkã kapitułë do tegò bëlnégò karna òdznaczonëch dołączëlë Zdzysłôw Zmùda Trzebiatowsczi i Tomôsz Żmùda-Trzebiatowsczi. Na gwës zasłużëlë òni na medal dzãka swòji robòce włożony w wëdowiznową dzejnotã. To dzãka nima mòżemë ceszëc sã ju trzënôsce tomama ksążków òpòwiôdającëch ò naszi familii. Snôżé laùdacje ò nôdgrodzonëch wëgłosëłë białczi òbùch chłopów. Nastãpno òdbéł sã krótczi kòncert jachtôrzowëch sygnalów. Delegacjô pôrã lëdzy szła téż na smãtôrz, żebë złożëc kwiatë na grobach Trzebiatowsczich spòcziwającëch w Miastkù. Pò przińdzenim nazôd do òstrzódka żdała na nas ju blós zabawa. Òdbëła sã licytacjô, béł krómik z ksążkama i gadżetama, a téż loteriô. Dzãka tim ùdbóm mòżemë zebrac dëtczi na fùnkcjonowónié Radzëznë Familii. Jesmë rozegrelë téż fùsbalowi mecz midzë Jutrzenkama a Zmùdama. Bëła to leżnota do zwiãkszeniô parłãczëznów midzë Trzebiatowsczima. Pòd wieczór nôpierwi przëgriwała kaszëbskô kapela, a pózni jesmë sã bawilë przë mechaniczny mùzyce. W niedzelã, w mniészim ju karnie, òdbëło sã pòtkanié pòdrechòwùjącé latosy zjôzd. Kòżdi gôdôł téż ò swòjich ùdbach na nastãpné jimprezë. Pò pôłnim bëła mòżlëwòsc wzãcô ùdzélu w jinscenizacji Òdseczë Wiedeńsczi w Brzéznie. Pòjawiło sã tam wiôldżé karno przedstôwców naszi familii. Òd wszëtczich ùczãstników zjazdu przekazywóm pòdzãkòwanié Kristianowi Zmùda-Trzebiatowsczémù z Mielna i całi Radzëznie Familii za przërëchtowónié pòtkaniô. Barbara Jutrzenka-Trzebiatowskô, tłom. KS Pamiątkòwi òdjimk bëtników zéńdzeniô przed kòscołã w Miastkù. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:50 klëka Spod znaku Rodła mi – mówi organizator Tadeusz Szczyrbak z Rodziny Rodła we Wrocławiu, który przygotował również uroczystości w Słupsku. Pamięć o ZPwN kultywowana jest w jeszcze jeden sposób, na... sportowo. W sobotę 13 października w Pomysku Wielkim (gm. Bytów) odbył się XXV Jubileuszowy ,,Bieg Rodła”, w którym wystartowało kilkuset zawodników. To najstarsza masowa impreza biegowa na ziemi bytowskiej. Młodzież z bytowskiego LO na cmentarzu w Płotowie. P.Cz. W tym roku obchodzimy 90. rocznicę powołania Związku Polaków w Niemczech (ZPwN). To dla zachodnich Kaszub, do 1945 r. będących częścią Niemiec, ważny fragment historii, mało znanej poza ich granicami. O organizacji powołanej 27 sierpnia 1922 r. przypomniano 23 września w Słupsku na specjalnej uroczystości. Oficjalne obchody rozpoczęły się od mszy w kościele św. Jacka, której przewodniczył ks. prałat Jan Giriatowicz, proboszcz tej świątyni. Po eucharystii złożono kwiaty pod pomnikiem księcia Bogusława X Wielkiego. W części artystycznej zagrała m.in. Orkiestra Sił Powietrznych z Koszalina, uczniowie Gimnazjum nr 5 im. Sejmu Polskiego w Słupsku zaśpiewali kilka utworów, w tym „Rodło nasze” i „Hymn Rodła”, zatańczyła i zaśpiewała po kaszubsku grupa Ùpartëlcë z Ugoszczy (gm. Studzienice, pow. bytowski). Nie zabrakło przemówień, m.in. nauczycielki historii z Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Bytowie Małgorzaty Ryś, autorki Vademecum Walki o Polskość Ziemi Bytowskiej. Małgorzata Ryś ponadto odwiedziła ze swoimi uczniami cmentarz i Muzeum Szkoły Polskiej w Płotowie (gm. Bytów), którego ekspozycja stała przedstawia działalność Związku Polaków w Niemczech, a także historię Kaszub i powołania do życia szkół polskich w III Rzeszy. Historię Związku Polaków w Niemczech poznali też gimnazjaliści z Bytowa na niecodziennych lekcjach historii. Prawdy Polaków spod znaku Rodła to wciąż aktualne, mądre i ponadczasowe zdania, bardzo potrzebne dzisiejszym pokoleniom młodych ludzi. Stąd pomysł zorganizowania lekcji na ziemiach związanych historycznie z tymi wydarzenia- Fenomen trwania kaszubszczyzny za wielką wodą W Senacie Rzeczypospolitej Polskiej uroczyście otwarto wystawę „Kaszubi w Kanadzie. Kaszubi w Polsce”. Jest to plon znakomicie rozwiniętej w ostatnich latach współpracy ze społecznością kaszubską w Kanadzie. Po raz pierwszy ta ekspozycja była prezentowana pod koniec czerwca br. w ambasadzie Kanady w Warszawie. Stało się tak głównie z inicjatywy senatora Kazimierza Kleiny, aktywnie zaangażowanego w rozwój przyjaznych kontaktów pomiędzy Kaszubami z Polski i Kanady. Zachowanie tożsamości kaszubskiej w Kanadzie ma dla nas ogromne znaczenie. Jest to fenomen, o którym powinni wiedzieć wszyscy. Dlatego też towarzyszy tej sprawie tak duże zainteresowanie – podkreślał przewodniczący Kaszubskiego Zespołu Parlamentarnego. Niewątpliwie aktywność senatora w dużej mierze zdecydowała o licznej obecności parlamentarzystów na uroczystości otwarcia wystawy w sali senatu RP. Wśród senatorów można było zauważyć Romana Zaborowskiego z Bytowa, Andrzeja Grzyba ze Starogardu Gdańskiego, Romana Preissa ze Stargardu Szczecińskiego oraz byłego prezesa Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, wicemarszałka senatu Jana Wyrowińskiego z Torunia (rodem z Brus). Formułę otwarcia wygłosił marszałek Senatu RP Bogdan Borusewicz, który później powiedział m.in.: Z wieloma Kaszubami współpracowałem. Przede wszystkim mile wspominam Lecha Bądkowskiego. Poza tym w młodości przez jakiś czas mieszkałem w Rekowie pod Redą. Znam więc melodię kaszubskiej mowy. Ale ona już wtedy tam zanikała. Dlatego tym bardziej trzeba podkreślić niesamowity fenomen jej trwania wśród Kaszubów w Kanadzie. Na dwudziestu fotogramach zostały przedstawione najważniejsze wydarzenia z ostatnich lat związane z zachowaniem tożsamości kaszubskiej na kanadyjskich Kaszubach, w tym pobyt na tej ziemi premiera RP Donalda Tuska w maju bieżącego roku (podczas jego oficjalnej wizyty w Kanadzie). Zdjęcia ukazują też piękne pejzaże polskich Kaszub oraz działalność Kaszubów za wielką wodą. Jesteśmy dumni z postawy tej społeczności w Kanadzie. Są świetnie zorganizowaną grupą, potomkami pierwszych polskich osadników, którzy przybyli tam już w 1858 roku, a więc dziewięć lat przed powołaniem państwowości kanadyjskiej – tłumaczył Greg Houlahan, chargée d’affaires Ambasady Kanady w Polsce. Na wystawie obecna była też kilkuosobowa delegacja z Kaszub, w tym autor przedstawionych na wystawie zdjęć Marian Gorlikowski oraz twórca opisów do fotografii Eugeniusz Pryczkowski (obaj są związani z banińskim oddziałem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego), dzięki którym można było na wystawie przedstawić most przyjaźni łączący Kaszubów na dwóch półkulach. W Kanadzie byłem sześć razy – wyjaśniał Marian Gorlikowski. Zrobiłem mnóstwo zdjęć filmowych oraz fotografii. Jest to duży zbiór, który czeka na opracowanie. Część tych materiałów emitowana jest w różnych stacjach. Wcześniej Pryczkowski zrealizował film „Kaszubi w Kanadzie”, który kilkakrotnie był emitowany w telewizji publicznej oraz na festiwalach filmowych. Niedawno został przygotowany dokument „Premier RP Donald Tusk u Kaszubów w Kanadzie”. Ten i najnowsze materiały można oglądać w TV Teletronik. Kaszubska wystawa z Senatu RP niebawem powędruje do Kanady. Docelowo jednak znajdzie swe miejsce w Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku. Jan Dosz www.miesiecznikpomerania.pl/audio pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 65 65 2012-10-30 16:46:50 mëslë plestë Szkólną bëc A N A G L Ë S Z C Z Ë Ń S KÔ Ti szkólny to dopiérze mają so dobrze. Bò cëż to téż mô bëc w szkòle za robòta? Sztërë gòdzënë przë tôflë pòstã kają (abò i nié), kąsk dzecë pòmãczą (abò i nié), na nie pòrëczą (abò i nié), kawã jedną, drëgą i trzecą òb czas paùzów wëpiją (abò i nié) i ju sã karëją dodóm (to na gwës). Wejle jesz pôłnié ze szkòłowi jôdnicë dlô całi rodzënë mët wezną. W Krakòwie dobrze hejnału nie wëgralë, a òni ju – baro ùmãczony – szorëją nazôd pò drãdżi robòce. Zapłaconé to téż wiedno dostónie. A wiele wòlnégò! Chtos wierã zlicził, że tegò mdze kòl sztërëch miesąców i to bez sobòtów i niedzelów! Òni sã jesz za baro nie przënãcą do te, że sã szkòłowi rok zaczął, a tu zôs fajrant i do dwanôsti mòżesz we wërach leżec. Tidzéń – dwa do szkòłë i zôs jakô réza z dzecama. I za to téż mdze zapłaconé! A w zdrzélnikù co rôz to gôdają, że szkólny znôù wiãcy dëtków dostóną. I za co? Za robòtã? Cëż to je za robòta? Darmò nie gôdają – chto nie rozmieje robic, ten rozmieje w szkòle dzecë ùczëc. I zarô dodôwają: „Jak jô bë w szkòle robił, jô bë jich wszëtczich zarô do pòrządkù dostôł. Żebë mie dzecë nie chcałë słëchac?”. Taczi szkólny to wié, że żëje. Tak to bë chcôł miec kòżdi, nié? Pewno, że jo. Nawetka më – szkólny. Naji chłopi i białczi téż. Jô nie mdã terô klarowała, jak to tak pò prôwdze òd ti drëdżi stronë wëzdrzi. Tegò sã tak einfach téż nie dô òpisac. To trza blós przeżëc. Terô mómë ju dosc tëli czasu, cobë sã do ti robòtë nôprzód bëlno zachãcëc i pózni richtich przënãcëc, a pòtemù jesz kąsk òstónie, cobë tëch nôcwiardszich przed emeriturą dobic. A że szkólnëch robòta czãsto a gãsto za gbùrską robòtą w jednégò kònia i do te jesz na letczich, gôsczich, griczano-kùrzajkòwëch ze- 66 pomerania_listopad_2012new.indd 66 miach szlachùje, to wiedzą leno òni sami i czasã téż kąsk mądrzészé szkòłowé dzecë. W naji szkòle zrëchtowałë nawetka ekstra zestôwk zachów wiedno brëkòwnëch dlô tëch nôbarżi zmarachòwónëch, cobë jima w robòce lżi szło, a jich pedagògiczné cała i dësze swiãti bezpiek miałë i jesz pôrãdzesąt latków pòd tôflą dożdałë. Tak òne to nama przënômni dolmaczëłë. I tak wej szkólnémù słëchô sã przed kòżdą ùczbą zagwësnic: – Naùsznice – bë nie stracëc słëchù w òbù ùszach òb czas paùzów i cobë nie czëc tegò całégò jamrowaniô, czej rzeknie: „Wëcygómë cedelczi!”. – Fëst tubã – cobë głos szkólnégò brzëmiôł jak ksãdza na kôzanim, a brëkòwnô wiédza chiżni do dzecnëch mùsków nëkała. – Copny szpédżel – bë karkù nie skrącëc i wiedno bëlno widzec, co za szkólnégò plecama je lóz; òsoblëwie wôrt gò miec przë pisanim na tôflë. – Sądowi młotk – bë chùtkò sprawic, żebë rozwrzeszczóné luntrusë sedzałë sztël; òkróm tegò przë słowach „Wszëtcë wstac! Szkólny jidze!” na zôczątkù ùczbë je mòżno zastosowac jednoczasno sądowi młotk i fëst tubã. – Zdrzélówczi szkólnégò – bë zazdrzec w dëszã negò chitrzelë, co to klarëje, że pòstãpny rôz zabéł doma zrobic cwiczënk. – Lupã – bë złómac zaszifrowóny system szkòłowëch zapisënków w zesziwkach i nié blós le tam. – Pòdrãczny rentgenowsczi aparat – cobë zaòbszczãdzëc czasu i jiwrów, czej mdze sprôwdzywónô wiédzô klasë ze slédnëch ùczbów. Sygnie le do mùskù przëstawic i òdczëtac, co wëszło. Wôrt przë tim sedzec. – Miech grochù – dzysô ju gwësno zabëtô sztrôfa dlô nipòcëch dzecy. Nót je przëbôczëc, do cze béł przódë groch w szkòle – na nim trza bëło klãczëc pòd tôflą! – Pële na ùspòkòjenié – nôwôżniészé w całim zestôwkù. Dobré dlô szkólnëch, lepszé dlô dzecy... To bë ju bëło wnetka wszëtkò. Wôrt jesz do te dołączëc nerwë ze żelazła, miãtczé serce, anielską cerplëwòtã, miłi ùsmiéwk i... do szkòłë! Trza bë bëło ten zestôwk wësłac téż naszim minystróm. Jak ju nã Kôrtã Szkólnégò zniosą, to bãdą przënômni mielë cos w ten plac. I szkólny sã bãdą ceszëlë, że na górze ò nich mëszlą i chcą jima dopòmòc, cobë w jednym sztëkù wëpragłëch rézów pò Eùropie na emeriturze dożdalë. pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:51 FELIETÓN sëchim pãkã ùszłé Nié do wëchrapaniô Ch rap! Chrap! Chrap! Chrap! – chrapie, jaż mù nos gwiżdże. A cebie kòżdô nerwów strëna dërgô. Gardinë na òknie sã zybią. Zédżer jakbë sã copôł. Nawetk mùcha, co sã głosno tłëkła pò scanach, sedzy cëchò jak mësz pòd miotłą na zberkù łóżka i wzérô. Wzérô na tegò chrapalã pòd pierzëną. I sã bòji. Że jã pòłknie... Kùli razów òdeckniwómë w taczim mëszowò-mùchòwim strachù, bëlno nie przechrapnąwszë sã (ò òdchrapnienim nie wspòmnã), wiedzącë, że nóm jeden taczi schrapnął prawie spik? Czej sąsôd ò pół „chrap” dali smaczno spi a jegò gôrdzel wëgriwô prawie chrap-kantatã, të ni mòżesz ùsnąc. Zaczinôsz dlô zabicô czasu wëmiszlac mòdła scëszeniô chrapiélca. Kò witro wczas reno mùszi wstac a tu nôpiarto: pieeeła, żôgga, żôgga... Mòże żôgòwnikòwi przëkrëc głowã pòdëszką? Żlë grëbô – pòmòże, ale mùszi òpasowac, cobë gò nie ùdëszëc... Mòże sygnie scygnąc pierznã? Jak mù sã zëmno zrobi, pewno òprzestónie... Chcemë lepi włączëc radio. Ga ùczëje mùzyczkã, wierã zacznie ùszë szpëcowac. Żelë to mdze kòl północë, nie ùrzasnij sã, jak na bacznosc stónie i kaszëbsczi himn zajintonëje. Tej słëchôj ùwôżno. Jak to mdze „Zemia rodnô” – môsz doma Kaszëbã-Pòlôcha, czej „Tam, dze Wisła” – Pòlôcha-Kaszëbã, a jak „To je dłudżé, to je krótczi”... tej SŁOWÔRZK TÓMK FÓPKA wiedzë, że to ju je z nim pò prôwdze lëchò... Në jo, ale òn dali chrapie... Mòżna chrapac mù do rimù. To gò mòże zmili. Na zmianã. Chto głosni. Chto wëżi. Leno nie zachrapnijta òd te! Abò wiersze deklamòwac. Ten chrapi a të mù frazą płëniesz... Paùzë robisz wielemòwné... Antikadencjã... Apòstrofą strzélniesz! Czej szerok mô gãbã òtemkłé – mòżna mù jaką szlorkã zaaplikòwac. Krziwdë mù nie zrobi a mòże kąsk cëszi chrapajk bãdze... Pòdobno pòmôgô na bòk przewrócenié. Leno ùważôj, cobë z łóżka przë ti òperacji nie wëpôdł... Gôdają, że nos mùszi pôlcama zaklészczëc. Zdrzë, co ce nie kąsy... Dobrze je bòdôj zrobic gãbą: cyk, cyk. Zasmòkòtac. Takô kląsanina wnet gò rëszi... Jak chto pòtrafi, mòże gwizdac. To kòl sąsôdów pòmôgô, leno scërze téż sã bùdzą i niemiłoserno łają... Są taczé białczi, co chłopoma przë chrapanim wòdã do gãbë leją. Jeden Strëna – struna; gardinë – firany; sã zybią – kołyszą się; zédżer – zegar; zberk – skraj; chrapala, chrapiélc, chrapajk – chrapacz; òdeckniwómë – budzimy się; bëlno – dobrze; przechrapnąwszë sã – zdrzemnąwszy się; òdchrapnienié – przespanie się; schrapnął – tu: skradł; spik – sen; gôrdzel – gardło; mòdło – sposób; kò – przecież; pieła, żôga – piła; òpasowac – uważać; sygnie – wystarczy; ga – gdy; wierã – pewnie; uszë szpëcowac – uważnie słuchać; ùrzasnąc sã – wystraszyć się; nie zachrapnijta – nie zachrypnijcie; szlorka – pantofel nocny; kąsk, përznã – ciut, trochę; leno – tylko; nos zaklészczëc – zatkać nos; zdrzë – patrz; zasmòkòtac – zamlaskać, zaciamkać; kląsanina – mlaskanie; scërze – psy; łają – szczekają; białczi – kobiety, żony; dracht – dwa wiadra; gëldzec – łaskotać; smùkac – głaskać, pieścić; tej – wtedy; môl – miejsce; piszkają – sikają; wërë – prycza, wyro, łoże; barń – broń; sã sfrëszowôł – orzeźwił się; w całoscë nie spôwôł – w ogóle nie spał; wiodro – pogoda; wãbórk – wiadro. pomerania listopad 2012 pomerania_listopad_2012new.indd 67 dracht, drëdżi... I z chłopiszcza robi sã wielorib. I priszcze... le łóżkò mòkré... Są na szczescé jiné białczi, białeczczi, co chłopùlków swich kòchają i dorazu gëldzec jich i smùkac zaczinają. Tej, w môl chrapaniô pòjôwiô sã mrëczenié. Përznã cëchszé... Te niecerplëwé do ùcha jima dmùszą. To robi to, że chłopi tej piszkają pò wërach. I zôs je mòkro... Baro òstro sã robi, czej wëcygają na chrapiącégò barń – jinstrumeńt. Gitara czë mandolina wiôldżégò trzôskù nie zrobią, ale trąbka... Taką żôłniérską pòbùdkã jidze nią zagrac, że ùmarłi bë sã sfrëszowôł... Nôlepi, ale nôlepi zrobic tak, cobë Chëczus Chrapòzaurus w całoscë nie spôwôł! Zagadac gò trzeba! Mòże ò pòlitice? Mòże ò pògòdze? Abò... wiodrze? Nôlżi mù pùscëc audiobùk z „Żëcym i przigòdoma Remùsa”... To gò przëtrzimie... Mòże... aeaaa, jidã spac. Hmm, a za czim przë łóżkù stoji nen wãbórk z wòdą...? 67 2012-10-30 16:46:51 z bùtna FELIETÓN Zadësznô reaktiwacjô RÓMK DRZÉŻDŻÓNK Më sã przezebleklë a szlë. W strachù. Kò pewno ju wicy jak 150 lat nicht w Pëlckòwie tak nie chôdôł. Cëż lëdze nó to rzeką? Kò dobrze, że bëło cemno, a më na gãbach mielë larwë. – Flot! – pònëkiwôł naju brif ka. – Mùszimë na jedenôstą bëc. – Gdzeż jô sã dôł nagadac? – gniótł òb drogã lesny. – Stôri a głupi! – Nie gniece! – jô ju béł nawielony. – Sóm jes nen zwëk wëgrzebôł kòl Szefczi, tej terô… – Sztël wa dwaji bãdzëta! – zagrzëmiôł brifka. – Jô mëslôł ò młodëch, żebë ti szlë. Më trzeji mómë ju swòje lata. Kò zgódno z nym stôrim zwëkã do te mùszą bëc nieżeniałi knôpi – szeptnął mie w ùchò lesny. – Młodi? Wòłama jejich òd kòmpùtrów a jinternetów nie òdcygniesz – rzekł jem smãtno. – A skądkaż téż dzysdnia wòła wzyc? – prawił lesny. – Òsłów jo, òsłów dzysdnia wiele dô, ale jednégò mòcnégò wòła, jaczi bë robòtã pòcygnął… *** Doszlë më na môl. – Je to jedenôstô? – brifka bùfsnął lesnégò. Nen zdrzącë na pòdswietliwóny zédżerk òdrechòwôł czas. – Tr z ë, d w a , je d e n … Je e e…! Aaaaauuuuu! 68 pomerania_listopad_2012new.indd 68 Naju pieczelnô mùzyka zabrzëmiała kòl smãtarny brómë, bë nad lëchą swiatã dobëc. Brzdãkelë më diôbelsczima skrzëpcama, co je lesny z pëlckòwsczi jizbë pamiãcy pòżëcził, trzôskòwelë klaprama a sznarama. Wëlë më, wrzeszczelë a dzarlë sã na całi gôrdzel jak òdzëwiałi. Wkół nas zebrelë sã zadzëwòwóny lëdze, chtërny zaczãlë tuńcowac. Ale czej cemnosc rozwidnił mërgający wid, wszëtcë rozpłënãlë sã jak pòrénecznô dôka. Pòczëlë më ból… *** – Ała! – zawëlë më jesz głosni jak przódë. Ùkôzczi w mòdrëch ruchnach zdzarłë z naju larwë a wrzucëłë do nysczi. Lëft rozdzarło przerazlëwé „iło, iło”. – Cëż wa tu robia? – spitôł milicjant, jaczi òdwrócył sã do naju z przédnégò sedzeniô. – Më… më chcelë… Reak… – brifka ni mógł doprzińc do słowa. – Antisocjalisticznô reakcjô?! – Niżódnô socjalisticznô! Antihalołinowô! Milicjant czësto baf wezdrzôł na drëdżégò: – Cëż z nima? Nen sã zasmiôł: – Jesz rôz jima wsmarowac a pùscëc. – Të bë le smarowôł! Do Kòcbòrowa z nima. Zdrzë na nich. Ti doch ni mają wszëtczich doma… – Kò rozmajice – brifka wëstąpił do przódkù – króm, skłôd, spółdzelniô, czasã wiôldżi króm, super króm, a babë gôdają tóny króm, le jima nie je do wiarë, bò w składze kòl Cylczeny je czasã tóni… Ch łop wzd ich ną ł, zapisôł cos w grëbim hëfce, dôł nama paternoster a pùscył na wòlą… *** Bëła pùńkt pierszô, kùńc gòdzënë dëchów. Stojelë më kòle biedrónczi. – Jô so blós wdarzã ne malińczé halołinë, co wrzeszczałë: „Bómk abò psota!” – wëstãkôł lesny. – Delë më jima co? – Nié… – brifka pòmaklôł sã pò szadi bani. – Nie rozmiejeta? – wezdrzôł jem na drëchów. – Ne halołinë zrobiłë nama ale psotã! – Nie wiém jak wama, ale mie sã ti całi reaktiwacji òdechca. To ni ma co, stôré nad nowim nie dobądze. Halołin mòcniészi… – lesny scygnął z se biôłą płôchtã, a szedł w swój las. A ma z brifką zajãlë régã do biedrónczi. Kò dzysô mô bëc promòcjô na znitë. *** – Skądkaż wa jesta? – chłop òblokłi w czôrny ancug, strojny kòl szëji w biôłą kòloratkã, przëzérôł sã na naju bôczlëwò. – Z Pëlckòwa. Je to môl zatacony midzë barabónama a përdëgónama. – Wiém, gdze to je. Tã kòl nëch pùtawów, za pùrtkòwiszczã… – Dokładno – zgòdzył sã lesny. – Tej rzeczëta mie, jakùż kòl waju sã gôdô na biedrónkã? pomerania lëstopadnik 2012 2012-10-30 16:46:51 Hewò darënk dlô Czëtińców „Pomeranii”. Jistno jak łoni, téż latos jesmë przërëchtowelë dlô Waji platkã z kaszëbsczima òpòwiôstkama, legeńdama, łżónkama i bôjkama. Żëczimë bëlnégò słëchaniô snôżich dokazów nagrónëch przez znónëch artistów, gazétników, szkólnëch i zrzeszeniowëch dzejôrzów. Mómë nôdzejã, że bãdą sã widzałë młodim i starszim Czëtińcóm. D.M. okladka_listopad_2012.indd 3 2012-10-25 23:12:06 okladka_listopad_2012.indd 4 2012-10-25 23:12:07
Podobne dokumenty
Jesiań, Wszitke Śłante ji Zaduszki
• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@
wp.pl
Kaszubi na Pomorzu Zachodnim s. 4
Ogólnopolskiego Konkursu Prozatorskiego im. Jana Drzeżdżona, który
został rozstrzygnięty 27 września, a po drugie dla Teatru Neokaszubia za
wystawiony we wrześniu „Sąd nieostateczny” – niezwykły sp...
