docarchitektura gliwic i jej przemiany historyczne do 1945 roku
download 
Reklamacja Transkrypt
architektura gliwic i jej przemiany historyczne do 1945 roku
Rocznik Muzeum w Gliwicach • Tom XIX (2004) Jacek Radziewicz-Winnicki ARCHITEKTURA GLIWIC I JEJ PRZEMIANY HISTORYCZNE DO 1945 ROKU Niniejszy artykuł jest próbą spojrzenia na budowle Gliwic oczyma historyka architektury, a także prezentacją syntetycznego rozwoju architektury historycznej w naszym mieście. Zasadniczo w podobnej formie i treści temat ten został wygłoszony przez autora jako referat ilustrowany przeźroczami na konferencji naukowej pt. „Początki i rozwój miast Górnego Śląska w świetle badań interdyscyplinarnych”, zorganizowanej przez Muzeum w Gliwicach w dniach 9-11 kwietnia 2003 r. Jest to zatem krótka podróż w czasie, szlakiem gliwickiej architektury, od średniowiecza do lat 30. XX w. Niezbędny, z uwagi na ramy niniejszej publikacji, wybór reprezentatywnych dla naszego miasta budowli podyktowany został ich znaczeniem funkcjonalnym i prestiżowym, jako szczególnie ważnych obiektów miejskich a także ich wartością zabytkową, zwłaszcza wyróżniającymi je cechami stylowymi. Jest to więc w pewnym sensie wybór subiektywny, jednakże odpowiadający ogólnie przyjętym kryteriom oceny artystycznej w architekturze i sztuce. Zaprezentowane tu budowle miejskie znajdują się obecnie w granicach administracyjnych współczesnych Gliwic, choć nie zawsze od początku swego powstania związane były terytorialnie ze stale powiększającym się obszarem miejskim. Ukształtowany w średniowieczu urbanistyczny układ miasta, w postaci charakterystycznego dla miast śląskich owalu, przetrwał praktycznie do dzisiaj. Zachowana została historyczna siatka ulic z kwadratowym rynkiem oraz znaczną częścią obwodu murów obronnych, jednak wewnętrzna substancja tego średniowiecznego układu miasta w postaci obiektów budownictwa i architektury uległa prawie w całości licznym przekształceniom i przemianom stylowym1. Zachowany na obrazie z 1626 r. widok Gliwic od południa2 przedstawia okazałą 1 2 Kształt przestrzenny i architektura w obrębie średniowiecznego jądra miejskiego Gliwic były przedmiotem autorskiego artykułu opublikowanego w 2001 r.: J. RADZIEWICZ-WINNICKI, Kształt przestrzenny Gliwickiej Starówki w świetle badań architektonicznych, (w:) „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. XVI, 2001, zaś dalszy rozwój przestrzenny miasta przedstawiony został we współautorskim artykule w 2002 r.: J. RADZIEWICZ-WINNICKI, B. MAŁUSECKI, Rozwój przestrzenny Gliwic w okresie nowożytnym od XVI w. do schyłku XVIII w., (w:) „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. XVII, 2002. Istnieją dwa obrazy pochodzące z 1626 r., przedstawiające dwie wersje widoku miasta, w tym samym ujęciu, ze sceną ocalenia przed wojskami Mansfelda w działaniach wojny trzydziestoletniej. Jeden obraz przechowywany jest w zbiorach Muzeum w Gliwicach, drugi zaś w kościele Wszystkich Świętych. Wizerunek samego miasta (weduta) różni się w nich nieznacznie: w obrazie z Muzeum wieża Bramy Raciborskiej przedstawiona jest jako forma cylindryczna, co nie znalazło potwierdzenia w trakcie badań architektonicznych przeprowadzonych przez autora w 1985 r., bowiem odnaleziona w piwnicach domu przy Pl. WW. Świętych 1 część jej podstawy okazała się prostokątna. Taką właśnie, zapewne prawdziwą formę tej wieży bramnej przedstawia drugi obraz z kościoła Wszystkich Świętych; por. J. RADZIEWICZ-WINNICKI, Średniowieczne mury obronne wokół Starego Miasta w Gliwicach – badania architektoniczne i wnioski konserwatorskie, (w:) „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. V, 1989. 244 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA 1. Plan Gliwic z 1812 r. (Promnitz) panoramę miasta w obrębie jego średniowiecznych murów obronnych, z gotycką bryłą kościoła farnego pod wezwaniem Wszystkich Świętych, ratuszem i wieżami bram Bytomskiej i Raciborskiej. Wieża kościoła posiada tu jednak późniejszy barokowy hełm, zaś ratusz utrzymany jest już w stylu renesansowym. Ta historyczna weduta nie przetrwała jednak do naszych czasów w takiej jak na obrazie postaci, z powodu licznych kataklizmów, jakim ulegało miasto w swej burzliwej historii. Poddawana była bowiem stopniowym przemianom dziejowym, uzyskawszy ostatecznie kształt obecny, zdecydowanie różniący się od historycznego wizerunku na obrazie z 1626 r. Obecny wizerunek najstarszej części miasta – średniowiecznego jądra, jest jednak w pewnym sensie znamienny dla owych przemian, jakim uległo miasto na przestrzeni niemal czterech stuleci. Kościół Wszystkich Świętych zachował zasadniczo swą gotycką postać budowli halowej, charakterystycznej dla wielu świątyń na Śląsku i to zarówno z zewnątrz jak i we wnętrzu3, został jednak w procesie przemian pozbawiony najpierw gotyckiego a później barokowego hełmu wieży, wyróżniającego go na tle sylwety miasta, zaś jego wnętrze wyposażono w okresie baroku w odpowiadające stylistycznie tej epoce elementy, jak ołtarze, ambona, stalle itp. W porównaniu z panoramą na obrazie z 1626 r. zmieniły się także proporcje jego dachów, w średniowieczu znacznie wyższych niż obecnie. Dawniej w sąsiedztwie kościoła farnego istniały jeszcze szkoła parafialna oraz okalający świątynię cmentarz, lecz obecnie nie pozostały po nich żadne elementy przestrzenne. Pozostałości po cmentarzu wokół kościoła były jednak przedmiotem sondażowych badań archeologicznych, prowadzonych przez pracowników Muzeum w Gliwicach w ciągu kilku 3 J. RADZIEWICZ-WINNICKI, B. MAŁUSECKI, Średniowieczna architektura kościoła parafialnego p.w. Wszystkich Świętych w Gliwicach w świetle badań i materiałów archiwalnych, (w:) „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. XIV, 1999. Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 245 ubiegłych lat4. W najbliższym otoczeniu średniowiecznego jeszcze miasta, we wsi Szobiszowice powstał zapewne jeszcze pod koniec XIII w. parafialny kościółek Św. Bartłomieja, usytuowany przy historycznym szlaku do kasztelańskiego Toszka (przy obecnej ul. Toszeckiej), który według przekazów historycznych ufundowany został przez rycerski zakon Templariuszy. Jego obecny kształt jest już jednak wynikiem późniejszych, XVIIwiecznych przekształceń. Wnętrze tego być może niegdyś ufortyfikowanego kościółka kryje w prezbiterium unikatową, późnorenesansową polichromię sklepienia, przedstawiającą „Drzewo Jessego”. Nieco później, bo w XVI w. na terenie przedmieścia Bytomskiego wybudowano niewielki kościółek Św. Barbary (przy2. Obraz z 1626 r. przedstawiający ocalenie Gliwic puszczalnie w drewnianej konstrukcji podczas oblężenia w okresie wojny 30-letniej, szachulcowej), którego wygląd z połowy przechowywany w kościele Wszystkich Świętych XIX w. przekazany został w formie płaskorzeźby na pomniku upamiętniającym jego rozbiórkę i wzniesienie nowego kościoła Św. Barbary przy obecnej ul. Dworcowej. Kolejno, we wsi Ostropa (obecnie dzielnicy miasta) wzniesiono przed 1447 r. kościół Św. Jerzego, erygowany jako parafialny w 2 połowie XV w. Przypuszczalnie z tego okresu pochodzi jego murowane prezbiterium. Drewniana nawa oraz dzwonnica dostawione zostały około 1640 r. lub po wojnach ze Szwedami w latach 1667-16685. Okres XVI i XVII w. zaznaczył się wybudowaniem na przedmieściu Raciborskim początkowo drewnianego (1515 r.), później murowanego (1623 r.) kościoła Podwyższenia Krzyża Św., który wraz z klasztorem Reformatów (później Redemptorystów) pamięta przejazd wojsk Jana III Sobieskiego na odsiecz wiedeńską w 1683 r. Ze względu na specyficzną konfigurację przestrzenną tej części dawnego przedmieścia Raciborskiego, to jest istniejące rozwidlenie dróg (wylot Wieczorka, dawnej Klasztornej i obecnej Daszyńskiego i Kozielskiej), a także odstąpienie w regule zakonu Reformatów od orientowania kościoła na wschód, gliwicki kościół Św. Krzyża usytuowano w ten sposób, że prezbiterium skierowane zostało w kierunku północnym. Zespół klasztorny utrzymany jest w skromnych formach architektury barokowej, co 4 5 Wstępne wyniki tych badań przedstawione zostały w formie referatów wygłoszonych przez autora badań, dr Mirosława Furmanka na konferencjach naukowych zorganizowanych przez Muzeum w Gliwicach: w 2000 r. „Z przeszłości Gliwic”, referat pt. „Stan i perspektywy badań archeologicznych Starego Miasta w Gliwicach”; w 2003 r. „Początki i rozwój miast Górnego Śląska”, referat pt. „Gliwice w świetle badań archeologicznych”. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce (dalej KZSP), t. VI, zeszyt 5. Powiat gliwicki, s. 46. 246 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA 3. Kościół Św. Bartłomieja (stary) przy ul. Toszeckiej 4. Kościół Św. Bartłomieja (stary), sklepienie prezbiterium z polichromią późnorenesansową, przedstawiającą genealogiczne „Drzewo Jessego” 5. Dawny kościół parafialny Św. Jerzego w Ostropie, 1975 r. 6. Kościół klasztorny OO. Redemptorystów p.w. Podwyższenia Św. Krzyża na dawnym Przedmieściu Raciborskim, widok od wschodu, 1983 r. związane było z surowością reguły zakonu Reformatów osadzonych tu w 1612 r. W latach 1924-1926 w związku z przejęciem obiektu przez zakon Redemptorystów, kościół został rozbudowany przez dostawienie od wschodu bocznej nawy oraz przedłużenie korpusu nawowego o dwa przęsła i wzniesienie neobarokowej fasady od strony południowej6. Wspomniany już wcześniej gotycko-renesansowy ratusz, usytuowany w środku Rynku, w czasach panowania pruskiego, w latach 1784-1789, został gruntownie przebudowany przez budowniczego Franciszka Ilgnera, w formach surowego pruskiego klasycyzmu. Trzeba dodać, że architektura tego okresu, to jest przełomu XVIII i XIX w., narzucana ze stołecznego Berlina, posiadała z reguły oblicze stylowe kształtowane przez sławnego architekta Carla Friedricha Schinkla a także nadwornego królewskiego architekta Friedricha Augusta Stűlera. W takiej właśnie konwencji stylistycznej utrzymane są niektóre budynki użyteczności publicznej, jak gmach sądu grodzkiego przy obecnej ul. Wieczorka, wybudowany w latach 1859-1861 a następnie rozbudowany w 1880 r., dawny szpital garnizonowy przy ul. Zygmunta Starego (Garnison Lazareth, obecnie funkcjonujący jako budynek szkolny) oraz przede wszystkim nowy, wzniesiony pierwotnie jako protestancki kościół Św. Barbary przy ul. Dworcowej, zbudowany 6 KZSP, dz. cyt. s. 18-19. Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 247 według projektu samego Fryderyka Augusta Stűlera w l. 1855-1859, a po 1945 r. przejęty przez zarząd wojskowy jako katolicki kościół garnizonowy. Prosta i funkcjonalna w swej postaci architektura tej świątyni nawiązuje do układów przestrzennych bazylik wczesnochrześcijańskich, zaś w okresie swej budowy odpowiadała ówczesnym wytycznym ideologiczno teologicznym odnośnie budowania nowych kościołów w stylu narodowo chrześcijańskim, nazwanym w Niemczech „Rundbogenstil”. Okres XIX-wiecznego historyzmu reprezentowany jest przez znakomity pod względem formy i proporcji obecnie katedralny kościół ŚŚ. Piotra i Pawła, wzniesiony jako nowa, parafialna świątynia katolicka dla mieszkańców rozwijających się dynamicznie Gliwic. Budowlę tę wybudowano w latach 1896-1900 według projektu wiedeńskiego architekta Hugona Brunona Heera, pochodzącego z Bytomia. Kościół posiada trójnawowy, bazylikowy układ przestrzenny z transeptem i wielobocznym obejściem wokół prezbiterium. W fasadzie świątyni dominuje wyniosła, ażurowa w górnej swej części wieża, zwieńczona smukłym, iglicowym hełmem, flankowanym czterema narożnymi wieżyczkami. Zaprojektowany został w stylu neogotyckim, z użyciem cegły jako faktury kolorystycznej zarówno od zewnątrz, jak i w strukturze wewnętrznej. Cegła spiekana (klinkier) wraz z kształtkami profili architektonicznych, polewanymi ciemnobrązową glazurą, tworzy dekoracyjne i malownicze wątki w postaci żeber sklepiennych, służek i filarów oraz naroży przypór zewnętrznych. Architekt zastosował tu konsekwentnie system konstrukcyjny charakterystyczny dla śląskiej architektury sakralnej okresu gotyku, polegający na wyprowadzeniu łęków przyporowych oraz wież sił na zewnątrz budowli. Odpowiednie dla epoki i stylowo związane z architekturą katedry jest jej wyposażenie, co nadaje tej świątyni jednolity i skończony architektonicznie charakter. W kilka lat później, w podobnej konwencji stylowej wybudowano nowy, parafialny kościół Św. Bartłomieja, dla przyległej od północy miasta wsi Szobiszowice, który zastąpił wcześniej wspomniany, za mały i niewystarczający już dla potrzeb parafii, średniowieczny kościółek pod tym samym wezwaniem przy ul. Toszeckiej. Ten nowy i bardzo okazały kościół szobiszowicki zrealizowano w latach 1907-1911, według projektu znanego i twórczego na Górnym Śląsku architekta, Ludwiga Schneidera7. Otrzymał on neogotycką, halową formę przestrzenną, z ceramiczną dekoracją architektoniczną, podobną do tej w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła. Na jego wyniosłej wieży wzniesiony został jednak hełm o formach neobarokowych, upodobniony do zwieńczeń dwu wież wrocławskiego kościoła Św. Marii Magdaleny. W zewnętrznej formie stylowej kościoła Św. Bartłomieja występuje więc charakterystyczny dla przełomu XIX i XX w. dualizm cech stylowych. Wyposażenie wnętrza jest tu, podobnie jak w katedrze, jednolite stylowo i utrzymane w formach neogotyckich. Jedynie prospekt organowy posiada odmienne cechy, nawiązujące do motywów dwudziestowiecznego „Jugendstilu”. Nowy kościół Św. Bartłomieja posiada w swym wnętrzu również bardzo piękne witraże, zachowane jednak tylko w oknach prezbiterium, 7 Twórczość architektoniczna Ludwiga Schneidera to ponad 30 zrealizowanych na Górnym Śląsku kościołów, zlokalizowanych od Opola po Mysłowice, a także we Wrocławiu i na Ziemi Opawskiej. Analiza architektoniczna spuścizny tego architekta, w tym także gliwickiego kościoła Św. Bartłomieja, była przedmiotem pracy dyplomowej magisterskiej autorstwa DANIELA NOWOKA, pt. „Górnośląskie kościoły Ludwiga Schneidera” przygotowanej na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach pod kierunkiem promotora dr inż. arch. Jacka Owczarka (maszynopis w Bibliotece Wydziału Architektury Pol. Śl.). 248 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA 7. Ratusz od strony północnej z podcie8. Budynek dawnego Sądu Grodzkiego z l. 1859-1861 niem dobudowanym w latach 70. XX w., i 1880, przy ul. Wieczorka, 2003 r. 1985 r. południowego ramienia transeptu oraz po południowej stronie korpusu nawowego, gdyż te pozostałe uległy zniszczeniu podczas wyzwalania Gliwic w 1945 r. Ten kościół jako bodaj jedyny w Gliwicach ucierpiał znacznie w działaniach wojennych. Historyzm, będący okresem zwrotu w stronę stylów minionych epok, to nie tylko architektura neogotycka, lecz także nawiązanie do innych stylów architektonicznych, między innymi do romanizmu, renesansu czy baroku. Wśród budowli sakralnych wybudowanych na przełomie XIX i XX w. dominują style inspirowane średniowieczem, to jest neoromanizm i neogotyk, zaś budynki użyteczności publicznej wznoszone były w stylach odpowiednio eksponujących ich funkcje, jak neorenesans, neobarok czy neoklasycyzm. A zatem zgodnie z tą zasadą i dla odmiany w kostiumie neoromańskim utrzymany jest kościół Św. Rodziny przy ul. Chorzowskiej, wybudowany w l. 1900-1901 jako kaplica i związany z kolonią robotniczą zakładów przemysłowych Huldschinskiego. Obecnie jest to kościół parafialny dla tej dzielnicy miasta położonej wzdłuż ul. Chorzowskiej i prowadzony jest przez OO. Misjonarzy. I tutaj również zastosowano materiał budowlany w postaci licowej cegły klinkierowej, zaś świątyni nadano formę założoną na planie krzyża równoramiennego, z wyniosłą kwadratową w rzucie częścią centralną, zwieńczoną smukłą wieżyczką. W dekorację ceramiczną kościoła włączono trzy imponujące rozety okienne. Pewnym nawiązaniem do form romańskich jest ceglana architektura budynku szkolnego, wzniesionego na przełomie XIX i XX w. przy ul. Górnych Wałów, jako Oberrealschule (obecnie liceum ogólnokształcące). Gmach ten posiada elewacje z zewnętrznymi aplikacjami w postaci fryzu arkadkowego i płaskich lizen a także dyskretnych dekoracji ceramicznych. Neogotyk i neoromanizm to preferowane przez ówczesne władze budowlane style średniowieczne, w których obok budynków sakralnych zalecano również projektowanie niektórych funkcji obiektów użyteczności publicznej, jak np. szkół. Właśnie najlepszym Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 249 w Gliwicach budynkiem neogotyckim jest, oprócz wymienionych kościołów, gmach dawnej szkoły hutnictwa i budowy maszyn (Maschinenbau und Hűttenschule). Obecnie pełni on funkcję dydaktyczną jako Wydział Chemiczny Politechniki Śląskiej i z uwagi na swoje walory zewnętrzne popularnie nazywany jest „Czerwoną Chemią”. Budynek ten powstał 9. Dawniejszy kościół Św. Barbary przy ul. Dworcowej na przełomie XIX i XX w. w okresie utrwalony na płaskorzeźbie ok. 1855 r. (pomnik przy obecnym kościele Św. Barbary), 2002 r. fascynacji średniowieczną architekturą zamków rycerskich, a szczególnie krzyżackich. Nieznany projektant nadał tej budowli dynamiczną bryłę oraz formy stylowe, wyraźnie nawiązujące do malowniczej architektury zamku krzyżackiego w Malborku. Bryła budynku, zwrócona dwoma równorzędnymi elewacjami w stronę krzyżujących się ulic Wrocławskiej i Marcina Strzody, zaakcentowana została smukłą wieżą, zwieńczoną czterospadowym daszkiem i strzeli10. Kościół garnizonowy Św. Barbary przy ul. Dworcowej stą sygnaturką, czym wyraźnie (pierwotnie ewangelicki) zbudowany w latach upodobniona została do formy wieży 1855-1859 według proj. F.A. Stűlera, 1978 r. zamkowej w Malborku z okresu przed 1945 r. Oblicowane klinkierem, ceglane elewacje tego budynku ozdobione zostały dekoracyjnymi fryzami utworzonymi z kształtek ceramicznych. W podobnym również, choć jeszcze bardziej dekoracyjnym stylu neogotyckim wybudowano w 1905 r. Pocztę Główną przy ul. Dolnych Wałów. Jej cechy stylowe nawiązują z kolei do średniowiecznej odmiany stylu gotyckiego, rozpowszechnionej w XIV w. przez działalność warsztatu architektonicznego Henryka Brunsberga na Pomorzu Zachodnim i w Brandenburgii, nazwanego ze względu na dekoracyjność gotykiem „pięknym”8. Gliwicka Poczta ozdobiona jest licznymi fryzami i dekoracyjnymi lizenami, portalami i oknami uformowanymi z kształtówek ceramicznych, polewanych barwną glazurą. Budynek posiada szczególną ekspresję form zdobniczych, zaś jego bryła podkreślona została oktogonalną wieżą. W podobnej konwencji stylowej utrzymane są także gmachy pocztowe w Chorzowie i w Mysłowicach. Budynki szkolne w Gliwicach posiadają na ogół dobrą, interesującą architekturę, zaprojektowaną niekoniecznie w formach 8 N. ZASKE, Henryk Brunsberg – jego twórczość i znaczenie, (w:) Sztuka Pobrzeża Bałtyku, Warszawa 1978. 250 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA 11. Kościół garnizonowy Św. Barbary, wnętrze, 2002 r. 12. Kościół katedralny ŚŚ. Piotra i Pawła, korpus nawowy i wieża od strony południowowschodniej, 1975 r. 13. Kościół katedralny ŚŚ. Piotra i Pawła, wnętrze nawy głównej, 2000 r. 14. Kościół Św. Bartłomieja (nowy), korpus nawowy i wieża od strony południowowschodniej 1987 r. Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 15. Kościół Św. Bartłomieja (nowy), wnętrze nawy głównej, 2001 r. 251 16. Kościół Św. Rodziny przy ul. Chorzowskiej, wnętrze, 2000 r. neoromańskich czy neogotyckich. Przykładem zastosowania form neobarokowych z dodatkiem cech sztuki secesji (Jugendstilu) są dwa budynki szkolne, pochodzące z początku XX w., to jest Szkoła Podstawowa Nr 9 przy ul. Sobieskiego z lat 1906-1908 oraz Szkoła Podstawowa Nr 20 przy ul. Jana Śliwki zbudowana w tym samym okresie. Zastosowano tu ceglane (klinkierowe) elewacje, ozdobione dekoracyjnymi portalami, oknami, szczytami, a nawet wydatnymi wieżyczkami. Pod koniec XIX w. wytyczona została nowa oś kompozycyjna w urbanistyce miasta, umożliwiająca powiązanie starego centrum z dworcem nowo wybudowanej linii kolejowej, dzisiejsza ul. Zwycięstwa. Wzdłuż tej atrakcyjnej ulicy zaczęto budować okazałe kamienice czynszowe i gmachy publiczne, tworząc w ten sposób najbardziej reprezentacyjną ulicę handlową w mieście. Architektura budynków wznoszonych po obydwu stronach ul. Zwycięstwa pochodzi w większości z ostatnich lat XIX i pierwszych lat XX w. i reprezentuje rozmaite orientacje stylowe, jak historyzm (neogotyk, neobarok), eklektyzm jako mieszankę kilku stylów w jednym obiekcie oraz w okresie lat 20. XX w. aktualnie panujący modernizm9. Do obiektów szczególnej klasy architektonicznej należy bez wątpienia dom handlowy „Seidenhaus-Weichmann”, wzniesiony w l. 1921-1923 według projektu jednego z czołowych architektów europejskiego modernizmu, Ericha Mendelssohna10. W 1929 r. stanął przy tejże ulicy inny dom handlowy firmy „Wertheim” (obecnie „Ikar”) zaprojektowany przez architekta 9 10 J. RADZIEWICZ-WINNICKI, Zdobienie gliwickich domów w fotografii Felicjana Tyczyńskiego, (w:) „Zeszyty Gliwickie”, t. XXVII, 1998, s. 7-37. L. JODLIŃSKI, Dom tekstylny Weichmanna w Gliwicach – nieznane dzieło Ericha Mendelssohna, Gliwice 1994. 252 17. Budynek dawnej szkoły Stadtliche Maschinenbau und Hűttenschule, obecnie Wydziału Chemicznego Politechniki Śląskiej, 1977 r. ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA 18. Budynek Poczty Głównej przy ul. Dolnych Wałów z 1905 r., 1979 r. Justusa Fieglera. Część budynków ul. Zwycięstwa pozbawiona została pierwotnych dekoracji, w związku z ich powojenną odbudową lub fałszywie pojętą modernizacją w latach 60. XX w. Mimo to, charakter reprezentacyjności ulicy nie został utracony i nadal jest ona jedną z najatrakcyjniejszych w naszym mieście. W jej sąsiedztwie pod koniec XIX w. bogatsi mieszczanie i przemysłowcy zaczęli budować swe prywatne wille, wykorzystując z jednej strony bliskość tej reprezentacyjnej arterii handlowo-komunikacyjnej, z drugiej zaś korzystne położenie działek w pobliżu parku miejskiego, np. ciąg stylowo historyzujących i eklektycznych willi, położonych wzdłuż obecnej ul. Barlickiego oraz przede wszystkim dawna Willa przemysłowca Oscara Caro przy ul. Dolnych Wałów, będąca główną siedzibą gliwickiego Muzeum11. Lata 20. XX w. przyniosły dalszy, dynamiczny rozwój urbanistyki i architektury w Gliwicach, w związku z koniunkturalną sytuacją w przemyśle wydobywczym i hutnictwie. Spółka Węglowa Ballestremów była m.in. inicjatorem budowy domów mieszkalnych dla pracowników wyższego i średniego szczebla. Wytyczona na przełomie XIX i XX w. poprzecznie do ul. Zwycięstwa oś, obecnie ul. Marcina Strzody i Prymasa Stefana Wyszyńskiego, otoczona została na jej zachodnim końcu wokół obecnego Pl. Marszałka Piłsudskiego obrzeżną zabudową mieszkaniową dla zarządu spółki, natomiast domy dla średniego szczebla urzędniczego wybudowano 11 Willi Caro poświęcony został w całości „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. XVI z 2001 r., zawierający liczne artykuły poświęcone historii obiektu oraz jego renowacji ukończonej w 2000 r. Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 253 19. Ulica Zwycięstwa z eklektyczną zabudową z przełomu XIX i XX w., 2002 r. 20. Eklektyczne kamienice przy ul. Zwycięstwa 41/43, 2003 r. 21. Budynek dawnego Domu Tekstylnego Weichmanna przy ul. Zwycięstwa z lat 1921-1922 (obecnie Oddz. PKO B.P.), 2003 r. przy ul. Korfantego i ul. Lelewela. W tym okresie zabudowywano nowe tereny miejskie licznymi osiedlami robotniczymi z domkami w typie bliźniaczym lub szeregowym, o prostej i funkcjonalnej architekturze. W niektórych z nich powstały nowe parafie i nowe kościoły, jak np. w Wójtowej Wsi. Ten interesująco zaprojektowany przez radcę budowlanego Carla Schabika obiekt sakralny p.w. Św. Antoniego, oparty na formach bazylik wczesnochrześcijańskich, powstał w l. 1925-1927. Jego architektura nie jest jednak historyzująca, z wyjątkiem układu przestrzennego oraz bryły, bowiem w detalach posiada cechy modernistyczne, charakterystyczne dla użytkowej sztuki lat 20. XX w. Dokładnie w tych samych latach stanął również nowy kościół parafialny we wsi Ostropa, o neobarokowej architekturze, zaprojektowany przez wrocławskiego architekta Goebla. W 1925 r. oddano do użytku nowy, zaprojektowany z dużym urbanistycznym rozmachem cmentarz centralny, wytyczony na kształt owalu wpisanego w prostokątny plan, z okrężnie biegnącymi alejami i ścieżkami, rozdzielającymi poszczególne kwatery. W jego sąsiedztwie odbudowano również gotycko barokowy, drewniany kościół NPM przeniesiony tu z Zębowic k. Olesna. Obiekt ten, wykorzystywany początkowo jako kościół cmentarny, przetrwał na 254 22. Kościół Św. Antoniego przy ul. B. Głowackiego (Wójtowa Wieś) zbudowany w latach 1925-1927 wg projektu Carla Schabika, fasada, 1975 r. ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA 23. Kościół Św. Antoniego, wnętrze prezbiterium i transeptu, 2000 r. 24. Kaplica przedpogrzebowa na Cmentarzu Centralnym zbudowana wg projektu Carla Schabika w 1925 r., 1998 r. Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 255 25. Gmach dawnego „Marienseminar” w nurcie ekspresjonistycznym przełomu lat 20. i 30. XX w. przy ul. Królowej Bony, 1975 r. 26. Kościół Chrystusa Króla przy ul. Poniatowskiego, zbudowany w latach 1934-1935 wg projektu Carla Mayra, 2003 r. cmentarzu do początków lat 90. XX w. ale, w związku z brakiem stałej dlań funkcji a przede wszystkim wobec złego stanu technicznego, przeniesiony został pod koniec lat 90. na teren dawnego cmentarza położonego pomiędzy ul. Andersa i Kozielską. Przy jego odbudowie i koniecznej wymianie większości elementów konstrukcyjnych trzeba było odtworzyć jego strukturę i formę z nowego drewna. Za to wewnątrz wmontowano oryginalny, polichromowany strop oraz umieszczono większość oryginalnych elementów wyposażenia. Obecnie kościół ten jako rektorski przynależny do parafii Św. Krzyża i pełni swą funkcję kultową. 256 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA 27. Gmach dawnej kliniki położniczej „Landes-Frauenklinik” z 1933 r., obecnie Instytutu Onkologii, 2003 r. Pod koniec lat 20. i na początku 30. XX w. powstawały okazałe gmachy publiczne o interesujących nowoczesnych formach, reprezentujących aktualne trendy i kierunki w architekturze. Ekspresjonizm, jako odmiana awangardowego modernizmu lat międzywojennych o szczególnie emocjonalnym charakterze, stanowił pewnego rodzaju manifestację postawy twórczej wśród architektów. Styl ten reprezentowany jest w Gliwicach przez wielki budynek szkolny „Marienseminar” przy ul. Królowej Bony, kościół Chrystusa Króla przy ul. Poniatowskiego, projektu wiedeńskiego architekta Carla Mayra (1934-35), a także okazały gmach „Landes-Frauenklinik” (kliniki położniczej) z 1933 r., obecnie Instytutu Onkologii. Budowle te posiadają szczególnie dynamiczne a więc ekspresyjne uformowanie bryły. Ponadto ich ceglane, rozrzeźbione fakturą elewacje nadają tym budynkom charakter dynamizmu, ruchliwości i malowniczości. Na obraz architektonicznego oblicza miasta składają się, oprócz wież budowli miejskich i kościołów, również dominanty przestrzenne i wysokościowe o szczególnych formach i przeznaczeniu. Należą do nich m.in. wieże wodne, kominy, czy też rzadkie w swoim rodzaju maszty radiowe i telewizyjne. Na terenie Gliwic wyróżniają się dwie okazałe wieże wodne, usytuowane w dwóch najwyższych punktach miasta. W dzielnicy północnej, przy ul. Poniatowskiego wzniesiona w stylu neogotyckim oraz dla południowej części miasta, przy ul. Sobieskiego, wybudowana w 1902 r. w kostiumie neoromańskim z elementami neogotyku. W okresie międzywojennym Gliwice otrzymały własną rozgłośnię radiową „Sender-Gleiwitz”, wyposażoną w okazały maszt zlokalizowany na wyniesionym terenie północnej części miasta12. Gliwicka radiostacja odegrała w historii Europy a nawet świata swą znaczącą rolę 12 Identyczny, bliźniaczy maszt istniał do początku lat 90. również pod Wrocławiem, skąd Sender-Gleiwitz transmitowała większość programów radiowych. Szkoda, że władze konserwatorskie Wrocławia dopuściły do rozbiórki masztu, zwłaszcza, że pod względem oryginalności konstrukcyjnej i materiałowej (drewno) był to cenny i unikatowy zabytek techniki inżynierskiej. Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 28. Dawna wieża wodna przy ul. Sobieskiego z 1902 r., 1983 r. 257 29. Dawny budynek i maszt radiostacji „Sender Gleiwitz” (obecnie Muzeum) przy ul. Tarnogórskiej, 1987 r. w dniu 31 sierpnia 1939 r., stając się miejscem hitlerowskiej prowokacji i pretekstem do wkroczenia wojsk hitlerowskich na obszar Polski. Dla dopełnienia tego obrazu architektonicznego należy jeszcze wspomnieć o przeprowadzonej w l. 1930-1933 gruntownej restauracji kościoła Wszystkich Świętych, którego dominująca w sylwecie miasta wieża otrzymała modernistyczne zwieńczenie w postaci oktogonalnej nadbudowy opiętej przyporami i zakończonej dwoma mniejszymi oktogonami, z których najwyższy zakończony jest blankami. Jest to efekt szerszego przedsięwzięcia budowlanego związanego z renowacją kościoła, przy czym obok wzmocnienia struktury i wykonania zwieńczenia wieży, zrealizowano także wymianę części elementów konstrukcji dachów, wzmocniono sklepienia, wymieniono witraże i maswerki okienne, a także odnowiono całe wnętrze, usuwając w nim dziewiętnastowieczne ołtarze boczne oraz dodatki wystroju sztukatorskiego. Później, w 1943 r. usunięto także starsze organy, a w ich miejsce ustawiono instrument firmy Rieger & Kloss ozdobiony strukturalnie uformowanym, ekspresjonistycznym prospektem o kompozycji utworzonej z rzędów rozmaitej wielkości piszczałek (projekt architektoniczny Heinemanna z 1943 r.). Wielowariantowy projekt zwieńczenia wieży autorstwa radcy budowlanego Picka z Opola zakładał wybór najwłaściwszego rozwiązania, przy czym preferowana była wersja, w której wieża kościelna miała zostać ozdobiona wyniosłym 258 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA zwieńczeniem w formie ażurowej latarni, zakończonej figurą „Immaculaty” (Matki Boskiej w Glorii), jednak być może z przyczyn finansowych zrealizowane zostało rozwiązanie w obecnie widocznej postaci13. Można również sądzić, że narastający w latach 30. nacjonalizm i nazizm w Niemczech hitlerowskich oraz przygotowania do ekspansji wojennej były przyczyną, dla której realizacja nowej, artystycznej formy zwieńczenia została odłożona na późniejsze czasy, zaś wieża kościoła Wszystkich Świętych stała się szczególnie ważnym punktem strategicznym. W ślad za tym, na najwyższym poziomie kilka lat wcześniej odrestaurowanej wieży, zlokalizowane zostało gniazdo obrony przeciwlotniczej i stanowisko dla działka (krzyż założono tu dopiero po wyzwoleniu w 1945 r.). Mimo to jednak, gliwicka fara 30. Kościół Wszystkich Świętych, wieża ze zwieńczeniem z lat 1930-1933, 1975 r. Wszystkich Świętych posiada jedyną w swoim rodzaju formę zwieńczenia wieży, wprawdzie nierzadko krytykowaną przez gliwiczan jako nie pasującą do architektury świątyni, ale za to, co trzeba przyznać, bardzo oryginalną i niepowtarzalną. Jej cechy stylowe oscylują pomiędzy formami architektury średniowiecza i niemieckiego modernizmu, przy czym bezpośredni zapewne powód, dla którego nadano jej taki właśnie kształt, pozostaje ukryty wysoko, za blankami jej korony. 13 Bogata dokumentacja prac restauratorskich z lat 30. przechowywana jest w archiwum parafii kościoła Wszystkich Świętych. Obejmuje ona sprawozdania z prac przy wieży, wymianę kamieniarki okien, a także zawiera bogate zbiory fotograficzne. Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 259 Jacek Radziewicz-Winnicki GLIWICE ARCHITECTURE AND ITS HISTORICAL ALTERNATIONS UP TO 1945 Summary Gliwice up to these days has retained the urban shape formed in medieval times, in a form of an oval typical for Silesian cities. The historical nets of streets and the square central market square have been retained. Conversely the current image of the oldest part of the city - the medieval core, best portrays the changes the city has undergone since its location in the second half of the 13th century. Still, there retained the most important structures, such as: the All Saints’ Parish Church in an essentially preserved gothic form, the town hall rebuilt in the classical epoch and fragments of a ring of the late gothic town’s defensive walls. At the end of the 13th century, in the closest surroundings of the medieval city, in the Szobiszowice village a parish church of St. Bartholomew was erected on the Templars’ initiative, situated by the historical route to the castellan Toszek. A little later, in the 16th century St. Barbara’s Church was built in the Bytom suburbs, and in 1447 St. George’s Church was erected in the Ostropa village. During the 16th and 17th centuries the monastery church of the Holy Cross’s Elevation was built, which witnessed the march of king Jan III Sobieski’s army to relieve a besieged Vienna in 1683. The already mentioned gothic - renaissance town hall in the middle of the market square was thoroughly reconstructed in a strict classical form during the Prussian rule. It has to be added that the architecture of the turn of the 18th and 19th centuries, imposed by the capital Berlin, mainly represented the style of a famous architect, Carl Friedrich Schinkel and a royal court architect, Friedrich August Stűler. In such a convention, the St. Barbara’s Church - primarily a Protestant church - at the Dworcowa street was erected in the period 1855-1859 according to Friedrich August Stűler’s design in a style called Rundbogenstil in Germany. The best representations, in terms of the form and proportion of the 19th century historism are: the current St. Peter and Paul’s cathedral church, built in 1896-1900 according to the design of aVienna architect, Hugon Brunon Heer, and a new St. Bartholomew’s parish Church in the Szobiszowice village , erected in 1907-1911 according to Ludwig Schneider design. The construction authorities of that time had the preference for Neo-Gothic and Neo-Roman styles and it was recommended to use these medieval styles to construct sacral edifices, as well as some public facilities buildings, such as the former Maschinenbau und Hűttenschule edifice, currently the Faculty of Chemistry in the Silesian University of Technology. The Main Post Office at the Dolnych Wałów Street was built in 1905 in a similar ornamental style. At the end of the 19th century a new composition axis was hinged of city planning, which allowed to link the old downtown to a newly built railway station - the contemporary Zwycięstwa Street. Along this attractive street soon magnificent tenement houses and public facility edifices were constructed, which contributed to a creation of a representative commercial street in the city. The architecture of the buildings mostly comes from the last years of the 19th century and the initial years of the 20th century and it represents various styles, such as historism, eclectism and the currently prevailing modernism. The „Seidenhaus - Weichmann” department store, erected in 1921-1923 according to the Erich Mendelssohn’s project, is unquestionably of an extraordinary architectonic rank. In this period, while the industry was advancing, numerous workmen’s housing estates with semi-detached or row houses of simple and functional architecture were built within the city borders. The impressive public buildings of attractive modern forms, which represented modernarchitecture trends, were constructed at the end of 1920s and in the beginning of the 1930s. Expressionism, as a type of an avantguard interwar period modernism of particu- 260 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA larly emotional character, constituted a certain type manifestation of a creative attitude among architects. In Gliwice this style is represented by the „Marienseminar” school edifice at Królowej Bony Street, the Christ’s the King Church at Poniatowskiego Street, designed by a Vienna architect, Carl Mayr (1934-1935) and an impressive edifice of „Landes Frauen Klinik” (1933, at present the Institute of Oncology). These buildings have a very dynamic, and therefore expressive shape. The architectonic picture of the city is decided not only by towers of city buildings and churches, but also by space and height dominants of special forms and purpose. In Gliwice there are 2 significant water towers, located in 2 highest points of the city, and an aerial mast of „Sender-Gleiwitz”, the radio station that played an important role on 1 September 1939 in the history of Europe, as well as of the whole world - it was the place of Hitler’s provocation and Germans’ pretext to enter the Polish territory. In order to give a full architectonic picture of Gliwice, one should mention the complete restoration of the All Saints’ Church, conducted in the period 1930 - 1933. As a result the tower of the Church, dominating in the city landscape, got a final of an octagonal superstructure completed with merlons. Jacek Radziewicz-Winnicki DIE ARCHITEKTUR DER STADT GLEIWITZ IM WANDEL BIS 1945 Zusammenfassung Der im Mittelalter entstandene städtebauliche Grundriss in der für schlesische Städte so charakteristischen ovalen Form ist praktisch bis heute erhalten. Dies gilt auch für das Straßengitter mit dem quadratischen Martkplatz. Doch die gegenwärtige Gestalt des ältesten Teiles der Stadt, des mittelalterlichen Stadtkerns, spiegelt den Wandel wider, der sich hier seit der Stadtgründung in der zweiten Hälfte des 13. Jahrhunderts vollzog. Die wichtigsten städtischen Anlagen und Gebäude, wie z.B. die grundsätzlich gotisch gehaltene Pfarrkirche Allerheiligen, das in der Zeit des Klassizismus umgebaute Rathaus sowie die Fragmente der spätgotischen Stadtmauern bleiben jedoch erhalten. Gleichfalls am Ende des 13. Jahrhunderts wurde auf Initiative der Templer in Petersdorf (Szobiszowice), also in nächster Umgebung des mittelalterlichen Gleiwitz, an der historischen Straße zum Kastellanensitz Tost (Toszek), die kleine St. Bartholomäus-Pfarrkirche erbaut. Etwas später, noch vor 1447, wurde in Ostroppa (Ostropa) die St. Georg-Kirche, im 16. Jahrhundert dann in der Beuthener Vorstadt die kleine St. Barbara-Kirche errichtet. Im Laufe des 16. und 17. Jh. entstand in der Ratiborer Vorstadt die Klosterkirche Kreuzerhöhung, die gemeinhin mit dem Durchmarsch der zum Entsatz Wiens eilenden Armee Johann III. Sobieskis im Jahr 1683 assoziiert wird. Das bereits erwähnte Rathaus, das Elemente der Gotik und der Renaissance vereint, wurde in der Preußenzeit grundlegend im klassizistischen Stil umgebaut. Dabei ist hinzuzufügen, dass die stilistische Gestaltung an der Schwelle vom 18. zum 19. Jahrhundert, sich an der Hauptstadt Berlin orientierte und im allgemeinen von Entwürfen des berühmten Architekten Carl Friedrich Schinkel und des königlichen Hofarchitekten August Stüler geprägt war. Eben in dieser architektonischen Konvention wurde zwischen 1855 und 1859 die ursprünglich evangelische St. BarbaraKirche in der Bahnhofstraße nach Stülers Entwurf im sog. Rundbogenstil erbaut. Der Historizismus des 19. Jahrhunderts ist durch die im Hinblick auf Formen und Proportionen ausgezeichnete, zwischen 1896 und 1900 nach dem Entwurf des Wiener Architekten Hugon Bruno Heer erbaute Peter und Paul-Kirche (die heutige Domkirche) und die zwischen 1907 und 1911 nach Ludwig Schneiders Entwurf errichtete St. Bartholomäus-Kirche vertreten. Die Neogotik und Neoromantik wurden zu dieser Zeit von den Behörden Jacek Radziewicz-Winnicki – Architektura Gliwic... 261 als mittelalterliche Baustile bevorzugt. Dies galt nicht nur für Gotteshäuser, sondern auch für öffentliche Gebäude, wie z.B. die Maschinenbau- und Hüttenschule, die heutige Fakultät für Chemie der Schlesischen Technischen Hochschule. Ebenso wurde 1905 das Hauptpostamt in der Niederwallstraße im neogotischen Stil erbaut. Am Ende des 19. Jahrhunderts wurde in der Stadt eine neue Kompositionsachse festgelegt, die den alten Stadtkern mit dem neugebauten Bahnhof verbinden sollte: die heutige ul. Zwycięstwa. Entlang dieser attraktiven Straße entstanden nach und nach prachtvolle Mietshäuser und öffentliche Gebäude, so dass sie schließlich zur repräsentativsten Einkaufsmeile in Gleiwitz wurde. Die meisten Häuser wurden am Ende des 19. bzw. in den ersten Jahren des 20. Jahrhunderts erbaut und vertreten die unterschiedlichsten Stilrichtungen, vom Historizismus über den Eklektizismus bis hin zum Modernismus. Zu den wertvollsten Objekten gehört zweifellos das 1921-23 nach Erich Mendelssohns Entwurf erbaute Kaufhaus „Seidenhaus-Weichmann”. In den Zeiten der raschen industriellen Entwicklung entstanden zahlreiche Arbeitersiedlungen mit Zwillings- und Reihenhäusern von einer schlichten und funktionalen Architektur. Gegen Ende der 1920er und zu Beginn der 1930er Jahre entstanden zahlreiche öffentliche Gebäude mit interessanten modernen Formen; sie repräsentierten die aktuellen architektonischen Trends. Der Expressionismus demonstrierte als eine Strömung des avantgardistischen Modernismus der Zwischenkriegszeit von besonders emotionalem Charakter gewissermaßen die Haltung ihrer Architekten. Diese Richtung repräsentieren in Gleiwitz das große Gebäude des Marienseminars in der heutigen ul. Bony, die Christ-König-Kirche nach dem Entwurf des Wiener Architekten Carl Mayr (1934-1935) in der heutigen ul. Poniatowskiego und die frühere Landesfrauenklinik (1933), die nun das Institut für Onkologie beherbergt. Alle bestechen durch ihre dynamischen und expressiven Formen. Neben öffentlichen Gebäuden und Kirchensilhouetten dominieren auch andere Objekte verschiedenster Funktionen das Stadtbild. In Gleiwitz fallen zwei prachtvolle Wassertürme sowie der Mast des Gleiwitzer Senders auf. Letzterer ist seit dem 1. September 1939 weltbekannt, als er zum Schauplatz eines von den Nationalsozialisten inszenierten deutsch-polnischen Grenzzwischenfalls wurde, der den Vorwand für den Angriff auf Polen liefern sollte. Zur Vervollständigung des architektonischen Bildes der Stadt sind noch die 1930-1933 durchgeführten Renovierungsarbeiten an der Allerheiligen-Kirche zu erwähnen, bei denen der Turm mit einem modernistischen, achteckigen Aufbau mit Schießscharten gekrönt wurde.
