docKształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej
download 
Reklamacja Transkrypt
Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej
AGNIESZKA ZIMNICKA LECHOSŁAW CZERNIK Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie obszaru oddziaływania miasta Szczecin SZCZECIN 2007 Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie obszaru oddziaływania miasta Szczecin © Agnieszka Zimnicka, Lechosław Czernik Recenzenci: dr hab. inż. arch. Krzysztof Gasidło prof. PŚ prof. dr. hab. inż. arch. Adam M. Szymski Opracowanie powstało w ramach projektu badawczego nr 4 T07F 020 29 finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przez zespół naukowy Politechniki Szczecińskiej: dr inż. arch. Agnieszkę Zimnicką (kierownik) oraz dr inż. arch. Lechosława Czernika przy współpracy technicznej Klaudii Szumiato. Zdjęcia lotnicze wykonał Cezary Skórka. Tłumaczenia symultaniczne i dokumentacji z języka francuskiego – Honorata Prządka. Na etapie badań terenowych w pracach zespołu uczestniczyły ponadto: Anna Trzebińska i Marta Hahn oraz studenci III i IV roku studiów na kierunku architektura i urbanistyka WBiA Politechniki Szczecińskiej. ISBN 978-83-60637-16-6 Projekt okładki: Redakcja: Agnieszka Zimnicka wydawnictwo hogben al. Papieża Jana Pawła II nr 6 70-415 Szczecin tel./fax +48 91 423 91 98 druk: www.idruk.pl Spis treści 1. wprowadzenie........................................................................... 11 2. suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich . .......... 19 2.1. Przedmieścia XX wieku............................................................................. 19 2.2. Rozlewanie się miast................................................................................. 20 2.3. Urbanizacja wsi......................................................................................... 25 3. przestrzeń jakości życia............................................................ 31 3.1. Jakość zagospodarowania przestrzennego w kontekście rozwoju zrównoważonego ................................................................................. 31 3.2. Uprawnienia i spójność planowania......................................................... 35 3.3. Racjonalne wykorzystanie zasobów.......................................................... 37 3.4. Tożsamość lokalna i wizerunek................................................................ 39 3.5. Funkcjonalność i dostępność.................................................................... 43 3.6. Podsumowanie.......................................................................................... 45 4. rozwój przestrzenny wokół dużych miast – przykłady europejskie..47 4.1. Ochrona tożsamości wsi, Wielka Brytania............................................... 48 4.1.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Obszar Wielkiego Londynu................................................................................................ 48 4.1.2. Zachowanie cech tożsamości wsi: Marden...................................................................... 51 4.1.3. Rozwój wsi w węzłach infrastruktury komunikacji: Wadhurst........................................ 54 4.1.4. Kształtowanie nowych jednostek struktury osadniczej................................................... 56 4.1.5. Wnioski............................................................................................................................. 58 4.2. Zarządzanie w obszarze metropolitalnym (Francja)................................ 61 4.2.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Nantes.. 61 4.2.2. Miejscowość wchłonięta przez miasto: południowe Orvault.......................................... 64 4.2.3. Rozbudowa miejscowości na starym korzeniu: Orvault Bourg....................................... 66 4.2.4. Jednostki osadnicze na nowym korzeniu: La Bougalliere, Le Bois Raguenet................ 68 4.2.5. Wnioski............................................................................................................................. 68 4.3. Ewolucja wsi w osiach rozwojowych, Niemcy......................................... 71 4.3.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Region Metropolitalnz Hamburga..................................................................................... 71 4.3.2. Wieś w osi rozwoju metropolia – natura: Rosengarten koło Hamburga........................ 75 4.3.3. Wieś rolnicza i rekreacyjna w osi rozwoju Hamburga: Prisdorf ..................................... 78 4.3.4. Wieś u bram metropolii Hamburga: Bönningstedt......................................................... 80 4.3.5. Chanah – futurystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Region Metropolitalny Monachium .............................................. 82 4.3.6. Restrykcyjne zachowanie tożsamości wsi: Vaterstetten-Baldham k. Monachium......... 84 4.3.7. Wnioski............................................................................................................................. 86 4.4. Kształtowanie Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego, Polska.......... 87 4.4.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich Szczecina................................................................................................................. 89 4.4.2. Dynamika rozwoju obszarów podmiejskich.................................................................... 93 4.4.3. Tworzenie zrębów współpracy w obszarze metropolitalnym.......................................... 99 4.4.4. Nieciągłość kulturowa....................................................................................................102 4.4.5. Wnioski............................................................................................................................103 5. podmiejskie transformacje..................................................... 107 5.1. Korzystne zmiany.....................................................................................107 5.1.1 Budżety gmin....................................................................................................................107 5.1.2. Infrastruktura techniczna................................................................................................108 5.1.3. Infrastruktura komunikacyjna.........................................................................................108 5.1.4. Infrastruktura usługowa..................................................................................................108 5.1.5. Infrastruktura społeczna................................................................................................. 111 5.1.6. Struktura zatrudnienia..................................................................................................... 111 5.1.7. Struktura agrarna............................................................................................................ 111 5.1.8. Struktura zabudowy mieszkaniowej i publicznej............................................................ 112 5.1.9. Świadomość ekologiczna................................................................................................. 112 5.2. Rosnące problemy....................................................................................112 5.2.1. Gospodarka nieruchomościami...................................................................................... 113 5.2.2. Dezintegracja przestrzenna............................................................................................. 113 5.2.3. Masowa urbanizacja........................................................................................................ 115 5.2.4. Punktowy rozwój przestrzenny....................................................................................... 117 5.2.5. Marginalizacja rdzennej wsi............................................................................................ 117 5.2.6. Przestrzenie publiczne.................................................................................................... 118 5.2.7. Układ sieci ulicznej.........................................................................................................120 5.2.8. Wielorodzinna zabudowa mieszkaniowa........................................................................122 5.3. Rozwój zrównoważony w planowaniu.....................................................122 5.4. Praktyka planowania i projektowania......................................................123 5.4.1. Planowanie rozwoju.........................................................................................................124 5.4.2. Planowanie przestrzenne . ..............................................................................................127 5.4.3. Projektowanie architektoniczne...................................................................................... 131 6. kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego wsi podmiejskich......................................................... 135 6.1. Czynniki sprawcze....................................................................................135 6.2 Działania inspirujące................................................................................137 6.2.1. Uprawnienia i spójność planowania...............................................................................138 6.2.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów................................................................................139 6.2.3. Tożsamość lokalna i wizerunek.....................................................................................139 6.2.4. Funkcjonalność i dostępność.........................................................................................140 6.3. Koordynacja rozwoju i planowanie przestrzenne....................................141 6.3.1. Uprawnienia i spójność planowania............................................................................... 141 6.3.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów................................................................................143 6.3.3. Tożsamość lokalna i wizerunek.....................................................................................144 6.3.4. Funkcjonalność i dostępność.........................................................................................145 6.4. Inwestycje publiczne................................................................................146 6.4.1. Uprawnienia i spójność planowania...............................................................................147 6.4.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów................................................................................147 6.4.3. Tożsamość lokalna i wizerunek......................................................................................148 6.4.4. Funkcjonalność i dostępność..........................................................................................148 7. podsumowanie....................................................................... 149 Bibliografia................................................................................ 153 Spis fotografii............................................................................ 159 Spis rysunków............................................................................ 162 Spis tabel................................................................................... 164 Spis wykresów............................................................................ 165 10 wprowadzenie 1. wprowadzenie Założenia projektu badawczego Wieś polska przeżywa od lat głębokie zmiany. Transformacji ulegają struktury gospodarcze, społeczne, przestrzenne i krajobrazowe, związane zarówno z przekształceniami w samym rolnictwie, jak i z gwałtownymi procesami suburbanizacji. Maleje znaczenie działalności rolniczej, zaś proces urbanizacji kolejnych obszarów leżących w granicach godzinnej izochrony od głównego ośrodka obsługi jest w dużej mierze spontaniczny, słabo kontrolowany przez władze samorządowe i w zasadzie poza kontrolą władz miejskich. Wsie znajdujące się w strefie oddziaływania dużych miast, silnie urbanizowanych, utraciły tożsamość społeczną, ekonomiczną, krajobrazową, a także zerwana została ciągłość kulturowa układów przestrzennych i formy architektury. W rezultacie powstają problemy o charakterze długofalowym, najczęściej niezauważalne lub lekceważone w czasie trwania inwestycji. W miarę upływu czasu i urbanizacji kolejnych obszarów wiejskich problemy – związane z obciążeniem niedostosowanych sieci tras komunikacyjnych, infrastrukturą społeczną i techniczną, prywatyzacją przestrzeni, podziałami społecznymi – zaczynają być coraz bardziej widoczne i uciążliwe. Jakość funkcjonalna i formalna zagospodarowania, spójność wsi jako całości przestrzennej i społecznej, wcześniej mało istotne dla mieszkańców, zaczynają odgrywać coraz większe znaczenie. Zjawisko suburbanizacji jako takiej jest znane i dobrze udokumentowane w literaturze zajmującej się gospodarką przestrzenną oraz rozwojem społeczno-gospodarczym. Również przekształcenia terenów wiejskich oraz relacji wieś – miasto były podejmowane w piśmiennictwie, a także w badaniach europejskich (np. w ramach ESPON). Okrzepłe procesy sub- i dezurbanizacji ukształtowały nowoczesną wieś podmiejską w Europie Zachodniej. Jednak literatura na temat formy zagospodarowania przestrzennego współczesnej wsi nierolniczej jest niezwykle skąpa, a zapis skutków przestrzennych tego procesu w materiałach polskich w zasadzie niedostępny. Jednocześnie procesy suburbanizacyjne przebiegają w obrębie polskich metropolii bardzo spontanicznie, kluczowe decyzje rozwojowe dotyczą fragmentów, rzadko spójnych z całościową wizją rozwoju przestrzennego. Zagospodarowanie obszarów wiejskich na potrzeby spragnionej wyższej jakości życia ludności miejskiej stawia przed władzami lokalnymi zadania trudne do pogodzenia. Przede wszystkim jest to dylemat wyboru pomiędzy utrzymaniem wiejskiego charakteru, co wiąże się z ograniczeniami skali rozwoju, a podwyższeniem poziomu życia, co związane jest z ekonomicznymi korzyściami skali. Projekt badawczy nr 4 T07F 020 29 „Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej – na przykładzie obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin” stawiał cztery podstawowe cele: 11 − naukowy: rejestracja i analiza przemian w rozwoju przestrzennym wsi w otoczeniu miasta Szczecin; − praktyczny: opracowanie wytycznych dla kształtowania układów funkcjonalno-przestrzennych oraz krajobrazu wsi w obszarze pozostającym pod silnym wpływem dużego miasta; − edukacyjny: popularyzacja wyników badań, znaczenia jakości przestrzeni w rozwoju wsi podmiejskich wśród władz samorządowych; − dydaktyczny: przygotowanie materiałów do zajęć z osadnictwa wiejskiego na kierunku architektura i urbanistyka uwzględniających współczesne przemiany terenów wiejskich. Metoda i przedmiot badań Badania składały się z trzech etapów metodycznych: 1. Kwerendy dokumentacji i rezultatów badań, 2. Badań terenowych, 3. Analiz, wniosków oraz koncepcji działań na podstawie zgromadzonego materiału. Przebieg prac był rozłożony w czasie, co – przy bardzo szybko zmieniających się uwarunkowaniach rozwojowych w Polsce – bardzo skomplikowało pracę. Część empiryczna (etap 2) została przeprowadzona w roku 2006, zweryfikowana na początku roku 2007. Dynamika urbanizacji w strefie podmiejskiej jest na tyle duża, iż część zaplanowanych inwestycji została zrealizowana, a wnioski z przeprowadzonych badań stają się z dnia na dzień coraz bardziej widoczne i odczuwalne. Etap 1 W pierwszym etapie prac postawiono następujące pytania badawcze: − Jakie są relacje między zagospodarowaniem przestrzennym a jakością życia? − Jak mierzyć jakość zagospodarowania przestrzen nego? − Jakie są mechanizmy i przebieg suburbanizacji w wieku XX na świecie i w Polsce? − Jakie formy przestrzenne związane są z urbanizacją terenów wiejskich w otoczeniu dużych miast? Dokonano przeglądu istniejących materiałów na temat jakości zagospodarowania przestrzennego oraz urbanizacji terenów podmiejskich, w szerokim ujęciu problemowym. Zgromadzono następujące materiały dostępne w domenie publicznej: − publikacje związane z problematyką: o rozwoju terenów wiejskich poddanych silnej urbanizacji, o rozwoju obszarów metropolitalnych, ze szczególnym uwzględnieniem miast średniej wielkości, o kształtowania przestrzeni jednostek osadniczych w XX wieku, o jakości życia, o rozwoju zrównoważonego, o obiektywizacji i mierzenia jakości zagospodarowania przestrzennego; − materiały źródłowe dotyczące rozwoju gmin w obszarze oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin: o strategie rozwoju, programy rozwoju lokalnego, o studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, o obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, o podkłady mapowe (archiwalne oraz aktualne) regionu szczecińskiego oraz wybranych wsi podmiejskich, o archiwalne zdjęcia lotnicze z zasobów Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie. Rys. 1-1 Model pracy badawczej. [AZ] 12 wprowadzenie Zgromadzone materiały, poza pracą badawczą, służą obecnie do pracy dydaktycznej na zajęciach projektowania wiejskiego oraz planowania regionalnego na kierunku architektura i urbanistyka Politechniki Szczecińskiej. Etap 2 W drugim etapie prac postawiono następujące pytania badawcze: − W jaki sposób przebiegała urbanizacja wsi podmiejskich w XX wieku w otoczeniu miasta Szczecin? − Jakie wskaźniki jakości zagospodarowania przestrzennego charakteryzują najdynamiczniej rozwijające się wsie w otoczeniu miasta Szczecin? − Czy można określić charakterystyczne dla tego obszaru cechy układów funkcjonalno-przestrzennych, urbanistyki i architektury przełomu wieków XX i XXI? − W jaki sposób rozwój przestrzenny był kontrolowany i kształtowany po 1995 r. po wprowadzeniu nowej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym? − W jaki sposób kształtowano zagospodarowanie przestrzenne terenów suburbanizacji w otoczeniu wybranych miast Niemiec, Anglii i Francji? − Jakie formy organizacyjne przyjęto w wybranych przykładach europejskich w celu koordynacji rozwoju funkcjonalno-przestrzennego w otoczeniu dużych miast? − Czy można określić charakterystyczne dla tych obszarów cechy układów funkcjonalno-przestrzennych, urbanistyki i architektury przełomu wieków XX i XXI? Przeprowadzono badania terenowe w 14 wybranych wsiach w obszarze oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. Skoncentrowano się na miejscowościach proponowanego w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego szczecińskiego obszaru metropolitalnego wielofunkcyj Zarząd Województwa Zachodniopomorskiego, Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin czerwiec 2002. nego rozwoju, które zanotowały w ostatniej dekadzie największy wzrost. Zestawienia zbiorczych danych demograficznych gmin tego obszaru pokazały, iż: − tereny wiejskie notują systematyczny przyrost liczby ludności, zwłaszcza w wieku produkcyjnym oraz przedprodukcyjnym; − tereny miejskie notują stagnację lub spadek liczby mieszkańców; − gminami najintensywniej rozwijającymi się są obecnie (w kolejności dynamiki): Dobra, Kołbaskowo, Kobylanka oraz Goleniów. Szczegółowe dane dotyczące pojedynczych miejscowości pozwoliły na wyłonienie grupy 12 wsi. Brano pod uwagę przede wszystkim te o największej dynamice wzrostu oraz te o liczbie mieszkańców przekraczającej 200. Ciekawe, że nie wszystkie gminy prowadzą stały monitoring liczby ludności w pojedynczych miejscowościach, a dane są rozproszone między wydziałami urzędu. W rezultacie wybrano następujące jednostki osadnicze: − Bezrzecze, ze względu na wielkość miejscowości, skalę zjawiska urbanizacji oraz przenikanie się struktur miejskich (szczecińskie osiedle Krzekowo-Bezrzecze) z wiejskimi (Bezrzecze w gminie Dobra); − Dobra ze względu na skalę zjawiska urbanizacji oraz centralne funkcje stolicy gminy; − Dołuje ze względu na skalę i tempo urbanizacji oraz tranzytowy charakter związany z przygranicznym położeniem; − Mierzyn ze względu na wielkość miejscowości, skalę zjawiska suburbanizacji, przenikanie się struktur miejskich (szczecińskie osiedle Gumieńce) z wiejskimi (Mierzyn w gminie Dobra); − Morzyczyn ze względu na skalę i tempo urbanizacji oraz unikatowy charakter wsi letniskowej (drugie domy) z bezpośrednim dostępem do dużego jeziora, zlokalizowanej pomiędzy dwoma silnymi ośrodkami miejskimi (Szczecin – Stargard Szczeciński); BARTOSZEWO WOŁCZKOWO PILCHOWO DOBRA BEZRZECZE DOŁUJE MIERZYN RURZYCA PUCICE ZAŁOM WARZYMICE MORZYCZYN PRZECŁAW MOTANIEC Rys. 1-2 Obszar metropolitalny Szczecina w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego. Źródło: www.rbgp.pl Rys. 1-3 Miejscowości poddane szczegółowym analizom w czasie pracy badawczej. [AZ] 13 − Pilchowo ze względu na wielkość miejscowości oraz przenikanie się struktur miejskich (szczecińskie osiedle Głębokie-Pilchowo) z wiejskimi (Pilchowo w gminie Police); − Przecław ze względu na wielkość miejscowości, skalę i dynamikę zjawiska suburbanizacji; − Pucice ze względu na złożony charakter przestrzenny tego konglomeratu trzech osobnych subjednostek − wiejskiej opartej na funkcjonującym gospodarstwie rolnym i osiedlu mieszkaniowym (były PGR), rzemieślniczej (domy jednorodzinne wzniesione w latach 80.) oraz podmiejskiej; − Rurzyca ze względu na symbiozę nowej i starej zabudowy w istniejącej, historycznej strukturze przestrzennej; − Warzymice ze względu na wielkość miejscowości, skalę i dynamikę zjawiska urbanizacji oraz całkowitą rozłączność struktur podmiejskich (graniczy ze szczecińskim osiedlem Gumieńce) z wiejskimi (stare Warzymice w gminie Kołbaskowo); − Wołczkowo ze względu na wielkość miejscowości, skalę zjawiska urbanizacji oraz stosunkowo dobrze zachowane historyczne serce wsi; − Załom ze względu na wielkość miejscowości oraz przenikanie się struktur podmiejskich i przemysłowych (szczecińskie osiedle Załom, fabryka kabli) z wiejskimi (Załom w gminie Goleniów). Dodatkowo za szczególnie interesujące uznano dwie miejscowości niespełniające kryterium ludnościowego: − Motaniec ze względu na unikatowe połączenie wsi pozostającej w stagnacji z dynamicznym rozwojem strefy przemysłowej − Bartoszewo ze względu na unikatowy charakter wsi letniskowej (drugie domy) zlokalizowanej w bezpośredniej bliskości miasta. Na badania terenowe złożyły się: − inwentaryzacje urbanistyczne zawierające dane dotyczące użytkowania terenów, − informacje na temat istniejącej zabudowy w formie kart obiektów zawierających dane na temat gabarytów i form architektonicznych oraz podstawowego wyposażenia w media, − inwentaryzacje fotograficzne zawierające zdjęcia lotnicze wykonane w roku 2006 oraz zdjęcia zabudowy, − badania ankietowe ludności dotyczące wizerunku oraz zachowań transportowych. Dodatkowo, w ramach podróży studialnych, przeprowadzono badania rozwoju przestrzennego, form architektonicznych i zarządzania na podmiejskich terenach w Anglii, Francji i Niemczech. W wyniku czego powstało archiwum fotograficzne oraz dokumentacji w językach narodowych dotyczących obszarów metropolitalnych Hamburga, Monachium, Londynu, Brighton i Nantes. Badania na terenie Anglii objęły tereny następujących jednostek osadniczych: − New Ash Green (Kent) – jednostka osadnicza w strefie oddziaływania obszaru metropolitalnego Wielkiego Londynu (Greater London). Wieś stanowi przykład intensywnego rozwoju mieszkalnictwa założonego na tzw. nowym korzeniu na obszarach wiejskich w ramach projektu z 1960 r. realizowanego przez biuro architektów zrzeszonych w SPAN – Eric Lyons i partnerzy. − Marden (Kent) – jednostka osadnicza w strefie oddziaływania istniejących koncentracji obszarów zurbanizowanych. Wyjątkowy charakter wsi datującej swe powstanie w XI w. stanowi przykład właściwych działań na rzecz zachowania swojej tożsamości. Wysoki stopień aktywności społecznej mieszkańców, właściwe działanie władz samorządowych znajduje wyraz w realizacji procesu rewitalizacji w ramach programu Marden 2000. POLICE LONDYN GOLENIÓW DOBRA NEW ASH GREEN SZCZECIN KOŁBASKOWO MARDEN Miasto Szczecin Obszar metropolitalny Tereny w Niemczech pod wpływem funkcjonalnym miasta Szczecin Rys. 1-4 Obszar oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [LC] 14 WADHURST KOBYLANKA Obszar Centralny: CITY OF LONDON Obszar metropolitalny Wielkiego Londynu: THE GREATER LONDON Obszar Regionu Metropolitalnego: Hrabstwa w zasięgu oddziaływania metropolii Rys. 1-5 Region metropolitalny Londynu. [LC] wprowadzenie − Wadhurst (East Sussex) – jednostka osadnicza w strefie oddziaływania miasta o dużej koncentracji funkcji uzdrowiskowej i turystycznej w istotnym węźle komunikacji kołowej i kolejowej. Wieś znajduje się w pobliżu renomowanego uzdrowiska Royal Tunbridge Wells i stanowi istotny przykład rozwoju nowych terenów mieszkaniowych w obszarze dostępności komunikacyjnej. − Preston (East Sussex) – jednostka osadnicza w strefie oddziaływania miasta portowego Brighton. Wieś podmiejska włączona do struktury miasta. Preston jest bezpośrednio związane układem komunikacji miejskiej z obszarem centralnym Brighton. − Aylesham (Kent) – jednostka osadnicza „na nowym korzeniu” w strefie oddziaływania miasta silnie uprzemysłowionego Canterbury i miasta portowego Dover – istniejących koncentracji obszarów zurbanizowanych. W ramach badań zgromadzono materiały źródłowe dotyczące rozwoju przestrzennego oraz wykonano inwentaryzację fotograficzną wymienionych miejscowości oraz przeprowadzono rozmowy z przedstawicielami samorządów lokalnych w scalonym systemie zarządzania w urzędach gminnych (Parish Council) New Ash Greek, Marden i Wadhurst. We Francji badaniami objęto obszar oddziaływania funkcjonalnego miasta Nantes (Departament Loary Atlantyckiej) ze względu na podobieństwo skali do miasta Szczecin, zróżnicowanie trzech fal suburbanizacji w wieku XX oraz wysoki stopień dobrowolnej sformalizowanej współpracy międzygminnej. Organizacji Nantes Metropole powierzono realizację części zadań własnych gmin wymagających koordynacji i umożliwiających bardziej ekonomiczne działanie na poziomie metropolitalnym. Ostatecznie badania objęły tereny następujących jednostek osadniczych: – Orvoult – część gminy Orvoult wchłonięta przez miasto; – Orvoult Bourg – siedziba merostwa gminy Orvoult, wieś na starym korzeniu w procesach suburbanizacyjnych rozwijająca usługi społeczne, budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne średniej intensywności, osiedla domów jednorodzinnych oraz liczne adaptacje zabudowań gospodarskich na cele mieszkaniowe; – Bois Raguenet – wieś w gminie Orvoult, na nowym korzeniu, budownictwo jednorodzinne z rozbudowanym systemem przestrzeni publicznych, dostosowanym do skali programem usług komercyjnych i społecznych; – La Bougalliere – wieś w gminie Orvoult, na nowym korzeniu, domy jednorodzinne w zabudowie szeregowej powstałe na przełomie lat 80. i 90. minionego wieku w ramach programu taniego budownictwa komunalnego (HLM) jako reakcja na blokowiska generujące problemy społeczne; – St Pazanne – gmina sąsiadująca z obszarem formalnie określonej metropolii Nantes, notująca obecnie największy wzrost budownictwa mieszkaniowego; – Coueron – wieś podmiejska wcielona do miasta po II wojnie światowej, silnie urbanizowana pod wpływem industrializacji lat 30. XX wieku, wyrazista charakterystyka zabudowy. W ramach badań zgromadzono materiały źródłowe dotyczące rozwoju przestrzennego i wykonano inwentaryzację fotograficzną wymienionych miejscowości oraz przeprowadzono rozmowy w następujących instytucjach: AURAN (agencja zajmująca się studiami urbanistycznymi w regionie metropolitalnym Nantes) oraz Nantes Metropole. Agence d-Urbanisme de la Region Nantaise. BOENNINGSTEDT PRISDORF ROSENGARTEN Miasto Nantes Obszar Nantes Metropole Rys. 1-6 Region metropolitalny Nantes. [AZ] Gminy pod wpływem Nantes w końcu wieku XX Gminy pod wpływem Nantes w wieku XXI Obszar Centralny Obszar Metropolitalny Obszar Regionu Metropolitalnego Rys. 1-7 Region metropolitalny Hamburga. [LC] 15 Badania w Niemczech objęły tereny następujących jednostek osadniczych: − Rosengarten (powiat Harburg w Kraju Związkowym Dolna Saksonia) – gmina obejmuje zespół wsi typu podmiejskiego w zasięgu oddziaływania Obszaru Metropolitalnego Hamburga. Jednostki osadnicze Ehestorf/Alvesen, Nenndorf, Klecken, Vahrendorf zostały wskazane do badań przez urząd gminy Rosengarten z siedzibą w Nenndorf, znajdującej się w odległości 35 km od Hamburga. − Prisdorf (powiat Pinneberg w Kraju Związkowym Szlezwik-Holsztyn) – rozległa wieś na szlaku komunikacji kolejowej i drogowej mającej znaczenie dla powiązań funkcjonalnych północnej części Obszaru Metropolitalnego Hamburga. Wieś znajduje się w odległości 28 km od Hamburga. − Bönningstedt (powiat Pinneberg w Kraju Związkowym Szlezwik-Holsztyn) – wieś znajduje się w odległości 16 km od Hamburga. Stanowi istotny przykład rozwoju nowych terenów mieszkaniowych w obszarze dostępności komunikacyjnej miasta powiatowego Pinneberg i Obszaru Metropolitalnego Hamburga. − Baldham (gmina Vaterstetten w Kraju Związkowym Bawaria) – wieś znajduje się w odległości 9 km od Monachium. Jest przykładem rozwoju nowych terenów mieszkaniowych oraz ochrony obszaru starej wsi w obszarze dostępności komunikacyjnej obszaru metropolitalnego Monachium. W ramach badań zgromadzono materiały źródłowe dotyczące rozwoju przestrzennego oraz wykonano inwentaryzację fotograficzną wymienionych miejscowości, a ponadto przeprowadzono rozmowy z przedstawicielami samorządów lokalnych w scalonym systemie zarządzania w urzędach gminnych w Rosengarten oraz Pinneberg. Etap 3 W trzecim etapie prac postawiono następujące pytania badawcze: − W jaki sposób samorządy mogą wpływać na jakość zagospodarowania przestrzennego? − Jakie instrumenty mogą być najskuteczniejsze w przypadku gmin podmiejskich i wsi silnie urbanizowanych? − Czy można określić, i jakie powinny być, konkretne zapisy w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które zapewnią wysoką jakość przestrzeni? − Jakie działania, i w jakich obszarach funkcjonowania gmin, należy podjąć w celu zapewnienia wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego na terenach wsi podmiejskich? Przeprowadzono analizy zgromadzonego materiału, wyciągnięto wnioski oraz upowszechniono je. Podstawą do opracowania wniosków oraz wskazówek były: − wypracowane w trakcie badań cele i wskaźniki określające jakość zagospodarowania przestrzennego, 16 − analizy i zestawienia form zarządzania w wybranych obszarach metropolitalnych, − szczegółowe analizy stanu prawnego i merytorycznego z zakresu planowania przestrzennego w gminach otoczenia miasta Szczecin, − zestawienia porównawcze układów funkcjonalno-przestrzennych wybranych miejscowości w latach 1996–2006, − analizy zebranych danych ankietowych i pochodzących z inwentaryzacji. W celu upowszechnienia idei projektu: − założono stronę internetową na serwerze Politechniki Szczecińskiej: www.led.ps.pl; − opublikowano Vademecum wsi podmiejskiej – jakość zagospodarowania przestrzennego skierowane do pracowników samorządowych, wójtów, burmistrzów oraz radnych gmin; − przygotowano wędrującą wystawę zatytułowaną Jakość życia – jakość przestrzeni; − zorganizowano seminarium szkoleniowe dla samorządów gmin wiejskich województwa zachodniopomorskiego zlokalizowanych w otoczeniu dużych miast, na którym poza wynikami badań nt. kształtowania przestrzeni wsi podmiejskiej, eksperci zaprezentowali program finansowania rozwoju obszarów wiejskich oraz podzielili się doświadczeniami z zakresu zarządzania przestrzenią i jakością życia. Książka Publikacja Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie obszaru oddziaływania miasta Szczecin jest raportem z dwuletniej pracy badawczej. Skierowana jest przede wszystkim do profesjonalistów: naukowców, projektantów, planistów, izb i stowarzyszeń zawodowych oraz studentów na kierunkach: administracja publiczna, gospodarka przestrzenna, urbanistyka i architektura. Jednocześnie jest materiałem poszerzającym wiedzę teoretyczną na temat jakości zagospodarowania przestrzennego i praktyki jej kształtowania dla przedstawicieli władz i pracowników samorządowych. Książkę przygotowano z myślą o urzędach jako źródło informacji przy przygotowywaniu planów rozwoju i planów działania. Wartością dodaną jest szczegółowy przegląd najdynamiczniej rozwijających się miejscowości w sąsiedztwie Szczecina. Ta część skierowana jest nie tylko do profesjonalistów, ale i do mieszkańców prezentowanych terenów. Stanowi element budowania ich tożsamości lokalnej. W Rozdziale 2 przedstawiono teoretyczną analizę procesów suburbanizacji, przekształceń wsi pod wpływem sąsiedztwa dużych miast oraz rozwoju terenów wiejskich w obliczu dynamicznej antropopresji. Rozdział 3 prezentuje podstawy merytoryczne oraz modelowane mierniki jakości zagospodarowania przestrzennego. W Rozdziale 4 opisano w ujęciu syntetycznym wyniki przeprowadzonych przez autorów badań terenowych w wybranych wsiach Niemiec, Anglii, Francji oraz Polski (okolice Szczecina). Rozdział 5 formułuje wnioski wprowadzenie dotyczące jakości zagospodarowania przestrzennego we wsiach podmiejskich, obecnych sposobów jej kształtowania i kontroli. Rozdział 6 to wskazówki i propozycje rozwiązań prawnych, organizacyjnych, z dziedzin zarządzania i planowania przestrzennego oraz projektowania zmierzających do kształtowania wysokiej jakości jednostek osadniczych w strefie podmiejskiej. Cały projekt oraz wieńczące go publikacje i wydarzenia – w zamierzeniach autorów – mają być krokiem do podjęcia szeroko zakrojonych działań na rzecz dobrego projektowania i wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego w Polsce. Procesy suburbanizacji są na tyle szybkie, że przewidywane w przyszłości problemy wywołane niewłaściwym zarządzaniem rozwojem pojawiają się dużo wcześniej niż dotychczas. Są możliwe do zaobserwowania nawet w czasie krótszym niż dekada. Pierwsi osadnicy z miasta zaczynają już odczuwać negatywne skutki dowolności i prywatyzacji zagospodarowania. Jedynie wielodyscyplinarne podejście do problemów przestrzeni oraz świadomość i zaangażowanie społeczne mogą przynieść efektywne zmiany i w podejściu do zagospodarowania przestrzennego, i w skuteczności jego kontroli. 17 18 suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich 2. suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich 2.1. Przedmieścia XX wieku Suburbanizacja jako rozwój tkanki urbanistycznej w obszarach przylegających do miast jest procesem implikującym istotne zmiany w tej przestrzeni. Proces ten jest przedmiotem badań w Europie i na świecie od ubiegłego wieku. Jego mechanizm i dynamika wiążą się ze specyfiką poszczególnych krajów. W polskich warunkach proces migracji z centrów miejskich na obszary peryferyjne w początkowej fazie dotyczył przedmieść znajdujących się w granicach miasta. Obszary charakteryzujące się zróżnicowaną strukturą funkcjonalną tworzyły atrakcyjne możliwości kształtowania zabudowy o niskiej gęstości. Bliskość terenów otwartych, związki z funkcją rolniczą i ogrodniczą, a także potencjał do rozwoju funkcji rekreacyjnej to atuty sprzyjające stopniowej urbanizacji miejskich peryferii określanej procesem suburbanizacji nasilającej się na przełomie XIX i XX w. Postępujący rozwój tego procesu znalazł w późniejszym okresie (lata międzywojenne) wyraz w kształtowaniu socjalnych osiedli i stopniowym rozwoju funkcji gospodarczych (przemysłowo-składowych) przy jednoczesnej dominacji funkcji gospodarki żywnościowej. Okres powojenny niewiele zmienił w tym układzie poza wzmocnieniem sektora żywnościowego realizowanego także w systemie gospodarki uspołecznionej. Brak rozwoju infrastruktury transportowej sta- nowił istotną barierę w układzie powiązań z obszarami centralnymi miasta. Zmiany nastąpiły wraz z rozwojem budownictwa wielorodzinnego i jednorodzinnego w formie geometrycznych brył przykrytych płaskim dachem, co destrukcyjnie wpływało na fizjonomię krajobrazu przedmieść. Przemiany społeczno-gospodarcze lat dziewięćdziesiątych przyczyniły się do diametralnych zmian. Rozwój jednorodzinnego budownictwa mieszkaniowego wraz funkcją gospodarczo-usługową, pobudzaną indywidualną przedsiębiorczością, zmienił obszary przedmieść w tereny usługowe przekraczające granice miast. Dynamika procesu suburbanizacji agresywnie wkroczyła w środowisko obszarów wiejskich, powodując ich stopniową degradację. Rozwój infrastruktury komunikacji poprzez jej modernizację, korzystna struktura własnościowa, atrakcyjność ofert inwestycyjnych, urynkowienie terenów inwestycyjnych, sprzyjające uwarunkowania formalnoprawne, atrakcyjność środowiska wiejskiego sprzyjają dynamice przemian. Transformacje przestrzenne implikujące wzrost intensywności zagospodarowania, chaotyczna koncentracja zabudowy, nierozwiązane konflikty funkcjonalno-społeczne, deprecjacja fizjonomicznych wartości krajobrazu budzą coraz większe kontrowersje. W europejskich warunkach suburbanizacja sięga wieku XVIII w Londynie, charakteryzując się odmiennymi 19 mechanizmami, związanymi w aspekcie społecznym z poziomem zróżnicowania warstw społecznych, a także z wysokim poziomem industrializacji implikującym w uwarunkowaniach anglosaskich stopniową migrację z obszarów śródmiejskich do podmiejskich rezydencji. Skala tego zjawiska, podobnie jak późniejsze działania na rzecz uwalniania miasta od nadmiernej koncentracji (Ebenezer Howard), nie jest porównywalna do obecnych trendów, niemniej wskazuje na długotrwałość tego procesu. Obecne przyczyny suburbanizacji tkwią również między innymi w poszukiwaniu w obszarach peryferii miasta własnej rezydencji, własnego domu. Idee rozwoju przestrzennego miast oparte na funkcjonalnej segregacji (Le Corbusier) skłaniały do kształtowania przedmieść z dominującą funkcją mieszkalną, która została w późniejszych okresach „uzupełniona” innymi, często przeciwstawnymi funkcjami, prowadząc do dekoncentracji miasta opartej na segregacji i układzie powiązań komunikacyjnych. Deglomeracja miast i deprecjacja znaczenia istniejących centrów przy równoczesnym wzroście konsumpcji i rozwijającego się sektora usług skutkuje wzrostem znaczenia strefy obszarów podmiejskich, dotychczas traktowanych marginalnie. W tym układzie suburbanizacja jest traktowana jako efekt, nie tylko jak uważano dotychczas rozwoju miast, ale zmian znajdujących podłoże behawioralne w strukturze socjalnej i w strukturze gospodarczej wypływającej z procesu globalizacji. Kształtowanie ładu przestrzennego strefy podmiejskiej, traktowanej często jako obszar konfliktogennej ingerencji będącej wynikiem ekspansji miasta w procesie jego rozprzestrzeniania się, zmierza do rozwiązań zrównoważonego rozwoju opartego na zasadach równoważenia czynników ekologicznych, kulturowych, społeczno-gospodarczych, przy optymal- nym zachowaniu istniejących form zagospodarowania i przy jednoczesnej partycypacji społecznej w procesie zarządzania. Kształtujący się układ obszarów metropolitalnych oraz dynamiczny rozwój wysokorozwiniętych obszarów zurbanizowanych wymaga szczegółowych opracowań strategicznych oraz kompleksowego planowania w układzie regionalnym obejmującym specyfikę obszarów ruralnych w otoczeniu miast, metropolii, aglomeracji. Częściowo ta problematyka jest ujmowana fragmentarycznie w dokumentach planów zagospodarowania województw, strategiach oraz w planach miejscowych – studiach uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego, a także w niektórych planach rozwoju lokalnego. Sporządzanie opracowań planistycznych o charakterze dokumentów operacyjnych (polityki sektorowe, programy realizacyjne) dotyczących obszarów problemowych w skali regionu miasta, a takimi są obszary przestrzeni wiejskiej, być powinno w aspekcie zrównoważonego rozwoju zadaniem priorytetowym. System planistyczny oparty głównie na ustawowym planowaniu jest niewystarczający. Planowanie pozaustawowe obejmujące problematykę relacji egzogenicznych uwarunkowań miasta umożliwia postrzeganie kierunków właściwej polityki przestrzennej i jej realizację w układzie zurbanizowanej przestrzeni miasta i otaczającej miasto przestrzeni wiejskiej. 2.2. Rozlewanie się miast Rozprzestrzenianie się struktury miast, określane jako urban sprawl, stanowi istotę zmian funkcjonalno-przestrzennych w relacjach miasto – otoczenie. Zjawisko to jest obserwowane w USA od lat 60. XX w. Czynnikiem implikującym proces w tym układzie był intensywny Baranowski A., Koncepcja Partnerstwa Miasto–Wieś. Wydział Architek- tury Politechniki Gdańskiej; Gdańsk 2002. Fot. 2.1-1 Podmiejski obszar, USA. Źródło: Duany A. Urban sprawl, www.srodowiskowa.pl/pm 20 Fot. 2.1-2 Podmiejski obszar, Warzymice. [CS] suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich rozwój komunikacji samochodowej. Śródmieście traciło stopniowo funkcjonalne znaczenie na rzecz dynamicznie rozwijających się przedmieść w układzie kratowym (Los Angeles). Kontynuacja i rozwój procesu suburbanizacji prowadziły do kształtowania zurbanizowanych struktur w obrębie dużych miast na zasadzie sztucznie kształtowanych osiedli – miast (Filadelfia, Nowy Jork). W tym układzie suburbanizacja dotyczyła zarówno rozwoju funkcji mieszkaniowych, handlowych w obszarach przedmieść, jak i w późniejszym okresie funkcji gospodarczych, przyczyniając się do kształtowania amorficznej struktury zurbanizowanej miasta. Właściwą reakcją na najczęściej niekontrolowany charakter tego procesu były poszukiwania nowych rozwiązań znajdujące odzwierciedlenie w rewaloryzacji obszarów śródmiejskich. W większości krajów europejskich, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie pojęciem suburbanizacji określa się proces zachodzący na terenach podmiejskich związanych z istniejącymi elementami sieci osadniczej regionu miasta. W Australii i Nowej Zelandii suburbia (suburbs) występują pod postacią osiedli podmiejskich wewnętrznych (inner suburbs) stanowiących formę dzielnic miasta oraz osiedli podmiejskich zewnętrznych (outer suburbs) znajdujących się w strefie zewnętrznej obszaru miasta, jednak obie formy osiedli podmiejskich znajdują się w granicach miasta. Stwierdzenie, że obecne tereny zurbanizowane (sprawled areas) są rezultatem procesu rozprzestrzeniania terenów istniejących w przeszłości jest trafne. Incydentalnie rozróżnia się znaczenie określenia sprawl i formy sprawling, która stanowić może uprzedmiotowienie formy czasownikowej. Sprawling jako rozprzestrzenianie, rozpełzanie tkanki urbanistycznej jest postrzegane w dwóch aspekMAKRO-MEZO-MIKRO tach: jako proces przekształceń w zasiedlonych obszarach lub jako proces intensyfikacji użytkowania terenu. Określenie rozprzestrzeniania, rozpełzania tkanki zurbanizowanej miasta (sprawl) stanowi wyraz socjalnej organizacji w przestrzeni w odróżnieniu od sprawling, które definiuje proces wzrostu użytkowania terenu i jego intensyfikację. Suburbanizacja zawiera obie charakterystyki wyrażone pojęciem sprawling: fizyczny wzrost obszarów zurbanizowanych i wzrastającą intensyfikację rozwoju. Trudno dokonać interpretacji europejskiego procesu rozwoju przestrzennego w aspekcie możliwej adaptacji argumentów modelu rozprzestrzeniania się miast północno–amerykańskich ze względu na zupełnie odmienne uwarunkowania przestrzenne i społeczne. W tym sensie także europejski model urbanizacji w wyżej wymienionych aspektach nie stanowi alternatywy dla modelu amerykańskiego, ponieważ europejski model nie został jednoznacznie określony. Rozprzestrzenianie się miast określane jako sprawl realizuje się na płaszczyźnie socjalnych uwarunkowań w wyniku oddziaływania trzech kategorii czynników: − Indywidualna działalność mieszkańców obszarów biorących spontaniczny udział w procesie suburbanizacji. − Aktywność gospodarcza w obszarach charakteryzujących się sprzyjającymi uwarunkowaniami w obszarach suburbanizacji. − Działalność wynikająca z polityki planowania samorządów lokalnych jednostek osadniczych objętych zasięgiem procesu suburbanizacji. S. Kratochvil, European images around sprawling. Vienna University of Technology. http://isra.tuwien.ac.at. MODEL PRZESTRZENI RETORYKA, ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE (globalizacja, rozwój logistyki, neoliberyzacja, ideologia posiadania domu, mobilność, pojęcie niezrównoważenia jako problem, kryteria odpowiedzialności itp.) POZIOM MAKRO ZARZĄDZANIE /REGULACJE PRAWNE/ PLANOWANIE (administracja, rynek, planowanie przestrzenne, polityki przestrzenne, lobbing, system podatkowy) STRUKTURA SOCJALNA (struktura gospodarstw domowych, struktura dochodów, model jakości życia) FIZYCZNE OTOCZENIE ZNACZENIE SYMBOLICZNE (organizacja przestrzenna aglomeracji, tereny zabudowy, tereny otwarte, czynniki inicjujące rozprzestrzenianie (znaczenie życia miejskiego i podmiejskiego, cechy charakterystyczne miejsca) JAKOŚĆ ŻYCIA – CECHY CHARAKTERYSTYCZNE MIEJSCA POZIOM MEZO POZIOM MIKRO (czynniki równoważenia w procesie rozprzestrzeniania) DZIAŁALNOŚĆ NA POZIOMIE LOKALNYM (miejscowy proces migracji, proces przemieszczania, komunikacja, mobilność) Rys. 2.2-1 Model przestrzeni Macro-Meso-Micro. Źródło: S. Kratochvil, European images around sprawling. Vienna University of Technolog y. http://isra.tuwien.ac.at. 21 W empirycznym modelu rozprzestrzeniania się miast (sprawling) Model przestrzeni (Model of space) Susanne Kratochvil wskazuje na konieczność uwzględnienia poziomu pośredniego Mezo w stosowanych modelach opartych na zasadach Teorii Makro-Mikro. Tak ukształtowany model zawiera trzy istotne poziomy: − Poziom Makro – obejmuje retorykę, założenia teoretyczne dotyczące procesu rozprzestrzeniania, zasady zarządzania, status prawny, system planowania, kontekst procesu socjalnej modernizacji. − Poziom Pośredni Mezo – obejmuje specyfikę analizowanego obszaru w zakresie struktury przestrzennej, gospodarczej, socjalnej, jakości środowiska, cech charakterystycznych miejsca. − Poziom Mikro – obejmuje działalność lokalną opartą na przesłankach suburbanizacji, lokalnych procesach migracji, kształtowania przestrzeni zurbanizowanej. Europejski kontekst suburbanizacji charakteryzuje się dużym stopniem zróżnicowania w aspektach oddziaływań czynników socjoekonomicznych w procesie kształtowania i przekształceń struktury osadniczej, historycznych uwarunkowań, polityki stanowiącej odzwierciedlenie uwarunkowań demograficznych, społecznych i gospodarczych rozwoju, uwarunkowań zarówno lokalnych, jak i globalnych, a także w aspekcie często odmiennych koncepcji wynikających ze specyfiki systemów planistycznych. Analizowany model M-M-M w tym procesie znajduje uzasadnienie. Porównywanie odmiennie rozwijających się procesów suburbanizacji w układzie globalnym i stosowania ich zasad w celu wyznaczenia właściwego kierunku dla nowych procesów suburbanizacyjnych może budzić kontrowersje. Europejska Perspektywa Rozwoju Löw M., Raumsoziologie, Frankfurt am main: Surkamp 2001. (W kategoriach teorii socjologicznych pojęcia makro/mikro-socjologiczne są rozważane podobnie jak pojęcia makro/mikro–ekonomiczne.) 4 Czernik L., Suburbanizacja w procesie przekształceń struktury terenów wiejs- kich w kształtującym się obszarze metropolitalnym Szczecina. Materiał na konferencję ULAR Odnowa krajobrazu miejskiego. Zabrze 2007. Fot. 2.2-1 Zabudowa przedmieścia w Detroit. Źródło: Duany A. Urban sprawl, wwwsrodowiskowa pl/Pm. 22 Przestrzennego wskazuje na niekorzystny rozwój trendu suburbanizacji prowadzącego do dalszych strat terenów otwartych, rolniczych i zielonych. James M. McElfish Jr wymienia dziesięć negatywnych aspektów rozprzestrzeniania się miast: − Ograniczona forma przestrzeni publicznych; − Trudności w efektywnym utrzymaniu stanu istniejącej infrastruktury; − Wzrost społecznych kosztów transportu; − Wyższy stopień konsumpcji zasobów niż w innych formach rozwoju przestrzennego; − Odseparowanie miejskiej ludności o niskim statusie społecznym od miejsca pracy; − Absorbowanie większych nakładów czasu; − Degradacja jakości wody i atmosfery; − Nieodwracalne zmiany i destrukcja środowiska; − Trudności w zarządzaniu wspólnotą mieszkańców; − Stały charakter ofert ogranicza możliwości wyboru. Chociaż wymienione negatywne aspekty charakteryzują przestrzeń amerykańskich suburbiów, to znajdują w wielu przejawach odniesienie do europejskich. Europa Środkowa pomimo od lat rozwijającego się procesu zjednoczeniowego charakteryzuje się odmienną od zachodnioeuropejskiego specyfiką stanowiącą rezultat planowania w zróżnicowanych uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznego systemu. Okres poprzedzający zmiany ustrojowe charakteryzował się dynamicznym i niezrównoważonym wzrostem miast w tym obszarze Europy. Rozwój miast w tym okresie nie sprzyjał zaspokojeniu potrzeb społecznych, możliwych do realizacji poprzez rozwój gospodarczy i technologiczny. Nieefektywny, za McElfish Jr M., Ten things wrong with sprawl. The Environmental Ma- gazine 03/04 2007. Fot. 2.2-2 Zabudowa przedmieścia w Wołczkowie. [LC] suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich sobochłonny i strukturalnie niezrównoważony rozwój miast, proces industrializacji przyczyniały się do rozwoju barier, których przyczyny tkwiły w wyczerpywaniu się rezerw rozwojowych, terenów łatwo dostępnych do zabudowy, wyczerpywaniu się rezerw w systemach infrastruktury technicznej (w tym transportu), dekapitalizacji istniejących zasobów mieszkaniowych, degradacji środowiska przyrodniczego. Reperkusją w okresie przemian lat dziewięćdziesiątych był dynamiczny, lecz chaotyczny rozwój obszarów podmiejskich wpisujący się w scenariusz procesu suburbanizacji, niekontrolowanego rozprzestrzeniania się miast dużych aglomeracji. Decyzje planistyczne podjęte w systemie nakazowo-rozdzielczym precyzowane celami niewłaściwie kształtowanego modelu rozwoju przestrzennego w systemie wolnorynkowym uległy dalszym deformacjom. Etapy rozprzestrzeniania się miast ze względu na swoje uwarunkowania były w pierwszej fazie odmienne w poszczególnych krajach Europy Środkowej. Rozwój sektora gospodarczego poza obszarami miasta, określany jako suburbanizacja gospodarcza, wzbudzał rozwój innych sektorów – usług i mieszkalnictwa w drugim etapie suburbanizacji (1992–1996). Trzeci etap w procesie rozprzestrzeniania się struktur zurbanizowanych w obszarze podmiejskim (Sprawl Phase 3 – 1996–2000) przyniósł istotne zmiany, które wiązały się z nową polityką zagospodarowania przestrzennego. Jej założeniem było ograniczenie czynników pobudzających rozprzestrzenianie się terenów zurbanizowanych i wprowadzenie istotnych zmian przekształceń urbanistycznych tkanki miasta opartych na procesach rewitalizacji. Zastosowane instrumenty fiskalne ułatwiające proces inwestowania w obszarach śródmieścia, wspomagane efektywnymi działaniami planistycznymi władz, przyniosły oczekiwany rezultat gentryfikacji centrum. Rozpoczęty czwarty etap rozprzestrzeniania się miasta (od 2000 r.) charakteryzuje się bardziej stabilnym procesem migracji pomiędzy miastem i jego otoczeniem. W Niemczech Wschodnich dotychczasowy rozwój suburbanizacji wiązał się przede wszystkim w pierwszym etapie (1990–1992) z napływem nowych inwestorów inicjujących aktywizację stref podmiejskich w aspekcie rozwoju przemysłu, a także usług kształtujących elementy znane w literaturze anglosaskiej jako „edge cities”. Proces ten był wspomagany szczególnie na początku lat dziewięćdziesiątych przez sektor publiczny oraz fundusze Unii Europejskiej poprzez inwestowanie w poprawę infrastruktury technicznej, zwłaszcza w zakresie infrastruktury transportu, co umożliwiało realizację dużych projektów. Nie bez znaczenia staje się duży odsetek migracji poza obszar Niemiec Wschodnich dotykający zarówno obszary suburbiów, jak i miast. Wzrost kosztów utrzymania w obszarach suburbiów powoduje poszukiwanie rozwiązań tkwiących w obrębie miasta. Mechanizm uruchomionej w zupełnie innej skali suburbaniazacji stanowił odwzorowanie tego procesu trwającego od lat pięćdziesiątych w Niemczech Zachodnich. Przestrzeń przylegająca do Frankfurtu nad Menem pomiędzy Wiesbaden, Hanau, Bad Homburg i Darmstadt jest obszarem największej suburbanizacji charakteryzującej się istotnymi rozwiązaniami infrastrukturalnymi w zakresie budownictwa mieszkaniowego, usług, działalności gospodarczej, Ziobrowski Z., Zmiany jakości przestrzeni dużych miast w Polsce – Mierni- ki i metoda oceny. IGPiK, Kraków 1996. Henning N., Rink D., Urban Sprawl and postsocialist transformation. The case of Herfert G., Räumige Wanderugsprozesse in Westsache-Trendwende zur reurbanisierung Stadt Leipzig, Statisischer Quartalsbericht 2/2002. Fot. 2.2-3 Suburbia w Detroit. Źródło: Duany A. Urban sprawl,wwwsrodowiskowa pl/pm. Fot. 2.2-4 Suburbia w Szczecinie. [LC] Leipzig. UFZ Centre for Environmental Research; Leipzig 2003. 23 tworzącej specyficzny układ policentryczny o cechach układu sieciowego powiązanego najnowocześniejszymi rozwiązaniami systemu transportowego. Postrzeganie przestrzeni suburbanizacji jako zurbanizowanego krajobrazu znalazło odzwierciedlenie w pracach zespołu Landburger Kolleg prowadzonego przez Thomasa Sievierts10. Zespół realizujący projekty w trzech grupach – grupa badawcza (Forscher), grupa projektowa (Entwurfsgruppe), grupa monitorująca (Echogruppe) jest inicjatorem pojęcia w geografii miast – Zwischenstadt jako struktury osiedleńczej o charakterze zurbanizowanym przyporządkowanej przestrzeni wiejskiej. Zwischenstadt stanowi wyraz przekształcania jednostki osadnictwa wiejskiego (historyczny rdzeń) w zurbanizowaną jednostkę funkcjonującą najczęściej niezależnie od pobliskiego miasta kształtującego policentryczny układ dużych aglomeracji. Chaotyczny rozwój tego zjawiska w przestrzeni wiejskiej i poszukiwanie właściwych rozwiązań niwelujących negatywne skutki stanowi podstawę badań zespołu. Rezultatem tych badań są liczne publikacje11. Procesy urbanizacji w relacjach obszarów miejskich i wiejskich, a także procesy migracji w tych obszarach obserwowane w ostatnim pięćdziesięcioleciu w Europie wywołały istotne zmiany w strukturze przestrzennej dzielącej miasto i tereny wiejskie. Tereny kontynuacji rozwoju tkanki zurbanizowanej miasta w obszarach do niego przylegających mają charakter morfologicznej definicji istniejącego procesu rozwoju miasta, nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistości społecznych interakcji12. Literatura przedmiotu weryfikuje te relacje, które znajdują wyraz w szerokim układzie typologicznym. Rozwój urbanizacji w obszarach wiejskich w warunkach europejskich zachodził wcześniej w Wielkiej Brytanii, Niemczech, krajach Beneluxu aniżeli we Francji i w krajach południowej Europy13. Urban fringe14 określany jako obszar przylegający do miasta lub aglomeracji, w którym proces suburbanizacji ma szczególne znaczenie, stanowi obszar przekształceń określanych często jako tereny konwersji stanowiących rezultat wynikający z barier rozwoju aglomeracji, miasta. Interpretacje tych przekształceń oparte na wcześniejszych doświadczeniach amerykańskich w rzeczywistości w rozwiązaniach europejskich, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii są odmienne15. Brake K., Kräfte, prozese, akteure-zur empirie der Zwischenstadt. Verlag Raporty analizujące obecny system osadniczy w Polsce wskazują na jego przestrzenne zrównoważenie i zaawansowane procesy urbanizacyjne, a także na niewielki w skali kraju spadek liczby ludności miast będący wynikiem migracji do miejscowości otaczających metropolie. Deficyt mieszkaniowy (przekracza w Polsce 3 mln jednostek mieszkalnych), zły stan zasobów mieszkaniowych, przestarzała infrastruktura techniczna, w tym komunikacji, brak właściwych procesów rewitalizacyjnych i modernizacyjnych pogłębiają trend migracyjny. Efektami perturbacji okresu transformacji, zmian politycznych i ekonomicznych są16: − Nieskuteczna kontrola planistyczna i urbanistyczna procesów rozwoju; − Brak właściwej ochrony interesu publicznego w przestrzeni miast, zwłaszcza dewastacja terenów zielonych i straty zasobów komunalnych; − Chaotyczna urbanizacja stref podmiejskich i dewastowanie terenów rolnych i leśnych, zwłaszcza wokół wielkich miast; − Rosnący dyktat prywatnego kapitału i deweloperów, którzy w praktyce decydują o polityce rozwoju miast, − Brak skutecznej i racjonalnej polityki rozwoju miast. Autor raportu podkreśla, że „rozlewanie się” miast ma szereg znanych, negatywnych konsekwencji; nie tylko przynosi straty terenów rolnych i leśnych, ekspansja miast ma olbrzymie skutki ekologiczne, zwiększa potrzeby transportowe, zwłaszcza w dziedzinie najbardziej szkodliwej motoryzacji indywidualnej17. To uzależnienie funkcjonowania stref miejskich od samochodu przynosi też niedobre skutki społeczne i ekonomiczne, izolacje ludzi, osłabienie społecznych więzi, zagrożenia przestępczością, ma też negatywne efekty ekonomiczne. Polskie doświadczenia w zakresie rozwoju urbanizacji w aspekcie przemian w relacja miasto – wieś ostatnich lat nie są porównywalne z europejskimi rozwiązaniami, które dysponowały nowoczesnymi systemami gospodarki przestrzennej, planowaniem przestrzennym, permanentnie doskonalonym oraz systemem polityczno-gospodarczym opartym na demokratycznych przemianach w ścisłym związku z partycypacją społeczną. Niekorzystną sytuację pogłębia system ustawodawczy, w którym „W roku 2007, urbanista został pozbawiony znaczenia w procesach kształtowania miast, może być doradcą lokalnego polityka lub pomocnikiem dewelopera i inwestora. Jego kwalifikacje mogą być wysokie, ale większość terenów polskich miast jest pozbawionych planów przestrzennych, gdyż stwarza to lokalnym działaczom i inwestorom pole swo- Müller-Bussmann Wuppertal 2005. 10 Sieverts T., Koch M., Stein U., Steinbusch M., Zwischenstadt – In- zwischenstadt? Entdecken, Begreifen,Verände.Wuppertal; Műller und Busmann 2005. 11 www.verwaltung.uni-wuppertal.de/forschung/2002/Fb10/ Koch05.htm 12 Caruso G., Peri-urbanisation: the situation in Europe;Report for DATAR. Ministre de l’Amangement du Territoire et de l’Environnement, France 2001. 13 Hall P., Cities of Tommorrow. Blackwell, London 1996. 14 Rozprzestrzeniający się obszar graniczny miasta. 15 Bourne L., Reinventing the suburbs: old myth and realities; Contemporary Perspectives of sburbanization. Progress in Planning; London 1996. 24 16 Sierszuła Z., Projekt raportu mieszkalnictwo i urbanizacja w Polsce dla Warszawskiego Biura Programu Narodów Zjednoczonych. Departament Polityki Miejskiej i Rewitalizacji, Ministerstwo Budownictwa; Warszawa 2007. 17 Wg badań Petera Newmana i Jeffa Kenworthy’ego: „globalna średnia gęstość zaludnienia 14,7 os./ha jest wyrażona 10 870 km przejazdów samochodem na osobę w USA, przy gęstości 49,9os./ha w Europie – 4519 km/osobę, przy gęstości 163,9 os./ha w rozwijających się krajach Azji – 1487 km/osobę).” suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich bodnego działania, nieskrępowanego ani planami, ani zasadami racjonalnej urbanistyki. To wyjaśnia, dlaczego rola planisty przestrzennego utraciła znaczenie18. Suburbanizacja w Polsce jest identyfikowana z urbanizacją terenów zewnętrznych miasta poza jego granicami. Wiąże się z niekorzystnym procesem rozprzestrzeniania się struktury miasta, a także z nadmierną, niekontrolowaną urbanizacją jednostek osadnictwa wiejskiego znajdujących się w strefie określonej dogodną dostępnością komunikacyjną, a przede wszystkim z korzystną podażą nieruchomości. Proces ten jest wynikiem gwałtownych przemian lat dziewięćdziesiątych, implikujących istotne zmiany w modelu konsumpcji. Chaotyczny kształt tego procesu wpływa na degradację wartości krajobrazu wiejskiego, utratę tożsamości kulturowej, pogłębienie zróżnicowania społecznego, utratę więzi społecznych w sferze behawioralnych uwarunkowań. Postrzeganie negatywnych skutków oddziaływania tego procesu, a także poszukiwanie istotnych rozwiązań dla jego skutecznej kontroli w aspekcie planistycznych rozwiązań stanowi istotne wyzwanie dla samorządów terytorialnych. Polityka przestrzenna Unii Europejskiej propaguje model policentryczny, zrównoważonego systemu miejskiego uwzględniającego partnerstwo pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi. Założenia tej polityki obejmują trzy opcje w zakresie wzmacniania partnerstwa miasto – wieś19: − Wspieranie i utrzymywanie podstawowego programu usług i transportu publicznego w małych i średnich miastach, zwłaszcza na podupadających obszarach wiejskich. − Promowanie współpracy pomiędzy miastami i ich wiejskim otoczeniem mające na celu wzmocnienie regionów funkcjonalnych. − Włączenie obszarów wiejskich otaczających duże miasta do strategii rozwoju przestrzennego regionów miejskich, zmierzających do skuteczności planowania przestrzennego z uwzględnieniem jakości życia w otoczeniu miast. Koncepcje wspólnej polityki przestrzennej krajów Unii Europejskiej zawarte w dokumencie European Spatial Development Perspective – ESDP w rozdziale Regiony i partnerstwo miejsko-wiejskie (Regions and Urban-Rural Partnership) zawierają koncepcje rozwoju oparte na zasadach partnerstwa. Koncepcje tak ukształtowane przyczynią się do właściwej redystrybucji korzyści uzyskiwanych w strefach dynamicznego wzrostu ośrodków miejskich na ich zaplecze wiejskie. 18 Sierszuła Z., Projekt raportu mieszkalnictwo i urbanizacja w Polsce dla Warszawskiego Biura Programu Narodów Zjednoczonych. Departament Polityki Miejskiej i Rewitalizacji, Ministerstwo Budownictwa; Warszawa 2007. 19 Study Programme on European Spatial Planning. Conclusions and Recommendations. Nordregio Report 2000. Rozwój partnerstwa miejsko-wiejskiego wymaga przezwyciężenia szeregu problemów i nieprawidłowości; należą do nich20: − Rywalizacja pomiędzy lokalnymi władzami w walce o przyciąganie inwestorów, powodująca często dublowanie inwestycji, zwłaszcza w zakresie infrastruktury; − Rywalizacja pomiędzy organizacjami gospodarczymi. np. pomiędzy deweloperami zainwestowania miejskiego i przedsiębiorcami związanymi z rolnictwem. − Cząstkowe lub wybiórcze traktowanie problemów połączone z brakiem całościowego myślenia i planowania, sprzeczne z założeniami zrównoważonego rozwoju. − Pojawianie się problemów środowiskowych (przeciążenie systemu transportowego, wyczerpywanie się zasobów naturalnych itp.). − Niedostateczny nacisk na właściwe wykorzystanie zasobów miejscowych na obszarach wiejskich. Stosowanie zasad partnerstwa wyznaczonych w dokumencie ESDP jest postrzegane w Polsce głównie, z niewielkimi wyjątkami, w założeniach merytorycznych wielopoziomowego planowania przestrzennego. 2.3. Urbanizacja wsi Kierunek migracji w relacjach wieś – miasto na skutek istotnych zmian związanych ze strukturą demograficzną i społeczną uległ zmianie. Chociaż proces rozprzestrzeniania się miast obserwuje się od kilkudziesięciu lat, jego nasilenie obecnie przybiera bardziej intensywne formy. Suburbanizacja nie jest już procesem migracji warstw społecznych o niższym statusie materialnym, lecz migracją bogatszego społeczeństwa. Migracje tego typu są intensywniejsze w kształtujących się obszarach metropolitalnych, w których przeobrażenia struktury społecznej są bardziej wyraziste. Zmiany społeczno-przestrzennych zachowań mieszkańców dużych aglomeracji implikują proces urbanizacji obszarów bezpośrednio związanych ze strukturą miasta oraz w jednostkach osadniczych przestrzeni wiejskiej. Dynamikę rozwoju urbanizacji wsi przyśpieszył rozwój motoryzacji powodujący większą mobilność mieszkańców. Istniejące dogodne powiązania komunikacyjne stanowiły i stanowią kierunki rozwoju ekspansji miasta. Modernizacja podstawowych elementów infrastruktury transportu zmieniła czynnik dostępności komunikacyjnej wyrażony sprzyjającymi parametrami izochrony dojazdu. Kierunki suburbanizacji określane w planach rozwoju miast jako przewidywany i planowany rozwój miasta ukierunkowany na bieguny polaryzacji układu przestrzennego nie zrealizował się w pełni. Brak modernizacji sieci komunikacyjnej miast stanowił często utrudnienia w kształtowaniu ruchu komunikacyjnego w ustalonych kierunkach. Dynamika rozwoju migracji znalazła wyraz w kierunkach zupełnie nieprzewidywalnych. Obecny rozwój motoryzacji i skuteczna eliminacja środków masowego transportu wymaga w dalszych kon20 Baranowski A., Koncepcja Partnerstwa Miasto-Wieś. Wydział Architek- tury Politechniki Gdańskiej; Gdańsk 2002. 25 cepcjach rozwoju obszarów suburbanizacji, zwłaszcza w kształtujących się regionach metropolitalnych istotnych zmian umożliwiających eliminację wzrastającego procesu emisji zanieczyszczeń. Wpływ infrastruktury transportu w układzie powiązań funkcjonalno-przestrzennych pomiędzy miastem a jednostkami sieci osadniczej do niego przylegających decyduje o dynamice procesu suburbanizacji. W tym procesie peryferyjne otoczenie miasta staje się nową strefą rozwoju miasta, w którym znaczenie centrum uległo deprecjacji. Wzrost popytu na rozwój funkcji osiedleńczej w obszarach wiejskiej przestrzeni w najbliższych dekadach lat, pomimo niekorzystnych uwarunkowań demograficznych, będzie się nasilał. Istotną przyczyną jest wzrost mobilności opartej na rozwoju motoryzacji. Obserwowane w Europie formy periurbanizacji – kształtowania enklaw w sieci osadniczej tworzących własne centrum – będą determinować rozwój powiązań transportowych pomiędzy nowymi ośrodkami polaryzacji osadnictwa charakteryzującymi się najwyższym tempem wzrostu. Rozproszenie ludzi i wzrost aktywności gospodarczej przyczyni się do wzrostu wewnątrzregionalnej mobilności. Rozprzestrzenianie się miast utożsamiane jest z pogarszającymi się warunkami życia w mieście, wzrostem ceny miejskich gruntów, rozwojem mobilności i niewydajnego transportu publicznego. Próby ograniczania tego trendu próbuje się zastosować w wielu europejskich ośrodkach poprzez gentryfikację śródmieść, rewitalizację obszarów miasta. Podjęte działania wpłyną na wstrzymanie degradacji śródmieść, ale czy przyczynią się do ograniczenia ich depopulacji? Realnym przeciwdziałaniem spontaniczności procesu suburbanizacji jest poszukiwanie rozwiązań opartych na integracji planowania przestrzennego z planowaniem optymalnie funkcjonującego transportu. Określanie obszarów codziennej mobilności w modelach układu stref dostępno- mała wieś przekształcona w miasto ści komunikacyjnej w obszarach oddziaływania dużych miast pozwala na diagnozowanie procesu suburbaniazacji i jego wpływu na kształt przestrzennych przemian w sieci osadniczej. Badania w niektórych krajach (Wielka Brytania) wskazują na funkcjonowanie w zakresie oddziaływania dużego miasta czterech stref wyznaczonych izochroną dostępności komunikacyjnej. Strefa 1 charakteryzuje się 0,5-godzinną izochroną i obejmuje zasięgiem linearny rozwój suburbanizacji wzdłuż osi komunikacji, tereny wchłonięte przez miasto wsi, historycznie ukształtowane wsie objęte suburbanizacją, i wsie przekształcane w miasto. Charakterystyczną cechą strefy 1 jest funkcjonowanie w jej zasięgu zielonego pasa, obszarów ściśle kontrolowanych, zawierających tereny kultury agrarnej i rekreacji. Strefa 2 charakteryzuje się 1-godzinną izochroną i obejmuje zasięgiem wsie z historycznym rdzeniem objęte suburbanizacją, nowo powstałe jednostki osadnictwa (periurbanizacja). Strefa 3 charakteryzuje się 1,5-godzinną izochroną i obejmuje zasięgiem wsie aktywne rolniczo. Strefa 4 charakteryzuje się 2-godzinną izochroną i obejmuje zasięgiem wsie o dominującej funkcji rekreacyjnej i zanikające w strukturze osadniczej wsie. Wszystkie strefy przenikają infrastrukturalne linie układu komunikacyjnego. Dynamika procesu suburbanizacji jest największa na granicy przenikania się strefy 1 i 2. Konfliktogenność, której wyrazem jest spontaniczne tworzenie w strukturze wsi enklaw zabudowy mieszkaniowej kształtowanych wyłącznie przez inwestora bez całościowych koncepcji rozwoju przestrzennego, będzie się wzmagać. Przesunięcia w strukturze funkcjonalnej wsi w kierunku nowych funkcji podporządkowują zmianom izochrona dojazdu 0,5 godz. obszar suburbanizacji wieś objęta suburbanizacją z historycznym rdzeniem izochrona dojazdu 1 godz. izochrona dojazdu 1,5 godz. droga klasy ‘A’ izochrona dojazdu 2 godz. obszar dużego miasta lub konurbacji zielony pas – gospodarstwa rolnicze i rekreacja – rozwój ściśle kontrolowany zanikająca wieś znacznie oddalona wieś wieś objęta suburbanizacją z historycznym rdzeniem linearny rozwój suburbanizacji droga klasy ‘B’ droga klasy ‘B’ droga klasy ‘A’ Niekontrolowane rozprzestrzenianie się terenów zurbanizowanych – rozwój suburbanizacji Strefa 1 wieś rekreacyjna (drugi dom) Strefa 2 Strefa 3 Strefa 4 Rys. 2.3-1 Strefy suburbanizacji. [LC wg Waugh D. Geography, an integrated approach, Nelson 1995.] 26 suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich Fot. 2.3-1 Urbanizacja wsi Przecław. [CS] Fot. 2.3-2 Urbanizacja wsi Mierzyn. [CS] Fot. 2.3-3 Dezintegracja przestrzenna wsi Mierzyn. [CS] 27 Fot. 2.4-1 Nowa miejscowość w strefie Londynu – New Ash Green. Źródło: Parish Council Hall NAG. działalność gospodarczą jej mieszkańców w kierunku kategorii usług. Zanikają związki z kulturą agrarną, których oddziaływanie zostało przesunięte na odległe peryferia jednostek osadniczych. Istotnym zmianom ulega fizjonomia krajobrazu wsi podmiejskiej przekształcającej się w krajobraz przedmieścia. Najbardziej istotnym problemem jest dezintegracja przestrzenna wzmagająca poczucie braku ładu przestrzennego. Bezsilność lokalnych władz samorządowych, czasem także przyzwolenie, wobec spontanicznego rozwoju przekształceń wymaga zmian w sposobie interpretacji przestrzeni podmiejskiej i jej zarządzania w aspekcie zrównoważonego rozwoju. Proces urbanizacji wsi przebiegający w sposób kontrolowany pozwala na kreowanie innego wizerunku wsi, nie tylko postrzeganego w negatywnych aspektach. 2.4. Zakładanie nowych miast Bardzo często pojęcia stosowane w literaturze przedmiotu znajdują zróżnicowaną wykładnię w stosowanych przez specjalistów interpretacjach. Równolegle do stosowanych 28 pojęć suburbanizacji (suburbanisation) i kontrurbanizacji (counter-urbanisation), wiążących się bardziej z procesem rozprzestrzeniania się miast, często stosowane jest określenie periurbanizacja (periubanisation, periphery urbanisation) znajdujące zastosowanie w szerszym kontekście procesu rozprzestrzeniania. Periurbanizacja stosunkowo rzadko jest stosowana w angielskojęzycznej literaturze. W ujęciu etymologicznym źródła należy szukać we francuskojęzycznej literaturze przedmiotu – périurbain jako obszary ruralne znajdujące się w większej odległości od miasta w odróżnieniu od obszarów suburbanizacji – suburbain, rurban. Proces, który charakteryzuje periurbanizację, ze względu na specyfikę był wcześniej utożsamiany z pojęciem rurbanizacji (rurbanisation). Dla czytelności właściwego postrzegania różnicy między periurbanizacją a suburbanizacją Halleux stosuje środek komunikacji jako kryterium dostępności, podkreślając, że w obszarach suburbanizacji środki transportu publicznego pełnią bardziej efektywną rolę w odróżnieniu od obszarów periurbanizacji, dla których środki indywidualnej komunikacji (samochód) stanowią podstawowe kryterium. suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich Periurbanizacja jako proces przekształceń obszarów wiejskich w aspekcie zmian jakości życia w sensie przeniesienia charakteru życia miejskiego w wiejskie otoczenie odzwierciedla w swoich spostrzeżeniach Dézert21: „Krajobraz rolniczy ulega niewielkim zmianom… lecz demografia, budownictwo mieszkaniowe są modyfikowane napływającą ludnością z miasta zmieniającą w procesie urbanizacji jakość życia wiejskiego”. Wielu autorów podkreśla, że konsekwencją dynamicznego rozwoju procesu periurbanizacji i rurbanizacji są nowe miasta, które pełnią istotną rolę dla policentrycznego układu dużych miast i aglomeracji. Procesy urbanizacji, suburbanizacji i periurbanizacji nie noszą cech o charakterze sekwencjonalnego rozwoju. Kształtowanie nowych jednostek w układzie osadniczym w strefie dużych miast stanowiło istotny rodzaj przemian w obszarach peryferyjnych aglomeracji europejskich zapoczątkowany w latach sześćdziesiątych określanych często jako jednostki satelitarne (w Anglii od 1966 roku powstało 21 takich jednostek, szczególnie w obszarze przyległym do zielonego pasa Londynu, we Francji od 1960 r. 6 jednostek osadniczych, w Holandii 12 jednostek od 1970 r. w obszarze metropolitalnym Randstad). Powstawanie nowych jednostek osadniczych wiąże się ze specyfiką poszczególnych krajów i często stanowi sprzyjającą alternatywę dla budownictwa mieszkaniowego o charakterze socjalnym realizowanym w atrakcyjnym środowisku wiejskich obszarów z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju. 21 Dézert A., Meton A., Steinberg J., La Périurbanisation en France, SE- DES, Paris 1991. New Ash Green jako pierwsza miejscowość realizowana na zasadach budowy wsi na tzw. nowym korzeniu stanowiła modelowy przykład realizacji finansowanej ze środków prywatnych z nieznacznym udziałem środków publicznych. Miejsce lokalizacji wyznaczono ostatecznie w pobliżu miejscowości Ash w Hrabstwie Kent, poza obszarem Zielonego Pasa w odległości 40 km od Londynu. Unikatowy charakter projektu obejmujący nie tylko koncepcję urbanistyczną, lecz także architektoniczną, łącznie projektami wnętrz, obejmował szeroki udział zaangażowania społecznego znajdującego wyraz w procesie projektowania, realizacji i zarządzania. Obszar New Ash Green obejmuje 172 ha i jest zamieszkiwany przez 5500 mieszkańców reprezentujących klasę średnią. Koncepcja urbanistyczna zawiera organiczny układ zabudowy mieszkaniowej wpisanej w kontekst istniejącego środowiska przyrodniczego. Poszczególne jednostki mieszkaniowe zostały oddzielone funkcjonalnie zielenią wysoką, zachowując ich intymność i charakterystyczną tożsamość miejsca. New Ash Green zostało wyróżnione jako jedno z najbardziej interesujących rozwiązań niekonwencjonalnego rozwoju prywatnego zespołu mieszkaniowego w Europie22. Realizacja projektu poprzez właściwy udział społeczny, zaangażowanie mieszkańców w system zarządzania stanowi wyjątkowy przykład rozwiązań budownictwa mieszkaniowego w Wielkiej Brytanii. 22 Horticulture Week, 1997. 29 30 przestrzeń jakości życia 3. przestrzeń jakości życia Nowa jakość życia jest czynnikiem napędzającym rozwój stref podmiejskich. Poszukiwanie lepszego miejsca zamieszkania za mniejsze pieniądze, ucieczka od niekorzystnych zjawisk związanych z gęstością zaludnienia, intensywnością zabudowy i wreszcie – pragnienie posiadania na własność choć skrawka ziemi, stoją na pierwszym planie decyzji o osiedleniu się poza miastem. Ocena jakości życia za pomocą wskaźników jest prowadzona od lat przez ekonomistów i socjologów. Jakość tę opisują wskaźniki syntetyczne i symptomatyczne, dotyczące m.in. warunków indywidualnych wyborów zachowań konsumpcyjnych, warunków pracy, warunków ekologicznych, rozmiarów czasu wolnego i sposobów ich zagospodarowania, organizacji życia społecznego. W wymiarze lokalizacji poziom życia wiąże się z: – jakością i standardem mieszkania; – jakością środowiska zamieszkania; – dostępnością i różnorodnością miejsc pracy (rodzaj, dywersyfikacja zarobków); – podażą elementów infrastruktury społecznej i usług (np.: sklep, szkoła, przychodnia), dostępnością usług kultury, miejsc rekreacji itp. Samuelson P., Nordhaus W., Ekonomia, PWN 2000; Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 1999; Kuciński K., Geografia ekonomiczna, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2000; Domański R., Zasady geografii społeczno-ekonomicznej, PWN, Warszawa-Poznań 2001; Urban Audit, Towards the Benchmarking of Quality of Life in 58 European Cities; Office For Official Publications of the European Communities, Luxemburg 2000 (www. inforegio.cec.int/urban/audit). Przestrzeń jakości życia to zarówno obecność na miejscu jak i łatwy dostęp do odpowiednich elementów w strukturze funkcjonalno-przestrzennej miejscowości czy osiedla (urbanistyka), a także standard i estetyka samych obiektów (architektura) oraz gwarancja zrównoważonego rozwoju i trwałości tych czynników (planowanie przestrzenne). Aby móc skutecznie kształtować wysokiej jakości przestrzeń i zapewnić ład przestrzenny, konieczne jest opracowanie zestawu wskaźników. Dzięki temu w sposób czytelny można komunikować zarówno potrzeby, jak i oceniać wyniki podejmowanych działań. Wskaźniki pozwalają na porównania, są skutecznym narzędziem w planowaniu i programowaniu rozwoju oraz zarządzaniu środkami gminnymi. Proponowany system oceny jakości zagospodarowania przestrzennego oparty jest na zasadach rozwoju zrównoważonego oraz praktyce dobrego projektowania jednostek osadniczych. 3.1. Jakość zagospodarowania przestrzennego w kontekście rozwoju zrównoważonego Planowanie rozwoju jest ściśle związane z projektowaniem przestrzeni o konkretnych cechach, od których zależy ostateczny i obserwowany wpływ planowania na życie mieszkańców. Unia Europejska w ostatnim dziesię31 Wpływ na rozwój zrównoważony Planowanie rozwoju Zawarte w planach i strategiach rozwoju priorytety rozwojowe, plany inwestycji publicznych, założenia polityki wspierania przedsięwzięć prywatnych, założenia polityki edukacyjnej, czyli kształtowania zachowań mieszkańców mają wpływ na: − wielkość szkodliwych emisji do środowiska, − wykorzystanie zasobów naturalnych. Planowanie przestrzenne Ustalenia studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określające wielkość zasobów środowiska naturalnego (pól, lasów, wód powierzchniowych), mają wpływ na: − wielkość naturalnych środków utrzymania i regeneracji środowiska, − sprawność działania naturalnych systemów chłodzenia. Urbanistyka Usytuowanie budynków i ulic względem stron świata, naturalnych ruchów powietrza, komponowanie terenów zielonych i wód mają wpływ na: − odczuwanie uciążliwości upałów przez mieszkańców i środowisko przyrodnicze, − skuteczność działania naturalnych systemów chłodzenia. Architektura Stosowanie technologii, konstrukcji i form architektonicznych ma wpływ na: − wielkość szkodliwych emisji do środowiska, − wykorzystanie naturalnych źródeł energii. Tab. 3.1-1 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na ocieplenie klimatu. [AZ na podst.: Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007.] Wpływ na rozwój zrównoważony Planowanie rozwoju Zawarte w planach i strategiach rozwoju: priorytety rozwojowe, plany inwestycji publicznych, projekty działań organizacyjnych mają wpływ na: − wielkość konsumpcji, − jakość wody, − ogólną wielkość zasobów wód. Planowanie przestrzenne Ustalenia studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określające wielkość zasobów środowiska naturalnego mają wpływ na: − skuteczność naturalnego systemu utrzymania jakości wody, − wielkość i jakość zasobów wody. Urbanistyka Lokalizacja urządzeń infrastruktury technicznej, zagospodarowanie terenu mają wpływ na: − wielkość zanieczyszczeń wód podziemnych i powierzchniowych, − zdolność absorbowania i kumulacji wód opadowych. Architektura Stosowanie rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych ma wpływ na: − wielkość konsumpcji wody, − jakość konsumowanej wody, − stopień zanieczyszczenia ścieków. Tab. 3.1-2 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na zasoby wód podziemnych i powierzchniowych. [AZ na podst.: Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007] cioleciu podjęła prace na rzecz szerszego zaangażowania projektowania urbanistycznego w planowanie rozwoju i promocji znaczenia tego projektowania dla tworzenia podstaw rozwoju zrównoważonego. Charakter zrównoważonego rozwoju określają trzy aspekty: − struktura (cecha zrównoważoności), czyli konieczność utrzymywania właściwych proporcji międzysektorowych, zrównoważenie między potrzebami rozwojowymi a potrzebą ochrony środowiska i jego zasobów; − czas (cecha trwałości) realizacji celu przetrwania; − tworzenie rezerw i bodźców do dalszego rozwoju (cecha samopodtrzymywania rozwoju) w wyniku poszanowania zasobów (kapitału naturalnego). Urbanizacja wsi podmiejskich doskonale ilustruje znaczenie stosowania zasad zrównoważonego rozwoju. Efekty Council for European Urbanism (www.ceunet.org), deklaracje z Brugge (2003) i z Visieu (2004), karta sztokholmska (2004) http://www.ceunet.org/ charter.htm; Karta Nowego Urbanizmu, http://www.cnu.org/sites/files/Charter.pdf Borys T., Jak budować program ekorozwoju informacje ogólne, Agenda 21 tom I; Warszawa – Jelenia Góra 1998. 32 nadmiernej i nieracjonalnej konsumpcji podstawowego zasobu, jakim jest niezabudowany grunt, widoczne są już po stosunkowo krótkim okresie 10 lat. W szczególnie drastycznych przypadkach chaotycznego i homogenicznego zagospodarowania wysokiej intensywności okres ten jest znacznie krótszy. Niszczenie środowiska kojarzone jest zwykle z intensywną działalnością przemysłową. Działanie przeciw naturze, burzenie jej naturalnych źródeł regeneracji, nawet w tak z pozoru nieszkodliwy sposób, jakim jest budowa domu, rodzi trudne do odwrócenia, a nawet zatrzymania skutki. Tymczasem sposób kształtowania zagospodarowania przestrzennego na każdym stopniu ogólności ma wpływ na możliwość rozwoju zrównoważonego, na redukcję negatywnego wpływu zmian klimatycznych na jakość życia. Zmiany klimatyczne wywołują takie niekorzystne dla dalszego rozwoju zjawiska, jak: ocieplenie, zmniejszenie się zasobów i obniżenie jakości Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities, Town and Country Planning Association, Londyn 2007. przestrzeń jakości życia Wpływ na rozwój zrównoważony Planowanie rozwoju Zawarte w planach i strategiach rozwoju: priorytety rozwojowe, plany inwestycji publicznych mają wpływ na: − podatność terenów na klęski wywołane gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi, − wybór metod i środków zapobiegania klęskom żywiołowym. Planowanie przestrzenne Ustalenia studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określające wielkość zasobów środowiska naturalnego mają wpływ na: − wielkość i sprawność naturalnych systemów ochrony, − naturalną podatność terenów na klęski wywołane gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi, − możliwości zastosowania zabezpieczeń technicznych. Urbanistyka Lokalizacja urządzeń infrastruktury technicznej (w tym kanalizacji burzowej), sposób zagospodarowania terenu mają wpływ na: − podatność terenów na klęski wywołane gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi, − możliwości zastosowania technicznych zabezpieczeń przed klęskami żywiołowymi. Architektura Stosowanie rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych: posadowienie budynku, izolacje, systemy odprowadzenia wody z posesji, powierzchnie wybrukowane i zielone mają wpływ na: − zabezpieczenie budynków i budowli przed klęskami żywiołowymi, − wielkość zniszczeń w wypadku ulew czy powodzi. Tab. 3.1-3 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na wrażliwość na klęski żywiołowe. [AZ na podst.: Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007.] Wpływ na rozwój zrównoważony planowanie rozwoju Zawarte w planach i strategiach rozwoju: plany inwestycji publicznych, projekty działań organizacyjnych mają wpływ na: − stopień ochrony gruntów, − monitorowanie jakości gruntów. planowanie przestrzenne Ustalenia studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określające wielkość zasobów środowiska naturalnego mają wpływ na: − podatność gleb na zmiany warunków klimatycznych, − wielkość zasobów gruntów chronionych oraz przeznaczonych pod zabudowę. urbanistyka Lokalizacja urządzeń infrastruktury technicznej oraz zagospodarowanie terenu ma wpływ na: − stopień zagrożenia gruntów erozją, − skuteczność naturalnych systemów ochrony gleb. architektura Architektura budynków i krajobrazu: dobór roślin i ich kompozycja przy zagospodarowaniu terenu, rozwiązania konstrukcyjne i technologiczne w budynkach mają wpływ na: podatność na zmiany warunków gruntowych. Tab. 3.1-4 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na jakość gruntów. [AZ na podst.: Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007] wód, częstsze występowanie klęsk żywiołowych i gwałtownych zjawisk atmosferycznych oraz obniżenie jakości gruntów. Ocieplenie klimatu jest odczuwalne w czasie krótszym niż życie jednego pokolenia. Jest obserwowalne nawet bez konieczności wykonywania żmudnych pomiarów i ma wpływ na jakość życia poprzez: − zagrożenie zdrowia i życia ludzi wywołane nieprzystosowaniem do coraz częściej notowanych ekstremalnie wysokich temperatur; − obniżenie efektywności pracy ze względu na awaryjność urządzeń oraz złe samopoczucie pracowników wywołane nieprzystosowaniem do coraz częściej notowanych ekstremalnie wysokich temperatur; − zaburzenie naturalnych procesów utrzymujących równowagę w przyrodzie, np. ciepłe zimy umożliwiają przetrwanie większej liczby szkodników; − wzrost zagrożenia pożarami; − zmiany w strukturze przyrodniczej środowiska życia wywołane procesami przystosowawczymi w ekosystemach: rośliny i zwierzęta reagują na ocieplenie; − większą liczbę dni w roku z możliwością spędzania czasu na świeżym powietrzu. Nieprawidłowa gospodarka zasobami jest źródłem problemów ze stosunkami gruntowo-wodnymi, a tym samym wpływa na jakość wód podziemnych. Jest to związane zarówno z wprowadzaniem zanieczyszczeń do gleb i wód, jak i zaburzeniem naturalnych systemów regeneracji. Kurczące się zasoby wody pitnej i do celów użytkowych oraz jej zła jakość to bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia ludzi. Obniżanie się lustra wód gruntowych powoduje zmiany w ekosystemach oraz wysuszanie gleb. Ma to bezpośrednie przełożenie między innymi na nośność gruntów oraz wielkość zasobów dostępnych pod zabudowę. Zmiany klimatyczne zaowocowały, częstszym niż w minionych wiekach, występowaniem klęsk żywiołowych i gwałtownych zjawisk atmosferycznych. Życie, zdrowie i mienie ludzi jest wystawiane na próbę, np. podczas powodzi po długich ulewnych deszczach, pożarów po prze33 dłużających się suszach i upałach. Efektem ubocznym katastrof naturalnych jest zanieczyszczenie środowiska wywołane niekontrolowanymi emisjami. Ostatnim z negatywnych efektów zmian klimatycznych wywołanych działaniami sprzecznymi z zasadami zrównoważonego rozwoju jest obniżanie się jakości gruntów. Przesuszenie oraz gwałtowne zjawiska atmosferyczne, takie jak wichury, burze czy ulewne deszcze powodują osuwanie się gruntów, erozję oraz utratę nośności. Rozwój zrównoważony jest zjawiskiem obserwowalnym. Łatwo i w miarę szybko można zauważyć efekty działań sprzecznych z jego zasadami. Jednak zaniechania działań widać dopiero w dalszej perspektywie. Podobnie pozytywne wyniki powstają w długim czasie są i pojawiają się stopniowo, a więc nie są efektowne. Zanim okaże się, czy jest to świadoma polityka przyczyniająca się do stałego zwiększania jakości życia, czy zaniedbanie prowadzące do nawarstwiania się problemów, upływa dużo czasu. Zagospodarowanie przestrzenne jest zjawiskiem trwałym, bardzo trudnym i kosztownym do odwrócenia. Jednocześnie silnie oddziaływa na jakość życia. Kształtowanie wysokiej jakości przestrzeni znajduje się obecnie w kręgu prac Unii Europejskiej. Grupa robocza ekspertów UE precyzuje, iż pierwszym i podstawowym celem rozwojowym powinno być wykorzystanie istniejących zasobów w celu ograniczenia konieczności zagospodarowywania nowych obszarów, czyli regeneracja, rewitalizacja terenów zabudowanych. Racjonalna gospodarka zasobami powiązana jest z zachowaniami konsumpcyjnymi mieszkańców oraz z ich stylem życia. One także są uzależnione od elementów przestrzennych, takich jak lokalizacja usług czy możliwość korzystania z transportu ekologicznego, poruszając się w sprawach codziennych. Ciągłość struktur zielonych i przestrzeni publicznych, wielofunkcyjne zagospodarowanie o odpowiedniej dla charakteru miejsca intensywności, hierarchiczny lecz sieciowy układ ulic, dobra dostępność szeroko pojętych usług ogólnomiejskich mają sprzyjać nie tylko uwolnieniu mieszkańców od konieczności korzystania z samochodu osobowego w życiu codziennym, ale i rozwojowi kontaktów międzyludzkich, zaangażowaniu społecznemu w sprawy lokalne. Urbaniści zwracają uwagę na kwestie czerpania i wykorzystywania dla współczesnych potrzeb dziedzictwa kulturowego oraz na jakość architektury – w sensie estetycznym oraz technologicznym. Owe wytyczne projektowe, propozycje standardów minimalnych i maksymalnych dotyczą zarówno inwestycji komercyjnych, jak i tych niskokosztowych, skierowanych do uboższych warstw społecznych. Niewątpliwie w przypadku dynamicznego rozwoju stref podmiejskich mówimy o urbanizacji zarówno społecznej Urban Design For Sustainability Final Report of the Working Group on Urban Design for Sustainability to the European Union Expert Group on the Urban Environment 23 January 2004, http://ec.europa.eu/environment/urban/pdf/0404final_report.pdf. 34 (liczba ludności napływowej przewyższa liczbę rdzennych, osadzonych w tradycji rolniczej, mieszkańców), jak i przestrzennej. Opierając się na teorii projektowania urbanistycznego, typologii opracowanej przez ideologów „inteligentnego wzrostu” i nowego urbanizmu oraz brytyjskiej praktyki „dobrego projektowania”, opracowano zestaw wskaźników, które pozwolą ocenić sytuację poszczególnych miejscowości. Metodę oznaczania jakości zagospodarowania, stosowaną od początku wieku XXI w Stanach Zjednoczonych, opracowano przy współpracy Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska i Kongresu Nowego Urbanizmu. Po zidentyfikowaniu problemów związanych z rozwojem przestrzennym, z dynamiką procesów zagospodarowywania nowych terenów, z ewolucją determinant poziomu życia, okazało się, że konieczne jest sprecyzowanie mierników jakości przestrzeni życiowej. Sama metoda daje jedynie wytyczne, każda z jednostek prowadzących ocenę sporządza własną listę wskaźników i kryteria oceny dostosowane do indywidualnej sytuacji. Stąd jest możliwe zaczerpnięcie z dorobku amerykańskich urbanistów i przetłumaczenie ich na warunki europejskie, polskie. Celem opracowania autorskiej matrycy oceny rozwoju miejscowości jest określenie jakości zagospodarowania przestrzennego. Wskaźniki zestawiono w czterech grupach: – uprawnienia i spójność planowania, – racjonalne gospodarowanie zasobami, – tożsamość lokalna i wizerunek, – funkcjonalność i dostępność. Dotyczą one wszystkich poziomów działalności inwestycyjnej od zarządzania i planowania przestrzennego po Na podstawie: Towards an Urban Renaissance, Final Report of the Urban Task Force Chaired by Lord Rogers of Riverside, Int Thomson Publishing Services; Wielka Brytania 1999, s .66; Czarnecki Wł., Planowanie miast i osiedli, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962; Domański Ryszard, „Podstawy planowania przestrzennego”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989; Chmielewski J. M., Teoria urbanistyki, wybrane zagadnienia; Politechnika Warszawska, Warszawa 1996; Design for living Bexley’s residential design guide – Local Development Framework Supplementary Planning Document, 21.01.2006; Strategic Planning And Regeneration Department Bexley, www. bexley.gov.uk; The Edinburgh Standards for Urban Design, The city of Edinburgh Council, www.cabe.org.uk; Cuesta Rafael, Cliff Moughtin, Christine Sarris and Paola Signoretta; Urban Design: Method And Techniques, Fowl Press is an imprint of Elscvicr 2004. Duany&Plater-Zyberk Company, Municipal Code Corporation; Smart Code – a Comprehens ive Form-Based Planning Ordinance V.6,5, wiosna 2005; Duany Andrés, William Wright, Sandy Sorlien, Laura Hall, Mike Watkins, Daniel Slone, Gustavo Sanchez Hugalde, Rachel Merson, Smart Code Manuals, New Urban Publications Inc., www.newurbannews.com, ISBN 0-9745021-1-1, Steuteville Robert, The New Urbanism: An alternative to modern, automobile-oriented planning and development, New Urban News, 8 lipca 2004; Aurbach Laurence, TND Design Rating Standards Version 2.2, wrzesień 2005, http://www.tndtownpaper.com/images/TND_Design_Rating_Standards_2.2.pdf; Fleissig Will, Vickie Jacobsen in Collaboration with the Congress for New Urbanism and the U.S. Environmental Protection Agency, Smart Scorecard For Development Projects, January 2002, http://www.epa.gov/dced/scorecards/Scorecard_expfleissigjacobsen.pdf; Rob Krier: Town Spaces, Contemporary Interpretations in Traditional Urbanism, Krier – Kohl – Architects, Birkhäuser Verlag, Basel, 2003. The value handbook – Getting the most from your building and spaces, CABE, Londyn 2006; The Cost of Bad Design, CABE, Londyn 2006; www.cabe.org.uk. Fleissig Will, Vickie Jacobsen in Collaboration with the Congress for New Urbanism and the U.S. Environmental Protection Agency, Smart Scorecard For Development Projects, January 2002, http://www.epa.gov/dced/scorecards/ Scorecard_expfleissigjacobsen.pdf. przestrzeń jakości życia Cel jakościowy Miernik Wskaźnik Przykładowa skala powyżej 50% i wzrost w ostatnich latach 3 powyżej 50% 2 wzrost w ostatnich latach 1 liczba lokalnych organizacji i stowarzyszeń zajmujących się sprawami lokalnymi każde zarejestrowane stowarzyszenie lub organizacja sąsiedzka 1 liczba prywatnych stron i forów internetowych wyłącznie na temat miejscowości każda strona internetowa lub forum prywatne dedykowane wyłącznie sprawom danej miejscowości 1 podział mandatów odzwierciedla rzeczywistą strukturę ludności 1 jest reprezentant ludności rdzennej 1 jest reprezentant ludności napływowej 1 regularnie co roku 3 regularnie co kadencję 2 przy okazji opracowania dokumentów planistycznych 1 frekwencja w wyborach samorządowych w ostatnich 10 latach zaangażowanie mieszkańców w sprawy rozwoju miejscowości wiarygodna wiedza samorządu na temat potrzeb i oczekiwań rozwojowych mieszkańców reprezentatywny skład społeczny rady gminy bezpośrednie badania oczekiwań i odczuć mieszkańców PKT relacja struktury społecznej rady gminy i struktury społecznej mieszkańców: proporcje rdzennych mieszkańców i napływowych (ostatnie 10 lat) w radzie gminy liczba badań społecznych w ostatnich 10 latach Tab. 3.2-1 Ocena mandatu społecznego samorządu do planowania rozwoju. [AZ] projektowanie urbanistyczne i architektoniczne. Jakość zagospodarowania przestrzennego określana jest indywidualnie dla poszczególnych miejscowości. Zaproponowano mieszany system oceny: stosując metodę zero–jeden (sprawdzając czy dany element występuje w danej miejscowości) oraz określając stopień zaawansowania oparty na indywidualnej skali. Skalę można budować, stosując gradację: − pozytywną – punkty za kolejny stopień zaawansowania, − dwubiegunową – oceny dodatnie za walory i ujemne za cechy sprzeczne z dobrą praktyką, − negatywną – przyznając ujemne punkty za braki i cechy sprzeczne z dobrą praktyką. Poniżej zaprezentowano mieszaną metodę oceny jakości zagospodarowania przestrzennego przy zastosowaniu skali pozytywnej. 3.2. Uprawnienia i spójność planowania Czynnikiem determinującym jakość życia jest satysfakcja, zadowolenie jednostki z życia10. Pierwsza grupa wskaźników dotyczy procesów planowania i uczestnictwa społecznego. Ich celem jest określenie czy rozwój prze- 10 Na podstawie: Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 1999 s. 76; jakość życia to – wg Harvooda: odczucie dobrobytu przez jednostkę, zadowolenie jednostki z życia, wg Gillingham i Rice: poziom satysfakcji jednostki w wyniku spożycia dóbr i usług rynkowych, publicznych, form spędzania wolnego czasu i innych charakterystyk środowiska życia. strzenny jest zgodny z aspiracjami mieszkańców oraz czy dokumentacja związana z rozwojem gwarantuje trwałość i spójność realizacji ich założeń. Relacje samorząd – mieszkańcy badane są pod dwoma kątami: czy oczekiwania mieszkańców są badane i mają odzwierciedlenie w działalności rad gminnych oraz czy mieszkańcy artykułują swoje aspiracje w gronach mających władze decyzyjne. Samorząd powinien dysponować na bieżąco wiedzą na temat potrzeb i oczekiwań rozwojowych mieszkańców. Wskaźniki dobrej praktyki mogą być oparte na danych z wyborów samorządowych, ale także powinny brać pod uwagę praktykę badań społecznych oraz aktywność własną mieszkańców, taką jak na przykład tworzenie organizacji lub stowarzyszeń sąsiedzkich czy tworzenie prywatnych stron i forów internetowych na temat danej miejscowości. Badane miejscowości mają zwykle niski wskaźnik uprawnień planowania ze względu na: spadającą frekwencję wyborczą11 oraz będący bezpośrednim tego rezultatem nieodzwierciadlający przekroju społecznego skład rad gminnych. W miejscowościach gminy Kołbaskowo, zabudowanych osiedlami wielorodzinnymi, poziom aktywności społecznej zaczął powoli rosnąć. Osiedla wielorodzinne sprzyjają samoorganizacji mieszkańców. Więcej jest wspólnych spraw codziennych. W Przecławiu, 11 Np. w jednym z okręgów wyborczych w Mierzynie, obejmującym w całości nowe osiedla mieszkaniowe, frekwencja w roku 1994 wyniosła niecałe 5%. 35 Cel jakościowy Miernik sprawność zarządzania jakością zagospodarowania przestrzennego Wskaźnik Przykładowa skala czytelność granic jednostki osadniczej łatwo rozpoznawalne w terenie granice administracyjne i przynależność poszczególnych posesji jasno określona odpowiedzialność za zarządzanie rozwojem przestrzennym w danej miejscowości istnieje jednostka (np. nadrzędna administracja samorządowa, związek międzygminny) koordynująca rozwój na całym spójnym przestrzennie, ale podzielonym administracyjnie obszarze strategia rozwoju zagospodarowanie przestrzenne kontrolowane przez samorząd, wewnętrznie spójne i planowe, zgodne z zasadami rozwoju zrównoważonego pełna dokumentacja planistyczna zatwierdzone przez radę gminy dokumenty 1 1 1 plan rozwoju lokalnego 1 plany operacyjne 1 studium uwarunkowań kierunków zagospodarowania przestrzennego 1 każde dodatkowe opracowanie studialne, np. studium ruralistyczne, studium krajobrazowe oraz programowe, np. program gospodarki odpadami, program rozwoju turystyki wysoka jakość merytoryczna planowania rozwoju PKT 1 plany miejscowe – procent pokrycia terenów miejscowości za każde 10% 1 obecność załączników graficznych w dokumentach dotyczących rozwoju obecność załączników w dokumencie planistycznym: strategia, plany i programy rozwoju lokalnego i rewitalizacji itd. 1 sekwencja zatwierdzenia dokumentów zgodność uchwał z zasadą od ogółu (strategia – lokalny plan rozwoju – studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego) do szczegółu (plany miejscowe – podziały geodezyjne): za każdy spójny w czasie dokument podrzędny zawartość merytoryczna dokumentacji spójność zapisów między dokumentami zgodnie z zasadą od ogółu do szczegółu: za każdy spójny merytoryczny dokument podrzędny 1 1 Tab. 3.2-2 Ocena stopnia kontroli rozwoju przestrzennego przez samorząd. [AZ] gdzie proces urbanizacji rozpoczęto już na początku lat 90. XX wieku, frekwencja wyborcza wzrosła w ostatnich wyborach, ponad połowa uprawnionych wzięła w nich udział, nowi mieszkańcy mają silną reprezentację w radzie gminy, działają 3 strony WWW poświęcone wyłącznie sprawom miejscowości. Siłą napędową jest niewątpliwie spółdzielnia mieszkaniowa. W przypadku osiedli indywidualnych domów jednorodzinnych aktywność społeczna jest zdecydowanie niższa. Kolejnym badanym składnikiem jakościowym jest proces planowania rozwoju. Jego celem nadrzędnym jest zagospodarowanie przestrzenne zgodne z zasadami rozwoju zrównoważonego, wewnętrznie spójne i w pełni kontrolowane przez samorząd. Kontrola samorządu nad jednostką osadniczą zależy oczywiście od podziału administracyjnego. Urbanizacja często przebiega w poprzek tych granic. Konglomeraty administracyjne są z jednej 36 strony w uprzywilejowanej sytuacji, korzystając z dwóch źródeł finansowania inwestycji publicznych i konkurencji międzygminnej, z drugiej – cierpią na bezwład zarządzania związany z problemami w koordynacji planowania i realizacji założeń. Jasno określona odpowiedzialność za rozwój danej jednostki osadniczej to warunek wstępny sprawnego zarządzania rozwojem. Przypadki miejscowości połączonych wymagają podjęcia współpracy odpowiednich władz lokalnych, najczęściej jest to gmina i duże miasto. W otoczeniu Szczecina, pomimo formalnego istnienia Samorządowego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej12, gminy nie podjęły konkretnej współpracy (inwestycyjnej czy planistycznej) zmierzającej do osiągania celów związanych z jakością zagospodarowania prze12 Uchwała RM Nr XLIV/862/05; członkami założycielami Samorządowego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej są: Województwo Zachodniopomorskie, Gmina Miasto Szczecin, Gmina Dobra, Gmina Goleniów, Gmina Gryfino, Gmina Kobylanka, Gmina Kołbaskowo, Gmina Police, Gmina Stare Czarnowo. przestrzeń jakości życia strzennego. Dzięki reformie administracji niektóre duże miasta polskie utworzyły wraz z sąsiadującymi gminami powiaty i w ten sposób formalnie budują współzależną sieć osadniczą. Obecnie tworzone obszary metropolitalne zasięgiem i kompetencjami różnią się od nich znacząco. Ustawa o samorządzie gminnym13 nie określa w sposób bezpośredni zakresu dokumentacji z dziedziny planowania rozwoju. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym14 włącza przygotowanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w zakres zadań własnych gmin. Jednak generalnie – planowanie rozwoju pozostaje kwestią wyboru. Skuteczność kontroli zagospodarowania przestrzennego związana jest z tym, do jakiego stopnia rozwój jest planowany. Należy więc sprawdzić, jakie dokumenty zostały przygotowane przez gminę oraz jakie treści zawierają. Podstawowy zestaw to: strategia rozwoju, plan rozwoju lokalnego, programy rozwoju poszczególnych miejscowości, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, plany miejscowe. Jakość merytoryczna dokumentacji jest trudna do szybkiej i obiektywnej oceny. Proponuje się skontrolowanie obecności i praktyki następujących elementów: − załączników graficznych, jako że wszystkie plany rozwoju dotyczą przestrzeni i powinny się do niej bezpośrednio odnosić; − systematycznego monitoringu realizacji (raportowanie); − spójności zapisów, co można wstępnie ocenić na przykład analizując sekwencję zatwierdzenia dokumentów oraz odniesienia merytoryczne. Wśród badanych gmin obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin wiodące gminy pod względem planowania rozwoju to Goleniów oraz Police. Reprezentują one dwa różne podejścia do zagadnienia. W przypadku Goleniowa kluczową rolę przypisano planowaniu strategicznemu. Jest to gmina, która jako pierwsza w regionie zatwierdziła strategię rozwoju (1999). Po monitoringu realizacji oraz zmianie otoczenia prawnego (wejście Polski do Unii Europejskiej) przygotowano i zatwierdzono w roku 2004 nowy dokument. Kolejne15 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego przygotowano z uwzględnieniem wytycznych strategii. Warto dodać, iż strategie Goleniowa zawierają załączniki graficzne wskazujące główne priorytety i obszary rozwojowe. Mimo iż niedoskonałe w formie, doskonale ilustrują podejście władz do planowania. Mimo że pokrycie gminy Goleniów planami miejscowymi nie jest imponujące, jednak wszystkie kluczowe obszary zostały przygotowane. Przypadek gminy Police jest nieco odmienny. Wiodącą rolę pełni planowanie przestrzenne. Uchwalone w 2000 13 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, tekst jednolity: Dziennik Ustaw z 2001 roku, nr 142, poz. 1591. 14 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 roku, DzU 2003 nr 80 poz. 717. 15 Strategie rozwoju uchwalono w roku 1999 i 2004, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego: 2002 i 2006. roku Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego stworzyło podwaliny dla procesu planowania miejscowego. Obecnie ponad 90% powierzchni gminy jest objęte planami, co stanowi ewenement nawet w skali kraju16, a tym samym jest przygotowane do inwestycji. Strategię rozwoju uchwalono dopiero w roku 2005. 3.3. Racjonalne wykorzystanie zasobów Rozwój zrównoważony opiera się na zasadzie racjonalnego wykorzystania zasobów, tak aby nie tylko następne pokolenia, ale i obecni mieszkańcy mieli zapewniony stały poziom jakości życia. Zasobem podstawowym w rozwoju miejscowości jest ziemia. Zrównoważona struktura funkcjonalno-przestrzenna zawiera optymalny zestaw użytkowania terenów, w tym terenów otwartych i ciekawych przyrodniczo. Racjonalne wykorzystanie zasobów to efektywne wykorzystanie terenów już zainwestowanych i istniejącej infrastruktury oraz zabezpieczenie odpowiedniego do dalszego zrównoważonego rozwoju zasobu terenów otwartych. Obecność terenów naturalnych, takich jak: lasy, jeziora, pola, jest jednym z najważniejszych elementów jakości zagospodarowania przestrzennego terenów wsi podmiejskiej. Bliski kontakt z naturą to podstawowa różnica między życiem na wsi a w mieście. Widocznym symptomem efektywnego wykorzystania terenów jest stan zagospodarowania terenu (np. liczba nieruchomości opuszczonych, ruin, gruntów odłogowanych) oraz forma przestrzenna miejscowości. Zwarte jednostki osadnicze najlepiej wykorzystują potencjał istniejącej infrastruktury. Urbanizacja przyczynia się do zróżnicowania intensywności zagospodarowania. Pierwotnie małe podmiejskie miejscowości złożone były z podobnych do siebie zagród. Teraz powstają głównie domy jednorodzinne. Nowe inwestycje różnią się od istniejącej tkanki wsi stylem i parametrami urbanistycznymi takimi, jak intensywność zagospodarowania czy gęstość zaludnienia. Coraz częściej we wsiach podmiejskich pojawia się zabudowa szeregowa oraz wielorodzinna. Jest to nowa jakość przestrzenna i ekonomiczna, która często przeradza się w nowy centralny punkt miejscowości. Wyższa intensywność zagospodarowania pozytywnie wpływa na efektywność ekonomiczną przedsięwzięć gospodarczych w danym rejonie. Dobra kompozycja urbanistyczna całej miejscowości pozwala na tworzenie i lepsze wykorzystanie nowych walorów. Wpływa ona nie tylko na odbiór estetyczny, ale i na powodzenie inwestycji komercyjnych (np. handel i usługi) i publicznych (np. transport publiczny). Sukces ekonomiczny wymaga odpowiedniej gęstości zaludnienia. Zurbanizowane miejscowości podmiejskie stoją przed dylematem – ograniczenie wzrostu i zachowanie pierwot16 Ministerstwo Budownictwa, Polska Przestrzeń. Raport o stanie zagospo- darowania przestrzennego kraj., Warszawa 2007; s. 157. 37 Cel jakościowy zabezpieczenie zasobów terenów naturalnych Miernik Wskaźnik Przykładowa skala prawna ochrona terenów naturalnych przed zabudową stopień ochrony istniejących zasobów terenów naturalnych każde 10% istniejących terenów otwartych prawnie wyłączonych z zabudowy w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego PKT 1 Tab. 3.3‑1 Ocena stopnia zabezpieczenia terenów naturalnych. [AZ]. Cel jakościowy Miernik Wskaźnik Przykładowa skala zwarta struktura miejscowości, łatwo rozpoznawalne granice administracyjne i przynależność poszczególnych posesji 3 zwarta struktura miejscowości, łatwo rozpoznawalne granice administracyjne i przynależność poszczególnych posesji, rozproszone pojedyncze siedliska 2 zwarta struktura miejscowości, trudno rozpoznawalne granice administracyjne jednostki 1 zwarta forma przestrzenna miejscowości brak odseparowanych osiedli 1 tereny opuszczone, niszczejące, odłogowane w granicach jednostki osadniczej (obręb geodezyjny) każdy procent wykorzystanych terenów budowlanych powyżej 90% 1 więcej niż 5 rodzajów intensywności zagospodarowania (w tym wewnątrz terenów mieszkaniowych) w miejscowości 3 4 rodzaje intensywności zagospodarowania (w tym wewnątrz terenów mieszkaniowych) w miejscowości 2 3 rodzaje intensywności zagospodarowania (w tym wewnątrz terenów mieszkaniowych) w miejscowości 1 strefy intensywnego zagospodarowania pokrywają się z wielofunkcyjnym centrum miejscowości 3 rozpoznawalność granic jednostki osadniczej w terenie maksymalne wykorzystanie istniejących terenów budowlanych efektywne wykorzystanie terenów zainwestowanych i infrastruktury zróżnicowana i komponowana intensywność nowego zagospodarowania PKT zróżnicowanie intensywności zagospodarowania, form zabudowy mieszkaniowej (np. domy jednorodzinne, zabudowa bliźniacza, szeregowce, małe domy mieszkalne, budynki wielorodzinne) intensywność zagospodarowania zgodna z hierarchiczną strukturą przestrzenną miejscowości Tab. 3.3‑2 Ocena efektywności wykorzystania istniejących terenów zabudowanych i infrastruktury. [AZ] nych walorów wsi czy budowa miejskich w charakterze i kompozycji jednostek osadniczych na starym korzeniu. Łatwa dostępność (bez użycia samochodu) podstawowego zestawu usług pełni zasadniczą rolę w odczuwaniu dobrobytu przez jednostkę oraz przyczynia się do wzrostu zainteresowania i zaangażowania w sprawy lokalne, do budowania tożsamości lokalnej. Generalnie wsie podmiejskie w obszarze oddziaływania funkcjonalnego Szczecina nie są przygotowane przestrzennie i kompozycyjnie do zaabsorbowania ani obecnego, ani planowanego wzrostu. Historyczne układy przestrzenne nie są układami rozwijalnymi – mogą 38 utrzymać rolę serca, centralnego punktu miejscowości, ale dalsza rozbudowa wymaga zaprojektowania rozwijalnej kompozycji sieci ulicznej. Niestety skala, w której przygotowano studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego17 nie jest właściwa dla projektowania urbanistycznego, zaś skala planów miejscowych18 – zbyt dokładna. Ponadto spośród badanych miejscowości jedynie Pilchowo może pochwalić się pełnym pokryciem planem miejscowym. Intensywność zagospodarowania w badanych miejscowościach 17 Gmina Kołbaskowo – 1 : 10 000, gmina Dobra – 1 : 15 000, gmina Kobylanka – 1 : 20 000, gmina Goleniów – 1 : 10 000, gmina Police – 1 : 25 000. 18 1 : 500. przestrzeń jakości życia nie tworzy hierarchicznej i spójnej struktury przestrzennej. Wyjątkiem może być Bezrzecze, gdzie można zidentyfikować zalążek funkcjonalnego centrum, na które składają się między innymi budynki wielorodzinne z usługami w parterach. Mimo wymienionych fragmentarycznych wyjątków, w chwili obecnej gospodarka zasobami przestrzennymi w najdynamiczniej rozwijających się wsiach podmiejskich w sąsiedztwie Szczecina nie jest racjonalna. 3.4. Tożsamość lokalna i wizerunek Przywiązanie mieszkańców do miejsca zamieszkania, akceptacja i współtworzenie współczesnego wizerunku wsi to cechy istotne dla jakości zagospodarowania przestrzennego oraz rozwoju zrównoważonego. Tożsamość lokalna stanowi gwarancję społeczną dla trwałości i jakości zagospodarowania. Mieszkańcy identyfikujący się z miejscem zamieszkania są nie tylko skłonni angażować się w sprawy lokalne, dbają o otoczenie, ale i rozumieją konieczność dostosowania się do estetyki miejsca czy ograniczeń terytorialnych. Fundamentem związków z miejscem są wspólne wartości, których nosicielami są zarówno inni ludzie, jak i dorobek materialny charakterystyczny dla danego miejsca, lokalna kultura19. Wskaźniki jakości zagospodarowania przestrzennego obejmują zagadnienia dziedzictwa historycznego, kształtowania krajobrazu oraz wizerunku. Dynamiczna urbanizacja wsi marginalizuje znaczenie ilościowe i jakościowe historycznych zasobów materialnych. Ponadto tereny Polski zachodniej, a zwłaszcza Pomorza Zachodniego, przeżyły wiele radykalnych zwrotów politycznych w swojej historii i nie mogą się pochwalić silną tradycją lokalną. Są to obszary, gdzie obecni mieszkańcy są najdalej trzecim pokoleniem urodzonym na miejscu. Zachowały się nieliczne obiekty pochodzące sprzed II wojny światowej, niematerialne składniki kulturowe są mozaiką, a raczej konglomeratem składników z wielu stron Polski i Europy. Wielokulturowość może stać się źródłem dla nowej tożsamości. Zabytkowe obiekty i otaczające je legendy mogą stanowić spoiwo dla mieszkańców miejscowości narosłych na korzeniu historycznych wsi. Takim spoiwem mogą być także, przechodzące właśnie do historii, związki z kulturą agrarną. Znaczenie mają zarówno aktywne gospodarstwa nastawione na produkcję (np. plantacje owocowe, warzywa ekologiczne), jak i te wykorzystujące zasoby do celów sportu i rekreacji (np. stadniny). Czynnikami wiążącymi mieszkańców są także bieżące przeżycia, takie jak walka z klęską żywiołową czy zmaganie się z budową wspólnej infrastruktury. Przy określaniu jakości zagospodarowania identyfikowane są istotne elementy tożsamości lokalnej, określany stopień ich ochrony prawnej, stan techniczny oraz teraźniejsze użytkowanie. 19 Na podstawie teorii Erica Ericsona, Identity and the Life Cycle. Selected Papers (1959), New York: International Universities Press, Inc., 1959. Ostatnim zastanym elementem jakości zagospodarowania przestrzennego, a wartym zachowania czy kontynuacji, są związki wizualne miejscowości z otoczeniem. Atrakcyjne panoramy są ilustracją spójności wewnętrznej kompozycji zabudowy, a tym samym i społeczności, która potrafiła taką spójność wytworzyć. Dominanty w panoramach, czyli elementy wyróżniające się w widokach ze względu na swoją wysokość czy gabaryty, stanowią rodzaj znaku firmowego. I nie są to koniecznie budynki historyczne. Podobnie oddziaływają, ale w skali wewnętrznej, zabudowania o charakterze publicznym, obiekty ważne funkcjonalnie dla mieszkańców. Ich styl to znacznik miejsca, odzwierciedlenie wartości estetycznych i przestrzennych stanowiący składnik tożsamości lokalnej. Elementy ekspozycji czynnej, czyli punkty z których roztacza się widok na okolicę, stanowią ważny element poczucia wolności (otwarte, malownicze tereny) oraz bezpieczeństwa (struktura zabudowana miejscowości). Ważne jest, czy zidentyfikowane atrakcyjne zasoby wizualne są chronione, czy będą trwały. Badane powinny być zarówno panoramy, jak i punkty, i ciągi widokowe. Nie wszystkie wsie mogą pochwalić się historycznym dorobkiem materialnym o wartościach godnych kontynuacji. Wszystkie wsie podmiejskie muszą się skonfrontować z zupełnie różnym stylem życia oraz, utrwalanym przez związki funkcjonalne, przywiązaniem napływowych mieszkańców do miasta. Podział przebiega wielopłaszczyznowo: od sfery społecznej po estetykę. Tymczasem przestrzeń wysokiej jakości to spójny wizerunek i styl miejscowości, z którym mieszkańcy chcą się identyfikować. Dynamiczny rozwój stwarza szansę, ale i obowiązek określenia i tworzenia takiego wizerunku współcześnie. Pierwsza decyzja samorządu dotycząca wsi podmiejskich związana jest ściśle z wymiarem przestrzennym. Możliwych jest kilka opcji, z których podstawowe to: − zachowanie i ochrona tożsamości istniejącej wsi; − połączenie z miastem i kreacja peryferyjnej dzielnicy; − tworzenie nowego miasta poprzez rozbudowę istniejącej wsi; − tworzenie nowego miasta na nowym korzeniu. W przypadku decyzji o zachowaniu wiejskiego charakteru należy zdecydowanie ograniczać nowe osadnictwo w wymiarze przestrzennym i demograficznym. Kluczowe jest utrzymanie związków z gospodarką i kulturą rolną oraz nawiązywanie i ochrona zasobów historycznych. Jest to zadanie bardzo trudne i wymaga konsekwencji ze strony władz przy ograniczaniu presji budowlanej oraz przy inspirowaniu mieszkańców podczas prowadzenia działań modernizacyjnych i remontowych. Miejscowości położone na granicy z miastem stoją przed dylematem, czy walczyć o zachowanie samodzielności i wiejskiego charakteru, czy też zaakceptować przekształcenie w dzielnicę miasta. Przyzwolenie na połączenie z miastem oznacza podporządkowanie się zewnętrznym związkom funkcjonalnym i kompozycyjnym, ścisłą współpracę między administracjami. Rozwijalne układy 39 Cel jakościowy Miernik Wskaźnik zachowane historyczny obiekt / zespół obiektów architektury bogactwo zachowanych zasobów dziedzictwa kulturowego zachowany historyczny układ przestrzenny zachowana specyfika obszarów wiejskich zachowane związki z kulturą agrarną elementy ekspozycji czynnej zachowanie zasobów dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich atrakcje krajobrazowe elementy ekspozycji biernej ochrona zasobów dziedzictwa historycznego ochrona zachowanych zasobów ochrona zasobów krajobrazowych Przykładowa skala PKT dobry stan techniczny, w użytkowaniu odpowiednim do wartości kulturowej 3 zły stan techniczny, w użytkowaniu odpowiednim do wartości kulturowej 2 zły stan techniczny, opuszczony / funkcja nieodpowiednia dla wartości kulturowej 1 w pełni zachowany 3 w pełni czytelny, częściowo zachowany, ze współczesnymi uzupełnieniami o odpowiedniej skali i spójnej formie 2 czytelny, ale niepełny – miejsca do uzupełnienia w przyszłości 1 zachowany krajobraz rolniczy (użytkowane rolniczo pola w sąsiedztwie zabudowy) 2 każde funkcjonujące gospodarstwo rol e 1 otwarcia widokowe na atrakcyjny krajobraz dostępne dla ponad 50% posesji 3 otwarcia widokowe na atrakcyjny krajobraz dostępne dla 30–50% posesji 2 otwarcia widokowe na atrakcyjny krajobraz dostępne dla 20–30% 1 harmonijna panorama z atrakcyjną dominantą widoczną z dróg wjazdowych (tranzyt) do miejscowości 3 harmonijna panorama (z atrakcyjną dominantą) widoczną z punktów widokowych poza drogami wjazdowymi 2 atrakcyjna dominanta/panorama widoczna z dróg wjazdowych (tranzyt) do miejscowości 1 wpis do rejestru zabytków 3 wpis do ewidencji konserwatora zabytków 2 inne formy ochrony prawnej 1 pełna ochrona prawna terenów stanowiących przedpola ekspozycji (tereny wyłączone z zabudowy) 3 ochrona prawna terenów stanowiących przedpola ekspozycji (tereny z ograniczeniami gabarytów i form zabudowy) 2 ochrona prawna dominant krajobrazowych 1 Tab. 3.4-1 Ocena zasobów i ochrony dziedzictwa historycznego oraz specyfiki terenów wiejskich. [AZ] 40 przestrzeń jakości życia Cel jakościowy Miernik Wskaźnik Przykładowa skala określenie cech wizerunku miejscowości w dokumentach planistycznych jasno określony docelowy wizerunek miejscowości dobra urbanistyka powszechna dostępność informacji na temat wizerunku miejscowości i zasad jego tworzenia całościowa kompozycja przestrzenna miejscowości spójny i atrakcyjny dla mieszkańców współczesny wizerunek miejscowości walory architektoniczne obiektów użyteczności publicznej rozpoznawalny styl budowania walory architektoniczne zabudowań w miejscowości, z uwzględnieniem lokalnego kontekstu kulturowego PKT za każdy dokument planistyczny zawierający opis wizerunku miejscowości oraz zasady zagospodarowania przestrzeni 1 za każdy tytuł publikacji popularnej na temat wizerunku miejscowości oraz zasad zagospodarowania przestrzeni 1 za każdy kanał informacji, którym dane na temat wizerunku miejscowości oraz zasady zagospodarowania przestrzeni są upowszechniane 1 istnieje rozpoznawalna nadrzędna struktura kompozycyjna, złożona z osi kompozycyjnych i punktów węzłowych, dla całej miejscowości oraz czytelne zasady komponowania kolejnych fragmentów spójność powiązań funkcjonalno-przestrzennych 3 istnieje rozpoznawalna nadrzędna struktura kompozycyjna, złożona z osi kompozycyjnych i punktów węzłowych, dla całej miejscowości oraz zespoły komponowanych fragmentów powiązanych strukturą nadrzędną 2 istnieje rozpoznawalna nadrzędna struktura kompozycyjna, złożona z osi kompozycyjnych i punktów węzłowych, dla całej miejscowości 1 dobra współczesna architektura, wkomponowana w otoczenie – znak miejsca, obiekt powstały w czasie obecnej fali urbanizacyjnej 3 obiekt historyczny – tradycyjny znak miejsca, spełniający współczesne standardy użytkowe 2 adaptacja obiektu historycznego nie będącego elementem kompozycyjnie ani formalnie ważnym / obiekt współczesny, wkomponowany w otoczenie (skala + detal) zmodernizowany, spełniający współczesne standardy użytkowe 1 można zidentyfikować elementy lokalnego stylu architektonicznego, styl ten jest kontynuowany w formach współczesnych obiektów 3 nowe budynki są spójne stylistycznie (forma, materiał, skala), styl jest rozpoznawalny na tle innych miejscowości 2 można zidentyfikować elementy lokalnego stylu architektonicznego, spójne dla danej części miejscowości 1 Tab. 3.4-2 Ocena wizerunku przestrzennego miejscowości. [AZ] przestrzenne powinny skupiać się wkoło nowego, wspólnego dla obu części, centrum dzielnicowego powiązanego w sieć z innymi, podobnymi centrami w mieście. Urbanizacja wsi, czyli wykształcenie się miasta na rdzeniu dawnej wsi podmiejskiej, wymaga starannego zaplanowania przestrzeni tak pod względem funkcjonalnym, jak i urbanistycznym. Charakterystyczne elementy kompozycji to ulica, plac, pierzeja. Rozwijalny układ zabu- dowy oraz zróżnicowanie gęstości zabudowy powinny podkreślać formalne i funkcjonalne znaczenie centrum oraz ułatwiać orientację w terenie. System przestrzeni publicznych ma sprzyjać spotkaniom i tworzeniu związków sąsiedzkich. Jednostki osadnicze na nowym korzeniu, powstałe w oderwaniu od istniejących już wsi lub miast, z jednej strony dają urbanistom największe pole do popisu, z drugiej – są 41 Cel jakościowy Miernik różnorodność funkcjonalna na obszarze miejscowości Wskaźnik liczba i różnorodność usług, kategorie: sklepy, gastronomia, rozrywka, edukacja, miejsca kultu, usługi gminne, inne obiekty użyteczności publicznej, biura, usługi rzemiosła, służba zdrowia, prywatne kluby różnorodność istniejących obszarów wielofunkcyjnych zapewnienie różnorodności dobrze dostępnych funkcji komercyjnych i publicznych na obszarze miejscowości udział istniejących obszarów wielofunkcyjnych w powierzchni zabudowanej tereny zielone ciągłość przestrzeni publicznych tereny rekreacyjne ogólnie dostępne Przykładowa skala PKT liczba placówek usługowych o charakterze publicznym: każdy element 1 liczba placówek usługowych o charakterze publicznym dostępnych pieszo w granicach 10 minut spaceru dla ponad 80% mieszkańców: każdy element 1 liczba placówek usługowych o charakterze komercyjnym: każdy element 1 więcej niż 7 funkcji 3 5 lub 6 funkcji 2 3 lub 4 funkcje 1 za każdy % powyżej 10% 1 ciągłe wewnątrz miejscowości i powiązane z zewnętrznymi 3 ciągłe wewnątrz miejscowości 2 ciągłe na obrzeżach miejscowości 1 ciągłe wewnątrz miejscowości i powiązane z zewnętrznymi 3 ciągłe wewnątrz miejscowości 2 ciągłe na obrzeżach miejscowości 1 Tab. 3.5-1 Ocena różnorodności i dostępności funkcji na terenie miejscowości. [AZ] rozwiązaniami najbardziej ryzykownymi i kosztownymi. Stoją w sprzeczności z zasadą racjonalnej gospodarki zasobami, szczególnie w przypadku ich jednofunkcyjności – zagospodarowania wyłącznie na cele mieszkaniowe, bez towarzyszących usług. Są również bardzo kosztowne dla inwestorów oraz ryzykowne dla środowiska naturalnego (a tym samym dla mieszkańców), między innymi ze względu na niewielką możliwość kontroli indywidualnych systemów wodno-kanalizacyjnych. Bardzo trudno wykształcić związek mieszkańców z miejscowością, w której przestrzeń dostępna dla nich ogranicza się do drogi dojazdowej i własnego ogrodu. Nie jest to jednak niemożliwe. Podobnie jak w przypadku przekształceń wsi w miasteczka, niezbędna jest całościowa kompozycja przestrzenna z miejscem centralnym oraz siecią przestrzeni publicznych i półpublicznych. woli, znajomości i zrozumienia kontekstu miejsca. Zadaniem władz samorządowych jest opisanie pożądanego wizerunku miejscowości w sposób przejrzysty oraz przekazanie tych informacji w sposób stanowczy dla inwestorów. Jednym z elementów kształtowania współczesnego wizerunku miejscowości są inwestycje publiczne. We wsiach wszelkie budynki użyteczności publicznej są niejako automatycznie punktami centralnymi, wyróżnikami miejscowości w skali gminy, bardzo widoczną wizytówką samorządu. Walory architektoniczne i użytkowe takich inwestycji są jednym ze wskaźników jakości zagospodarowania przestrzennego i symptomem podejścia władz lokalnych do tej jakości. Forma nowych zabudowań prywatnych, ich usytuowanie stanowi świadectwo smaku napływowych inwestorów, a także ich zrozumienia i szacunku dla zastanej tradycji materialnej. Tożsamość lokalną buduje również estetyka architektury. Jednolity styl może być forsowany za pomocą rygorystycznych zapisów planów miejscowych, może być efektem zorganizowanej działalności deweloperskiej dużej skali, może wykształcić się na bazie indywidualnych decyzji inwestorskich. Zawsze ważny jest element dobrej Generalnie w gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin walory architektoniczne i urbanistyczne nie są postrzegane przez samorządy jako ważny element jakości życia. Zamówienia publiczne na budynki użyteczności publicznej na terenach wsi podmiejskich precyzują wyłącznie warunki techniczne 42 przestrzeń jakości życia i finansowe inwestycji, nikt nie pisze o pożądanym przekazie wartości estetycznych. Nie są organizowane konkursy architektoniczne. Wyróżnić należy miejscowość Morzyczyn wykorzystującą walory naturalne (jezioro) swojego położenia oraz strategiczne (na trasie między dwoma silnymi ośrodkami miejskimi: Szczecinem i Stargardem Szczecińskim). Morzyczyn tworzy swój wizerunek również za pomocą środków architektonicznych. Zabudowa promenady nad jeziorem Miedwie została starannie i z rozmachem zaprojektowana. Znak miejsca – czyli nowa muszla koncertowa – to przykład dobrej współczesnej architektury20, śmiałej w formie, naturalnej w materiałach. Lokalny styl zabudowy cechuje różnorodność. Większość realizacji domów jednorodzinnych to domy katalogowe. Jednak niechęć inwestorów do zamawiania indywidualnego projektu u architekta idzie w parze z wyborem typowego domu zupełnie innego od domu sąsiada. Nawet miejscowości zabudowane osiedlami wielorodzinnymi są bardzo zróżnicowane i podzielone. Współczesny wizerunek jest w większości trudno rozpoznawalny w terenie, niedookreślony w dokumentach planistycznych. 3.5. Funkcjonalność i dostępność Ostatnimi z badanych elementów jakości zagospodarowania przestrzennego są funkcjonalność i dostępność. Są to jednocześnie składniki najłatwiejsze do obserwacji oraz powszechnie doceniane przez użytkowników. Pod pojęciem funkcjonalności rozumieć należy różnorodność funkcji publicznych i komercyjnych na obszarze miejscowości. Wielofunkcyjność jest jednym z motywów przewodnich współczesnej urbanistyki i planowania przestrzennego21 tak ze względu na poziom życia, jak i na rozwój zrównoważony. Tereny mieszkaniowe wzbogacone o obiekty usługowe oraz miejsca pracy nieszkodliwe dla środowiska mają większy potencjał gospodarczy i ekologiczny. Złożona kompozycja funkcjonalna ma zapewnić żywotność miejscowości poprzez: − sukces ekonomiczny lokalnych inwestycji komercyjnych przede wszystkim ze względu na bezpośredni dostęp do rynku zbytu i rynku pracy, jest to szczególnie istotne dla małych i średnich przedsiębiorstw; − zwiększenie liczby spotkań mieszkańców, otwarcie ich na kontakty międzyludzkie, a tym samym budowanie ich związków z miejscem; − przywrócenie typowego dla wsi wysokiego poziomu bezpieczeństwa publicznego związanego ze zwyczajo- 20 Autor: pracownia Metropolis. 21 wg European Spatial Development Perspective, raport z konferencji To- wards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the EU, Potsdam, 1999; Rob Krier: Town Spaces, Contemporary Interpretations in Traditional Urbanism; Krier – Kohl – Architects, Introduction by Michael Graves, Birkhäuser Verlag, Basel, 2003; Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities, Town and Country Planning Association, Londyn 2007. wym monitoringiem sąsiedzkim oraz poczuciem przynależności i odpowiedzialności za sprawy miejscowe, np. czystość; − ograniczenie konieczności poruszania się samochodem w sprawach codziennych, a tym samym obniżenie liczby szkodliwych emisji i polepszenie bezpieczeństwa publicznego. Stopień wyposażenia miejscowości w usługi to nie wszystko. Istotna jest ich jakość oraz rzeczywista dostępność dla mieszkańców. Jakość usług powinna odpowiadać oczekiwaniom i aspiracjom mieszkańców. W przypadku usług komercyjnych popyt reguluje podaż. Tereny wsi podmiejskich zamieszkane przez polską klasę średnią są potencjalnie dobrym rynkiem dla usług o charakterze bardziej elitarnym. Widać to również po asortymencie na półkach wiejskich sklepików. Głównym problemem jest nakłonienie mieszkańców do korzystania z udogodnień na miejscu zamiast zwyczajowego jeżdżenia do miasta. Czynnikiem najsilniej wiążącym mieszkańców, a jednocześnie katalizującym rozwój innych funkcji, są usługi podstawowe, do których zaliczamy: szkołę podstawową, miejsce kultu (kościół, kaplica), sklep z podstawowymi artykułami spożywczo-przemysłowymi, lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, miejsce spotkań, takie jak: plac zabaw, lokal gastronomiczny, świetlica środowiskowa. Znaczenie mają zarówno sama obecność takich elementów, jak i jakość świadczonych usług, standard techniczny i estetyczny obiektu oraz dostępność. Zakłada się, że izochrona dojścia do tych urządzeń nie powinna przekraczać kwadransa. Czynnikiem determinującym dostępność w strukturze funkcjonalno-przestrzennej wsi podmiejskich jest ciągłość przestrzeni publicznych umożliwiająca płynne i bezkolizyjne poruszanie się bez użycia samochodu. Ciągłość przestrzeni publicznych i powszechnie dostępnych terenów zielonych powiązana jest z kształtowaniem sieci komunikacyjnej. Największą bolączką przedmieść na całym świecie jest uzależnienie mieszkańców od samochodu osobowego w każdej dziedzinie życia codziennego. Rośnie liczba pojazdów w pojedynczym gospodarstwie domowym. Wpływa to bezpośrednio na jakość życia mieszkańców poprzez ograniczenie czasu wolnego na rzecz czasu spędzanego w samochodzie (często w stresie wywołanym sytuacją na zatłoczonej drodze). Dlatego też wskaźniki obejmują stan techniczny sieci ulicznej i drogowej, kontrolę stanu przepustowości i bezpieczeństwa na drogach, a także dostępność transportu publicznego. Wsie podmiejskie w sąsiedztwie Szczecina dysponują słabo rozwiniętą siecią usługową. Najlepiej pod tym względem prezentują się: Przecław w gminie Kołbaskowo oraz Bezrzecze leżące na granicy między miastem a gminą Dobra. Obie miejscowości mają zróżnicowaną intensywność zagospodarowania, oprócz domów jednorodzinnych znaczne obszary zabudowane są osiedlami wielorodzinnymi. Przecław może poszczycić się zespołem szkół 43 Cel jakościowy Miernik Wskaźnik ciągłość szlaków pieszych dogodne warunki do praktykowania przyjaznego środowisku sposobu poruszania się po miejscowości ciągłość i bezpieczeństwo tras rowerowych zapewnienie bezpiecznej i przyjaznej środowisku komunikacji wewnątrz miejscowości, gminy oraz między miejscowością a ośrodkiem miejskim ograniczenie kolizji na drodze głównej dogodne warunki do bezpiecznej komunikacji wewnątrz miejscowości ciągłość w sieci ulicznej1 sprawność połączeń z głównym ośrodkiem miejskim różnorodność i dostępność wyboru środka transportu w komunikacji między miejscowością a ośrodkiem miejskim oraz stolicą gminy czas dojazdu do centrum miasta transportem publicznym dostępność dla mieszkańców - % mieszkańców w zasięgu przystanków Przykładowa skala PKT ciągłe wewnątrz miejscowości i powiązane z zewnętrznymi 3 ciągłe wewnątrz miejscowości, częściowo rozłączne z ruchem zmotoryzowanym 2 ciągłe wewnątrz miejscowości, zawsze związane z ruchem zmotoryzowanym 1 ciągłe wewnątrz miejscowości i powiązane z zewnętrznymi 3 ciągłe wewnątrz miejscowości, częściowo rozłączne z ruchem zmotoryzowanym 2 ciągłe wewnątrz miejscowości, zawsze związane z ruchem zmotoryzowanym 1 droga główna nie przenosi ruchu tranzytowego 3 rozdział ruchu zmotoryzowanego, pieszego i rowerowego na drodze głównej, chodniki na całym przebiegu, ścieżka rowerowa na osobnym śladzie 2 rozdział ruchu zmotoryzowanego i pieszego na drodze głównej, chodniki na całym przebiegu 1 powyżej 1,27 skrzyżowań na ha 3 1,12 – 1,27 skrzyżowań na ha 2 9,7 – 1,12 skrzyżowań na ha 1 kolej / tramwaj 3 miejska linia autobusowa 2 regularna linia autobusowa 1 do 10 min 3 10–30 min 2 30–60 min 1 80–100% 3 65–80% 2 50–65% 1 Tab. 3.5-2 Ocena bezpieczeństwa i różnorodności komunikacji wewnętrznej miejscowości oraz połączeń zewnętrznych. [AZ] 1 Do ogólnej liczby skrz yżowań nie wlicza się skrz yżowań ze ślepymi ulicami, sięgaczami; wg Aurbach Laurence, TND Design Rating Standards Version 2.2, wrzesień 2005, http://www.tndtownpaper. com/images/TND_Design_Rating_Standards_2.2.pdf . 44 przestrzeń jakości życia gminnych, wyposażonych na poziomie wieku XXI, oraz rozwiniętą siecią usług prywatnych, w tym przedszkolem, licznymi gabinetami lekarskimi i sklepami. Bezrzecze korzysta z dwóch źródeł finansowania usług publicznych, jednak żadna z placówek nie prezentuje ani podstawowego współczesnego standardu w świetle prawa budowlanego, ani wysokiego poziomu usług. Samochód pozostaje podstawowym środkiem lokomocji, pomimo rozwoju komunikacji zbiorowej. Najlepiej skomunikowanymi z miastem wsiami podmiejskimi są: Przecław (linia miejskiego autobusu i linii PKS bezpośrednio łączące ze śródmieściem), Morzyczyn (2 linie miejskie i 3 linie regionalne PKS bezpośrednio łączące ze śródmieściami sąsiednich miast). Przy obecnym zaniku przestrzeni publicznych, niedorozwoju sieci usług na terenach wiejskich, mieszkańcy nadal będą zmuszeni do podróży między domem a miastem. 3.6. Podsumowanie Jakość zagospodarowania przestrzennego można mierzyć i porównywać. Zaproponowany sposób oceny jest elastyczny, możliwy do rozbudowy i modyfikacji, np. w zależności od potrzebnej szczegółowości. Wprowadzenie wskaźników jest konieczne w celu skutecznego zarządzanie przestrzenią oraz komunikacji między przedstawicielami różnych sektorów i grup interesów. Możliwe jest precyzyjne określanie celów rozwojowych oraz kontrola ich realizacji. Ocena jakości zagospodarowania przestrzennego służy do wskazania słabych i mocnych punktów rozwoju danej miejscowości. Pozwala na ogniskowanie działań samorządu, a tym samym na efektywne wykorzystanie środków publicznych na rzecz poprawy tej jakości. Dokonywane porównania między miejscowościami pozwalają na wskazanie najsłabszych ogniw w kontekście gminnym. Proponuje się także przyjęcie jako punkt odniesienia sumy wartości maksymalnych ocen i wyrażenie ocen indywidualnych w postaci procentów wartości maksymalnej. Dzięki temu można również ocenić jakość zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do stanu idealnego. Poddane szczegółowym analizom wsie obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin reprezentują oceny od 27 do 55% wartości maksymalnej. Analizy poszczególnych grup jakościowych wykazują zróżnicowanie nawet czterokrotne. Największe różnice występują w zakresie spójności i uprawnień planowania oraz w dziedzinie funkcjonalności i dostępności. Duża rozbieżność w pierwszej grupie jakościowej świadczy o zróżnicowaniu w przewidywalności i zgodności kierunków dalszego wzrostu z oczekiwaniami mieszkańców. Widać wyraźne zróżnicowanie między gminami. Miejscowości o najwyższych ocenach znajdują się na terenach pod administracja samorządów prowadzących aktywną politykę rozwoju, przyjmujących pozycję lidera, czynnika wiodącego i aktywnie kształtującego działania na terenie gminy. Oceny najniższe przypadły miejscowościom zarządzanym w sposób bardziej reaktywny, gdzie władze starają się raczej odpowiadać na sygnały rynkowe, działania w obrębie sektora prywatnego. Jednocześnie są to gminy, które zanotowały największy przyrost ludności w badanym okresie. Wolność (dowolność) inwestowania przełożyła się na wzrost ilościowy, w mniejszym stopniu – jakościowy. Kolejnymi dowodami na rozwój – przewagę ilości nad jakością w rozwoju wsi podmiejskich – są niskie oceny większości miejscowości w zakresie ich funkcjonalności i dostępności. Najwyższe oceny uzyskały miejscowości silnie zurbanizowane, położone na granicy między miastem a gminą. 5 z badanych 12 miejscowości nie osiągnęło nawet progu 30%, dalsze 3 przekroczyły tę wartość jedynie o 2%. Potrzeba nowych inwestycji publicznych i prywatnych związanych z obsługą podstawową ludności, takich jak sklepy czy drobne usługi rzemieślnicze, oraz oświata, edukacja, przestrzenie publiczne, kultura i sport. Dotychczasowa skala miejscowości nie uzasadniała ekonomicznie finansowania takich przedsięwzięć. Obecnie potencjał rynkowy wsi podmiejskich rośnie. Dodatkowym atutem tych miejscowości jest nie tylko ilość, ale i jakość struktury społecznej. Stale rośnie udział bardziej zasobnych grup społecznych, zmieniają się oczekiwania mieszkańców w stosunku do układów funkcjonalno-przestrzennych. Żadna z badanych wsi nie wykształciła współczesnej tożsamości i wizerunku. Najwyższe oceny uzyskały miejscowości o dobrze zachowanych i kontynuowanych elementach historycznych. Jednocześnie w dziedzinie racjonalnego wykorzystania zasobów prym wiodą przede wszystkim miejscowości silnie zurbanizowane, te o zróżnicowanej intensywności zagospodarowania oraz te z miejscowości wiejskich, które chronią przed zabudową choć część terenów otwartych. Ocena jakości zagospodarowania przestrzennego służy do wskazania mocnych i słabych stron. Dalsze działania powinny koncentrować się na redukcji lub eliminacji zjawisk niekorzystnych oraz, w miarę możliwości, wzmacnianiu i ochronie cech pozytywnych. Dobór instrumentów zarządzania zależy zarówno od władz samorządowych, jak i od samych mieszkańców. W Rozdziale 4 przeprowadzono przegląd takich instrumentów stosowanych w wybranych miejscach Europy. Należy dodać, że skuteczność tych instrumentów wymaga dobrego otoczenia prawnego oraz pozytywnego nastawienia do zagadnień jakości przestrzeni. To środowisko do prowadzenia polityki rozwoju tworzone jest w równej mierze przez centralne władze ustawodawcze i wykonawcze, ale i przez izby zawodowe. 45 46 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… 4. rozwój przestrzenny wokół dużych miast – przykłady europejskie Rozwój miast w drugiej połowie XX w. przyczynił się do szybkiej polaryzacji zespołów miast w strukturze osadnictwa, charakteryzującej się wysokim zróżnicowanym poziomem rozwoju. Kształtujące się silnie zurbanizowane obszary o wysokim poziomie rozwoju ekonomicznego i społeczno-kulturowego stanowiły istotny przyczynek do tworzenia obszarów metropolitalnych. Metropolizacja stanowi wyraz postępującej globalizacji i jest procesem kształtującym istotne zmiany w aspekcie urbanizacji. Wzrost znaczenia powiązań globalnych implikuje, wg opinii wielu specjalistów, dynamikę rozwoju ośrodków metropolitalnych, powodując zmiany w relacji z regionalnym otoczeniem. Jałowiecki podkreśla, że „metropolizacja to ostatnia faza urbanizacji, polegająca na przekształcaniu się przestrzeni miejskich i zmianie relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zapleczem oraz nieciągłym sposobie użytkowania przestrzeni zurbanizowanych”. W aspekcie międzynarodowym są to ośrodki wpływające na główne procesy rozwoju cywilizacji charakteryzujące się cechami globalnej interakcji. Rozwój gospodarki informacyjnej determinuje w świetle literatury przedmiotu sytuację przeciwstawną – przewagę powiązań miasta metropolitalnego z innymi, funkcjonu- jącymi w układzie sieciowym, ośrodkami metropolitalnymi w aspekcie rozwoju środowiska dla transnarodowej działalności, przepływów informacji, kapitałów. Inne znaczenie w tym układzie pełni otoczenie regionalne metropolii, stanowiąc obszar dla rozprzestrzeniania się funkcji metropolitalnych, przy jednoczesnym ograniczeniu eksploatacji regionu. Funkcjonowanie obszarów metropolitalnych wiąże się z kształtowaniem układu sieciowego miast pełniących funkcje globalne, wzajemnie powiązanych wyspecjalizowanych obszarów, dla których zaplecze regionalne ze względu na rozwój gospodarki informacyjnej pełni inną rolę niż w gospodarce przemysłowej. W skali regionu obszary metropolitalne są złożone z ośrodków miejskich w zasięgu oddziaływania 40 km, wpływających na ich zaplecze regionalne. Otoczenie regionalne w gospodarce przemysłowej stanowiło istotne zaplecze dla ośrodka aglomeracji. Relacje między ośrodkiem aglomeracji a regionem dominowały nad relacjami miasta z gospodarką światową. Kształtowanie obszarów metropolitalnych implikuje wewnątrzregionalne różnice na płaszczyźnie rozwoju gospodarczego, a także zwiększa efekt polaryzacji przestrzennej i społecznej związanej z wysokimi kosztami, trudnymi do akceptacji zwłaszcza Jałowiecki B., Metropolie. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania. Białystok 1999. 47 w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Schemat funkcjonalny wykorzystania przestrzeni regionu metropolitalnego wg Kunzmanna obejmuje trzy typy obszarów: − O znaczeniu globalnym lub silnie powiązane z globalną gospodarką (centra międzynarodowych finansów i usług, śródmieście, centra handlowe, dzielnice mieszkaniowe o wysokim standardzie, technopolie, ośrodki nauki i innowacyjności, kompleksy biurowe). − O znaczeniu regionalnym silnie powiązane z obszarem pełniącym funkcje o znaczeniu globalnym, międzyregionalne centra dystrybucyjne, zurbanizowane korytarze transportowe, obszary rekreacji, tereny mieszkaniowe o standardzie podmiejskim, tereny upraw rolniczych. − O znaczeniu lokalnym niemające udziału w procesie globalizacji, peryferyjne obszary rolnicze, tereny przemysłowe wymagające restrukturyzacji, tereny mieszkaniowe o niskim standardzie. 4.1. Ochrona tożsamości wsi, Wielka Brytania Polityka planowania w Anglii jest oparta na wielopoziomowym systemie zarządzania, w ramach którego opracowany jest spójny układ dokumentów planistycznych. Brak konstytucyjnego przymusu pozwala w systemie planowania na duży stopień swobodnego postępowania. Samorząd lokalny jest odpowiedzialny za planowanie, jego realizację i za decyzje związane z kontrolą użytkowania terenu. Istotnym czynnikiem wywierającym wpływ na kształt systemu planowania w odniesieniu do terenów wiejskich jest etyka ochrony gruntów (Land preservation), która znajduje odzwierciedlenie w dokumentach ochrony gruntów przygotowywanych przez Zarząd Ochrony Terenów Wiejskich (Council for the Protection of Rural England). Silne stanowisko ochrony terenów wiejskich przed rozprzestrzenianiem się strefy urbanizacji miast znajduje korzenie we wczesnej industrializacji w Anglii. 4.1.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Obszar Wielkiego Londynu Podstawą planistycznych koncepcji, planów strategicznych, planów strukturalnych, regionalnych i miejscowych jest zrównoważony rozwój. „Zrównoważony rozwój – lepsza jakość życia dla każdego teraz i dla następnych generacji. Nadszedł czas, aby kształtować nową przyszłość z angielskiej przeszłości. Konserwacja, planowanie tożsamości nie patrzeniem w przeszłość, lecz oferowaniem zrównoważonych rozwiązań w zakresie socjalnych, i ekonomicznych, problemów dotykających nasze miasta, miasteczka i wsie. Rozwój suburbanizacji na wybranych przykładach jednostek osadnictwa wiejskiego w Anglii, znajdujących się Kunzmann K., World city regions in Europe: Structural changee and future chalenges, Tokyo – New York – Paris UN University Press 1998 Cullngworth B., Town and Country Planning in the UK. Rotledge Abingdon 2005. 48 w strefie oddziaływania londyńskiej metropolii, charakteryzuje się długotrwałym procesem opartym na kontrolowanej ingerencji zarówno w aspekcie przestrzennym, jak i społecznym. W celu zilustrowania przykładów struktur funkcjonalnoprzestrzennych terenów wiejskich poddanych procesowi postępującej urbanizacji w strefie oddziaływania dynamicznie rozwijających się obszarów wielkich miast dokonano selekcji jednostek struktury osadniczej (suburban villages) w aspektach oddziaływania obszaru metropolitalnego Wielkiego Londynu (Greater London). W podziale administracyjnym Anglii występują 82 hrabstwa, wśród których 6 hrabstw posiada status obszaru metropolitalnego. Obszar Wielkiego Londynu (Greater London Council) został ustanowiony ustawą Zarządu Londynu 1963 r. Nowa ustawa w 1986 r. zmieniła status tego obszaru na Region Wielkiego Londyn, którym zrządza autonomiczna władza (Greater London Authority GLA) oraz burmistrz pochodzący z bezpośredniego wyboru. Region Wielkiego Londynu obejmuje obszar 1579 km2 (32 dzielnice), który zamieszkuje 8,2 mln mieszkańców (gęstość zaludnienia 5102 os./km2). W ramach wewnętrznego obszaru Wielkiego Londynu funkcjonuje 12 dzielnic. W skomplikowanym podziale administracyjnym jedynie dzielnice City i Westminster posiadają status miasta. Rozwój metropolii Londynu w aspekcie kształtowania się stref oddziaływania cech obszaru zurbanizowanego i obszarów wiejskich (urban-rural fringe) wiąże się z dynamiką procesu urbanizacji i w układzie historycznym wskazuje na występowanie czterech stref (rys. 4.1-2): − T1 – przed okresem wiktoriańskim, − T2 – po okresie ekspansji wiktoriańskiej, − T3 – po okresie ekspansji międzywojennej, − T4 – po okresie ekspansji powojennej. Obszar metropolitalny funkcjonujący w ramach dzisiejszego Wielkiego Londynu najbardziej dynamiczny rozwój osiągnął w latach 40. XX w. Istotny wpływ na proces obszaru metropolitalnego rozwoju po II wojnie światowej wywarła ustawa dotycząca zielonego pasa (Green Belt Act). Polityka zielonych stref wokół dużych miast pojawiła się w 1955 r. w związku z wpływem wzrostu urbanizacji i rozbudowanego programu mieszkaniowego charakterystycznych cech rozprzestrzeniania (rozlewania) się miast. Obecnie strefy zielonych pasów w Anglii obejmują 1,65 mln ha (12% powierzchni Wielkiej Brytanii). System zarządzania w tych strefach znajduje odzwierciedlenie w Ustawie o rozwoju miast i stanowi optymalne narzędzie planistyczne sterujące kontrolowanym procesem suburbanizacji. Podobne przedsięwzięcia, których celem jest zachowanie cech zwartości zabudowy miejskiej, podjęto w Danii, Francji, Niemczech i Holandii. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Planowanie przestrzenne Inne instrumenty planowania Europejska perspektywa rozwoju przestrzennego Konwergencja zasad europejskiego rozwoju zrównoważonego Ponadnarodowe wizje przestrzenne Strategia zrównoważonego rozwoju Wielkiej Brytanii; jakość powietrza, zasoby wody; bioróżnorodność; zarządzanie odpadami; zmiany klimatyczne; turystyka i inne strategie, plan transportu krajowego Ramy projektowe planowania przestrzennego Szkocji i Walii Ramy strategii regionalnej Irlandii Planowanie krajowe Ekonomiczna strategia regionalna; Regionalne plany działania w zakresie rozwoju zrównoważonego; regionalne strategie w zakresie kultury Planowanie regionalne Niemetropolitalne hrabstwa i jednostki samorządowe Obszary metropolitalne i inne jednostki samorządowe Plany zarządzania jakością powietrza; Miejscowe plany działania w zakresie bioróżnorodności; Plany zarządzania odpadami; Plany transportu miejscowego; Strategia lokalnej agendy 21 Plany strukturalne Jednostkowe plany rozwoju Plany miejscowe Tab. 4.1‑1 Ramy polityki planowania w Anglii. Źródło: Cullngworth B. Town and Country Planning in the UK.Rotledge Abingdon 2005. Poziom Centralny Departament Transportu, Lokalny Samorząd Regionów Departament Środowiska, Żywności i Spraw Wiejskich Departament Kultury i Sportu Agencje Wykonawcze Inspektorat autostrad Agencja Rolnictwa i Ochrony Gruntów Agencja Królewskich Portów Agencje Ośrodków Wiejskich Agencje Środowiska Naturalnego Komisja Rozwoju Wiejskiego Rada Sportu Rada Dziedzictwa Anglii Fundacja Dziedzictwa Narodowego Komisja Architektury i Środowiska Zabudowy Władze Brytyjskiej Turystyki Rada Angielskiej Turystyki Regionalne Konsorcjum Kultury Pozawydziałowe Urzędy Publiczne Wydziały Rządowe Komisje Kontroli Komisje Nowych miast Angielskie Partnerstwo Korporacje Zabudowy Mieszkaniowej Komisja Samorządu Lokalnego Agencje Rozwoju Regionalnego Rządowe Biura Regionów Regionalne Urzędy Planowania Regionalne Zarządzanie Zarząd Wielkiego Londynu Poziom lokalny Rada Hrabstwa Londynu Korporacja Miasta Londynu Rady Hrabstw Rady Samorządów terytorialnych Rady Metropolitalne Rady Dzielnic Rady Gmin Rady Gmin Władze Zarządu Parków Narodowych Tab. 4.1‑2 Instytucjonalne ramy planowania w Anglii. Źródło: Cullngworth B., Town and Country Planning in the UK. Rotledge Abingdon 2005. 49 PR ZE ST RZ E Ń W A SK MI AS TA W W P SIE RE MI AS TA OK EKSPA NSJ A IEJ EKS PA NS JA KR T1 T2 NYM RDZEŃ MIASTA NYM OJEN ZYW IĘD Rys. 4.1‑1 Obszar zewnętrzny i wewnętrzny Wielkiego Londynu. Źródło: Greater London Authority. www.wikipedia.org M IE ES REGION METROPOLITARNY TA AS KIM MI IAŃS JA TOR K LONDYN WEWNĘTRZNY W OK EKSP RES AN IE S W I EN OJ OW O T3 T4 Rys. 4.1‑2 Strefy suburbanizacji w obszarze oddziaływania metropolii Londynu w układzie historycznym; Strefy: T1 – przed okresem wiktoriańskim, T2 – po okresie ekspansji wiktoriańskiej, T3 – po okresie ekspansji międzywojennej, T4 – po okresie ekspansji powojennej, obszary wiejskie; Źródło: Geocases: Acces to geographical case study for level A; www geocases.co.uk. NEW ASH GREEN MARDEN WADHURST TERENY ZABUDOWANE DROGI CITY TERENY PRZEMYSŁOWE KOLEJ REGION METROPOLITALNY GRANICA ZIELONEGO PASA Rys. 4.1‑3 Lokalizacja wybranych jednostek struktury osadniczej w strefie oddziaływania obszaru metropolii Londynu. [LC] Rys. 4.1‑4 Marden. Źródło: Marden Parish Council. Cele polityki zielonych stref w Anglii: − kontrola rozprzestrzeniania się silnie zurbanizowanych obszarów; − ochrona przed łączeniem się obszarów zurbanizowanych małych i średnich miast; − ochrona terenów wiejskich przed niekontrolowanym procesem suburbanizacji; − ochrona struktury historycznych miejscowości; − wspieranie procesów regeneracji obszarów zdegradowanych miejscowości. Użytkowanie terenów w zielonych strefach: − otwarcie dostępności do otwartych terenów wiejskich ludności miejskiej; − rozwój funkcji rekreacyjnych, sportowych i turystycznych; − ochrona wartości fizjonomicznych krajobrazu; − regeneracja zdegradowanych i opuszczonych obszarów przyległych do miast; − zapewnienie zasad ochrony środowiska; − ochrona terenów rolniczych i zalesionych (utrzymanie charakteru rolniczego). Planning Policy (PPG 2). Guidance. Green Belts. 50 Londyńska strefa zielonego pasa obejmuje powierzchnię 512 900 ha. Poza obszarem Wielkiego Londynu znajduje się 90% tego obszaru. Przewidywany wzrost liczby gospodarstw domowych o 4,6 mln do 2016 roku i nałożone przez rząd na poszczególne hrabstwa zobowiązanie zapewnienia adekwatnych do potrzeb terenów mieszkaniowych przyczyni się do antropopresji procesu suburbanizacji na obszar zielonego pasa Londynu. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.1‑1 Marden. Zabudowa historyczna wzdłuż głównej ulicy . [LC] Fot. 4.1‑2 Marden. Historyczne gospodarstwa. [LC]. Dostępność komunikacyjna jest istotnym czynnikiem implikującym rozwój suburbanizacji. Wiejskie jednostki struktury osadniczej w strefie izochrony dostępności 1 godz. (II strefa dostępności) charakteryzują się istotnym wpływem suburbanizacji, której formy regulują restrykcyjne przepisy prawa miejscowego, utrzymującego skuteczne formy ładu przestrzennego, ciągłości kulturowej, zachowania wartości krajobrazu. Zasięg oddziaływania procesu suburbanizacji w regionie metropolitalnym Londynu jest najbardziej intensywny na granicy strefy I (Izochrona dostępności 0,5 godz.) i II w wyznaczonych jednostkach struktury osadniczej i nie przekroczył dotychczas strefy IV (Izochrona dostępności 2 godz.). Jednostki osadnictwa wiejskiego poza tą strefą nie uległy znacznym przekształceniom, jednak często znajdują się w zasięgu oddziaływania pobliskich miast niezwiązanych z funkcją metropolitalną i charakteryzują się zbliżonym wskaźnikiem migracji do jednostek strefie III (Izochrona dostępności 1,5 godz.). Dla przedstawienia doświadczeń w wybranych do badań struktur funkcjonalno-przestrzennych terenów wiejskich poddanych procesowi postępującej urbanizacji w strefie oddziaływania obszaru metropolitalnego Londynu wybrano jednostki struktury osadniczej (suburban villages) w aspektach oddziaływania następujących stref: − W strefie oddziaływania istniejących koncentracji obszarów zurbanizowanych – miejscowość Marden. Unikatowy charakter wsi datującej swe powstanie w X wieku stanowi przykład właściwych działań na rzecz zachowania swojej tożsamości. − W strefie oddziaływania obszaru metropolitalnego Wielkiego Londynu (Greater London) – miejscowość New Ash Green. Przykład intensywnego rozwoju mieszkalnictwa założonego na tzw. nowym korzeniu na obszarach wiejskich w ramach unikatowego projektu. − W strefie oddziaływania metropolii Londynu i miasta o dużej koncentracji funkcji uzdrowiskowej i turystycznej – miejscowość Wadhurst, zlokalizowana w istotnym węźle komunikacji kołowej i kolejowej. Istotną rolę w transporcie pełni system transportu publicznego. W obszarze regionu Londynu funkcjonują dwa zarządy do spraw transportu: jeden na terenie metropolii londyńskiej, a drugi poza Londynem. Zarząd metropolii na terenie Londynu pełni aktywną rolę w ustalaniu zakresu usług, w wyborze i zatrudnianiu prywatnych operatorów etc. Poza Londynem obowiązują bardziej wolnorynkowe zasady. Operatorzy otrzymują dotacje tylko wtedy, gdy oferowane usługi stworzono w celu zaspokojenia potrzeb społeczności; w innych przypadkach działa prawo konkurencji. Jak na razie rozwiązanie londyńskie wydaje się przynosić lepsze efekty – wzrosła liczba osób korzystających z transportu miejskiego, podczas gdy w innych częściach kraju obserwuje się tendencję spadkową. Litwin M. Sims L. Uwarunkowania w rozwoju transportu publicznego, doświadczenia innych miast. Materiał pokonferencyjny 2005. www. um.warszawa.pl/konferencje 4.1.2. Zachowanie cech tożsamości wsi: Marden Marden znajduje się w drugiej strefie dostępności komunikacyjnej do obszaru metropolitalnego Londynu. Wieś jest zlokalizowana w odległości 40 km od Londynu na trasie Londyn – Ashford i 12 km od Maidston w układzie węzłowym komunikacji drogowej i kolejowej. Unikatowy charakter wsi datującej swe powstanie w X wieku zachowuje historyczny układ „widlicowy”, w którego ramionach wyznaczono tereny nowej zabudowy mieszkaniowej stanowiącej wyraz procesu kontrolowanej suburbanizacji. Równoczesny proces rozwoju funkcji przemysłowo-składowych wzdłuż linii kolejowej implikował zanikanie funkcji rolniczych. Wieś uległa w latach 80. niekorzystnemu procesowi degradacji. Zaniedbaniu uległ historyczny rdzeń miejscowości. W latach 90. Marden 51 52 Fot. 4.1‑3 Marden. Zabudowa w części centralnej wsi. [LC] Fot. 4.1‑4 Marden. Historyczna tawerna w centrum. [LC] Fot. 4.1‑5 Marden. Wiejskie rezydencje. [LC] Fot. 4.1‑6 Marden. Wiejski charakter zabudowy. [LC]. Fot. 4.1‑7 Marden. Historyczne detale zabudowy. [LC] Fot. 4.1-8 Marden. Historyczna zabudowa rdzenia. [LC] rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.1‑9 Marden. Nowa zabudowa obrzeżna w Marden. [LC] Fot. 4.1‑10 Marden. Zabudowa wielorodzinna w centralnej części. [LC] Fot. 4.1‑11 Marden. Związki z kulturą agrarną. Uprawa chmielu. [LC]. Fot. 4.1‑12 Marden. Związki z kulturą agrarną. Sady jabłoniowe. [LC]. przystąpił do realizacji programu rewitalizacji w szerokim aspekcie miejscowości i przyległych przysiółków określonego jako Marden 2000. Celem programu wspieranego przez władze samorządowe Marden, władze samorządowe gminy Maidstone, władze Habstwa Kent było określenie cech charakterystycznych miejscowości wymagających zachowania i utrzymania w procesie nowego rozwoju będącego wynikiem suburbanizacji, przyjęcie zasad rewitalizacji istniejących zasobów i przygotowanie właściwych zapisów planu miejscowego. Główne kierunki przyjętych działań: − Zachowanie tożsamości wsi w aspekcie rewitalizacji zabudowy historycznej; − Rozwój zanikającej funkcji rolniczej związanej obecnie z rozwojem sadownictwa na obszarach przylegających do wsi; − Utrzymanie integralności przestrzennej uniemożliwiającej niekontrolowane formy rozproszenia; − Utrzymanie i wprowadzenie układu zieleni scalającego układ przestrzenny. Opracowany plan rozwoju lokalnego zaakceptowanego w 2001 r. i obecna jego realizacja przebiegała przy dużym zaangażowaniu miejscowej społeczności poprzez działalność Komitetu Sterującego, w skład którego weszli przedstawiciele władz samorządowych, przedstawiciele mieszkańców, deweloperzy. Aktywizacja gospodarcza, zwłaszcza w zakresie funkcji sadowniczych przywracająca zanikające formy możliwości zatrudnienia, kształtowanie i rozbudowanie więzi społecznych mieszkańców, przyczyniła się do istotnych, korzystnych zmian. Marden community Plan. Marden Parish Council 2001. 53 Fot. 4.1‑13 Wadhurst. Historyczna zabudowa wzdłuż głównej ulicy. [LC]. Fot. 4.1‑14 Wadhurst. Detale historycznej zabudowy w Wadhurst. [LC] Fot. 4.1‑15 Wadhurst. Historyczna zabudowa mieszkaniowa. [LC]. Fot. 4.1‑16 Wadhurst. Zamek. [LC] 4.1.3. Rozwój wsi w węzłach infrastruktury komunikacji: Wadhurst Hrabstwo East Sussex znajduje się w bezpośredniej strefie oddziaływania metropolii Londynu. Wadhurst stanowi przykład intensywnego procesu suburbanizacji związanej z układem węzłowym komunikacji drogowej i kolejowej, podobnie jak wcześniej przedstawiona wieś Marden. Lokalizacja wsi w drugiej strefie dostępności komunikacyjnej z Londynu implikuje rozwój budownictwa mieszkaniowego, zwłaszcza w okresie lat 1980–1990. Dostępność określa trasa komunikacyjna A22 Londyn – Hastngs oraz linia kolejowa. Rewitalizacją została objęta przede wszystkim historyczna część wsi. Koncepcja rozwoju przestrzennego wsi, związanego z procesem suburbanizacji, jest oparta na restrykcyjnie przestrzeganych zasadach zachowania ładu przestrzennego, zachowania ciągłości kulturowej, zrównoważonego 54 rozwoju. Działania te znajdują odzwierciedlenie w procesie rewaloryzacji historycznego centrum wsi, właściwie kształtowanego systemu przestrzeni publicznych, zieleni wysokiej i niskiej przenikającej historyczny i nowy układ zabudowy mieszkaniowej oraz dbałości o zachowanie cech integralności formy przestrzennej układu wsi. Wieś jest wyposażona w historycznie ukształtowane i zachowane przestrzenie publiczne pełniące istotną rolę dla integracji społecznej mieszkańców. W koncepcjach rozwoju przestrzennego zachowano warunek zwartości wsi, który pomimo pewnej rozległości układu jest czytelny. W większości miejscowości związanych z procesem suburbanizacji rozwój ośrodków usługowych jest ograniczony ze względu na korzystanie mieszkańców z możliwości zakupów w miejscu pracy. W przeciwieństwie do tych tendencji usługi handlowe w Wadhurst, ze względu na rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.1‑17 Wadhurst. Historyczny rdzeń wsi. [LC] Fot. 4.1‑18 Wadhurst. Centrum handlowe wsi. [LC] Fot. 4.1‑19 Wadhurst. Fizjonomia krajobrazu wsi. [LC] Fot. 4.1‑20 Wadhurst. Tereny otwarte. [LC] rosnącą liczbę mieszkańców, znalazły odzwierciedlenie w ukształtowanym centrum znajdującym się w historycznej części wsi. łudniowo-wschodniej części wsi. Jego kontynuację stanowiła zabudowa w południowo-zachodniej części wsi, a obecnie jest kontynuowana w części północnej. Osie komunikacyjne stanowią istotny element krystalizujący układ przestrzenny wsi. Pierwsze osiedla mieszkaniowe zlokalizowane na obrzeżu wsi miały stanowić uzupełnienie struktury przestrzennej wsi układającej się historycznie w formie „ulicówki”. Zmiany nastąpiły w latach 80., kiedy zdecydowano o lokalizacji nowej zabudowy na terenach wykorzystywanych rolniczo w strefie przylegającej do zabudowy pierzejowej w centrum. Zabudowa mieszkaniowa typu wielorodzinnego jest przeznaczona dla mieszkańców średniej klasy. Wadhurst zamieszkuje obecnie 4000 mieszkańców. Stacja kolejowa zlokalizowana w peryferyjnym układzie w odniesieniu do centrum wsi została wyposażona w dużej pojemności parking zapewniający funkcjonowanie systemu Park & Drive. Wysoki wskaźnik dojeżdżających do pracy (ponad 50%) jest związany zarówno z oddziaływaniem Londynu, jak i pobliskiego uzdrowiska Royal Tunbridge Wells oddalonego o 12 km od wsi, oferującego zatrudnienie w sektorze usług turystycznych. z uwagi na łatwą dostęp- Rozwój budownictwa mieszkaniowego o charakterze socjalnym zainicjowano w latach pięćdziesiątych w po- Wadhurst Draft Parish Plan, Public Consultation Document 2003. 55 Zabudowa sprzed XX w. Zabudowa z różnych okresów Zabudowa komunalna Zabudowa z lat 1980–2005 Rys. 4.1‑5 Wadhurst. Zabudowa mieszkaniowa. [LC wg: Waugh D., Georaphy, an integrated approach, Nelson 1995] ność komunikacyjną popyt na mieszkania w Wadhurst kształtuje się na wyższym poziomie aniżeli w pobliskich, sąsiadujących z Wadhurst miejscowościach. Tereny otwarte przylegające do wsi podkreślają jej charakter i związki z fizjonomią krajobrazu wiejskiej przestrzeni. Rozwój funkcji turystycznej oparto na historycznych zasobach wsi, a przede wszystkim na wpisanym w krajobraz wsi zamku. 4.1.4. Kształtowanie nowych jednostek struktury osadniczej Wyrazem poszukiwań nowych rozwiązań w aspekcie kontrolowanego procesu suburbanizacji w obszarze zielonego pasa Londynu była w 1960 r. idea budowy 12 wiejskich jednostek struktury osadniczej. New Ash Green jako pierwsza miejscowość realizowana na zasadach budowy wsi na tzw. nowym korzeniu stanowiła modelowy przykład realizacji finansowanej ze środków prywatnych z nieznacznym udziałem środków publicznych. Miejsce lokalizacji wyznaczono ostatecznie w pobliżu miejscowości Ash w Hrabstwie Kent, poza obszarem zielonego pasa, w odległości 40 km od Londynu. Projekt i jego realizację powierzono architektom Leslie Bilsby’go i Erica Lyonsa i architekta krajobrazu Prebena Jacobsona – reprezentujących grupę SPAN. Wyjątkowy charakter projektu obejmujący nie tylko koncepcje urbanistyczną lecz także architektoniczną, łącznie z projektami wnętrz obejmował szeroki udział zaangażowania społecznego znajdującego wyraz w procesie projektowania, realizacji i zarządzania. Ideą architektów było kształtowanie lokalnej społeczności, a nie tylko zabudowy mieszkaniowej. Realizacja przedsięwzięcia trwała 15 lat. Simms B., Eric Lyons and San, RIBBA London 2006. 56 Obszar New Ash Green obejmuje 172 ha i jest zamieszkiwany przez 5500 mieszkańców reprezentujących klasę średnią. 45% mieszkańców w wieku zatrudnienia pracuje w Londynie. Koncepcja urbanistyczna zawiera organiczny układ zabudowy mieszkaniowej wpisanej w kontekst istniejącego środowiska przyrodniczego. Układ komunikacji, oparty na segregacji ruchu kołowego i pieszego wraz z wyznaczonymi ścieżkami rowerowymi łączącymi centrum wsi z terenami rekreacyjnymi i otwartymi, scala integralnie poszczególne jednostki mieszkaniowe. Istotną rolę dla społecznej integracji pełni czytelny system przestrzeni publicznych i półpublicznych (65 ha) związanych z grupową, w układzie gniazdowym, zabudową mieszkaniową. Centrum usługowe (ok. 10 ha) jest oparte na koncepcji ukształtowanej uliczki handlowej łączącej wnętrza w układzie sprzężonym i pełni rolę głównej przestrzeni publicznej, zawierając szeroki program usług: szkoła podstawowa, biura miejscowego samorządu (Parish Council Hall) wraz z biurami architektów, przychodnia lekarska, biblioteka, centrum młodzieżowe, usługi handlowe, bistro, pub, stacja autobusowa. Tereny rekreacyjne i sportowe obejmują ok. 15 ha, które wkomponowano głębokimi klinami wcinającymi się w obszar miejscowości od północy i południa. Zieleń stanowi istotny atut zagospodarowania. Poszczególne jednostki mieszkaniowe zostały oddzielone funkcjonalnie zielenią wysoką, zachowując ich funkcjonalną intymność i charakterystyczną tożsamość miejsca. Architektura zastosowanych rozwiązań obiektów mieszkaniowych Erica Lyonsa jest oparta na prostych formach wpisanych w zieleń z zastosowaniem detalu architektonicznego: klinkieru, drewna, adekwatnych do rozwiązań lat sześćdziesiątych. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Jednostki mieszkaniowe Lasy Zieleń osiedlowa Gimnazjum / Centrum Sportowe Tereny otwarte Caling Croft Farm Holt Chapel Wood Olivers Mill Penenden Bazes Shaw Ayelands Szkola podstawowa Millfield Centrum Capelands Colt Stead Turners Oak Lambardes Foxbury Over Minnis Ayelands Spring Cross Ayelands Centrum Sportu Manor Forstal Redhill Wood Ayelands Bowes Wood Westfield Rys. 4.1‑6 New Ash Green. Zagospodarowanie przestrzenne. Źródło: Sevenoaks District Council Fot. 4.1‑21 New Ash Green. Fotografia lotnicza. Źródło: Parish Council Hall NAG. 57 Fot. 4.1‑22 New Ash Green. Zabudowa szeregowa (panele). [LC] Fot. 4.1‑23 New Ash Green. Zabudowa jednorodzinna.[LC] Fot. 4.1‑24 New Ash Green. Zabudowa szeregowa (klinkier). [LC] Fot. 4.1‑25 New Ash Green. Zabudowa jednorodzinna. [LC] New Ash Green stanowi rozwiązanie istotne dla procesu suburbanizacji w drugiej strefie dostępności komunikacyjnej miasta metropolitalnego Londynu. Dostępność w układzie powiązań zewnętrznych zapewniają drogi M25, M20, M2, a także regularne połączenia liniami autobusowymi do stacji kolejowej Longfield (funkcjonującej w systemie Park & Drive) zapewniającej cykliczne (co 20 min) połączenia z Victoria Station w Londynie. rewaloryzacji (zmiany w układzie zieleni przydomowej i innych form zagospodarowania, zmiany kolorystyki lub detalu architektonicznego) można dokonać jedynie za zgodą rady na pisemne zgłoszenie zmian. Zarządzanie i kontrola realizowane przez samorząd lokalny są oparte na miejscowym akcie prawa i funkcjonują poprzez Radę Wsi, Związek Mieszkańców. Rada utrzymuje i zarządza terenami całego obszaru z wyjątkiem domów mieszkalnych i ogrodów tylnej części posesji. Ponadto rada poprzez Komitet Pożytku Publicznego chroni przed niewłaściwą ingerencją w stan istniejący zarówno w aspekcie standardów rozwiązań architektonicznych, jak i zagospodarowania. Jakiekolwiek zmiany o charakterze 58 New Ash Green zostało wyróżnione jako jedno z najbardziej interesujących rozwiązań niekonwencjonalnego rozwoju prywatnego zespołu mieszkaniowego w Europie. Realizacja projektu poprzez właściwy udział partycypacji społecznej, zaangażowanie mieszkańców w system zarządzania stanowi wyjątkowy przykład rozwiązań budownictwa mieszkaniowego w Wielkiej Brytanii. 4.1.5. Wnioski A. Uprawnienia i spójność planowania Koncepcja rozwoju przestrzennego związanego z procesem suburbanizacji wybranych wsi znajdujących się Horticulture Week, 1997. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.1‑26 New Ash Green. Centrum handlowe wsi. [LC] Fot. 4.1‑27 New Ash Green. Przestrzeń publiczna w centrum wsi. [LC] Fot. 4.1‑28 New Ash Green. Fragment „starego” Ash. [LC]. Fot. 4.1‑29 New Ash Green. Tereny otwarte wsi. [LC] w strefie oddziaływania obszaru metropolii londyńskiej jest oparta na restrykcyjnie przestrzeganych zasadach zachowania ładu przestrzennego, zachowania ciągłości kulturowej, zrównoważonego rozwoju, wynikających z założeń planów strukturalnych i miejscowych. Spójny układ dokumentów planistycznych w systemie zarządzania obszarami wiejskimi znajduje wyraz w Ustawie Polityki Planowania (Planning Policy Statement; PPS), a w szczególności w zapisach dokumentu Zrównoważonego Rozwoju Obszarów Wiejskich (Sustainable Development in Rural Areas; PPS-7). Określone cele dotyczą podnoszenia jakości życia i środowiska w obszarach wiejskich, kształtowania zrównoważonego społeczeństwa wiejskiego, zrównoważonego ekonomicznego wzrostu i jego zróżnicowania. Zasady promowania określają działania w zakresie ukierunkowania rozwoju istniejących jednostek sieci osadniczej, ograniczenia rozprzestrzeniania się struktury zurbanizowanej miast, działalności go- spodarczej na rzecz strefy zurbanizowanej miast, głównie w sferze produktów rolnych i turystycznych oraz w zakresie rozwoju sprawnie funkcjonującego systemu komunikacji z transportem publicznym włącznie. Przyjęta polityka realizacji zielonych stref dużych miast (ujęta w Ustawie Green Belt Act) stanowi właściwe narzędzie dla ochrony unikatowych wartości krajobrazu obszarów wiejskich i środowiska przyrodniczego. Restrykcyjnie egzekwowane zasady ustawy ograniczyły w istotny sposób żywiołowe rozprzestrzenianie się tkanki urbanistycznej w strefie obszarów wiejskich i umożliwiły kontrolowany rozwój urbanizacji w strefie przylegającej do zielonego pasa. Zagadnienia zrównoważonego rozwoju w obszarze stref zielonego pasa ujęte w planach regionalnych i strukturalnych są realizowane poprzez miejscowe plany. Ciężar podejmowania właściwych decyzji spoczywa w tych obszarach na samorządach lokalnych 59 świadomie korzystających z zasad spójnego planowania. Idea zielonych stref znalazła zastosowanie w rozwiązaniach planistycznych wielu miast europejskich. Zarządzanie i kontrola realizowana przez samorząd lokalny jest oparta na miejscowym akcie prawa i przy dużej partycypacji społecznej i zaangażowaniu funkcjonuje poprzez ukonstytuowane formy organizacji społecznych. Świadomość zaangażowania społeczności lokalnej w procesie planowania rozwoju miejscowości stanowi podstawową zasadę działalności samorządów lokalnych i jest historycznie uwarunkowana. Budowanie społecznych form działania przez samorządy lokalne (rady wsi, związki mieszkańców, komitety pożytku publicznego) inspiruje wyższy poziom integracji i znajduje odzwierciedlenie w efektywności realizacji celów przewidzianych w lokalnych planach rozwoju. B. Racjonalne wykorzystanie zasobów Wsie angielskie charakteryzują się dużym stopniem zwartości przestrzennej. W zależności od typu fizjonomicznego wsi koncentracja strukturalna nasila się w obrębie centrum i łagodnie maleje wzdłuż osi komunikacyjnych krystalizujących układ przestrzenny. Chaotyczne rozprzestrzenianie się stref zabudowy ogranicza ustawa, predestynując zwarty charakter zabudowy. Dbałość o jakość przestrzeni publicznych i ich ciągłość w strefach zabudowy jest czytelna. Przestrzenie publiczne wiążą się z obiektem sakralnym, obiektami użyteczności publicznej, strefami handlowo-komercyjnymi oraz obiektami sportu i rekreacji. Angielskie wsie południowo-wschodniej Anglii są bogate w urządzoną zieleń. Zieleń parkowa, przydrożne skwery, przedogródki, zieleń ogrodowa stanowią standardowe wyposażenie wsi. Z uwagi na przestrzenną zwartość tereny otwarte otaczają wieś i często stanowią charakter sadów, otwartych przestrzeni zieleni niskiej (pastwiska), przecinanych granicami posesji wyznaczonej szpalerami drzew lub krzewów. Powiązania z terenami otwartymi zapewniają wyznaczone ścieżki publiczne (w odróżnieniu od prywatnych). Racjonalne wykorzystanie terenów zabudowy określa ustawa, wskazując na bezwzględną konieczność uzupełniania nową zabudową terenów wskazanych w planie miejscowym. Zabudowa poza granicami wsi jest praktycznie niemożliwa, zwłaszcza w strefie zielonego pasa (Green Belt). Racjonalność wykorzystania zasobów znajduje szczególne odzwierciedlenie w zagospodarowaniu przestrzennym wsi przedstawionej na przykładzie New Ash Green. C. Tożsamość lokalna i wizerunek Znacząca historyczna i architektoniczna wartość osiedli wiejskich stanowi podstawę kształtowania lokalnego charakteru opartego na lokalnej tożsamości i regionalnym zróżnicowaniu. Polityka kształtowania zabudowy wiejskiej jest ściśle określona w Ustawie Polityki Planowania. Jednostki planowania działające przy samorządach lokalnych są bezwzględnie zobowiązane do opracowania zasad lokalnej polityki i jej realizacji w zakresie planowania i projektowania w obszarach wiejskich (PPS-1). 60 Głównym kierunkiem przyjętych działań, w dużym uproszczeniu, jest zachowanie tożsamości wsi w aspekcie rewaloryzacji zabudowy historycznej i utrzymania cech integralności formy przestrzennej wsi uniemożliwiającej niekontrolowane formy rozproszenia, właściwe kształtowanie systemu przestrzeni publicznych oraz utrzymanie i wprowadzenie układu zieleni scalającego układ przestrzenny. Surowej kontroli podlega nowa zabudowa (w tym jednorodzinna) w strefie obrzeżnej wsi lub na terenach nieobjętych miejscowym planem w celu zachowania istotnych wartości fizjonomii krajobrazu wiejskiego i środowiska przyrodniczego (PPS-1/4). Priorytetem określa się proces przekształceń istniejących form rozwoju (brownfield) w nowe formy (greenfield) uwzględniające wieloaspektowe zasady zrównoważonego rozwoju10. Samorządy lokalne przygotowują raporty dotyczące terenów zaniedbanych i opuszczonych, na podstawie których wskazuje się je w planach strukturalnych. Decyzje przekształceń są realizowane poprzez plany miejscowe. Przepisy zawarte w aneksie E do Ustawy Polityki Planowania PPS-7 wskazują na konieczność stosowania w planach miejscowych zasad zgodności lokalizacji każdej inwestycji z otoczeniem (asymilacji z wartościami krajobrazowymi), stosowania zasad grupowania zabudowy w celu uniemożliwiania jej rozpraszania, zasad oddzielenia – sytuowania zabudowy o współczesnych formach od istniejących w celu uniknięcia konfliktu wizualnego, stosowania materiałów, kolorystyki, faktury adekwatnej do lokalnej tradycji, stosowania wskaźników zawierających szczegółowe informacje dotyczące lokalnej tradycji i projektowania. D. Funkcjonalność i dostępność Aktywizacja gospodarcza, zwłaszcza w zakresie utrzymania zanikającej funkcji rolniczej, przyczynia się do przywrócenia zanikających form możliwości miejscowego zatrudnienia oraz kształtowania i rozbudowania więzi społecznych mieszkańców. Ustawa Polityki Planowania (PPS1/4) przywiązuje dużą wagę do istotnych przekształceń w strukturze zatrudnienia w obszarach wiejskich. Promowanie zatrudnienia w sektorze usług, zwłaszcza w zakresie turystyki i rekreacji nie eliminuje ukierunkowanego zatrudnienia w sektorze rolnictwa utrzymującego związek wsi z kultywacją kultury agrarnej. Usługi, zgodnie z dyrektywami tej samej ustawy, powinny spełniać oczekiwania społeczności wiejskiej. Rozbudowa struktury usług, w tym usług o charakterze socjalnym jest promowana i realizowana w każdej jednostce osadnictwa. Układ komunikacji wsi jest elementem scalającym układ przestrzenny, zapewniając dostępność samochodową i pieszą do poszczególnych segmentów zagospodarowania. Niestety, główna droga łącząca elementy struktury osadnictwa bardzo często przebiega przez centrum wsi. Bezpieczeństwo zapewniają różne rozwiązania skutecznie ograniczające prędkość pojazdów. Dostępność komunikacji zarówno drogowej, jak i kolejowej w powiązaniach 10 W Wielkiej Brytanii terminem „brownfield” określa się tereny uprzednio użytkowane (PDL Previous Developed Areas). Są to tereny nieużytkowane, opuszczone i niekoniecznie o charakterze postindustrialnym lub ekologicznie zanieczyszczonym. „Greenfield” są terenami przeznaczonymi do funkcji rolniczej lub na rzecz środowiska. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… zewnętrznych spełnia optymalne warunki w procesie suburbanizacji. Układ powiązań jest koordynowany w połączeniach komunikacji transportu publicznego (autobusowego jak i kolei regionalnych), sterowany głównie przez prywatnych operatorów. Zarządzanie i kontrola realizowana przez samorząd lokalny jest oparta na miejscowym akcie prawa i przy dużej partycypacji społecznej i zaangażowaniu funkcjonuje poprzez ukonstytuowane formy organizacji społecznych. Świadomość zaangażowania społeczności lokalnej w procesie planowania rozwoju miejscowości stanowi podstawową zasadę działalności samorządów lokalnych i jest historycznie uwarunkowana. Budowanie społecznych form działania przez samorządy lokalne (Rady Wsi, Związki Mieszkańców, Komitety Pożytku Publicznego) inspiruje wyższy poziom integracji i znajduje odzwierciedlenie w efektywności realizacji celów przewidzianych w lokalnych planach rozwoju. Stosowane rozwiązania PARK & RIDE dopełniają racjonalności w korzystaniu ze środków komunikacji przyczyniając się do spodziewanych w tym względzie efektów zasad zrównoważonego rozwoju. 4.2. Zarządzanie w obszarze metropolitalnym (Francja) Nantes jest francuskim miastem średniej wielkości (276 000 mieszkańców w roku 200711), położone na północnym zachodzie kraju. Aglomeracja Nantes to 577 000, a region metropolitalny Nantes St Nazare to już ponad 880 000 mieszkańców12. Jest to szóste miasto Francji pod względem ludności. Nantes pełni ważną rolę w strukturze samorządowej jako stolica: − regionu Pays de la Loire (jednego z 22 regionów Francji), − departamentu Loary Atlantyckiej (jednego z 5 departamentów wchodzących w skład regionu krajów Loary), − gminy miejskiej Nantes (jednej z 221 w departamencie) złożonej z 11 dzielnic. Miasto Nantes pozostaje w międzygminnych związkach w ramach regionu metropolitalnego Nantes St Nazare oraz obszaru metropolitalnego Nantes. Położone nad Oceanem Atlantyckim St Nazare wraz z Nantes tworzą zespół portowy u ujścia Loary, który jest największym portem tzw. fasady zachodniej we Francji. Tradycyjnie podstawami gospodarczymi rozwoju miasta jest gospodarka morska, przemysł ciężki, handel oraz transport. Miasto o korzeniach sięgających IX wieku p.n.e. przeżywało kilka okresów rozkwitu. Procesy suburbanizacyjne mają swoje korzenie w epoce industrializacji zapoczątkowanej w roku 1852 otwarciem linii kolejowej łączącej miasto ze stolicą Francji – Paryżem. Tereny nad rzeką zostały zaadaptowane na potrzeby przemysłu ciężkiego, powstały osady przyfabryczne. Rozkwit gospodarczy wymagał nowych przestrzeni. Za datę przełomową uważa się rok 1908, kiedy z trzech zaproponowanych gmin sąsiednich dwie: Chantenay i Dulon, zostały włączone do miasta13. Ekspansja przestrzenna ponad granicami była faktem. Druga fala ekspansji terytorialnej miasta ma większy związek z jakością środowiska zamieszkania i dotyczy głównie terenów mieszkaniowych oraz usług ogólnomiejskich o charakterze endogenicznym. Kolejne próby rozszerzenia zasięgu terytorialnego bezpośredniej administracji Nantes nie powiodły się ani w roku 1972, ani w 1986. Zarządzanie współzależnym i przenikającym się przestrzennie obszarem metropolitalnym jest realizowane przez dobrowolny związek międzygminny. 4.2.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Nantes Struktura samorządu terytorialnego we Francji jest bardzo rozdrobniona. Istnieje 36 800 samorządów gminnych i 100 departamentów, które mają swoje korzenie jeszcze w czasach rewolucji francuskiej. Dopiero w roku 1982 przygotowano, a w 1986 wprowadzono podział kraju na 22 regiony. Na przykładzie Nantes można obserwować rozwój form organizacji zarządzania urbanistycznego obszarem powiązanym funkcjonalnie i przestrzennie, ale podzielonym między różne jednostki samorządowe. Współpraca międzygminna była podyktowana faktycznymi potrzebami i rozpoczęła się już pod koniec lat 50. XX wieku. Ogólnokrajowe prawodawstwo określające standardowe zasady i źródła finansowania współpracy zostało uchwalone dopiero w roku 199914. Gminy uzyskały formalne prawo do delegowania realizacji swoich zadań własnych dla wspólnot, a także mają prawo wyboru sposobu finansowania: ze składek budżetowych lub poprzez nakładanie osobnego podatku lokalnego. Pays-de-la-Loire jest jednym z najbardziej zorganizowanych regionów Francji. Współpracujące gminy obejmują 98,5% populacji i 96,48% powierzchni15. Obszar metropolitalny Nantes zaczął się kształtować w latach 60. XX wieku. Powojenna rekonstrukcja Nantes trwała całe lata 50. Dekret z 31 grudnia 1958 roku określający kierunki rozwoju przestrzennego urbanizacji16 oraz szczegółowe plany urbanizacji17 rozpoczął okres wzrostu. W roku 1961 zatwierdzono pierwszy plan obejmujący nie tylko miasto, ale i 15 sąsiednich gmin. Tym samym próbowano przygotować się na demograficzny boom lat 60. Niestety, dokument oparto na niedoszacowanych danych demograficznych i szybko okazało się, że nie przystaje merytorycznie do rzeczywistości. Pojawił się problem związany z koordynacją planowania oraz zarządzania terenami ponad podziałem administracyjnym. Rok 1967 zapoczątkował formalną współpracę międzygmin13 Źródło: Floch J., L’Agglomeration nantaise: récits d’acteurs, l’Aube, Nantes 1996; s. 37. 14 Ustawa o wzmocnieniu i uproszczeniu współpracy międzygminnej z dn. 12 lipca 1999 r. zwana ustawą Chevenement. 15 La France intercommunale au 1er janvier 2006, Assemblée des commu11 Źródło: www.nantes.fr/urbanisme/nantes-metropole.html. 12 Źródło: www.nantes.fr/urbanisme/nantes-metropole.html. nautés de France, Paryż 2006. 16 Plan d’urbanisme directeur. 17 Plan d’urbanisme de detail. 61 ną. Zawiązano Międzygminne Stowarzyszenie Regionu Nantes18, w którym współpracowało 37 jednostek samorządowych. Głównymi zadaniami stowarzyszenia była koordynacja komunikacji publicznej, rozwoju infrastruktury transportu oraz spraw społecznych. W roku 1972, jako krok ku integracji obszaru metropolitalnego, podjęto próbę przeprowadzenia kolejnej fuzji administracyjnej: przyłączenia pięciu gmin do miasta. Próba nie powiodła się. W zamian – zintensyfikowano działania na rzecz rozszerzenia obszarów współdziałania oraz kompetencji stowarzyszenia międzygminnego. Zacieśnianie współpracy rozpoczęto od zawiązania w roku 1972 Syndykatu na rzecz dróg szybkiego ruchu w aglomeracji Nantes19. Dzięki niemu zrealizowano między innymi, projekt autostradowej obwodnicy miasta zamykający tak zwaną pierwszą koronę suburbanizacji. Jest to teren między granicami administracyjnymi Nantes a autostradą. Kolejnym krokiem było powierzenie w roku 1975 spraw transportu zbiorowego osobnej, międzykomunalnej instytucji: Syndykatowi ds. transportu w aglomeracji Nantes20. Organizacja ta ewoluowała z czasem, wyodrębniając agencje zajmujące się sprawami wspólnej polityki transportowej oraz zarządzaniem przewozami. Przykłady rozwoju komunikacji zbiorowej oraz infrastruktury transportu wykazały potrzebę prowadzenia stałych badań i analiz na temat rozwoju funkcjonalno-przestrzennego obszaru gmin należących do syndykatu. Obowiązki te powierzono w roku 1978 Agencji ds. studiów urbanistycznych aglomeracji Nantes21. Kolejnym etapem integracji zarządzania obszarem metropolitalnym Nantes było sformalizowanie szerszej 18 Association communautaire de la region nantaise (Acrn). 19 Syndicat intercommunal de la voirie rapie de l’Agglomeration nan- taise (Sivran) tworzyło 15 gmin. 20 Syndicat intercommunal des transports de l’Agglomeration nantaise (Sitpan). 21 Agence D’études Urbaines De L’Agglomération Nantaise (AURAN). LA CHAPELLE-SUR-ERDRE SAUTRON Le PELLERIN CUËRON ST-HERBLAIN St-JEAN-DEINDRE -BOISSEAU La MONTAGNE BRAINS BOUGUENAIS St-LÉGER- BOUAYE -Les-VIGNES St-AIGNAN-de-GRAND-LIEU 22 Syndicat intercommunal avocation multiple de l’Agglomeration nantaise (Siman). 23 Charte de fonctionnementde la communaute urbaine de Nantes z 22 grudnia 2000 r. 24 Taxe professionnelle unique. Wprowadzony najpierw w ustawie z nr 92-125 z dn. 6 lutego 1992 r. o administracji terytorialnej w Republice Francuskiej, a ujednolicony ustawą Chevenement z dn. 12 lipca 1999 r. MAUVES-SUR-LOIRE NANTES BASSE-GOULAINE St-SÉBASTIEN-SUR-LOIRE REZÉ VERTOU Les-SORINIÉRES Rys. 4.2‑1 Nantes Metropole: związek 24 gmin obszaru oddziaływania funkcjonalnego Nantes. [AZ] 62 Nantes Metropole posiada odrębną radę i urząd. Od roku 2000 związek finansuje swoją działalność w sposób bezpośredni z podatku metropolitalnego od firm TPU24, składek celowych gmin (np. transportowa), dotacji i subwencji oraz dochodów własnych pochodzących m.in. z koncesji. Wysokość tych dochodów zależy od kombinacji liczby ludności, oferty usług komunalnych oraz czynników dodatkowych związanych z polityką spójności oraz wspierania współpracy międzygminnej i restrukturyzacji obszarów wiejskich. Związek realizuje obecnie aż 9 zadań obowiązkowych: − zagospodarowanie i rozwój urbanistyczny, − transport i przemieszczanie się po mieście, − przestrzenie publiczne i komunikacja miejska, − środowisko, − wody, ERDRE-FLEURLAYE 37 000 CARQUEFOU THOUARÉ-SUR-LOIRE Ste-LUCE-SUR-LOIRE ORVAULT współpracy międzygminnej. Powstałemu w 1982 roku wielozadaniowemu syndykatowi międzygminnemu22 powierzono zadania w sześciu obszarach obowiązkowych: planowanie przestrzenne i opracowania studialne, zbiorowy transport pasażerski, drogi szybkiego ruchu, zakwaterowanie ludności napływowej, gospodarka odpadami, oraz w pięciu dobrowolnych: służba zdrowia, bezpieczeństwo publiczne, rozwój gospodarczy w granicach aglomeracji, przestrzenie publiczne, środowisko naturalne. W dalszych latach listę zadań rozbudowywano. Stworzono osobną strukturę samorządową zwaną DISTRICT, do której przystąpiły pierwotnie 21, a ostatecznie – 24 gminy. Od roku 2000, po uchwaleniu Karty zurbanizowanej wspólnoty funkcjonalnej Nantes23, związek oficjalnie nazwano Nantes Metropole. ERDRE et CENS 72 000 NANTES-CENS 55 000 LOIRE-CHÉZINE NANTES-LOIRE 65 000 68 000 CHANTENAY-CHÉZINE 60 000 LOIRE-ET-SÉVRE 72 000 SUD-OUEST 42 000 PÔLE-DE-LAUBINIÉRE 50 000 PÔLE DU VIGNOBLE 34 000 Rys. 4.2‑2 Nantes Metropole: 10 obszarów dostępności usług publicznych wraz z liczbą obsługiwanej ludności. [AZ] rozwój przestrzenny wokół dużych miast… − gospodarka, uczelnie wyższe i badania naukowe, − rozwój społeczny, − pozycjonowanie metropolii na rynkach międzynarodowych, − zarządzanie energią, produkcja i dostarczanie ciepła (od grudnia 2005). Ponadto, jako zadania fakultatywne: − zakwaterowanie podróżnych; − przygotowanie i zarządzanie programem gospodarki gruntami; − działania i inwestycje na rzecz osób niepełnosprawnych; − schroniska dla zwierząt porzuconych i bezdomnych; − środowisko i jakość życia; − badania i działania koordynujące mające na celu ustanowienie i upublicznienie nakazowego schematu decyzyjnego dla zapewnienia ochrony środowiska oraz utrzymania lub przywrócenia równowagi naturalnej; − udział, we współpracy z innymi gminami, w zagospodarowaniu promenad wzdłuż akwenów wodnych i podniesienie walorów przestrzeni naturalnych przeznaczonych dla rekreacji i edukacji o ochronie środowiska; − tworzenie, zarządzanie lub udział w strukturach bądź służbach przeznaczonych do monitoringu środowiska oraz dziedzictwa narodowego, a także czuwanie nad ich przekształceniami, walka z zanieczyszczeniami, działania zapobiegające zagrożeniom ze szczególnym uwzględnieniem klęsk żywiołowych; − udział w budowaniu nowych liceów oraz powiększanie liceów już istniejących; – infrastruktura transportu i telekomunikacji; − szkoły wyższe i badania naukowe; − budowa; – zagospodarowanie i wyposażanie lokali szkół wyższych oraz kontraktowanie badań. Obszar Nantes Metropole podzielono na dziesięć tzw. obszarów dostępności25, o porównywalnych parametrach obszarowo-ludnościowych. To one, a nie tradycyjne podziały administracyjne są wyznacznikami do planowania rozwoju infrastruktury społecznej czy technicznej. Przeprowadzona na początku XXI wieku reforma systemu planowania rozwoju i planowania przestrzennego26 wprowadziła nie tylko wielostopniowe dokumenty, ale i nakłada obowiązek dostosowania ich treścią zgodnie z hierarchią w ciągu 3 lat, przy czynnym udziale społecznym. Dokumentem nadrzędnym jest Projekt zagospodarowania i trwałego rozwoju (PADD27), który określa cele strategiczne zagospodarowania i rozwoju poszczególnych gmin i całego regionu w perspektywie dziesięcioletniej. Stanowi on dokument wyjściowy w kwestiach zagospodarowania i urbanizacji, integrujący kierunki polityki przestrzennej oraz realizację zadań własnych gmin. Projekt zagospodarowania i trwałego rozwoju określa ramy rozwoju zrównoważonego zgodnie z trzema nadrzędnymi zasadami wyrażonymi w ustawie dotyczącej solidarności i renowacji urbanistycznej28: – zachowanie równowagi między renowacją urbanistyczną, nową urbanizacją, a ochroną przestrzeni naturalnych i krajobrazowych; – wprowadzanie różnorodności funkcji miejskich i struktury społecznej; – oszczędne korzystanie z przestrzeni naturalnych, miejskich i podmiejskich: kontrola i kształtowanie przemieszczania się, zachowanie zasobów naturalnych i dziedzictwa narodowego oraz przeciwdziałanie powstawaniu zagrożenia ze strony środowiska. Projekt zagospodarowania i trwałego rozwoju (PADD) zawiera wytyczne do opracowania: − warunków zagospodarowania w kontekście regionalnym określonych w Schemacie spójności terytorialnej (SCOT29), w przypadku Nantes dotyczy on terenów regionu metropolitalnego Nantes – St Nazaire; − lokalnych planów urbanizacji (PLU30) uwzględniające sposób zagospodarowania i zabudowy terenów, parametry środowiskowe oraz potrzeby transportowe; − dokumentów strukturalnych, takich jak: plan przemieszczania się na terenach zurbanizowanych (PDU31), lokalny program zabudowy mieszkaniowej (PLH32), Karta Rozwoju Usług Komercyjnych33), Agenda 21. Wszystkie dokumenty powstają z udziałem społecznym, przy zaangażowaniu zarówno instytucji or- ORVAULT BOURG BOIS RAGUENET LA BOUGALIERE LE PETIT MOULIN LA MULLONIERE LA HAUTE VALLEE LE PETIT CHANTILLY LE BIGNON Rys. 4.2‑3 Tereny zurbanizowane na tle podstawowego układu komunikacyjnego w gminie Orvault. [AZ] LE BOUT DE PAVES 25 Pôles de proximité. 26 La loi à la solidarité et renouvellement urbains, (SRU), Ustawa o współod- powiedzialności i odnowie miast z dn. 13 grudnia 2000 r. Le Projet d’Amenagement et de Dévelopment Durable. SRU. Schéma CohérenceTerritoriale (SCOT). Plan Local d’Urbanisme, który zastąpił w 2003 roku dotychczasowe: Plan d’Occupation des Sols (POS) – plan użytkowania gruntów i Plan d’Aménagement de Zone (PAZ) – plany zagospodarowania strefy. 31 Plan de Déplacements Urbains. 32 Programme local de l’Habitat. 33 Charte de Développement Commercial. 27 28 29 30 63 ganizacji, jak i bezpośrednio – mieszkańców oraz przedsiębiorców. Wszystkie dokumenty są dostępne w formie popularyzatorskiej. podstawie znaczącego wzrostu liczby mieszkańców Nantes pracujących poza jego granicami administracyjnymi, w tym w dużej mierze w południowym Orvault. 4.2.2. Miejscowość wchłonięta przez miasto: południowe Orvault Południowe Orvault to typowy przykład suburbanizacji liniowej – zabudowy kształtowanej wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych, wylewającej się poza granice administracyjne. Nie sposób zidentyfikować przebieg granic administracyjnych dzielących ten obszar na część miejską i gminną. Pierwsza fala inwestycji w tym rejonie, z początku lat 60. XX wieku, była skoncentrowana wzdłuż głównej drogi łączącej Nantes i Renes, czyli największe miasta północno-zachodniej Francji. Powstałe na tej bazie osiedla dzielnicowe związane są z ważnymi funkcjonalnie elementami na tej trasie. Na przykład Bout des Paves, miejsce, gdzie brukowana droga przechodziła w szlak bity. Obecnie ukształtowało się tam subcentrum o charakterze forum skupiające wszystkie podstawowe usługi ogólnomiejskie. Okoliczne tereny to prawie 900 jednostek mieszkalnych (ok. 3000 mieszkańców). Gmina Orvault sąsiaduje z Nantes od północnego-zachodu. Licząca obecnie ponad 23 tysiące mieszkańców przeżywała swój największy rozwój w latach 1962–1975 (ponad 300% wzrostu). Wiek XXI to kolejna fala inwestycji, głównie mieszkaniowych. Suburbanizacja w gminie objęła tereny w centrum oraz na południu gminy, gdzie tereny wiejskie stykały się ze sobą przy granicy administracyjnej. Zagospodarowanie przestrzenne poszczególnych miejscowości zostało różnorodnie kształtowane, a główną determinantą była dobra komunikacja ze śródmieściem Nantes. Analizowano cztery przypadki: − jednostki transgranicznej: wsi wchłoniętej przez miasto i stanowiącej obecnie fizycznie i funkcjonalnie Orvault – dzielnicę peryferyjną Nantes; − nowej jednostki osadniczej opartej na budownictwie komunalnym: La Bougalliere; − nowej jednostki osadniczej opartej na prywatnym budownictwie jednorodzinnym: Le Bois Raguenet; − centralnego ośrodka gminnego: Orvault Bourg, samodzielnej jednostki osadniczej na starym korzeniu. Gmina Orvault jest jedną z czterech gmin Nantes Metropole o najwyższych dochodach na głowę mieszkańca34. Bilans struktury mieszkaniowej (domy jednorodzinne, mieszkania itd.), mający odzwierciedlenie w intensywności zabudowy, nie zmienia się od lat, pomimo stałego wzrostu liczby jednostek. Stale ewoluuje rynek pracy. Gmina powoli uniezależnia się od głównego ośrodka (Nantes). Tworzone są nowe miejsca pracy na terenie Orvault, ale też równorzędne ośrodki podmiejskie (np. sąsiad z południowego zachodu – St Herblain) przyciągają do pracy mieszkańców tej gminy. Gmina nie tylko uwalnia się spod dominacji rynku pracy centralnego ośrodka miejskiego – staje się dla niego konkurencją, co można stwierdzić na 34 Źródło: „Observatoires des modes de vie & des changements socioeconomiques”; AURAN 2006. Wytworzenie się dwóch nowych osi rozwojowych na południowym-zachodzie Orvault zawdzięcza w równym stopniu budowie autostrady jak i miejskiej linii tramwajowej. Dobra dostępność przyczyniła się nie tylko do ekspansji zabudowy mieszkaniowej, w tym średniej i wysokiej intensywności. Obecnie południowo-zachodnia część gminy to najludniejsza i najbardziej miejska w charakterze część. Na tym obszarze znajduje się prawie 5000 jednostek mieszkalnych. Rozwinęły się tutaj także różnorodne, typowe dla przedmieść, funkcje gospodarcze. Są to wymagające ekstensywnej zabudowy tereny handlu detalicznego i hurtowego, zespoły biurowe, składy, produkcja. Część zachodnią (na nowym korzeniu) i wschodnią (wzdłuż traktu do Rennes) rozdziela zielony pas doliny niewielkiego dopływu Loary – rzeczki Cens. Ten zielony korytarz ekologiczny, łączący się z terenami naturalnymi poza pierścieniem autostrady, znajduje się pod ochroną. Dolina pełni funkcję naturalnego zabezpieczenia przeciwpowodziowego, częściowo jest wykorzystywana rekreacyjnie. Fot. 4.2‑1 Route de Rennes w Orvault. Zachowana zabudowa przedmieścia Bout des Paves u rogatek Nantes. [AZ] Fot. 4.2‑2 Route de Rennes w Orvault. Nowa zabudowa mieszkaniowo-usługowa w subcentrum dzielnicy. [AZ] 64 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.2‑3 La Haute Valle w Orvault. Nowa zabudowa jednorodzinna wzniesiona zgodnie z lokalnymi kanonami na skraju doliny rzeki Cens. Na drugim planie: bloki mieszkalne w południowo-zachodniej części Orvault. [AZ] Fot. 4.2‑4 Le Bout de Pave w Orvault. Prywatne ogrody przy budynkach wielorodzinnych. [AZ] Fot. 4.2‑5 Le Bout de Pave w Orvault. Fizyczny rozdział ruchu pieszego, rowerowego i zmotoryzowanego na terenach mieszkaniowych. [AZ] Fot. 4.2‑6 La Haute Valle w Orvault: typowa architektura budynków jednorodzinnych na północ od Loary. [AZ] Fot. 4.2‑7 Le Bout de Pave w Orvault. Nowa zabudowa wielorodzinna w układzie pierzejowym. [AZ] Rys. 4.2‑4 Układ komunikacyjny w południowym Orvault. [AZ] 65 Rys. 4.2‑5 Orvault Bourg. Układ komunikacyjny. [AZ] Fot. 4.2‑8 Orvault Bourg. Zabudowania gospodarcze zaadaptowane na letnie rezydencje. [AZ] Fot. 4.2‑9 Orvault Bourg. Ciągłość typologii form architektonicznych – historyczna zabudowa mieszkalna. [AZ] Fot. 4.2‑10 Orvault Bourg. Ciągłość typologii form architektonicznych – współczesna zabudowa mieszkaniowa. [AZ] Tereny południowego Orvault są stopniowo dogęszczane. Najpierw wypełnione zostały pierzeje wzdłuż drogi głównej, następnie inwestowano w drugiej i trzeciej linii zabudowy, aż tkanki dzielnic peryferyjnych połączyły się. Poza zabudową plombową i domami jednorodzinnymi powstawały nowe wielorodzinne zespoły mieszkaniowe. Nowością są osiedla zamknięte. Zabudowa jednorodzinna jest kształtowana na organicznej siatce ulic o licznych krótkich sięgaczach. Budynki wielorodzinne z końca XX wieku otoczone są publicznie dostępnymi terenami rekreacyjnymi. Współczesne realizacje powstają w przestrzennych prywatnych ogrodach. Izolacjonizm jest nowym trendem w rozwoju terenów mieszkaniowych tej okolicy. podkreślić, że po pierwotnym zachwycie prefabrykowanym modernizmem, architektura najnowszych realizacji nawiązuje do tradycji w kolorze, fakturze, materiałach i formach. Charakterystyczne cechy obiektów wznoszonych na terenach Pays-de-la-Loire na północ od Loary to: proste formy budynków, białe tynkowane elewacje, mikowe dachy w kolorze grafitowym, dużo zieleni komponowanej i żywopłotów. Rozwój przestrzenny na granicy między miastem Nantes a gminą charakteryzują takie pozytywne cechy, jak: różnorodność i bogactwo usług, wielofunkcyjność obszarów oraz dobra obsługa transportem publicznym. Warto 66 4.2.3. Rozbudowa miejscowości na starym korzeniu: Orvault Bourg Orvault Bourg to stolica gminy, funkcjonujący od dziesięciu wieków dawny ośrodek obsługi okolicznego rolnictwa, ostoja lokalnego rzemiosła i tradycyjne miejsce postoju na szlaku handlowym. Uprawa roli zorganizowana była w wielkich latyfundiach wkoło porozrzucanych po okolicy zamków i wielkich dworów. Do dzisiaj sta- rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.2‑11 La Bougalliere. Typowa ulica. [AZ] Rys. 4.2‑6 La Bougalliere. Układ komunikacyjny. [AZ] Fot. 4.2‑12 La Bougalliere. Zabudowa czynszowa. [AZ] Fot. 4.2‑13 La Bougalliere. Sprywatyzowana zabudowa czynszowa. [AZ] nowią atrakcję turystyczną, zwłaszcza takie jak piętnastowieczny Le Château de la Tour czy ponad stuletni la Gobinière. czych na nowym korzeniu. Dzięki temu ochroniono tożsamość Bourg przy jednoczesnym podwyższeniu jakości życia. Napływ nowych mieszkańców z miasta zainicjowały przymusowe przesiedlenia ponad 2500 osób po bombardowaniach Nantes w roku 1943. Bourg musiał obsługiwać podwójną liczbę ludności praktycznie z dnia na dzień, w trudnych warunkach wojennych. Pierwsza fala suburbanizacji skoncentrowana była głównie na terenach graniczących z miastem. W tym czasie Orvault Bourg rozwijało się przede wszystkim jakościowo. Wzniesiono nowy urząd, nowe szkoły, ośrodek zdrowia, zbudowano dobre drogi, powiązano miejscowość komunikacją autobusową z Nantes. Główne inwestycje mieszkaniowe skoncentrowano w samodzielnych jednostkach osadni- Rozwojowi jakościowemu towarzyszyły przekształcenia istniejącej zabudowy. Przeprowadzono wiele adaptacji opuszczonych zabudowań na cele mieszkaniowe, często na wakacyjne rezydencje. Do lat 90. XX wieku udało się utrzymać rozwój przestrzenny w dawnych granicach miejscowości. Nowe zabudowania i ich mieszkańcy wtopili się harmonijnie w krajobraz miejscowości. Rozbudowa połączeń drogowych i komunikacji publicznej skróciły czas dojazdu do Nantes oraz do dynamicznie rozwijającej się strefy komercyjnej w południowej części gminy Orvault. Zmniejszenie się izochrony dostępu miejsc pracy zwiększyło atrakcyjność Bourg jako głównego miejsca zamieszkania. Dziś miejscowość dysponuje 67 dobrą strukturą usług ogólnomiejskich. Poza gminnym przedszkolem i szkołą podstawową znajdują się tutaj: zespół szkół prywatnych, kompleks sportowy oraz stadion, świetlice środowiskowe z miejscami do zabaw dla dzieci w różnym wieku, biblioteka. Druga fala inwestycji mieszkaniowych rozpoczęła się na przełomie wieków i trwa do dzisiaj. Wzrost liczby mieszkańców nie przekracza jednak 2% rocznie35. Obecnie Bourg i okoliczne tereny wiejskie to prawie 1100 jednostek mieszkalnych. 4.2.4. Jednostki osadnicze na nowym korzeniu: La Bougalliere, Le Bois Raguenet Główny nurt podmiejskich inwestycji mieszkaniowych został skierowany w gminie Orvault na kreowanie nowych jednostek osadniczych. W wówczas obowiązującym Kierunkowym planie zagospodarowania przestrzennego36 wyznaczono Strefę skoncentrowanego zagospodarowania37 o powierzchni 40 ha. Wybudowano osiedle w schemacie finansowania budownictwa socjalnego HLM38, złożone z budynków jednorodzinnych w zabudowie szeregowej, które obecnie liczy sobie 1300 jednostek mieszkalnych. Miejscowość została doskonale wyposażona w pełen program infrastruktury społecznej: od przedszkola i zespołu szkół poprzez dom kultury i świetlicę środowiskową po halę sportową, stadion i ośrodek zdrowia. La Bougalliere było eksperymentem rządowym, propozycją zapewnienia wysokiej jakości środowiska zamieszkania dla osób o niskich dochodach. Lokalizacja poza miastem, wśród zieleni lasów i pól, jednak na terenach dobrze skomunikowanych (autostrada, komunikacja autobusowa) z głównymi zasobami miejsc pracy. Początkowo wszystkie domy były wynajmowane i miały czynsz regulowany, subsydiowany przez państwo. Stworzono jednostkę osadniczą złożoną z osób o niskich dochodach, w dużym stopniu uzależnionych od pomocy społecznej. Architektura w La Bougalliere różni się od lokalnego stylu gminy Orvault, a nawet szerzej – północnego Pays-de-laLoire. Zachowano regułę prostej formy i wyznaczono regularne działki oraz organiczną w charakterze siatkę ulic. Jednak zastosowane materiały i kolorystyka są obce w tych okolicach. Te walory wizualne pogłębiają postrzeganie La Bougalliere jako podmiejskiego, wyizolowanego getta zarówno przez odwiedzających, jak i samych mieszkańców. Dodatkowym elementem pogłębiającym poczucie wyobcowania i utrudniającym tworzenie lokalnej tożsamości była sama forma zabudowy. Indywidualne domy nie sprzyjają nawiązywaniu szerokich kontaktów społecznych. Rolę przestrzeni publicznej i wspólnego placu zabaw dla dzieci pełni najczęściej ulica. Bardzo szybko zaczęły się pojawiać 35 http://www.mairie-orvault.fr/ 36 SDAU: Schéma directeur d’aménagement et d’urbanisme funkcjonował od 1967 roku. Został zastąpiony SCOT w roku 2000 ustawą o współdziałaniu i odnowie terenów zurbanizowanych. 37 ZAC: zone d’aménagement concentré, czyli plan operacyjny dotyczący przede wszystkim działań sektora publicznego, zawierający elementy planowania strategicznego i przestrzennego. Funkcjonuje od 1967 r. z kilkoma późniejszymi zmianami. 38 habitation à loyer modéré – mieszkania o czynszu regulowanym. 68 problemy związane głównie z wandalizmem i drobną przestępczością, co znalazło swoje odzwierciedlenie we wzroście kosztów eksploatacji w budżecie gminy. Od początku XXI wieku wprowadzono do La Bougalliere komercyjne budownictwo mieszkaniowe. Dzięki temu zaczęto różnicować strukturę społeczną miejscowości. Dodatkowo umożliwiono prywatyzację zasobów komunalnych. Mieszkańcy nabywszy prawa własności rozpoczęli inwestycje zmierzające nie tylko do podwyższenia ich walorów użytkowych, ale i estetycznych. Nowe elewacje są odzwierciedleniem kanonów architektury w tym regionie. Podobnie, jak La Bougalliere, zaczęła się historia Le Bois Raguenet. W roku 1974 wyznaczono nowe tereny rozwojowe we wschodniej części gminy Orvault. ZAC39 Bois Raguenet zlokalizowano na przedłużeniu Route de Rennes – historycznej drogi prowadzącej ku stolicy Bretanii, po zewnętrznej stronie pierścienia autostrad, w sąsiedztwie zagajników leśnych. Miejscowość składa się wyłącznie z zabudowań jednorodzinnych. Funkcjonalne centrum w zabudowie pawilonowej wyposażone jest w podstawowe usługi. W pobliżu znajduje się szkoła i przedszkole oraz centrum społeczno-kulturalne. Miejscowość wyposażona jest w salę gimnastyczną. Obecnie w bezpośrednim jej sąsiedztwie zakończono budowę zespołu basenowego dla gminy Orvault. Struktura Le Bois Raguenet została w całości zaprojektowana jako skończona i w chwili obecnej została całkowicie zrealizowana. Wewnętrzna sieć uliczna tworzy grona skupione wkoło pętli, która jast biegunowo połączona z drogami o znaczeniu regionalnym (do Nantes i Rennes) i gminnym (do Orvault Bourg i Nantes). Miejscowość jest obsługiwana przez linie autobusowe. Szlaki piesze i rowerowe biegną niezależnie od ulic i wraz z powszechnie dostępnymi zielonymi skwerami tworzą ciągły system przestrzeni publicznych. Le Bois Raguenet zostało zrealizowane przez prywatnych inwestorów na bazie projektu urbanistycznego przygotowanego w ramach zadań własnych sektora publicznego. Utrzymano charakterystyczną dla tego regionu stylistykę zabudowy. Proste formy niskich domów o jasnych elewacjach i grafitowych dachach z łupka mikowego usytuowane są kalenicowo w stosunku do ulicy. Powszechnie stosowane żywopłoty są zwykle zimozielone, jednak o zróżnicowanej szacie roślinnej. Utrzymanie półpublicznych placów wewnątrz zabudowy jest współfinansowane przez mieszkańców. Mimo to są to przestrzenie otwarte. 4.2.5. Wnioski A. Uprawnienia i spójność planowania Organizacja zarządzania w obszarze metropolitalnym Nantes jest doskonałą ilustracją procesów integracyjnych w zarządzaniu rozwojem. Współpraca międzygminna rozwinęła się na bazie zadań gminnych wymagających ko39 Zone d’aménagement concentré. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Rys. 4.2‑7 Le Bois Raguenet. Układ komunikacyjny. [AZ] Fot. 4.2‑14 Le Bois Raguenet. Wewnętrzny skwer na szlaku pieszym. [AZ] Fot. 4.2‑15 Le Bois Raguenet. Typowa zabudowa. [AZ] Fot. 4.2‑16 Le Bois Raguenet. Typowe zakończenie ślepej ulicy. [AZ] ordynacji zewnętrznej oraz przekraczających możliwości finansowe i techniczne małych gmin wiejskich. Powołano do życia agencję zajmującą się obserwowaniem zjawisk przestrzennych na terenie metropolii – AURAN040. Dzięki połączonym funduszom i zaangażowaniu wszystkich gmin ma ona dostęp do niezbędnych danych oraz może planować najskuteczniejsze rozwiązania uwzględniające 40 Agence d’urbanisme de la region nantaise. rzeczywiste współzależności w regionie. Ma to zastosowanie zarówno do obszarów przeznaczonych pod inwestycje, jak i dla ochrony cennych terenów i obiektów. Interesującym zabiegiem jest podzielenie obszaru metropolitalnego na pola dostępności, które zostały określone na bazie rzeczywistych potrzeb i związków funkcjonalnych. Pola dostępności wiążą ze sobą gminy (lub ich czę69 Fot. 4.2‑17 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego na północ od Loary. [AZ] Fot. 4.2‑18 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego na południe od Loary. [AZ] Fot. 4.2‑19 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego diaspory polskiej. [AZ] ści, jak w przypadku Nantes) w rynki usług komunalnych. Zapotrzebowania i odpowiednią infrastrukturę projektuje się więc dla jednostek o odpowiednim potencjale ekonomicznym. Dzięki temu można uzyskać wyższą jakość tych usług, kumulując środki i koncentrując odbiorców. Obowiązkowe sektorowe opracowania planistyczne pozwalają na wytyczenie spójnych planów rozwoju dla całego obszaru metropolitalnego. Jednocześnie są bardziej komunikatywne poprzez zawężenie zakresu przekazywanej informacji. 70 Planowanie przestrzenne uwzględnia obecnie dynamikę zachodzących procesów oraz wymogi związane z rozwojem zrównoważonym. Wszystkie dokumenty są publicznie konsultowane, co wydłuża czas ich przygotowania (3–5 lat dla dokumentów strategicznych), a tym samym wymaga monitorowania adekwatności przyjętych założeń. Dane wejściowe mogą znacząco różnić się między momentem rozpoczęcia prac a ostatecznym uchwaleniem dokumentacji. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… B. Racjonalne wykorzystanie zasobów Na terenie gminy Orvault można obserwować zarówno rozwój suburbanizacji linearnej, jak i tworzenie nowych, odrębnych jednostek osadniczych oraz wzrost jakościowy miejscowości o ograniczonych możliwościach ekspansji przestrzennej. Tereny otwarte są zabezpieczone w planach zagospodarowania przestrzennego i w planach rozwoju od skali regionalnej po miejscową. Ograniczenie wzrostu i rozczłonkowania miejscowości było możliwe dzięki regionalnej koordynacji rozwoju przestrzennego i konsekwencji w realizacji jej założeń. Nowe jednostki osadnicze, które powstały na przełomie lat 70. i 80. minionego stulecia, można określić jako umiarkowany sukces. z jednej strony spójna i całościowa koncepcja przestrzenna zapewniła podstawy dla wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. W przypadku realizacji komercyjnej z wymuszonym współfinansowaniem rozbudowanej sieci przestrzeni publicznych można mówić o dobrej urbanistyce. Niestety, homogeniczna zabudowa o niskiej intensywności nie pozwoliła na wytworzenie witalnego, wielofunkcyjnego centrum. Usługi o charakterze komercyjnym nie są w stanie się utrzymać ze względu na zbyt płytki rynek lokalny związany z niską gęstością zaludnienia. Jest to dowód na to, że zróżnicowanie intensywności zabudowy jest ważne nie tylko ze względów formalnych, ale i ekonomicznych dla jakości życia mieszkańców. C. Tożsamość lokalna i wizerunek W przypadku obszaru metropolitalnego Nantes można łatwo zidentyfikować cechy lokalnej architektury, które są kontynuowane we współczesnych realizacjach na masową skalę. Wyróżniają się budynki będące znakami miejsca, zwykle użyteczności publicznej, zlokalizowane w śródmieściu lub punktach centralnych miejscowości peryferyjnych. Architektura dnia codziennego jest dyskretna i trzyma się lokalnych reguł. Przestrzeganie zasad w tym zakresie wynika zarówno z konsekwencji i szacunku dla tradycji ze strony urbanistów sporządzających plany lokalne, ale też ze strony architektów i inwestorów. Przykład La Bougalliere ilustruje jak znakiem wyższej wartości jest dostosowanie estetyki budynku zgodnie z podtrzymywaną tradycją. Odstępstwa odczytane zostały jako naznaczenie w sensie negatywnym. Jednocześnie Orvault południowe jest dowodem na to, że nawet obce w charakterze budownictwo wielorodzinna można zrealizować w poszanowaniu tożsamości lokalnej, przy tym zachowując cechy nowoczesności i oryginalności projektu. D. Funkcjonalność i dostępność Wszystkie analizowane miejscowości były wyposażone w pełen program usług obowiązkowych. Koordynacja regionalna zapewnienia usług komunalnych wymagała określenia stref dostępności. Rozwój usług komercyjnych uzależniony był od gęstości zaludnienia, a więc również od intensywności zabudowy. Jednolite i niskie wartości tych wskaźników na całym obszarze skutecznie uniemożliwiały ich prawidłowe funkcjonowanie. Czynnik dostępności komunikacyjnej był bardzo ważnym katalizatorem rozwoju przestrzennego. Szczególne znaczenie miały: budowa autostradowej obwodnicy miasta oraz rozszerzenie zasięgu transportu miejskiego na gminy sąsiednie. Wykorzystanie linii autobusowych i tramwajowych jest najintensywniejsze na obszarach miasta i jego przedmieść, czyli w części gminy wchłoniętej przez miasto. Na terenach peryferyjnych nadal wiodącą rolę w przemieszczaniu się spełnia samochód osobowy. Całościowe projektowanie miejscowości, a tym samym sieci ulicznej umożliwia realizację wygodnego układu komunikacji. Projektowane w Orvault ścieżki rowerowe i szlaki piesze są zwykle odizolowane od ruchu motorowego. Stosowane są fizyczne bariery (zwykle roślinne) albo trasy mają zupełnie inny przebieg niż ulice. Utrzymanie ruchu tranzytowego na drodze głównej stanowiącej ważną oś kompozycyjną i komunikacyjną miejscowości powoduje jej fizyczny i funkcjonalny podział. Organizacja przestrzeni publicznych z ruchliwą trasą przelotową okazało się na przykładzie Orvault niemożliwe. Prywatyzacja przestrzeni zwiększa jej bezpieczeństwo i stymuluje właścicieli do utrzymania ładu. Jest to forma pośredniego przeciwdziałania wandalizmowi. Tworzenie zamkniętych, prywatnych ogrodów przy budynkach wielorodzinnych otoczonych zabudową jednorodzinną jest formą ochrony jakości przestrzeni wspólnych i zarezerwowanie ich dla prawowitych właścicieli. Współwłasność terenów publicznych nie musi oznaczać ich wygrodzenia (jak to się dzieje w Le Bois Raguenet). Jednak w rejonach szczególnie mocno upośledzonych pod względem terenów rekreacyjnych i naturalnych osoby finansujące jedyne w okolicy place zabaw czy skwery chcą ich zastrzeżenia wyłącznie dla siebie. Stopień izolacjonizmu wydaje się zależeć od stopnia zaspokojenia potrzeb mieszkańców w zakresie dostępu do przestrzeni publicznych i urządzeń rekreacyjnych. 4.3. Ewolucja wsi w osiach rozwojowych, Niemcy Regiony Hamburga i Monachium są dwoma z 11 formalnie określonych regionów metropolitalnych w Niemczech. Hamburg jest miastem prawie dwa razy większym niż Monachium, o liczbie ludności przekraczającej 1,1 mln. Jednak Region Metropolitalny Monachium to obszar wielokrotnie bardziej rozległy. Oba regiony są przykładem planowania przestrzennego w układzie tzw. osi rozwojowych. Prezentowane miejscowości reprezentują specyficzne cechy różnorodnej ewolucji przestrzeni i funkcji ośrodków wiejskich zlokalizowanych w tych osiach. 4.3.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Region Metropolitalnz Hamburga Terytorialnie obejmuje obszar Wolnego Miasta Hanzeatyckiego Hamburga i tereny należące do krajów związ71 Struktura terytorialna Państwa Szczeble planowania Podstawy prawne Instrumenty planowania przestrzennego Federacja Porządek przestrzenny dotyczący całego terenu federacji Ustawa o porządku przestrzennym Kraje związkowe Porządek przestrzenny dotyczący kraju związkowego Krajowe ustawy o porządku przestrzennym; Zawartość materialna Założenia porządku przestrzennego Krajowe prawo planowania przestrzennego Koncepcje rozwoju przestrzennego Plan porządku przestrzennego Cele porządku przestrzennego Częściowe plany przestrzenne Planowanie regionalne Gminy Planowanie przestrzenne na szczeblu gminy Plany regionalne Regionalny plan użytkowania przestrzennego Kodeks budowlany (BauGB) Plan użytkowania terenu Wskazanie możliwości użytkowania terenu Plan zabudowy Wiążące lokalne ustalenia prawne dotyczące wykorzystania terenu Tab. 4.3-1 System planowania przestrzennego w Niemieckiej Republice Federalnej. [LC] kowych: Dolnej Saksonii (powiaty: Cuxhaven, Harburg Lüchow-Dannenberg, Lüneburg, Rotenburg, SoltauFalingsbostel, Stade, Uelze), Szlezwik-Holsztyn (Dithmarschen, Herzogtum Lauenberg, Segeberg, Steinburg, Stormarn, Pinneberg). Współpraca w zakresie obszaru aglomeracji i później obszaru metropolitalnego trwa od 1928 r. Decyzją Senatu Hamburga, Rządów Dolnej Saksonii i Szlezwiku-Holsztynu w 1991 r. ustalono zasady współpracy oraz wyznaczono granice funkcjonującego dzisiaj obszaru metropolitalnego. Podstawę nawiązania ścisłej współpracy w Regionie Metropolitalnym Hamburga stanowi Koncepcja Rozwoju Regionu Metropolitalnego, która została wykonana na podstawie wcześniejszych opracowań, zwłaszcza w odniesieniu do pierwszego planu regionalnego z 1971 r. Regionalna Koncepcja Rozwoju41, aktualizowana w 2000 r. jest właściwym instrumentem definiującym cele i zasady współpracy w obszarze metropolitalnego regionu Hamburga, która znajduje odzwierciedlenie w koordynacji planów na szczeblu krajowym poszczególnych krajów związkowych uczestniczących we wspólnej koncepcji rozwoju. Region Metropolitalny Hamburga obejmuje obszar o powierzchni 19 801 km2, w tym obszar Hamburga jako wydzielonej jednostki w strukturze podziału administracyjnego wynosi 755 km2. Liczba ludności zamieszkującej region wynosi 4 246 470, w tym w samym Hamburgu 1 173 483. Regionale Entwicklungskonzept REK. 41 72 Proces suburbanizacji w regionie metropolitalnym rozwija się progresywnie i oddziaływaniem sięga terenów dwóch krajów związkowych. Kontrola tego procesu wymaga ścisłej kontroli w zakresie współpracy pomiędzy poszczególnymi gminami przylegającymi do Hamburga. Regionalne plany użytkowania terenów stanowią odzwierciedlenie przyjętych zasad regionalnego planu rozwoju całego obszaru. Osie rozwoju stanowiące impuls dla suburbanizacji wyznaczone są uwarunkowaniami wynikającymi z powiązań komunikacyjnych, dostępności układu i wskazują na obszary możliwej koncentracji struktury zabudowy w wydzielonych KREIS DITHMARSCHEN KREIS SEGEBERG KREIS STEINBURG KREIS PINNEBERG LANDKREIS CUXHAVEN LANDKREIS STADE LANDKREIS ROTENBURG KREIS STORMANN HAMBURG LANDKREIS HARBURG LANDKREIS SOLTAU-FALLINGBOSTEL KREIS HERZOGTUM LAUENBURG LANDKREIS LUDWIGSLUST LANDKREIS LUNEBURG LANDKREIS UELZEN LANDKREIS LUHOW-DANNENBERG Rys. 4.3-1 Region Metropolitalny Hamburga. [LC] rozwój przestrzenny wokół dużych miast… elementach struktury osadniczej. Stosowane zasady zrównoważonego rozwoju uniemożliwiają chaotyczną urbanizację obszarów wiejskich. Rozprzestrzenianie się struktury zurbanizowanej miasta dotyka najbardziej miejscowości znajdujących się bezpośrednio na granicy miasta, które powoli są wchłaniane. Polityka rozwoju terenów mieszkaniowych w obszarach już zurbanizowanych na zasadzie wypełniania istniejącej struktury jest realizowana. Pomimo stosowanych zabiegów gentryfikacyjnych w Hamburgu proces migracji na tereny przyległe nadal się utrzymuje. Sieć struktury osadniczej Regionu Metropolitalnego Hamburga obejmuje 800 miejscowości i gmin. Miasto centralne i przyległe powiaty stanowią jednolity obszar gospodarczy kreujący wspólny rynek pracy. Migracja ludności do pracy w Hamburgu sięga obecnie 270 000 osób dojeżdżających codziennie do pracy. Proces polaryzacji rozwoju ośrodków w tym obszarze i przewidywane zmiany w procesie migracji zgodnie z założeniami polityki rozwoju regionu powinny ulec zmianie. W niemieckim systemie planowania przestrzennego dokument porządku (ładu) przestrzennego42 jest narzędziem planowania zapewniającym prawidłowy rozwój przestrzenny na szczeblu federalnym i krajowym. Cele porządku (ładu) przestrzennego na szczeblu krajowym określają dokumenty planistyczne, w których istotną rolę pełnią elementy o znaczeniu koncepcyjnym lub instrumentalnym: – kategorie przestrzeni, – system miejscowości pełniących rolę centrum, – osie rozwoju, – funkcje, – wskaźniki, wytyczne, wartości orientacyjne. miast, eliminując zagrożenie destrukcji fizjonomii krajobrazu wiejskiego i systemu ekologicznego. Ograniczenie jest egzekwowane wieloma przepisami a przede wszystkim przepisami Kodeksu budowlanego43. Osie o znaczeniu wielkoprzestrzennym implikujące zróżnicowany stopień gęstości zabudowy łączą obszary gęsto zaludnione pełniące rolę centrum w trójstopniowej hierarchii z peryferiami, zapewniając strukturalne impulsy rozwojowe tym obszarom. Stanowią zarazem liniową infrastrukturę techniczną, w tym transportu i zaopatrzenia. Obszary wiejskie obejmują przestrzeń poza strefami centrów i obszarów podmiejskich. Wyznaczone osie rozwoju ograniczają niekontrolowaną suburbanizację w obszarze nadmiernych tendencji do koncentracji na granicy miasta. Główne osie rozwojowe obszaru metropolitalnego Hamburga w kierunku północnym (Szlezwik-Holsztyn) wyznaczają osie: – Hamburg – Elmshorn, – Hamburg – Kaltenkirchen, – Hamburg – Bad Olesloe, – Hamburg – Schwrzenbeck, – Hamburg – Gessthacht. W kierunku południowym (Dolna Saksonia): – Hamburg – Stade, – Hamburg – Buchholz, – Hamburg – Lüneburg. W skali powiązań lokalnych osie osiedlowe wiążą liniowo osiedla określone dostępnością publicznych środków komunikacji i służą zabezpieczeniu obszarów niezabudowanych przed ingerencją nieplanowanej urbanizacji w obszarach podmiejskich lub w obszarach określonych zasięgiem oddziaływania wyznaczonego centrum. Kategorie przestrzeni określają obszary ograniczone wg szczególnych zasad, charakteryzujące się identycznymi właściwościami i strukturą, dla których są realizowane jednakowe cele. Obszary silnie zurbanizowane lub przeznaczone do urbanizacji, obszary podmiejskie charakteryzujące się silną presją rozwojową stanowią jedną z kategorii przestrzeni wymagających szczególnych zasad. Dla tych obszarów wyznacza się zasięg określany stosunkiem migracji mieszkańców do strefy wyznaczonego w trójstopniowej skali centrum (podstawowe, pośrednie, nadcentrum). Celem przygotowywanych dla tych obszarów planów ładu przestrzennego jest opracowanie szczególnych zasad organizacji przestrzennej, aby ograniczyć proces dezurbanizacji, a także niekontrolowanego rozwoju suburbanizacji. Realizacją tych zasad jest wyznaczanie osi rozwojowych koncentrujących świadomie tereny urbanizacji. Obszary pomiędzy wyznaczonymi osiami są objęte ochroną eliminującą proces urbanizacji. Polityka rozwoju terenów mieszkaniowych w obszarach oddziaływania osi rozwojowych jest realizowana głównie na zasadzie wypełniania luk w tkance urbanistycznej w granicach administracyjnych jednostek osiedleńczych. Ta zasada ogranicza rozpraszanie zabudowy na terenach wiejskich, zwłaszcza w obszarach rozprzestrzeniania się W celu przedstawienia kształtowania struktury wiejskich ośrodków struktury osadniczej będącej pod wpływem procesu suburbanizacji wzdłuż osi rozwojowych Hamburga wybrano miejscowości w trzech gminach: − Nenndorf (obecnie Rosengarten) w gminie Rosengarten, wieś znajdująca się na osi rozwojowej biegnącej w kierunku południowym Hamburg – Buchholz w powiecie Harburg w Kraju Związkowym Dolnej Saksonii. − Prisdorf w gminie Pinneberg, wieś znajdująca się na osi rozwojowej biegnącej w kierunku północno-zachodnim Hamburg – Elmshorn, w Kraju Związkowym Szlezwik-Holsztyn. − Bönningstedt w gminie Pinneberg, wieś znajdująca się na osi rozwojowej biegnącej w kierunku północnym Hamburg – Kaltenkirchen w Kraju Związkowym Szlezwik-Holsztyn 42 Raumordnung im Bund. 43 §35 BauGB. Planowanie regionalne, jako wspólne zadanie rządu kraju związkowego i samorządu terytorialnego, obejmuje dwa modele organizacyjne. z organizacyjnego i planistycznego punktu widzenia planowanie regionalne jest wspólnym zadaniem rządu kraju związkowego i samorządu terytorialnego. Plan regionalny łączy planowanie na szczeblu 73 krajowym z planowaniem na szczeblu lokalnym charakteryzującym się wysokim poziomem autonomiczności praktyce planistycznej Niemiec. Podmiotem planowania regionalnego są regionalne związki celowe utworzone poprzez zjednoczenie się gmin lub urząd administracji państwowej, który wypełnia we własnym zakresie tę funkcję. W skali regionalnej często opracowuje się regionalne plany użytkowania terenu44. Plany tej kategorii mają szczególne znaczenie dla obszarów związków wspólnot samorządowych. Związki celowe zawiązane w celu realizacji wspólnych zadań (proces migracji, system infrastruktury, w tym komunikacji, problemy rozwoju struktury społeczno-gospodarczej). Powoływanie związków i ich kompetencje reguluje ustawa o związkach celowych45. Zakres opracowania łączy przygotowywane plany użytkowania terenów w skali miejscowej poszczególnych gmin w jedną płaszczyznę zapisu w skali regionalnej. Stanowi to duże ułatwienie łączenia norm proceduralnych w skali kraju związkowego i planowania miejscowego określonego normami Kodeksu budowlanego46. Ten rodzaj planowania ma szczególne znaczenie dla obszarów oddziaływania dużych miast pełniących rolę nadcentrum47, w których obserwuje się rozwój procesu suburbanizacji. Pozwala na wyższy stopień kontroli tego procesu poprzez ukierunkowane działania wskazane konkretnymi rozwiązaniami wiążącymi poszczególne gminy. W obszarach szczególnej interakcji w procesie polaryzacji jednostek sytemu osiedleńczego w regionie metropolitalnym taki zakres planowania jest szczególnie pożądany i stosowany. Plany opracowane dla gmin Pinneberg i Rosengarten znajdujących się w związku celowym gmin regionu metropolitalnego są opracowane w tej skali. Istotnym celem Regionalnej Koncepcji Rozwoju jest współpraca między samorządem miasta Hamburg i lokalnymi samorządami gmin granicznych. Występujący nadal deficyt w zakresie dostępności komunikacyjnej w obszarach zewnętrznych stanowił podstawę poszukiwania optymalnych rozwiązań w ramach programu realizowanego od 2006 r. „Dialog – miasto – obszary zewnętrzne”. Realizacją tego programu jest ścisła współpraca z gminami granicznymi na płaszczyźnie planowania w celu ograniczenia nadmiernej migracji mieszkańców, rozwoju kontrolowanych inwestycji mieszkaniowych i ukierunkowanego kształtowania i rozwoju infrastruktury społecznej. Planowanie nieformalne jest specyficzną kategorią w systemie planowania i zajmuje znaczące miejsce wśród stosowanych instrumentów planistycznych. Wzrost stosowania tego rodzaju planów wystąpił w latach 70. wraz z szerszą identyfikacją konfliktów przestrzennych. Plany o charakterze nieformalnym są opracowywane osiągnięcia konsensusu w obszarach konfliktowych przed opracowaniem planu o większej szczegółowości. W odróżnieniu 44 45 46 47 74 Regionalen Flächennutzungspaln. Zweckverbandgesetz. Baugesetzbuch. Oberzentrum. od planów określonych ustawą o charakterze wiążącym (krajowe plany rozwoju, plany regionalne, plany miejscowe) planowanie nieformalne charakteryzuje się brakiem ustawowego przymusu i jest bardzo szeroko stosowane. Są to plany, których zadaniem jest interpretacja celów rozwojowych, kształtowanie tematycznych koncepcji, prezentacja badań w zakresie problematyki przestrzennej. Zakres planowania nieformalnego obejmuje regionalne koncepcje rozwoju, gminne koncepcje rozwoju, plany rewitalizacji miast i wsi, koncepcje przekształceń tkanki zurbanizowanej w obszarach miejskich i wiejskich, plany ramowe, studia lokalizacji, studia kształtowania fizjonomicznego krajobrazu oraz plany wykonywane stosownie do tematycznych potrzeb. Szerokie stosowanie materiału ilustracyjnego umożliwia właściwą percepcję przedstawianych do dyskusji publicznych materiałów. Jednym z zadań planowania nieformalnego jest wczesne zaangażowanie zainteresowanych rozwiązaniami i przygotowanie podstaw do negocjacji, moderacji i postępowania mediacyjnego w sytuacji występowania obszarów konfliktowych. W zależności od skali i rodzaju konfliktu w prezentacji rozwiązań przy szerokim udziale zainteresowanych (partycypacja społeczna) stosuje się jedną z form postępowania aby osiągnąć cel na płaszczyźnie porozumienia. Planowanie nieformalne jest również ważnym narzędziem formułowania podstaw programów pomocowych. Planowaniem nieformalnym zajmują się biura planowania przestrzennego, planistyczne organa administracji publicznej oraz w dużej mierze stowarzyszenia48. Planowanie na szczeblu lokalnym realizowane przez władzę planistyczną samorządu lokalnego spełnia obowiązek dostosowania planów do celów i zasad ładu przestrzennego, planu krajowego i regionalnego, a także przestrzega zasad zrównoważonego rozwoju uwzględniającego aspekty społeczno-ekonomiczne, ekologiczne, kulturowe, prywatne. Plany lokalne wskazują tereny pod ustalone zagospodarowanie (tereny zabudowy mieszkaniowej, użyteczności publicznej, produkcji, przestrzeni publicznych, zieleni, rekreacji i sportu). Określają zasady kształtowania tych terenów, ograniczenia (parametry standardów zabudowy, działek, a także szczególne zobowiązania określające predyspozycje charakteru funkcji zabudowy (mieszkania dla szczególnych grup społecznych), zasad ochrony środowiska. Realizacja planów miejscowych jest prowadzona dwustopniowo poprzez: − Plan użytkowania terenu49, który stanowi gminny instrument planowania przestrzennego sterujący procesem działalności administracji publicznej w obszarze samorządu lokalnego. Plany wykonywane są dla przedziału czasowego 10–15 lat. − Plan zabudowy, który jest instrumentem urzeczywistnienia rozstrzygnięć planistycznych i jako przepis gminny stanowi podstawę prawną do jego realizacji. Reguluje zasady urbanistycznego ładu przestrzennego, 48 Vereinigung fur Stadt-, Regional- Landesplanung SRL. 49 Flächennutzungspaln FNP. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.3-1 Rosengarten. Wiejska idylla. [LC] Fot. 4.3-2 Rosengarten. Historyczna zabudowa wsi. [LC] Fot. 4.3-3 Rosengarten. Dom jednorodzinny o cechach historycznych. [LC] Fot. 4.3-4 Rosengarten. Współczesne budownictwo jednorodzinne. [LC] sposób i stopień wykorzystania terenów pod zabudowę i sposób zabudowy. Podstawą konstrukcji planu jest plan użytkowania terenu (FNP). W procedurze ustanawiania planów zagospodarowania przestrzennego szczebla lokalnego szczególnie istotne miejsce zajmuje partycypacja społeczna. Koncepcja planu jest prezentowana na organizowanych przez samorządy spotkaniach z mieszkańcami i stanowi promocję opracowanych rozwiązań planistycznych. Uwagi mieszkańców mają duże znaczenie w formułowaniu ostatecznej wersji planu, który po uwzględnieniu zastrzeżeń i propozycji jest ponownie prezentowany mieszkańcom. Świadomość możliwości efektywnego oddziaływania na proces planistyczny stanowi element znaczącej aktywności i integracji społecznej. 4.3.2. Wieś w osi rozwoju metropolia – natura: Rosengarten koło Hamburga Gmina Rosengarten obejmuje zespół wsi typu podmiejskiego w zasięgu oddziaływania obszaru metropolitalnego Hamburga. Przekształcenia struktury administracyjnej w powiecie Harburg w 1972 r. przyczyniły się do utworzenia nowej jednostki gminy Rosengarten obejmującej poprzednio 10 funkcjonujących samodzielnie gmin (Eckel, Ehestorf, Emsen, Iddensen, Klecken, Leversen Nenndorf, Sottorf, Tötensen, Vahrendorf). Gmina znajduje się w zasięgu bezpośredniej dostępności z Hamburga w jej północnej części, natomiast miejscowość Rosengarten znajduje się w dostępności 35 km. Powierzchnia gminy obejmuje 63,67 km2 i jest zamieszkiwana przez 13 246 osób (gęstość zaludnienia 208 mieszkańców na km2). Proces suburbanizacji jest intensywny w północnej części gminy i rozwija się wzdłuż osi równoległej do osi komunikacyjnej A261. 75 76 Fot. 4.3-5 Rosengarten. Historyczny obiekt adaptowany na pensjonat. [LC] Fot. 4.3-6 Rosengarten. Skansen utworzony na obrzeżu parku. [LC] Fot. 4.3-7 Rosengarten. Gospodarstwo rolnicze. [LC] Fot. 4.3-8 Rosengarten. Związek z kulturą agrarną. [LC] Fot. 4.3-9 Rosengarten. Detal zabudowy ryglowej. [LC] Fot. 4.3-10 Rosengarten. Detal elewacji klinkierowej. [LC] rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.3-11 Rosengarten. Wiejski współczesny ratusz. [LC] Fot. 4.3-12 Rosengarten. Zabudowa podmiejska. [LC] Fot. 4.3-13 Rosengarten. Droga wewnętrzna wsi. [LC] Fot. 4.3-14 Rosengarten. Droga przecinająca wieś. [LC] Miejscowość Rosengarten (dawniej Nenndorf) została ustanowiona ośrodkiem administracyjnym gminy. Zmiana przyczyniła się do scalenia funkcji administracyjnych i ustalenia wspólnej polityki rozwoju przestrzennego. Plan użytkowania terenu gminy opracowano w aspekcie regionalnego planu użytkowania terenu obejmującego zakres regionu metropolitalnego. dają całościowe plany zabudowy uwzględniające zmiany, które wyniknęły zarówno z podziału administracyjnego, jak suburbanizacji. Plany użytkowania terenu dla gminy Rosengarten ze względu na nowy podział administracyjny obejmują wszystkie jednostki osadnictwa i stanowią podstawę do ustaleń podejmowanych w planach zabudowy. Lokalne plany użytkowania dla poszczególnych jednostek obejmują miejscowości w ich granicach administracyjnych. Zapewnia to czytelność i spójność urbanistycznej koncepcji w zakresie funkcjonalno-przestrzennej struktury, optymalnych rozwiązań komunikacji, kształtowaniu przestrzeni publicznych. Poszczególne miejscowości posia- Rozwój funkcji rekreacyjnej i turystycznej zajmuje szczególne miejsce w rozwoju gospodarczym gminy. Zasoby naturalne stanowią obszar istotnego zaplecza rekreacyjnego dla mieszkańców Hamburga. Park przyrodniczy Harburger Berge stanowi strefę ekologiczną oddzielającą gminę od Hamburga. Najbliżej położony względem rdzenia metropolitalnego park o unikatowych wartościach krajobrazowych stanowi największą atrakcję gminy. Lokalizacja usług turystycznych (muzea przyrodnicze, skanseny) w zewnętrznym pasie parku jest świadomą koncentracją infrastruktury turystycznej zapewniającą działalność gospodarczą, a z drugiej strony ogranicza intensywną penetrację parku. Wyznaczone piesze trasy turystyczne i trasy rowerowe łączą gminę z silnie zur77 Fot. 4.3-15 Prisdorf. Obiekty zabudowy historycznej. [LC] Fot. 4.3-16 Prisdorf. Gospodarstwo przekształcone w obiekt mieszkalny. [LC] Fot. 4.3-17 Prisdorf. Budownictwo jednorodzinne. [LC] Fot. 4.3-18 Prisdorf. Budownictwo wielorodzinne. [LC] banizowaną strefą Hamburga. Sfera gospodarcza wiąże się ściśle z utrzymaniem struktury agrarnej (80 przedsiębiorstw rolniczych). Działalność rzemieślniczą realizuje 75 małych przedsiębiorstw. Gmina nadal rozwija potencjał własnej działalności gospodarczej w celu ograniczenia dużej migracji (75%) mieszkańców do Hamburga. zlokalizowano w strefie obrzeżnej wsi. Historyczna zabudowa podlega ciągłemu procesowi rewitalizacji, tworząc atrakcyjny wizerunek wsi. Rosengarten (Nenndorf) jest wsią zachowującą czytelny, historycznie uwarunkowany (wielodrożnica) układ urbanistyczny zawierający spójnie łączące się przestrzenie publiczne. Przebiegająca na granicy części wschodniej autostrada wywiera niekorzystne oddziaływanie na środowisko wsi. Otaczające wieś przestrzenie rolnicze stanowią cenne uzupełnienie fizjonomii wiejskiego krajobrazu świadczące o zachowaniu kultury agrarnej. Nowa zabudowa jest właściwie wpisana w istniejącą strukturę urbanistyczną, a wyznaczone pod zabudowę nowe tereny 78 4.3.3. Wieś rolnicza i rekreacyjna w osi rozwoju Hamburga: Prisdorf Gmina Prisdorf znajduje się w powiecie Pinneberg bezpośrednio łączącym się z granicą Hamburga w jego północnej części. Jest to najbardziej zaludniony powiat w kraju Szlezwiku-Holsztynie – 300 319 mieszkańców. Sieć osadnicza rozłożona równomiernie z większą koncentracją w południowej części. Pomimo dużego wskaźnika zaludnienia i gęstości (450 mieszkańców na km2 powiat charakteryzuje krajobraz rolniczy. Tereny rolnicze stanowią 63% obszaru powiatu (667 km2), natomiast obszar zabudowy i komunikacji stanowi 20%. Najbardziej atrakcyjne tereny pod wzglę- rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.3-19 Prisdorf. Związek z kulturą agrarną. [LC] Fot. 4.3-20 Prisdorf. Przestrzeń publiczna w centrum wsi. [LC] Fot. 4.3-21 Prisdorf. Pola golfowe. [LC] Fot. 4.3-22 Prisdorf. Budynek klubu golfowego. [LC] Fot. 4.3-23 Prisdorf. Nowy obiekt sakralny. [LC] Fot. 4.3-24 Prisdorf. Dom opieki. [LC] 79 dem turystycznym znajdują się w części północnej. Część południowa ze względu na atrakcyjność krajobrazu rolniczego pełni istotną rolę w rozwoju turystyki weekendowej mieszkańców Hamburga. Prisdorf jest rozległą wsią znajdującą się na szlaku komunikacji kolejowej i drogowej mającej znaczenie dla powiązań funkcjonalnych północnej części obszaru metropolitalnego Hamburga. Wieś znajduje się w odległości 28 km od Hamburga i jest zamieszkiwana przez 2100 osób. Proces suburbanizacji właściwie kontrolowany nie stanowi zagrożenia degradacją środowiska wiejskiego. Ze względu na zmiany organizacji administracyjnej w powiecie Pinneberg wieś zawiera w swoich granicach przysiółki, które w układzie przestrzennym stanowią mniej korzystny, punktowy charakter struktury przestrzennej. Wieś w charakterze typowej ulicówki zachowała tożsamość, którą podkreśla charakter większości zabudowy oraz związek z kulturą agrarną. Funkcjonuje kilka gospodarstw związanych z hodowlą bydła. Nowa zabudowa stanowi enklawy nanizane na sieć komunikacji wewnętrznej i rozwija się w wyznaczonych obszarach koncentracji. Zabudowa zachowuje standardy tożsamości lokalnej (kształt, kolorystyka elewacji, detale architektoniczne, pokrycia dachowe) pozwalające na czytelność charakterystycznego wizerunku wsi. Dominującą jest funkcja mieszkaniowa, podobnie jak w większości wsi znajdujących się w procesie suburbanizacji. Centrum wsi stanowi kompleks zabudowy obejmujący ośrodek usługowy, szkołę, halę sportową. Wieś posiada doskonale wyposażone pola golfowe Golf Park Peiner Hoff z centrum zorganizowanym w zespole objętej rewitalizacją zabudowy jednego niegdyś funkcjonującego gospodarstwa. Ze względu na łatwą dostępność komunikacji drogowej i kolejowej tereny rekreacyjne stanowią obszar istotnej działalności komercyjnej dla mieszkańców miejscowych i Hamburga. Strefa Regionu Metropolitalnego należąca do Szlezwiku-Holsztyna wiąże się z kultywacją Fot. 4.3-25 Bönningstedt. Wiejska uliczka. [LC] 80 i rozwojem funkcji rolniczej. Znajduje to odzwierciedlenie w charakterze wsi, w której występują gospodarstwa wiążące się z hodowlą. Otaczające wieś pola upraw i pastwiska, przenikając w głąb wsi, nadają tej części poczucie związku z kulturą agrarną. 4.3.4. Wieś u bram metropolii Hamburga: Bönningstedt Wieś Bönningstedt znajduje się w tym samym powiecie Pinneberg i znajduje się w pierwszej strefie dostępności do Hamburga (16 km) na granicy obszaru miasta. Ze względu na lokalizację wieś stanowi przykład rozwoju nowych terenów mieszkaniowych w obszarze dostępności komunikacyjnej miasta powiatowego Pinneberg i obszaru metropolitalnego Hamburga. Rozwój ludności charakteryzuje się dużą dynamiką. W 1925 r. wieś liczyła 449 mieszkańców i w okresie powojennym wzrosła czterokrotnie, osiągając liczbę 1962 r. mieszkańców w 1950 r. Proces suburbanizacji przyczynił się do dalszego wzrostu liczby mieszkańców (w 1976 r. – 3066 mieszkańców). Obecnie wieś zamieszkują 4073 osoby. Powiązania komunikacyjne zarówno drogowe, jak i kolejowe sprzyjają dalszemu rozwojowi. Wieś jest wpisana w atrakcyjny charakter krajobrazu. Charakter zabudowy przenika tradycja i współczesność obecnych rozwiązań. Węzłowy charakter komunikacji koncentruje formy zabudowy mieszkaniowej tworzącej charakterystyczny układ podmiejskiej architektury. Znaczące obiekty zabudowy dla dziedzictwa i tożsamości lokalnej zostały objęte procesem rewitalizacji. W północnej części wsi występują nieliczne gospodarstwa. Pola upraw i pastwiska w tej części otwierające krajobraz wiejskiej przestrzeni tworzą atrakcyjne powiązania ze strukturą wsi. Przemieszczając się w kierunku południowym, krajobraz wsi ulega stopniowym przeobrażeniom w podmiejski, nacechowany zabudową tego typu, aby w końcu zderzyć się z cechami krajobrazu miejskiego. Charakter zabudowy w południowej części stanowi już zabudowę typu miejskiego. Granica przenikania się Fot. 4.3-26 Bönningstedt. Zabudowa jednorodzinna. [LC] rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.3-27 Bönningstedt. Zabudowa gospodarstwa rolnego. [LC] Fot. 4.3-28 Bönningstedt. Funkcja usługowa w historycznym obiekcie. [LC] Fot. 4.3-29 Bönningstedt. Nowa zabudowa wielorodzinna. [LC] Fot. 4.3-30 Bönningstedt. Dom opieki dla ludzi starszych. [LC] Fot. 4.3-31 Bönningstedt. Przestrzenie publiczne wewnątrz zabudowy. [LC] Fot. 4.3-32 Bönningstedt. Zabudowa na styku miasta. [LC] 81 FREISING ERDING DACHAU FUERSTENFELDBRUCK MONACHIUM EBERSBERG LANDSBERG STARNBERG MONACHIUM POWIAT Rys. 4.3-2 Europejski Region Metropolitalny Monachium. [LC] Rys. 4.3-3 Zasięg oddziaływania Regionu Metropolitalnego Monachium. [LC wg EIOMM] Rys. 4.3-4 Monachium 1930 r. Źródło: Heinritz G., Wiegant C., Wiktorin D., Der Münchner, Atlas.H.J.Emans, Hamburg 2004. Rys. 4.3-5 Monachium 2004 r. Źródło: Heinritz G. ,Wiegant C., Wiktorin D., Der Münchner, Atlas.H.J.Emans, Hamburg 2004. form architektonicznych jest nieczytelna. Kompozycja całego obszaru oparta na silnie oddziaływającej osi komunikacyjnej implikuje rozwój w kierunku południowym (do Hamburga) i w kierunku północnym. Dominacja kierunku południowego przyczyni się do połączenia struktury zurbanizowanej Bönningstedt i Hamburga. rii) i jest zamieszkiwany przez 6 mln mieszkańców (47% ludności Bawarii). W przedziale lat 1997–2004 wzrost ludności wynosił ok. 5%. 4.3.5. Chanah – futurystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Region Metropolitalny Monachium Inicjatywa powołania do życia Regionu Metropolitalnego Monachium powstała na początku lat dziewięćdziesiątych i została zrealizowana w 1995 r. Region zawiera powiaty Aichach-Friedberg, Augsburg, Donu-Ries, Landshut, Mühldorf am Inn, Ostallgäu, Rosenheim i Rottal-Inn. Region metropolitalny obejmuje 27 700 km (40% Bawa82 Region charakteryzuje się monocentryczną strukturą przestrzenną, w którym ośrodek centralny pełniący zarazem funkcję stolicy stolica kraju obejmuje 310 km2 (6% obszaru regionu) i jest zamieszkiwany przez 1,228 mln mieszkańców (50% ludności regionu). Około 60% ludności regionu w wieku produkcyjnym znajduje zatrudnienie w Monachium50. Sytuacja w ostatnich latach uległa istotnym zmianom. Gminy i miasta znajdujące się w obszarach koncentracji wyznaczonych osiami rozwoju rozwijają się dynamicznie (zwłaszcza w kierunku wschodnim – osie Monachium 50 www. region muenchen.com rozwój przestrzenny wokół dużych miast… – Fresing, Monachium – Erding, Monachium – Ebersberg). Procesowi sprzyja rozwój infrastruktury komunikacji – trasy szybkiego ruchu, szybka kolej regionalna. Znaczący wzrost popytu na tereny budowlane, rozwój infrastruktury i tereny rekreacyjne znajdują wyraz w systemie planowania. Kontrolowany system umożliwiający zrównoważony rozwój w wyznaczonych koncentracjach zabudowy wzdłuż wyznaczonych osi rozwoju sprzyja zachowaniu atrakcyjnego środowiska przestrzeni wiejskich. Przyjęte rozwiązania planistyczne skutecznie wiążą gminy znajdujące się w tych obszarach współodpowiedzialnością za realizacje planów użytkowania obszarów, właściwą jakość środowiska określające jakość życia. Optymalne rozwiązania i realizacje znalazły odzwierciedlenie w nagrodzie przyznanej w krajowym konkursie, w którym Region Monachium został uhonorowany tytułem „Regionu przyszłości”. Wysoka jakość środowiska jest utrzymana poprzez ukształtowany system zieleni. Kluczowym rozwiązaniem w celu zachowania walorów środowiska i fizjonomii krajobrazu otaczającego Monachium jest zielony pas otaczający obszar centralny51. Są to rozwiązania zbliżone do istniejących w Wielkim Obszarze Londynu. Konstrukcję układu oparto na dwóch programach rozwoju terenów znajdujących się w zielonym pasie: strefa rolnicza i strefa tematycznych szlaków. Rozwój ogrodnictwa, farm hodowlanych i agroturystyki w strefie rolniczej stanowi atrakcyjną ofertę dla mieszkańców z miasta. Program rozwoju tego sektora wiąże się z dużym udziałem społecznym i zaangażowaniem farmerów w proces ochrony środowiska, projekty renaturyzacji realizowane według ekologicznych zasad. Strefa tematycznych szlaków wiąże się z aspektami ekstensywnych form rekreacji w obszarze 51 Shaping the future of Munich. Development report. City of Munich Departament of Urban Planning and Building Regulations, Munich 2005. przyrody, promocją rozwiązań o charakterze ekologicznym, integracją i rewitalizacją historycznego wiejskiego krajobrazu kulturowego. Otaczający Monachium zielony pierścień przecinają w układzie wertykalnym cięciwy ekologicznych korytarzy prowadzone przez miasto dolinami rzek Würm i Isary. Tereny wyznaczonych korytarzy obejmują 15 km2 (pasy szerokości 50–200 m) i łączą zieleń parkową, rezydencjalną, unikatowe tereny wzdłuż biegu rzek, stanowiąc gwarancję zrównoważonych form rozwoju miasta i powiązania z atrakcyjnymi terenami otwartymi peryferii miasta. Region metropolitalny miasta rozwija się w oparciu o wysoki potencjał innowacyjnych licznych szkół wyższych i instytutów badawczych o randze międzynarodowej i w powiązaniu z rozwojem gospodarczym zajmuje znaczące miejsce w międzynarodowej konkurencji obszarów metropolitalnych. W strukturze organizacyjnej Regionu Metropolitalnego Monachium w maju 2007 r. została powołana Inicjatywa Europejskiego Obszaru Metropolitalnego Monachium52 (IEOMM) zrzeszająca specjalistów, planistów, przedstawicieli samorządów lokalnych. Celem aktywnej działalności zespołu jest kształtowanie na płaszczyźnie współpracy w ramach kumulatywnych projektów w aspekcie wspólnej tożsamości obszarów silnie zurbanizowanych i wiejskich regionu53. Zadania grup roboczych obejmują między innymi: − Opracowanie podstawowej bazy informacyjnej niezbędnej dla gospodarczo zorientowanego marketingu regionu metropolitalnego. − Wspieranie ilościowego i jakościowego zrównoważonego rozwoju regionu. 52 Die Initiative Europäische Metropolregion München (EMM). 53 www.metropolregionmuenchen.org DACHEN MONACHIUM VATERSTETTENBALDHAM EBERSBERG GRAFING MIASTO MONACHIUM OSIE ROZWOJOWE GRANICA REGIONU Rys. 4.3-6 Osie rozwojowe południowo-wschodniego Regionu Metropolitalnego Monachium. [LC wg Regionalplan München. RPV München 2003] Rys. 4.3-7 Vaterstetten i Baldham. [AZ] 83 − Kształtowanie ośrodków kompetencji regionu metropolitalnego na drodze współpracy i sieciowego układu. − Opracowanie materiału informacyjnego do kształtowania centrów kompetencji, klastrów innowacji. Współpraca w zakresie projektów jest realizowana poprzez grupy robocze w zakresie nauki, gospodarki środowiska i zdrowia, mobilności. 4.3.6. Restrykcyjne zachowanie tożsamości wsi: Vaterstetten-Baldham k. Monachium EIOMM funkcjonuje w ramach współpracy przylegających do Regionu Monachium powiatów Aichach-Friedberg, Augsburg, Donu-Ries, Landshut, Mühldorf Ro Inn, Ostallgäu, Rosenheim i Rotta-Inn. Gmina Vaterstetten-Baldham znajduje się w powiecie Ebersberg w osi rozwoju Monachium – Ebersberg, biegnącej w kierunku południowo-wschodnim. Dzisiejsze granice gminy zostały ustanowione w 1978 r. i obejmują jednostki administracyjne Baldham, Hergolding, Neufarm, Parsdorf, Purfing, Weissenfeld. Nazwę połączonych jednostek Parsdorf, Baldham zamieniono na Vaterstetten-Baldham i ustanowiono siedzibą władz administracyjnych gminy o tej samej nazwie. Powierzchnia gminy obejmuje 3427,18 km2 i jest zamieszkiwana przez 21 410 mieszkańców (gęstość zaludnienia – 625 mieszkańców na km2). ludności w stosunku do 1970 r. wynosi obecnie 54%. Układ miejscowości Vaterstetten-Baldham wiąże się z rozwojem struktury przestrzennej o charakterze suburbiów. W procesie suburbanizacji wieś Vaterstetten, pomimo znacznej kontroli tego procesu, została przekształcona w podmiejską monofunkcyjną miejscowość rozwijającą jedynie funkcję mieszkaniową. Wieś została pozbawiona dominujących cech tożsamości, bez wykształconego centrum, przestrzeni publicznych, charakteryzująca się postępującym procesem inwestowania w terenach otwartych i rolniczych. Spełniająca głównie wymagania dogodnej dostępności do rdzenia regionu (szybka kolej miejska i regionalna, trasy szybkiego ruchu) i możliwości dalszego rozwoju prowadzącego do tendencji łączenia się ze strukturą otaczających wsi (Baldham). Baldham jest wsią o niepowtarzalnych wartościach tożsamości kulturowej zachowującą historycznie uwarunkowany układ przestrzenny. Wieś nadal zachowuje więzi z rolnictwem pomimo niewielkiej odległości do Vaterstetten (2,5 km). Zielone pola łąk i upraw wypełniają przestrzeń dzielącą Baldham i Vaterstetten. Opracowany kolejny plan użytkowania terenu zakładający dalszy rozwój terenów mieszkaniowych (2002 r.), wynikający z dynamicznego gospodarczego rozwoju Monachium, i określone osie rozwoju oraz koncentrację zabudowy został poddany dyskusji publicznej. Gmina rozwija się dynamicznie i jest objęta procesem suburbanizacji. W strukturze przestrzennej gminy tereny zabudowy mieszkaniowej stanowią 11% powierzchni gminy, tereny działalności gospodarczej 0,8%, lasy – 17,4%, tereny otwarte i rolnicze – 70,8%. Znaczący rozwój gminy wiąże się z budową linii kolejowej z Monachium do Rosenheim w 1871 r. Wówczas gminę zamieszkiwało 988 osób. Największy przyrost związany z dalszą rozbudową infrastruktury technicznej, w tym komunikacji, zanotowano w latach 1961–1970 ok. 60%. Przyrost Duże znaczenie partycypacji społecznej i świadomość społeczna możliwości efektywnego oddziaływania na decyzje planistyczne przyczyniły się do artykułowania istotnych postulatów w formie społecznej inicjatywy54 „Przyszłość lepiej planować”: − ograniczenie rozwoju przestrzennego poza granice Vaterstetten i Baldham, Rys. 4.3-8 Baldham Dorf. Źródło: www.google.com Fot. 4.3-33 Baldham Dorf. Kościół. [AZ] 84 54 www.zukunft-besser-plannen.de rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.3-34 Baldham Dorf. Zamknięcie kompozycyjne. [AZ] Fot. 4.3-35 Baldham Dorf. Przestrzeń społeczna. [AZ] Fot. 4.3-36 Baldham Dorf. Dom mieszkalny. [AZ] Fot. 4.3-37 Baldham. Miejsce cotygodniowego targu produktami ekologicznymi. [AZ] Fot. 4.3-38 Baldham. Ośrodek jeździecki. [AZ] Fot. 4.3-39 Baldham. Nowa zabudowa jednorodzinna w części zurbanizowanej. [AZ] 85 − organiczny rozwój poprzez zabudowę terenów wewnątrz miejscowości, − ograniczenie nadmiernego rozwoju wewnętrznego układu komunikacyjnego, − ograniczenie realizacji nowej zabudowy o funkcji użyteczności publicznej i zabezpieczenie istniejącej struktury zabudowy dla tej funkcji, − zachowanie i ochrona ekologicznych wartości terenów w granicach miejscowości, − eliminacja w planach inwestycji, których okres eksploatacji nie przekracza dziesięcioletniego przedziału czasowego, − wprowadzenie zabudowy usługowej (rzemiosła) wewnątrz osiedli. Postulaty zostały zaakceptowane większością głosów mieszkańców. Władze samorządowe wstrzymały obowiązującą decyzją zamierzenia wnikające z planu użytkowania terenu. W ramach społecznego dialogu i uzyskanego konsensusu opracowano nowe założenia kształtowania modelu rozwoju opartego na zasadach zrównoważonego rozwoju Vaterstetten – Baldham zawierające w ujęciu syntetycznym zasady: − Analiza kierunków rozwoju koncentrycznego będącego szkodliwym dla układu miejscowości Vaterstetten-Baldham. − Ograniczenie intensywnego rozwoju budownictwa mieszkaniowego wynikającego z przeświadczenia władz samorządowych, że obowiązkiem gminy ze społecznego punktu widzenia jest konieczność zapewnienia rozwoju terenów budowlanych. − Eliminacja rozwoju miejscowości na zasadzie włączania w strukturę zurbanizowaną okolicznych wsi. − Rozwój miejscowości Vaterstetten-Baldham w aspekcie zróżnicowania funkcjonalnego (funkcja mieszkaniowa, funkcja tworzenia nowych miejsc pracy, m.in. rzemiosła, funkcje rekreacji i turystyki). − Rozwój specjalizacji funkcjonalnej nadającej miejscowości specyficzny impuls rozwojowy. Definitywna zmiana infrastruktury usługowej i społecznej (kształtowanie przestrzeni publicznych, przestrzeni parkowych). − Przywrócenie lub kształtowanie nowych cech tożsamości miejscowości. 4.3.7. Wnioski A. Uprawnienia i spójność planowania Zarządzanie w obszarze Regionu Metropolitalnego Hamburga i Monachium znajduje odzwierciedlenie w systemie planowania, w którym cechy zależności podporządkowania w hierarchicznym systemie są czytelne. Plany strategiczne i regionalne koncepcje rozwoju wskazują na istotne znaczenie osi rozwoju określonych ciągami infrastrukturalnymi, które łączą obszar miasta centralnego z zapleczem regionalnym. Restrykcyjne przestrzeganie zasad rozwoju mieszkalnictwa w wyznaczonych centrach umożliwia kontrolowany charakter suburbanizacji. Kontrowersje związane z tą polityką wiązały się z zastrzeże- niami w stosunku do obszarów znajdujących się poza osiami rozwoju, w których występowały również centra pośrednie. Zasady konkurencyjności preferowane w osiach rozwoju mogły niekorzystnie oddziaływać na rozwój centrów pośrednich. Problem ten jest rozwiązywany często w ramach polityki subsydiarności w procesie zarządzania, w których wyższa instancja może realizować takie zadania w aspekcie zrównoważonego rozwoju regionu. Wyznaczone osie rozwoju i centra są określone dostępnością komunikacyjną i wielkością procesów migracyjnych. Kształtujące się centra są najczęściej dynamicznie rozwinięte i budują w układzie polaryzacji własny zasięg oddziaływania. Stosowany model integracji przestrzennej w planach zarówno w skali planów użytkowania terenu, jak i w planach zabudowy wpływa na kształt przestrzenny jednostek struktury osadniczej regionu. Związki celowe gmin realizowane zgodnie z zasadami określonymi ustawą skutecznie współdziałają w kształtowaniu spójnej płaszczyzny planowania, zwłaszcza w układach osi rozwojowych regionu metropolitalnego. W strukturze organizacyjnej Regionu Metropolitalnego Monachium w maju 2007 r. została powołana Inicjatywa Europejskiego Obszaru Metropolitalnego Monachium55 (IEOMM) zrzeszająca specjalistów, planistów, przedstawicieli samorządów lokalnych. B. Racjonalne wykorzystanie terenów Problematyka racjonalnego wykorzystania zasobów znajduje odzwierciedlenie w planach regionalnych, w regionalnych planach użytkowania przestrzennego, w planach użytkowania terenu dotyczących gminy. Kierunki zasad wyznaczania zasad rozwoju struktury osadnictwa są wskazane w planach porządku przestrzennego (osie rozwoju). Standardy wykorzystania obszarów pod zabudowę są oparte na ustaleniach rozporządzenia o użytkowaniu budowlanym, które zawierają ustalenia dotyczące użytkowania powierzchni wg ogólnych zasad (plany użytkowania terenu) oraz wg szczegółowych zasad wykorzystania terenów pod zabudowę stosowanych w planach miejscowych (plany zabudowy). Plany zabudowy są opracowywane w dwóch skalach szczegółowości: tzw. Zwykłe56 stanowiące proste rozwinięcie planów użytkowania terenu oraz kwalifikowany plan zabudowy57 definiujący szczegółowe ustalenia dotyczące wykorzystania terenów pod zabudowę (wskaźniki wykorzystania terenów), zastosowanych gabarytów zabudowy i szczegółowych ustaleń wynikających z tożsamości miejsca. Dodatkowe ustalenia określają proces realizacyjny i jego uwarunkowania. W treściach planów miejscowych podkreśla się zasady zróżnicowania intensywności 55 Die Initiative Europäische Metropolregion München (EMM). 56 Einfachen Bebaungsplan. 57 Qualifizierten Bebaungsplan. 86 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… zagospodarowania, zwartości, zgodności z funkcjonalnymi uwarunkowaniami ze szczególną uwagą w odniesieniu do przestrzeni publicznych i terenów zieleni. alizującego społeczne postulaty dotyczące zachowania niepowtarzalnych wartości wiejskiego krajobrazu wsi Baldham. Stosowany model integracji przestrzennej w planach zarówno w skali planów użytkowania terenu, jak i w planach zabudowy wpływa na kształt przestrzenny jednostek struktury osadniczej regionu i jest realizowany priorytetowo w myśl ustawy w miejscowościach Rosengarten i Bönnigstedt. Negatywny wpływ procesu suburbanizacji w Vaterstetten spowodował zanik przestrzeni społecznych i charakteryzuje się postępującym procesem inwestowania w terenach otwartych i rolniczych. D. Funkcjonalność i dostępność Funkcjonalność i dostępność jest eksponowana we wszystkich poziomach planowania. Koncepcje zawarte w planach porządku przestrzennego zawierające wyznaczone osie rozwoju pozawalają na rozwój procesu suburbanizacji rozwijającej się w sposób kontrolowany. Dostępność komunikacyjną określają wyznaczone powiązania komunikacji drogowej i kolejowej realizowane w optymalnych izochronach dostępności z szerokim uwzględnieniem środków komunikacji publicznej. W skali miejscowości rozwiązania układu komunikacyjnego wiążą się ze stosowaniem zasad segregacji ruchu tranzytowego od miejscowego, segregacji ruch kołowego i pieszego. Układ komunikacji sprawia wrażenie czytelnego układu krystalizującego funkcjonalne powiązania pomiędzy poszczególnymi elementami zagospodarowania (zabudowa mieszkaniowa, przestrzenie publiczne z usługami, tereny rekreacji). C. Tożsamość lokalna i wizerunek Tożsamość lokalna i wizerunek znajduje odzwierciedlenie w uchwałach podejmowanych przez gminę58, które są określane trzech formach: − Uchwała o zachowaniu tożsamości urbanistycznej ze względu na wartości historycznych układów; − Uchwała o zachowaniu składu mieszkańców59; − Uchwały dotyczące możliwości przekształceń urbanistycznych. Uchwały zabezpieczają konieczność zachowania kulturowych i historycznych wartości oraz fizjonomicznych cech krajobrazu charakteryzującego tożsamość miejsca. Instrumentem regulującym proces kształtowania terenów zieleni jest plan zagospodarowania zieleni60 określający w części tekstowej i ilustracyjnej zasady spójnego dla miejscowości układu zieleni w aspekcie wynikającym z ochrony środowiska i zasad kształtowania zrównoważonego rozwoju. W przypadku szczególnych cech krajobrazu kształtującego tożsamość lokalną (tereny wiejskie) przygotowuje się plan kształtowania krajobrazu61. Proces rewitalizacji jest normowany kodeksem budowlanym oraz rozporządzeniami o odnowie terenów zabudowanych. Szczegółowo unormowana procedura obejmuje: − Rozpoznanie przygotowawcze; − Plan socjalnych uwarunkowań wynikających z rewitalizacji; − Plan rewitalizacji i jego realizacji ze szczegółowym planem finansowania procesu uwzględniającego środki wspomagania. Jednostki wiejskiej struktury osadniczej charakteryzujące się unikatowymi zasobami tożsamości lokalnej opracowują plan zawierający specjalne zasady odnowy wsi, które są zawarte w kierunkach odnowy wsi zawierające wskaźniki rewitalizacji62 (Rosengarten). Partycypacja i świadomość społeczna z możliwości efektywnego oddziaływania na proces planistyczny znajduje odzwierciedlenie w decyzjach samorządu lokalnego re- 58 59 60 61 62 Erhaltungssatzung. Milieuschutzsatzung. Grünordnungsplan. Landschaftsplan. Dorferneuerungsrichtlinien. Zmiany w planie użytkowania terenu miejscowości Vaterstetten-Baldham określają konieczność realizacji zróżnicowania funkcjonalnego (funkcja mieszkaniowa, funkcja tworzenia nowych miejsc pracy (rzemiosła), funkcje rekreacji i turystyki. Układ komunikacji zewnętrznej jest istotnym czynnikiem generującym kontrolowany rozwój przestrzenny w osiach rozwoju. 4.4. Kształtowanie Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego, Polska Rozwój procesu globalizacji implikuje od ubiegłego wieku kształtowanie europejskich modeli rozwoju przestrzennego opierających się na ogniskowaniu procesów przekształceń społeczno-gospodarczych w obszarach ściśle związanych z metropoliami. Metropolizacja jest procesem kształtującym istotne zmiany w aspekcie urbanizacji. Wzrost znaczenia powiązań globalnych implikuje, wg opinii wielu specjalistów, dynamikę rozwoju ośrodków metropolitalnych, powodując zmiany w relacji z regionalnym otoczeniem. Jałowiecki63 podkreśla, że „metropolizacja to ostatnia faza urbanizacji, polegająca na przekształcaniu się przestrzeni miejskich i zmianie relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zapleczem oraz nieciągłym sposobie użytkowania przestrzeni zurbanizowanych”. W szeroko pojętej problematyce konkurencyjności, w której innowacyjność współczesnych gospodarek jest podstawą, rozwój obszarów metropolitalnych pełni istotną rolę w układzie egzogenicznym na płaszczyźnie europejskiej i endogenicznej w skali kraju. Znaczenie metropolii generujących działania rozwojowe znajduje odniesienie w Strategii Lisbońskiej. 63 Jałowiecki B., Metropolie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarzadzania, Białystok 1999. 87 Kształtowanie obszarów metropolitalnych implikuje wewnątrzregionalne różnice na płaszczyźnie rozwoju gospodarczego, a także zwiększa efekt polaryzacji przestrzennej i społecznej. Polaryzacja rozwoju towarzysząca metropolizacji wpływająca na peryferyzację obszarów poza jej zasięgiem, może przyczynić się przy niewłaściwie realizowanej polityce intraregionalnej do osłabienia spójności gospodarczej, społecznej i przestrzennej w warunkach endogenicznych kraju. Rozprzestrzenianie się funkcji metropolitalnych może także wpłynąć na ograniczenie eksploatacji regionu. Gdańsk, Kraków, Łódź, Katowice, Wrocław, Poznań – zaszeregowano do tzw. Słabych Metropolitalnych Europejskich Obszarów Wzrostu (weak MEGAs , Metropolitan European Growth Areas) – podkreślając ich ponadnarodowe – europejskie znaczenie65. Przyjęcie ustalonych w ESPON European Spatial Planning Observatory Network kryteriów wyznaczania obszarów metropolitalnych prowadzi do zidentyfikowania w Polsce następujących ośmiu obszarów metropolitalnych: Warszawa, Konurbacja Katowic, Konurbacja Gdańska, Poznań, Kraków, Wrocław, Łódź, Szczecin66. Schemat funkcjonalny wykorzystania przestrzeni regionu metropolitalnego wg Kunzmanna 64 obejmuje trzy typy obszarów: − Obszary pełniące funkcje o znaczeniu globalnym lub silnie powiązane z globalną gospodarką (centra międzynarodowych finansów i usług, śródmieście, centra handlowe, dzielnice mieszkaniowe o wysokim standardzie, technopolie, ośrodki nauki i innowacyjności, kompleksy biurowe); − Obszary pełniące funkcje o znaczeniu regionalnym silnie powiązane z obszarem pełniącym funkcje o znaczeniu globalnym, międzyregionalne centra dystrybucyjne, zurbanizowane korytarze transportowe, obszary rekreacji, tereny mieszkaniowe o standardzie podmiejskim, tereny upraw rolniczych; − Obszary o znaczeniu lokalnym, peryferyjne obszary rolnicze, tereny przemysłowe wymagające restrukturyzacji, tereny mieszkaniowe o niskim standardzie. Zasady szybkiego wzrostu gospodarczego, uwzględniające relacje w tendencjach wyrównywania różnic terytorialnych, zawarte w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju spełniają ogólne wymagania unijne. Aby eliminować potencjalnie możliwą niekorzystną polaryzację w układzie endogenicznym uzasadnione jest wzmocnienie oddziaływania metropolii na jej otoczenie w skali regionu w celu utrzymania cech spójności. Kształtowanie funkcji metropolitalnych jest wskazane w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju oraz w Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego (cel 2)67. Wyrazem tendencji zmierzających do zdynamizowania rozwoju obszarów metropolitalnych jako biegunów wzrostu są koncepcje i plany rozwoju RP na lata 2007– –2013 (Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju oraz Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego), w których obszary metropolitalne postrzegane są jako kluczowe obiekty polityki centralnej państwa. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007–2013 wskazuje na konieczność określenia poszczególnych obszarów metropolitalnych jako jednostek planowania przestrzennego i programowania rozwoju poprzez: − nadanie statusu prawnego obszarom metropolitalnym, określenie ustroju tego podmiotu i wpisanie go w system prawny RP; − włączenie obszarów metropolitalnych, jako komponentu, w system planowania przestrzennego bez naruszenia władztwa planistycznego gminy; − nadanie obszarom metropolitalnym podmiotowości w systemie programowania rozwoju przez udostępnienie instrumentu/ów wsparcia dla funkcji metropolitalnych. Europejskie metropolie jako węzły przepływów w globalnej sieci charakteryzują się niezależnością i stabilnym systemem finansowania i rozwoju. Poszukiwanie takich rozwiązań w układzie polskich metropolii jest istotne, jednak niedostatecznie ukształtowany system decentralizacji w dużym stopniu będzie wpływał na formowanie ram organizacyjno-prawnych obszarów metropolitalnych. Badania Europejskiej Sieci Obserwacji Planowania Przestrzennego (ESPON) w klasyfikacji 76 miejskich obszarów funkcjonalnych Unii Europejskiej – Szczecin, 64 Kunzmann K. R., World city regions in Europe: Structural changee and future challenges, Tokyo-New York-Paris UN University Press 1998. 88 Forma organizacyjno-prawna w funkcjonowaniu obszaru metropolitalnego oparta na formule związku celowego spełnia istniejące uwarunkowania prawne i jest stosunkowo najprostszym rozwiązaniem. Jednak w wielu opiniach (Obszar Metropolitalny Gdańska) obszar metropolitalny funkcjonujący jako stowarzyszenie czy związek komunalny może charakteryzować się małą samodzielnością co może wpłynąć niekorzystnie na elastyczność działania. Stąd w kształtowaniu struktury racjonalnego zarządzania obszarami miast policentrycznych (w odróżnieniu od monocentrycznej metropolii) wskazuje się na powiat metropolitalny. Przeciwnicy metropolizacji obawiają się ograniczenia podmiotowości przystępujących do metropolii jednostek. Wynika to z braku zrozumienia konieczności kształtowania warunków dla rozwoju metropolii. Raport Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji wskazuje na istnienie w Polsce rozwiązań prawnych, które umożliwiają współpracę samorządów w oparciu o różne formy. Praktyczne doświadczenia obszarów metropolitalnych nie wskazują jednak na ich wykorzystanie. W innych krajach współpraca podmiotów tworzących 65 www.espon.lu 66 Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007–2010.www.npr.gov.pl 67 KPZK z 2001 jest zdezaktualizowany, Projekt KPZK z 2005 r. stanowiący podstawę do tworzenia obszarów metropolitalnych został wycofany z Sejmu RP w październiku 2006 r. Obecnie trwją prace nad nową wersją. Tezy i założenia KPZK uzyskały rekomendację Komitetu Stałego Rady Ministrów w maju 2007 r. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… metropolie w głównej mierze zasadza się na ich inicjatywie i dobrowolności. Wątpliwe jest, czy istniejące w polskich warunkach rozwiązania systemowe są wystarczające dla wykorzystania tego potencjału. Jedną z zasadniczych kwestii jest bowiem wykorzystanie już istniejących ram prawnych dla zjawisk współfunkcjonowania obszarów miejskich i podmiejskich, w którym udział biorą różne jednostki administracyjne, dysponujące własnymi budżetami i niejednokrotnie prowadzące odmienne polityki. Tworzenie obszarów metropolitalnych stwarza możliwość współpracy tych jednostek dla dobra całego obszaru, który sformalizowany czy też nie, funkcjonuje jednak w praktyce. Wśród obecnie istniejących form współpracy jednostek samorządu terytorialnego (związek celowy, stowarzyszenie i porozumienie) wydaje się, iż najbardziej optymalną formą z uwagi na uwarunkowania prawne (obligatoryjność) i ewentualny zakres zadań obszaru metropolitalnego byłby związek celowy68. Proponowane w nowej Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym69 określenie organów obszaru metropolitalnego i ich kompetencji jest zbliżone do funkcjonujących w Europie systemów organizacji obszarów metropolitalnych. Związek Regionalny Ruhry obejmuje na prawach powiatów 10 jednostek i cztery powiaty ziemskie, których prezydenci i starostowie oraz wybierani proporcjonalnie do liczby mieszkańców przedstawiciele tworzą Zgromadzenie Związku wybierające na 6-letnią kadencję dyrektora. Związek przygotowuje plany zagospodarowania, zarządza parkiem krajobrazowym, wspiera gospodarkę, dba o właściwy marketing inwestycyjny i turystyczny Irlandii, Obszar Metropolitalny Dublina obejmuje stolicę i pięć powiatów, których przedstawiciele wchodzą w skład rady (29 osób). W skład Komitetu Operacyjnego wchodzi 20 członków – (City manager i prezesi instytucji publicznych regionu). Do zadań władz regionu należy planowanie przestrzenne, monitoring usług publicznych, rozwój gospodarczy. Założenia dla form organizacyjnych obszarów metropolitalnych opartych na mechanizmie obligatoryjnego ustawowego związku metropolitalnego charakteryzującego się osobowością prawną oraz cywilną i administracyjną zdolnością w obrocie publiczno- i cywilnoprawnym są uzasadnione. Zakres podmiotowy projektu ustawy określający granice ustawowego związku metropolitalnego powinien w dużej mierze uwzględniać kryteria funkcjonalnych powiązań, układu grawitacji, specyfikę regionalną, które właściwie określą sejmiki poszczególnych województw. darka żywnościowa, wypoczynek, nauka i kultura sprzyjają rozwojowi przestrzennemu. W jednoczącej się Europie Szczecin pełni rolę nie tylko ośrodka regionalnego, wojewódzkiego, lecz może także pełnić rolę głównego ośrodka Euroregionu w układzie transgranicznym. Elementami predestynującymi Szczecin do roli takiego ośrodka są70: − Położenie na przecięciu głównych komunikacyjnych osi tranzytowych północ – południe (Multimodalny korytarz transportowy Skandynawia – Europa Południowa) i wschód – zachód (Łuk Południowego Bałtyku na osi Via Hanseatica). − Potencjał rozwoju gospodarczego transgranicznego regionu (Koncepcja Zintegrowanego Regionu Metropolitalnego). − Potencjał gospodarki morskiej Szczecina. − Centralne położenie w regionie zespołu portów, przewidywana marina oraz centrum logistycznego transportu. − Siły napędowe (wzrost znaczenia handlu i usług w układzie transgranicznym, wzrost kwalifikacji zatrudnionych, rozwój szkolnictwa wyższego w ramach programów międzynarodowych, w tym opartego na kształceniu w zakresie transferu innowacyjności, wzmocnienie i modernizacja bazy przemysłowej, wzmocnienie struktury portów bazy, rozwój turystyki motywacyjnej i pobytowej. − Walory przyrodnicze, unikatowe w strefie nadmorskiej, pojeziernej z wysokim wskaźnikiem obszarów chronionych i objętych programem europejskim Natura 2000. − Bliskość obszaru metropolitalnego Berlina. Historycznie ukształtowana sieć osadnicza Pomorza Zachodniego w okresie przedwojennym charakteryzowała się innym układem grawitacji, w którym Szczecin pełnił rolę silnego ośrodka centralnie usytuowanego w regionie. Wyznaczenie granic państwowych po wojnie znalazło odzwierciedlenie w oderwaniu od ośrodka regionalnego jego naturalnego zaplecza po stronie zachodniej. Warunki naturalne regionu szczecińskiego, położenie geopolityczne, szczególnie biorąc pod uwagę transgraniczny charakter znacznej części regionu, jak również główne funkcje – gospodarka morska, przemysł, gospo- Aglomeracja szczecińska w systemie nakazowo-rozdzielczym stanowiła obszar dynamicznych zmian w sensie zarówno gospodarczym, jak i przestrzennym, w którym procesy przekształceń nie odpowiadały dzisiejszym wymaganiom zrównoważonego rozwoju. Miejski zespół portowo-przemysłowy został ukształtowany w oparciu o specyficzne położenie geograficzne – ujście Odry i rozwój gospodarczy Szczecina. Struktura przestrzenna aglomeracji charakteryzuje się koncentracją południową, tzw. Szczeciński Zespół Miejski (Szczecin, Police, Goleniów, Gryfino, Stargard – stanowiące bieguny rozwojowe i wyznaczające jedyne kierunki ekspansji miasta) oraz północną (Świnoujście, Międzyzdroje, Wolin, Kamień Pom., Golczewo). Wymienione miasta średniej wielkości występujące w koncentracji południowej aglomeracji stanowią bieguny polaryzacji w układzie zewnętrznym 68 Raport Ministerstwa spraw wewnętrznych i administracji z 21.01.07 r. www.mswia.gov.pl. 69 w przygotowaniu 70 Czernik L., Integracja regionalna transgranicznego regionu Pomorza Zachodniego, Urbanistyka nr 3, Akapit DTP, Warszawa 1998. 4.4.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich Szczecina 89 kształtującego się obszaru metropolitalnego. Plany zagospodarowania przestrzennego i koncepcje o charakterze strategicznym świadomie ograniczały wówczas procesy urbanizacji w kierunku zachodnim z uwagi na układ transgraniczny tych obszarów. Dzisiaj miasto rozprzestrzenia się paradoksalnie właśnie w tym kierunku, w sposób wymykający się spod kontroli władz samorządowych. Osiami krystalizującymi układ ciągły jest system komunikacji wiążący jednostki osadnictwa wiejskiego (Mierzyn, Bezrzecze, Wołczkowo, Przecław, Dobra), które tracą charakter wiejski, swoją tożsamość, na rzecz form strukturalnych podmiejskiej zabudowy. Proces ten będzie się pogłębiał71. Aktualny plan zagospodarowania województwa wyznacza strefę koncentracji procesów urbanizacyjnych, której granice stanowią pierwszą formę delimitacji szczecińskiego obszaru metropolitalnego. Strefa obejmuje w rzeczywistości obszar południowej koncentracji dawnej aglomeracji i stanowi obszar węzłowy intensywnego rozwoju i przekształceń przestrzennych, strefę podmiejską intensywnego rozwoju przenikającą system osadnictwa wiejskiego. Obszar oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin określono w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego jako pas szerokości jednej gminy wkoło miasta wraz z gminą Stargard Szczeciński na wschodzie. Główne ośrodki gminne tego obszaru to miasta położone na wschodzie i północy (Stargard Szczeciński, Goleniów, Gryfino i Police). Jednak największy przyrost ludnościowy jak i dochodów własnych zanotowały gminy wiejskie położone między miastem a granicą z Niemcami: Dobra oraz Kołbaskowo. Także wiejskie części gmin miejsko-wiejskich: Police, Goleniów, Stargard Szczeciński zanotowały wzrost (różnej skali). Specyfika procesu suburbanizacji charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem pomiędzy poszczególnymi gminami. Istotnym czynnikiem kształtującym jest lokalizacja gminy w układzie regionu miasta. Strefa pierwsza oddziaływania miasta w procesie suburbanizacji bezpośrednio przylega do granic miasta i jest określona najmniejszą izochroną dostępności komunikacyjnej (do 20 min). Druga strefa oddziaływania stanowi szerokie zaplecze wiejskiej przestrzeni, w której jednostki osadnictwa charakteryzują się izochroną dostępności do 40 min. Można wyróżnić trzy trendy w rozwoju tego procesu: − Trend dyfuzji struktury zurbanizowanej miejscowości gmin graniczących z obszarem miasta rdzeniowego. Miejscowości wiejskie graniczące z miastem charakteryzują się wpływem silnej presji miasta i znaczną dynamiką rozwoju struktury zabudowy mieszkaniowej, która nieuchronnie dąży do połączenia się z tkanką urbanistyczną miasta (Mierzyn, Bezrzecze). Przenikanie struktur zurbanizowanych w strefie granicznej miasta staje się coraz mniej czytelne. Oferta gmin wiejskich sprzyja procesowi suburbanizacji ze względu na konkretne korzyści wynikające ze wzrostu docho71 Czernik L., Suburbanizacja w procesie przekształceń struktury terenów wiejskich w kształtującym się Regionie Metropolitalnym Szczecina, ULAR 3, Gliwice 2007. 90 dów budżetowych gminy. Początek lat dziewięćdziesiątych był okresem nadmiernej euforii, która obecnie przekształciła się w umiarkowany nurt przyzwolenia. Uwarunkowania formalnoprawne procesu rozwoju inwestycyjnego sprzyjają napływającym inwestorom, firmom deweloperskim zmieniających spontanicznie strukturę niegdyś wiejskiego krajobrazu w strefę przedmieścia. Narastające ograniczenia wydolności infrastrukturalnych sieci nie ograniczyły tego procesu. Samorząd gminy w dużej mierze zleca miastu usługi komunalne. Dochody gminy okazują się niewystarczające na pokrycie kosztów niezbędnych inwestycji. Brak całościowej koncepcji przestrzennego rozwoju wsi, który jest oparty jedynie na studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w skali gminy oraz fragmentarycznych planach miejscowych pogłębia brak przestrzennego ładu i rozwój dezintegracyjnej przestrzeni. Społeczność napływowa utożsamia się z miastem, korzystając z jego infrastruktury usług. − Trend rozwoju suburbanizacji w miejscowościach drugiej strefy oddziaływania miasta rdzeniowego. Wsie gmin graniczących z miastem pośrednio charakteryzują się wysokim stopniem ekspansji terenów zabudowanych (Dobra, Dołuje), jednak spontaniczność tego procesu i jego skutki są porównywalne z gminami granicznymi. Wpływ oddziaływania miasta jest czytelny ze względu na łatwą dostępność komunikacyjną i świadczone usługi komunalne, których realizację zleca miastu gmina. Zmiany w strukturze zabudowy przyczyniły się do modernizacji istniejących zaniedbanych obiektów i elementów infrastruktury komunikacji, przyczyniając się do poprawy wizerunku wsi. Chaotyczny charakter nadal rozwijających się struktur pogłębia problemy infrastruktury technicznej. Miejscowości gmin drugiej strefy znajdujące się w węzłach powiązań komunikacyjnych lub w zasięgu oddziaływania komunikacji tranzytowej opierają swój rozwój na funkcjach komercyjnych i przemysłowoskładowych, rozwijając własny potencjał gospodarczy (Kołbaskowo). Rozwój funkcji mieszkaniowej pomimo znaczących inwestycji jest w planach rozwoju ograniczany (Przecław, Warzymice). Spontaniczność rozwoju miejscowości wiejskich w gminach drugiej strefy oddziaływania miasta posiadających, umocowany istniejącymi zasobami kulturowymi charakter lokalnej tożsamości, stwarza niebezpieczeństwo deprecjacji istniejących wartości krajobrazu wsi (Wołczkowo). − Trend rozwoju suburbanizacji w miejscowościach poddanych wpływowi dwóch miast. Gmina Kobylanka znajduje w drugiej strefie oddziaływania Szczecina oraz w bezpośredniej strefie wpływu suburbanizacji Stargardu. Presja suburbanizacji na tereny wiejskie jest dwukierunkowa ze względu na atrakcyjność lokalizacyjną. Specyficzny układ w regionie wsi Morzyczyn implikuje jej rozwój w aspekcie funkcji SZCZECIN 2002 nie ma 1998 PLANY MIEJSCOWE STUDIUM PRL STRATEGIA rozwój przestrzenny wokół dużych miast… 20% DOKUMENTY DODATKOWE − Lokalny Program Rewitalizacji − Master Plan Wodno-Ściekowy 2006 − Plan Gospodarki Odpadami Miasta Szczecin − Podstawowe tendencje w rozwoju demograficznym na lata 2003– –2030 − Polityka Mieszkaniowa Miasta Szczecin − Polityka Transportowa Miasta Szczecin − Polityka Współpracy Międzynarodowej − Program Ochrony Środowiska Miasta Szczecina − Raporty o stanie Miasta Szczecin 1994, 1998, 2002, 2004, 2006 − Raporty pokontrolne Wydziału Kontroli i Audytu Wewnętrznego − Stan Mienia Komunalnego Gminy Miasto Szczecin − Wieloletni Program Inwestycyjny na lata 2005–2008 − Założenia do planu zaopatrzenia w energię − Okresowa ocena Planu zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego DOBRA 24.08.2004 nie ma 30.12.2002 8,3% nie ma GOLENIÓW 1999 2003 2002 5% − Miasto i Gmina Goleniów – Słownik krajoznawczy, Andrzej Przeździecki 2004 2006 − Gmina Goleniów. Studium wartości kulturowych (studium ruralistyczne), Waldemar Witek, Cezary Nowakowski, Szczecin 1999 − Strategia społeczno-gospodarczego rozwoju gminy Goleniów na lata 2000–2009 − Raport o stanie gminy 1996, 1999, 2004 − Plany rozwoju lokalnego poszczególnych miejscowości gminnych − Konsultacje społeczne dotyczące przeglądów strategii rozwoju, przygotowania planów rozwoju lokalnego − Badania ankietowe związane z tworzeniem strategii rozwoju − Protokół zbiorczy ze wszystkich zebrań konsultacyjnych dla przeprowadzenia analizy funkcjonowania Strategii Społeczno-Gospodarczego Rozwoju Gminy Goleniów POLICE 2006 2005 2000 90% − Program rewitalizacji dla Gminy Police − Plan Gospodarki Odpadami − Sprawozdanie z realizacji Planu Gospodarki Odpadami dla Gminy Police − Plany rozwoju lokalnego wszystkich miejscowości − Program Ochrony Środowiska dla Gminy Police KOBYLANKA 2002 2004 30.12.2002 3% − Plan gospodarki odpadami − Program ochrony środowiska − Plany rozwoju lokalnego miejscowości KOŁBASKOWO nie ma 28.02.2005 30.12.2002 3% − Plan zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe − Program realizacyjny rozwoju międzynarodowego systemu dróg turystycznych, rowerowych i krajobrazowych wraz z infrastrukturą towarzyszącą Tab. 4.4-1 Stan dokumentacji planistycznej gmin obszaru metropolitalnego Szczecina. [LC][AZ] 91 5 000 600% przyrost 1995-2005 4 000 dynamika 1995-2005 3 000 400% 2 000 1 000 200% Szczecin Pucice (19992004) Załom (19992004) Rurzyca (19992004) -3 000 Warzymice Przecław Wołczkowo Mierzyn Dołuje Dobra Bezrzecze -2 000 Morzyczyn (1999-2004) -1 000 Pilchowo 0 0% -200% -4 000 -5 000 -400% -6 000 -7 000 -600% UDZIAŁ NAJDYNAMICZNIEJ ROZWIJAJĄCYCH SIĘ MIEJSCOWOŚCI W OGÓLNEJ LICZBIE Wyk. 4.4-1 Zmiany liczby ludności w gminach CZĘŚCI obszaru metropolitalnego Szczecina w latach 1997-2003. [AZ] MIESZKAŃCÓW WIEJSKICH GMIN 12000 najdynamiczniejsze wsie razem pozostałe miejscowości 10000 8000 6000 4000 2000 0 GOLENIÓW (6 wsi) DOBRA (5 wsi) KOŁBASKOWO (5 wsi) POLICE (3 wsie) KOBYLANKA Wyk. 4.4-2 Udział najdynamiczniej rozwijających się miejscowości w ogólnej liczbie mieszkańców wiejskich części gmin w roku 2005. [AZ] mieszkaniowej (migracja ludności ze Szczecina i Stargardu) oraz stanowi znaczące zaplecze rekreacyjne dla obu miast. Charakterystycznymi cechami rozwoju wsi podmiejskich w obszarze oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin są: duża dynamika wzrostu, rozpoczęcie formalnej organizacji obszaru metropolitalnego oraz kreowanie no- 92 wej tożsamości na bazie współczesnych walorów. Temu procesowi powinny sprzyjać wskazane w opracowaniach strategicznych cele i misje rozwoju gmin: − Rozwój społeczno-gospodarczy gminy Dobra warunkiem rozwoju w UE. − Gmina Goleniów nowoczesna, przyjazna ludziom i środowisku, stwarzająca warunki dla harmonijnego rozwoju, rosnącej jakości życia i zamożności, sprzyjająca realizacji dążeń i aspiracji jej mieszkańców. − Nowa jakość egzystencji w gminie Kobylanka. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… 100% 1995 90% przyrost 1995-2005 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Pilchowo Morzyczyn (1999-2004) Bezrzecze Dobra Dołuje Mierzyn Wołczkowo Przecław Warzymice Rurzyca Załom Pucice (1999-2004) (1999-2004) (1999-2004) Wyk. 4.4-3 Proporcje między ludnością zamieszkałą w wybranych wsiach w roku 1995 a przybyłymi do roku 2005. [AZ] − Zrównoważony i zharmonizowany ze środowiskiem naturalnym rozwój społeczno-gospodarczy gminy Kołbaskowo, który umożliwi osiągnięcie zarówno standardów europejskich w działalności gospodarczej, jak i wysoką jakość życia społeczności lokalnej to misja gminy. − Gmina Police to przestrzeń, możliwości, przyjazne środowisko – tu warto żyć i inwestować. Ustawa o planowaniu przestrzennym definiuje zakres dokumentacji stosowany w praktyce planistycznej, określając charakter obligatoryjności dokumentów. W tabeli 4.4-1 przedstawiono zestawienie dokumentacji planistycznej stosowane w wybranych gminach znajdujących się w strefie oddziaływania Szczecina. 4.4.2. Dynamika rozwoju obszarów podmiejskich Sieć osadnicza województwa zachodniopomorskiego obejmuje funkcjonowanie 3233 jednostek osadniczych, w tym 61 miast, silnie zróżnicowanych pod względem wielkości. Osadnictwo wiejskie w dużej mierze rozproszone i w 95% charakteryzujące się niskim stopniem zaludnienia (poniżej 300 mieszkańców). Rozwój funkcji metropolitalnych Szczecina w kontekście regionalnym w najbliższym czasie charakteryzować się będzie tzw. procesem wymywania (backwash effect) zasobów rozwojowych, głównie w aspekcie zasobów ludzkich, które w powiązaniu z zasobami materialnymi (stan i sposób zorganizowania) jako baza ekonomiczna decydować będą o dynamice procesów rozwojowych miasta metropolitalnego. Należy podkreślić, że identyfikacja barier rozwoju miasta metropolitalnego może wskazać na bariery tkwiące w niedostosowaniach strukturalnych właśnie w bazie ekonomicznej. W tym przypadku będą to relacje pomiędzy elementami egzogenicznymi (miastotwórczymi) i endogenicznymi, których niewłaściwe funkcjonowanie może stanowić barierę rozwoju. Wzrost własnego potencjału miasta znajduje odzwierciedlenie w części najbliższej strefy egzogenicznej, która stanowi część potencjału demograficznego ośrodka metropolitalnego. Właściwie funkcjonujące otoczenie ośrodka metropolitalnego, spełniające kryteria jego zaplecza, z jednej strony eliminuje bariery rozwoju, z drugiej jednak strony może implikować bariery tkwiące w proporcjach między poziomem rozwoju bazy ekonomicznej (w tym zasobów ludzkich) a dochodami miejscowego budżetu samorządowego ośrodka. Rozpoznanie kierunków tych przemian ma istotne znaczenie dla kształtowania relacji otoczenia regionalnego. Niekontrolowana urbanizacja obszarów w strefie peryferii miasta stanowi interpretację bariery zachowania proporcji między poszczególnymi elementami układu przestrzennego charakteryzującej się rozprzestrzenianiem się miasta poza strefę zurbanizowaną, określoną granicami miasta. Bezpośrednie motywacje niekontrolowanej urbanizacji w miejscowościach gmin przylegających do obszaru miasta, według wstępnego rozpoznania, wiążą się z kilkoma istotnymi czynnikami: − Konkurencyjność warunków inwestowania – inwestor znajduje w obszarach o zdecydowanie mniejszej uciążliwości i praktycznie często niskich wymaganiach 93 PRZYROST LICZBY MIESZKAŃ W LATACH 1995-2005 W WYBRANYCH GMINACH OBSZARU ODDZIAŁYWANIA FUNCJONALNEGO MIASTA SZCZECIN 2 500 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2 000 1 500 1 000 500 0 Dobra (Szczecińska) Goleniów Gryfino Kobylanka Kołbaskowo Nowe Warpno Police Stargard Szczeciński obszar wiejski DYNAMIKA PRZYROSTÓW ROCZNYCH LICZBY MIESZKAŃ W LATACH 1995-2005 W GMINACH OBSZARU Wyk. 4.4-4 ODDZIAŁYWANIA FUNKCJONALNEGO MIASTAoddziaływania SZCZECIN Przyrost liczby mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] 110% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 90% 70% 50% 30% 10% -10% Dobra (Szczecińska) Goleniów Gryfino Kobylanka Kołbaskowo Nowe Warpno Police Stare Czarnowo Stargard Szczeciński Szczecin Wyk. 4.4-5 Dynamika przyrostu liczby mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] planistycznych, niższej cenie terenów budowlanych bardziej dogodne warunki niż w obszarach zurbanizowanych w granicach miasta; − Marginalizacja rolnictwa i ogrodnictwa w strefie podmiejskiej wynikająca z braku opłacalności, zwłaszcza na obszarach wcześniej funkcjonujących gospodarstw rolnych; − Wynikające z korzystnej koniunktury predestynowanie dużych obszarów, zwłaszcza po państwowych gospodarstwach rolnych na cele budownictwa mieszkaniowego lub usługowego (warsztaty, magazyny itp.); − Presja właścicieli gruntów do zmiany przeznaczenia dużych obszarów na cele inne niż rolnicze (działki budowlane) z wyżej wymienionych powodów; 94 − Zwiększenie potencjału mobilności (rozwój motoryzacji), zmniejszenie izochrony dostępności drogą pokonywania barier komunikacyjnych (transport publiczny). Wzrost liczby ludności gmin znajdujących się w strefie intensywnego oddziaływania miasta Szczecin trwa od lat osiemdziesiątych, jednak jego nasilenie przyniosły lata dziewięćdziesiąte XX wieku. W latach 90. i na początku XXI wieku w całej Polsce (również w strefie podmiejskiej Szczecina i samym Szczecinie) daje się zauważyć zahamowanie tempa wzrostu liczby ludności związane niewątpliwie z kryzysem społeczno-gospodarczym, a co za tym idzie spadkiem stopy życiowej, bezrobociem, PRZYROST POWIERZCHNI MIESZKAŃ W LATACH 1995-2005 W WYBRANYCH GMINACH OBSZARU rozwój przestrzenny wokół dużych miast… ODDZIAŁYWANIA FUNCJONALNEGO MIASTA SZCZECIN (mkw) 350 000 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 300 000 250 000 200 000 150 000 100 000 50 000 0 Dobra (Szczecińska) Goleniów Gryfino Kobylanka Kołbaskowo Nowe Warpno Police DOCHODY BUDŻETÓW GMIN W OKRESIE 2002-2006 W PRZELICZENIU NA 1 MIESZKAŃCA Wyk. 4.4-6 Przyrost powierzchni mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach (PLN) obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] 4 500 2002 2003 2004 2005 2006 4 000 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 Goleniów Gryfino Stare Czarnowo Dobra (Szczecińska) Kołbaskowo Nowe Warpno Police Stargard Szczeciński miasto Kobylanka Stargard Szczeciński o.w. Szczecin Wyk. 4.4-7 Dochody budżetu gmin w latach 2002–2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (PLN) w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] czy też problemami mieszkaniowymi. W miastach strefy coraz częściej pojawiały się obszary charakteryzujące się ujemnym przyrostem rzeczywistym ludności. Z kolei na obszarach wiejskich coraz częściej notowano dodatni przyrost rzeczywisty. Z pewnością jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był wzrost aktywności na rynku nieruchomości w gminach bezpośrednio sąsiadujących ze Szczecinem, spowodowany m.in. niższymi podatkami i opłatami lokalnymi, tańszą siła roboczą itp. Struktura wieku ludności w gminach objętych procesem suburbanizacji charakteryzuje się większym procentowym udziałem grup przedprodukcyjnej i produkcyjnej (np. gmina Dobra 27,4% i 63,7%) niż średnie województwa zachodniopomorskiego (26,9% i 60,9%). Nasilenie napływu ludności w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym do tych gmin utrzyma lub zwiększy te tendencje. Prognozy rozwoju ludnościowego przedstawiane w dokumentach planistycznych określa się na podstawie obliczeń chłonności terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową w Studium. Szczegółowe analizy danych statystycznych pozwoliły na wypracowanie obrazu podszczecińskiej suburbanizacji. Najdynamiczniej rozwijają się wsie przy zachodniej granicy miasta, w klinie między granicą polsko-niemiecką, rzeką Odrą oraz lasami Puszczy Wkrzańskiej. Niewątpliwie czynnikami aktywizującymi napór inwestycji mieszkaniowych są: bezpośrednia bliskość struktur miejskich 95 WYDATKI BUDŻETÓW GMIN W OKRESIE 2002-2006 W PRZELICZENIU NA 1 MIESZKAŃCA (PLN) 6 000 2002 2003 2004 2005 2006 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 Goleniów Gryfino Stare Dobra Kołbaskowo Czarnowo (Szczecińska) Nowe Warpno Police Stargard Kobylanka Stargard Szczeciński Szczeciński miasto o.w. Szczecin Wyk. 4.4-8 Wydatki budżetów gmin w okresie 2002–2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (PLN). [AZ] DYNAMIKA DOCHODÓW GMIN Z TYTUŁU PODATKU OD NIERUCHOMOŚCI W LATACH 1995-2005 190% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 180% 170% 160% 150% 140% 130% 120% 110% 100% 90% Goleniów Gryfino Stare Czarnowo Dobra Kołbaskowo (Szczecińska) Nowe Warpno Police Stargard Szczeciński miasto Kobylanka Stargard Szczeciński o.w. Szczecin Wyk. 4.4-9 Dynamika dochodów z tytułu podatku od nieruchomości w latach 1995–2005. [AZ] (Bezrzecze, Mierzyn, Pilchowo) oraz drogi o znaczeniu ponadlokalnym (Przecław, Warzymice, Mierzyn, Morzyczyn, Motaniec). Zmiany liczby ludności wiążą się nie tylko z rozwojem przestrzennym czy funkcjonalnym, to także zmiana struktury społecznej wsi. Wykres 4.4-2 prezentuje 5 miejscowości, w których nowi mieszkańcy stanowią połowę lub większość w stosunku do roku 1995. Rozszerzenie cenzusu czasowego o 5 lat wstecz (do roku 1990) włącza do grupy miejscowości o przewadze mieszkańców z miejskim rodowodem o kolejne 3 – w sumie 8 w badanej grupie 14 wsi. 96 Przemiany demograficzne znajdują wyraz w zmianach gęstości zaludnienia poszczególnych gmin. Najwyższy wskaźnik gęstości zaludnienia występuje w najdynamiczniej rozwijającej się gminie Dobra i wynosi 106 osób/km2. Pozostałe gminy: Police – 164,7, Kołbaskowo – 78,9, Goleniów – 73,7, Kobylanka – 45,2. Średnia wojewódzka wynosi 99,2 osób/km2. Strefy suburbanizacji odzwierciedlają zróżnicowany stopień zaawansowania procesów urbanizacyjnych ze względu na strukturę fizycznego zagospodarowania określanego m.in. gęstością zaludnienia, strukturą mieszkaniową. Nie bez znaczenia jakość standardów zagospodarowania wyrażona dostępnością infrastruktury technicznej, DYNAMIKA DOCHODÓW GMIN Z TYTUŁU PODATKU OD CZYNNOŚCI CYWILNO-PRAWNYCH W rozwój przestrzenny wokół dużych miast… LATACH 2004-2006 300% 2005 2006 250% 200% 150% 100% 50% 0% Goleniów Gryfino Stare Dobra Kołbaskowo Czarnowo (Szczecińska) Nowe Warpno Police Stargard Kobylanka Stargard Szczeciński Szczeciński miasto o.w. Szczecin Wyk. 4.4-10 Dynamika dochodów gmin z tytułu od czynności w latach 2004–2005. [AZ] DYNAMIKA ZMIANpodatku DOCHODÓW GMIN cywilnoprawnych Z TYTUŁU UDZIAŁU W PODATKU CIT W LATACH 1995-2005 800% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 600% 400% 200% 0% Goleniów -200% Gryfino Stare Czarnowo Dobra (Szczecińska) Kołbaskowo Nowe Warpno Police Stargard Szczeciński miasto Kobylanka Stargard Szczeciński o.w. Szczecin -400% -600% -800% -1000% -1200% Wyk. 4.4-11 Przyrost powierzchni mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] w tym komunikacji stanowi istotny element definiujący proces urbanizacyjny. Niedostosowanie tych elementów do istniejącego popytu dotychczas nie wpłynęło na jego ograniczenie. Stosowanie tzw. zastępczych rozwiązań umożliwia jego dalszy spontaniczny rozwój. Zmiany demograficzne w obszarze suburbanizacji wpływają na przemiany struktury społecznej tworzące odmienną charakterystykę społeczną mieszkańców z uwagi na wykształcenie, zatrudnienie. Tempo wzrostu liczby ludności jest adekwatne do wskaźnika dostępności. W strefie podmiejskiej w miejscowościach graniczących z miastem występuje najwyższy wskaźnik poziomu urbanizacji i wiąże się z istotnym procentowym udziałem ludności miejskiej (Mierzyn, Bezrzecze, Warzymice, Przecław, Pilchowo, Dobra). Struktura społeczna mieszkańców bardziej oddalonych gmin charakteryzuje się dużo mniejszym odsetkiem ludności utożsamiające się z miastem, jednak są to wartości, które w stosunkowo krótkim czasie ulegają gwałtownym przemianom. Przemiany wiążą się z relacjami integracji społecznej mającej zupełnie inną specyfikę w odróżnieniu od innych jednostek sieci osadniczej znajdujących się poza strefą oddziaływania miasta. z uwagi na kryteria społeczne i jakości standardów zagospodarowania niektóre miejscowości spełniały kryteria zurbanizowania obszaru. Dynamika procesu suburbanizacji jest zróżnicowana w zależności od odległości gminy od miasta. Czynniki 97 oddziaływania renty gruntowej i dostępności komunikacyjnej przy jednoczesnym wzroście mobilności mieszkańców – konsumentów i mieszkańców-przedsiębiorców określają różnice pomiędzy dynamiką procesów demograficznych i gospodarczych gmin i miejscowości znajdujących się w najbliższej, przylegającej do miasta strefie i tych bardzieh odległych. Rozwój gospodarczy w strefie stykowej miasta implikuje w gminach wyższy stopień zurbanizowania. Proces rozwoju terenów zurbanizowanych w obszarach przylegających do miasta nosi cechy rozprzestrzeniania się miasta. Żywiołowa lokalizacja terenów zainwestowania budownictwa mieszkaniowego w układzie rozproszenia noszącego cechy dezintegracji, kreacja miejsc zatrudnienia, usług wiąże się z niedostosowaniem infrastruktury komunikacji (pomimo dogodnej dostępności samochód stanowi dominującą możliwość przemieszczania się), brakiem przestrzeni publicznych i związanych z nimi ośrodków usługowych. Poziom wzrostu liczby ludności miejscowości w strefie oddziaływania Szczecina wiąże się z adekwatnym wzrostem liczby mieszkań. Największy przyrost liczby mieszkań charakteryzuje Dobrą i Police z uwagi na silniejsze związki powiązań infrastrukturalnych, mniejszym lecz również znaczącym wzrostem charakteryzują się gminy Goleniów i Kołbaskowo, które znajdują się na głównych osiach komunikacyjnych łączących Szczecin z regionem i układem transgranicznym. Rozwój struktury mieszkaniowej znajduje odzwierciedlenie w poprawie warunków życia ludności. Wzrost ludności, terenów zabudowy mieszkaniowej i rozwoju infrastruktury usługowej stanowią istotne zmiany jakościowe nie tylko w poszczególnych jednostkach układu osadniczego ale i w całej strefie obszarów wiejskich będących pod wpływem oddziaływania miasta. Pomimo korzyści finansowych zarówno w budżecie gminy, jak i prywatnych właścicieli gruntów z rozwoju struktury mieszkaniowej i wzrostu ludności proces charakteryzuje występowanie pól konfliktowych wiążących się z niewspółmiernymi kosztami modernizacji i rozbudowy infrastruktury technicznej, w tym komunikacji. Dynamika wzrostu liczby mieszkań w wybranych miejscowościach wiąże się z różnymi przedziałami czasowymi. Najbardziej dynamiczny okres rozwoju budownictwa mieszkaniowego przypada na lata 2002 i 2003 (Dobra, Police, Goleniów). Ogólnie wzrost rozwoju miejscowości podmiejskich najbardziej efektywny jest w osiach zachodnich, równie znaczący jest w kierunku północnym. Znacznie mniejszy stopień procesu suburbanizacji można zaobserwować w kierunku wschodnim i południowym. Wyznaczenie stref mało atrakcyjnych dla rozwoju budownictwa mieszkaniowego wiąże się przede wszystkim z dostępnością komunikacyjną Szczecina. Południowe 98 obszary być może bardziej atrakcyjne pod względem krajobrazu, atrakcyjnego środowiska przyrodniczego charakteryzuje pomimo dostatecznej infrastruktury komunikacji szereg barier ograniczających dostępność w niekorzystnych izochronach dojazdu. Rozwój infrastruktury komunikacji w zakresie budowy obwodnicy szczecińskiej z pewnością wpłynie zasadniczo na rozwój suburbanizacji w kierunku północno-wschodnim na tereny gminy Goleniów, dotychczas charakteryzujące się niskim wskaźnikiem inwestowania, ale już dzisiaj mające wpływ na składane opłaty od czynności cywilnoprawnych określających ruch na lokalnym rynku nieruchomości Rozwój obszarów podmiejskich znajduje odzwierciedlenie w dynamice dochodów własnych gmin, która stanowiła istotną motywację do akceptacji rozwijającego się procesu suburbanizacji, zwłaszcza w pierwszej jego fazie w latach dziewięćdziesiątych. Największa dynamika dochodów gmin z tytułu podatku od nieruchomości obejmuje lata 1997–1999. Wydatki budżetów gmin wiążą się w wybranych gminach z dużym udziałem kosztów modernizacji i rozbudowy infrastruktury technicznej, w tym komunikacji. Wydatki z budżetu znacznie przewyższające możliwości finansowania określonych zadań są w dużym stopniu subwencjonowane, w tym w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Umiejętność pozyskiwania tych funduszów wpływa na możliwości realizacji wielu zadań, zwłaszcza w zakresie infrastruktury technicznej. Część dotacji stanowią dotacje celowe przeznaczone na realizację zadań rządowych. Na kształt budżetu gminy wpływają znacząco czynniki: − dodatnie saldo migracji; − wzmożony ruch inwestycyjny budownictwie; − ożywienie gospodarcze, tworzenie przedsiębiorstw usługowo-produkcyjnych; − wysoki udział sektora prywatnego w sektorze władania użytkami rolnymi. Dobrym przykładem umiejętności pozyskiwania dotacji z funduszów europejskich jest gmina Kobylanka (64% – dochody własne, 29% – subwencje, 7% – dotacje celowe). W ciągu 4 lat gmina zrealizowała przedsięwzięcia wartości 20 mln zł przy wysokości budżetu własnego 6,5 mln zł. Większość rozwiązań na rzecz rozwoju infrastruktury rekreacji w Morzyczynie została zrealizowana z funduszów unijnych. Dane o opłatach od czynności cywilnoprawnych stanowią informację o ruchu na lokalnym rynku nieruchomości. Spodziewać się należy ruchów w Nowym Warpnie i koło Stargardu. Police powinny w następnym roku rozpocząć intensywne budowanie, ponieważ w roku 2005 właścicieli zmieniło prawie dwa i pół raza więcej nieruchomości niż w roku 2004. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… 120,00 120,00 100,00 100,00 80,00 80,00 60,00 60,00 40,00 40,00 20,00 20,00 0,00 0,00 2003 2003 2004 2005 2004 2005 2006 2006 Dobra Goleniów Gryfino Kobylanka Kołbaskowo Police Dobra St. Czarnowo Kobylanka Kołbaskowo Szczecin Wyk. 4.4‑12 Skolaryzacja netto, szkoły podstawowe na terenach wiejskich gmin otoczenia Szczecina oraz w mieście. Źródło: GUS. Wyk. 4.4‑13 Skolaryzacja netto, gimnazja w gminach wiejskich otoczenia Szczecina oraz w mieście. Źródło: GUS. Zmiany w strukturze społecznej, przede wszystkim jej odmłodzenie oraz zmiana struktury pracujących. Po roku 1990 nastąpiło dramatyczne zmniejszenie liczby i udziału osób zatrudnionych w rolnictwie w ogólnej liczbie mieszkańców. Najsilniej zurbanizowane gminy – Dobra i Kołbaskowo już w roku 1995 miały minimalną liczbę aktywnych zawodowo farmerów. Ponadto w gminach tych wyraźnie dominuje prywatna własność kapitału, to sektor prywatny daje zatrudnienie większości mieszkańcom. 4.4.3. Tworzenie zrębów współpracy w obszarze metropolitalnym Nowi mieszkańcy starają się korzystać z dobrodziejstw życia na wsi (własny dom z ogrodem, bliskość terenów otwartych, spokój) przy jednoczesnym zachowaniu poziomu i stylu życia charakteryzującego duże ośrodki miejskie. Owe związki funkcjonalne bardzo dobrze obrazuje współczynnik skolaryzacji netto. Wybór miejsca kształcenia dziecka na poziomie szkoły podstawowej świadczy o dostępności odpowiednich placówek na terenie gminy oraz o ich jakości. Stale zmniejszający się udział dzieci uczęszczających do szkół podstawowych na terenie gminy Dobra czy Stare Czarnowo świadczy o silnych związkach zewnętrznych mieszkańców, którzy dowożą dzieci do szkół zlokalizowanych poza gminą, najczęściej w Szczecinie. Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja na poziomie gimnazjalnym – są obszary wiejskie wkoło Szczecina, gdzie dzieci skazane są na dojazdy. Jest to zjawisko naturalne w przypadku obszarów luźno zabudowanych, typowo rolniczych. Jednak w przypadku tak gęsto zaludnionej gminy jak Dobra – wskaźnik skolaryzacji netto na poziomie poniżej 20% pokazuje, iż gmina nie radzi sobie z tym zadaniem. Dalszych badań wymaga określenie, czy w przypadku uczniów gminnego gimnazjum mówimy o grupie dzieci uprzywilejowanych czy też wykluczonych. Szczeciński Urząd Marszałkowski podjął w 2006 r. decyzję o przygotowaniu „Koncepcji zagospodarowania przestrzennego Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego z uwzględnieniem obszarów potencjalnych dla rozwoju gospodarczego”. Decyzja została podjęta w ramach istniejących zapisów ustawy o planowaniu przestrzennym dotyczących obszarów metropolitalnych i jest realizowana na etapie delimitacji obszaru metropolitalnego w aspekcie uwarunkowań egzogenicznych i endogenicznych. Utworzenie Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego (SOM) wiąże się z podjęciem działań, które w konsekwencji doprowadzą do wzmocnienia związków między Szczecinem a obszarami przyległymi. Działania zmierzają do wypracowania i wdrożenia spójnego systemu urbanizacji, zintegrowania sieci transportowej i łączności, wzmocnienia kapitału społecznego, wzrostu gospodarczego, zmniejszenia negatywnych skutków migracji oraz uruchomienia procesu zapobiegania peryferyzacji Szczecina i regionu. Forma organizacyjna obszaru metropolitalnego wymaga szczegółowego uregulowania zagadnienia w zakresie prawnie zdefiniowanych obszarów metropolitalnych. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym zawiera ogólną interpretację obszaru metropolitalnego – ustalonego w koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju, stanowiącą definicję dla podejmowanych decyzji w dotychczasowych analizach planistycznych poszczególnych obszarów. Można zaobserwować brak uwzględnienia głęboko zróżnicowanej specyfiki poszczególnych obszarów metropolitalnych. Sejmik, podejmując decyzję określającą obszar metropolitalny jako jednostkę przestrzenną (planistyczną) powinien uwzględnić jego specyfikę. Szczeciński 99 2003 Powierzchnia: Powierzchnia w km2 SOM 1788 Szczecin 301 2003 Ludność: Ludność Wiek PrzedPr. 0-14 Wiek Prod. 15-64 Wiek Poprod. 65+ Mężczyźni Kobiety Ogółem SOM 116751 409418 89581 295751 319999 615750 Szczecin 71719 274512 67801 197028 217004 414032 Prognoza ludności w tys.: 2003. 2005. 2010. 2015. 2020. Województwo 1696,1 1696,3 1688,2 1675,8 1656,2 Szczecin 414 413,6 405,8 393,9 377,8 2003 Pracujący: Sektor Ogółem Publ. Pryw. Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, ryboł. i rybactwo Przemysł i bud. Usługi SOM 132153 68660 63493 1896 44051 87566 Szczecin 105277 54256 51021 523 28348 76406 2003 Zasoby mieszkaniowe: Mieszkania Przeciętna liczba osób na mieszkanie SOM 216532 2,94 w tym miasto Szczecin 151835 2,73 2003 Opieka społeczna, kultura: Szpitale Kina Biblioteki Muzea Teatry SOM 14 12 89 7 5 Szczecin 9 7 41 5 5 2003 Edukacja i wychowanie: Szkoły podst. Gimnazja przedszkkola Uczelnie SOM 113 78 185 7 Szczecin 63 54 117 7 Rys. 4.4-2 SOM – Szczeciński Obszar Metropolitalny: dane statystyczne. Źródło:Koncepcja zagospodarowania przestrzennego strefy V Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego z uwz ględnieniem obszarów potencjalnych dla rozwoju gospodarczego, RBGPWZ Szczecin 2005 100 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Obszar Metropolitalny charakteryzuje się szczególnymi uwarunkowaniami zarówno w układzie egzogenicznym, jak i endogenicznym odróżniającym go od pozostałych obszarów metropolitalnych Polski. Transgraniczny charakter Regionu Metropolitalnego Szczecina w tym układzie ma istotne znaczenie. Dotychczasowe opracowania wskazują na znaczące oddziaływanie Szczecina w układzie sieci osadniczej w polskim obszarze i jego roli w uwarunkowaniach egzogenicznych dla komunikacyjnych powiązań i oddziaływania dużych ośrodków miejskich (w osiach Hamburg – Kaliningrad oraz Ystad – południe Europy. Te złożenia znalazły odzwierciedlenie w strefowym układzie oddziaływania metropolii, w którym pierwszą strefę stanowi obszar zamknięty granicami miasta Szczecin. Drugą strefę – bezpośrednią stanowi obszar aglomeracji, a trzecią strefę – pośrednią obszar powiatów przylegających do aglomeracji po stronie polskiej i nieokreślony obszar po stronie niemieckiej. Tak przyjęte wstępnie zasięgi stref znajdują uzasadnienie w oficjalnych dokumentach planistycznych (Projekt zagospodarowania województwa zachodniopomorskiego) i nie zawierają odniesienia do istniejących, opracowanych i prezentowanych w różnych gremiach dokumentach pozaustawowych (koncepcje strukturalne). Rys. 4.4-1 Szczeciński Obszar Metropolitalny. [LC] Przewidywany scenariusz72 dla obszaru pogranicza określa właściwie koncentracje przestrzenne, których proces wiąże się ściśle z procesem metropolizacji, przy równoczesnym uwzględnieniu tendencji europejskiej polityki regionalnej łagodzącej prymat konkurencyjności na rzecz intensyfikacji procesu kooperacji między obszarami metropolitalnymi i tendencji wynikających z mechanizmu procesu metropolizacji – dynamiki rozwoju miast w układzie policentrycznym i regresu rozwoju obszarów określonych peryferyjnością. W tym układzie autorzy podkreślają znaczenie relacji miast metropolitalnych w obszarze pogranicza Berlina, Drezna, Wrocławia, Poznania i Szczecina jako istotne i konstruktywne dla rozwoju transgranicznego obszaru Europy Środkowej. Założenia rozwoju strategii dla tego obszaru określone w propozycjach działań łączą tendencje wzmocnienia procesów sprzyjających konkurencyjności, innowacyjności i paradygmatu zrównoważonego rozwoju na drodze kooperacji transgranicznej. Próba konstrukcji modelu jako teoretycznych zamierzeń w obszarze polsko-niemieckiego pogranicza wymaga długotrwałej pracy nad analizą możliwości jego realizacji znajdującej odzwierciedlenie w procesie decyzyjnym polityki regionalnej73. Koncepcja zintegrowanego regionu Szczecina o charakterze metropolitalnym w układzie transgranicznym jako świadome i aktywne działanie w sferze politycznej, gospodarczej, socjalnej i kulturowej pozwoli na wzmoc72 Polsko-niemiecki obszar pogranicza w roku 2020 – scenariusz rozwojowy i zalecenia. Hamburgisches Welt-Wirtschaft-Archiv (HWWA). Hamburg 2005. 73 Czernik L. Koreferat do Polsko-niemiecki obszar pogranicza w roku 2020 – scenariusz rozwojowy i zalecenia. Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Szczecin 2006. Rys. 4.4-2 Szczeciński Obszar Metropolitarny = Szczecin + 8 gmin (Goleniów, Gryfino, Stare Czarnowo, Police, Dobra, Kołbaskowo, Stargard Szczeciński, Kobylanka). Źródło:Koncepcja zagospodarowania przestrzennego strefy V Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego z uwz ględnieniem obszarów potencjalnych dla rozwoju gospodarczego, RBGPWZ Szczecin 2005. 101 nienie i właściwe wykorzystanie predyspozycji Szczecina do pełnienia ponadnarodowego ośrodka. Transgraniczny region metropolitalny Szczecina może pełnić istotną rolę w systemie polaryzacji układu policentrycznego Europy Środkowej i Wschodniej i globalnych powiązań istniejących i kształtujących się obszarów metropolitalnych Warszawy, Gdańska, Poznania, Wrocławia, Berlina i Hamburga. Opracowanie i realizacja koncepcji wymaga intensywnej współpracy stron zaangażowanych w kształtowanie i funkcjonowanie ram instytucjonalnych. Zadania i kompetencje obszarów metropolitalnych projektowanej ustawy ujmującej zagadnienia obszarów metropolitalnych, wymienione w materiale informacyjnym, a także ich realizacja w zakresie zadań własnych poszczególnych gmin są uzasadnione. Wyeksponowanie realizacji wspólnych dla obszaru metropolitalnego przedsięwzięć o znaczeniu ponadlokalnym, zwłaszcza dla rozwiązań infrastruktury transportu, jest istotne i wskazuje na konieczność modyfikacji aktualnie obowiązujących koncepcji rozwoju sieci infrastruktury transportowej i komunikacyjnej. Dla województwa zachodniopomorskiego korytarz multimodalny Północ-Południe w układzie wertykalnym, Via Baltica w układzie horyzontalnym stanowią rozwiązania dla kształtującego się Obszaru Metropolitalnego Szczecina, dostosowane do potrzeb gospodarki narodowej, a także potrzeb innych członków Unii Europejskiej w ramach tendencji rozwojowych związanych z integracją europejską, uzyskaniem efektów synergii w procesie powiązań i szeroko pojętą globalizacją. Działaniem w ramach struktur lokalnych jest powołanie Samorządowego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej, którego intencją jest włączenie i aktywny udział samorządów gminnych w proces tworzenia planu zagospodarowania przestrzennego dla Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego. Przyjęty zakres prac zespołu obejmuje: − opracowanie trybu postępowania zespołu przy tworzeniu zapisów planu zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego i Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego (SOM); − uczestnictwo w pracach opracowania planu SOM w tym grup branżowych; − powołanie grup branżowych odpowiadających za infrastrukturę obszaru SOM, w tym sieć wodnokanalizacyjną, drogi, energetykę; − inicjowanie konieczności opracowania dokumentów branżowych wykorzystywanych później w opracowaniu planu SOM; − inicjowanie spotkań roboczych w zakresie gospodarki przestrzennej z partnerami z Niemiec; − jako ciało doradcze dla samorządów lokalnych uczestników SSWR dla inwestycji stanowiących o rozwoju SOM; − rozwiązywanie wspólnych problemów w zakresie inwestycji publicznych, infrastruktury technicznej, komunikacji i transportu, w tym transportu publicznego. 102 W październiku 2006 r. zostało zawarte porozumienie partnerskie w sprawie Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego pomiędzy reprezentantami: województwa zachodniopomorskiego, gminy miasto Szczecin, miasta Stargard Szczeciński, powiatami: stargardzkim, polickim, gryfińskim, gminami: Police, Goleniów, Gryfino, Stargard Szczeciński, Kołbaskowo, Dobra, Kobylanka, Stare Czarnowo, Nowe Warpno. Związki i porozumienia prawne stanowiące publicznoprawne formy współpracy jednostek samorządu terytorialnego podobnie jak stowarzyszenia jako cywilnoprawne formy współpracy są oparte na dobrowolności udziału. To założenie wiąże się z koniecznością zrozumienia i świadomości samorządów opartych nie na źle interpretowanej konkurencji, lecz na współdziałaniu o charakterze synergicznym. Ten problem także w województwie zachodniopomorskim jest istotny i wymaga korzystnego rozwiązania. 4.4.4. Nieciągłość kulturowa Wsie, które posiadają historyczne i kulturowe zasoby kształtujące tożsamość lokalną są nieliczne. Dbałość o zachowanie wartościowych cech zabudowy jest zdominowana koniecznością unowocześniania i podnoszenia standardu bez możliwości właściwej oceny rozwiązań. Brak rewitalizacyjnej ustawy i możliwości finansowania procesu odnowy pozostawia starą część wsi w stanie wymagającym pilnej interwencji. Pełniące niegdyś rolę przestrzeni publicznych miejsca zostały zdegradowane układem komunikacji. Sytuacja społeczno-ekonomiczna minionych 50 lat pozostawiła w wiejskim krajobrazie znaczące piętno „dynamicznego” rozwoju sprzecznego z zasadami zrównoważonego rozwoju. Zabudowa wiejskich osiedli wielkopłytowym budownictwem, rozwój struktury państwowych gospodarstw rolnych na terenach byłych folwarków przyczyniły się do przerwania fizycznej ciągłości kulturowej. Nieciągłość kulturową kontynuuje dzisiaj zjawisko przenikania w strukturę wsi nowych form zabudowy zupełnie odmiennych od istniejącej, będącej najczęściej w stanie wtórnej rewaloryzacji. Ekspansja nowej zabudowy kształtuje nową formę tożsamości lokalnej, która zdaje się być przypadku wielu wsi dominująca. Właściwe dostosowanie rozwiązań architektonicznych do istniejących form zabudowy jest trudne do wyegzekwowania i praktycznie niemożliwe ze względu na stosowanie dla wszystkich rozwiązań projektowych tych samych ogólnych standardów umożliwiających szeroką interpretację inwestora. Utrzymanie ogólnych gabarytów zabudowy w skali jest jedyną cechą pozwalającą na poszukiwanie spójności w ogólnym wizerunku stref nowej zabudowy. Brak świadomości konieczności właściwego wpisania zabudowy w koloryt i środowisko miejsca umacnia właściciela w przekonaniu o słuszności podjętych decyzji. Zastrzeżenia budzą także rozwiązania w skali wielorodzinnych osiedli chaotycznie wszczepionych w organizm wsi. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… 4.4.5. Wnioski A. Uprawnienia spójność planowania Dotychczasowe zaawansowanie koncepcji kształtowania szczecińskiego obszaru metropolitalnego wiąże się z procesem przygotowania zmiany dotychczasowego planu zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego z 2002 r. Okresowa ocena planu przeprowadzona w 2006 r., Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do 2020 r. oraz 11 pozostałych dokumentów o charakterze strategicznym opracowanych na szczeblu wojewódzkim stanowi podstawę do aktualizacji planu. Podjęta uchwała Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego w sprawie przystąpienia do zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa z uwzględnieniem szczecińskiego obszaru metropolitalnego została obecnie pozbawiona możliwości jej pełnej realizacji. Wycofanie z Sejmu RP w październiku 2006 r. Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju określającej uwarunkowania, cele i zasady kształtowania obszarów metropolitalnych ogranicza dalsze prace w zakresie konstruowania SOM. Trwają prace nad nową wersją KPZK. Przewidywany termin zakończenia prac i uchwalenia zmiany planu przewiduje się w 2010 r. Na poziomie gminy praktyka planistyczna koncentruje się na studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego i planie miejscowym. Niejasne interpretacje ustawy o planowaniu przestrzennym są wykorzystywane dla rozwiązań implikujących nadmierny i niekontrolowany proces suburbanizacji. Określone ustawą zasady kształtowania polityki przestrzennej w zakresie wymagań ładu przestrzennego, wymagań dotyczących walorów architektonicznych, ochrony dziedzictwa kulturowego, które powinny spełniać opracowania planistyczne nie są poparte możliwością ich egzekwowania. Materiał planistyczny podlega praktycznie ocenie jedynie pod względem spełnienia wymogów formalnych. Nieważność planów zagospodarowania uchwalonych przed 1995 r. i brak nowych planów oraz ustalenia formalnoprawne oraz wydawanie decyzji o warunkach zabudowy bez planów miejscowych umożliwiają spontaniczną działalność inwestorską. Ograniczona partycypacja społeczna w procesie planowania ze względu na obojętność mieszkańców i świadomość małego wpływu na decyzje planistyczne nie spełnia warunków efektywności skutecznego procesu planistycznego. B. Racjonalne wykorzystanie zasobów Wprowadzenie w obszar wsi struktury nowej zabudowy wymaga uwzględnienia aspektu intensywności zagospodarowania i zwartości układu przestrzennego. Intensywność regulowana zapisami uwarunkowań planistycznych nie ogranicza dezintegracji przestrzennej wywołanej spontanicznym nabywaniem ziemi nowych potencjalnych mieszkańców. Niespójna lokalizacja enklaw zabudowy w często atrakcyjnym środowisku pogłębia odczucie braku ładu przestrzennego. Ten problem jest najtrudniejszy do rozwiązania dla władz samorządowych. Nowi mieszkańcy, spełniając swoje zamierzenia nie postrzegają niekorzystnych aspektów chaotycznej lokalizacji. Wizerunek całej wsi zamyka się na ich posesji. Stosowanie zasad wykorzystania do zabudowy w pierwszym rzędzie terenów niezainwestowanych lub opuszczonych w granicach miejscowości nie jest stosowane. Ograniczona wielofunkcyjność wsi ze względu na dominację zabudowy mieszkaniowej stwarza niekorzystne powstawanie monostruktur. Zmiana tej sytuacji wymaga przede wszystkim całościowych koncepcji rozwoju miejscowości. Skala szczegółowości studium, zgodna z formalnymi wymogami jest zbyt ogólna. Brak planów miejscowych i w wielu przypadkach zastępowanie ich decyzjami zabudowy prowadzi do pogłębiania się nieprawidłowości. Brak wykształconych przestrzeni publicznych pogłębia proces społecznej dezintegracji. Ciągłość systemu zieleni przenikająca wieś kształtowana już teraz mogłaby wpłynąć na konsolidację elementów zagospodarowania. Problemy braku integracji społecznej uniemożliwiają dialog, który mógłby wpłynąć na poprawę już zaistniałej sytuacji. C. Tożsamość lokalna i wizerunek Kształtowanie tożsamości lokalnej jest oparte na istniejących zasobach dziedzictwa kulturowego. Dbałość o właściwy standard rewitalizacji istniejących elementów zabudowy historycznej wzmacnia związek emocjonalny mieszkańców z miejscem zamieszkania. Właściwym przykładem w wielu miejscowościach jest adaptacja historycznej zabudowy na cele publiczne. Czytelne elementy kompozycji przestrzennej ułatwiają percepcję układu. Stosowanie osi kompozycyjnych w nowych założeniach zabudowy mieszkaniowej przy geodezyjnych koncepcjach tworzenia planów jest praktycznie niemożliwe. Związki z kulturą agrarną tworzą charakterystyczne cechy tożsamości lokalnej wsi. Struktura wiejskiego krajobrazu otaczająca wieś wizualnie dostępna mieszkańcom uczytelnia właściwy wizerunek i tożsamość miejsca. Biorąc pod uwagę mały potencjał ziemi rolnej, niską jakość gleb, a tym samym niski poziom uzyskiwanych dochodów z działalności rolniczej, ziemia poddana dotychczas uprawom, a leżąca w rejonach graniczących z aglomeracjami miejskimi, zbywana była często za cenę minimalną, stając się w istocie jedynym źródłem utrzymania rodziny władającego nią rolnika. Szczególnie intensywnie prowadzone działania inwestycyjne w latach 1990–2001 doprowadziły do trwałych już przekształceń istniejących terenów rolnych w rejonach podmiejskich w tereny przeznaczone pod ekskluzywną zabudowę mieszkaniową, stanowiąc niejako naturalne zaplecze „sypialniane” ośrodków miejskich74. 74 Szymski A., Rzeszotarska-Pałka M., Ignaczak-Felińska J., Pawłowski W., Wieś pomorska wczoraj i dziś. Walkowska wydawnictwo, Szczecin 2006. 103 Fot. 4.4‑1 Publiczna Szkoła Podstawowa w Mierzynie. [LC] Fot. 4.4‑2 Publiczna Szkoła Podstawowa w Dobrej. [AZ] Fot. 4.4‑3 Publiczna Szkoła Podstawowa w Przecławiu. [AZ] Fot. 4.4‑4 Miejskie przedszkole w Bezrzeczu. [AZ] Intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego w obszarze wsi wymaga poszukiwań w rozwiązaniach cech tożsamości pozwalających użytkownikom na identyfikację z miejscem zamieszkania. Współczesna architektura może tworzyć takie miejsca pod warunkiem postrzegania cech architektury lokalnej. Kształtowanie nowej tożsamości nie będzie wówczas utożsamiane z przerwaniem ciągłości kulturowej. przestrzeni publicznych. Rozwój innych funkcji o charakterze rekreacyjnym wzmacnia aktywność miejscowości także w układzie egzogenicznym. D. Funkcjonalność i dostępność Stopień wyposażenia w usługi wsi nie spełnia cech różnorodności. Łatwa dostępność komunikacyjna ułatwia mieszkańcom zaspokajanie popytu w mieście, które oferuje już na granicy miasta szeroki zakres usług. Zmiana tego trendu jest możliwa poprzez rozbudowę infrastruktury usługowej o konkurencyjnym w stosunku do miasta poziomie usług. Usługi wpływają na kształtowanie się 104 Dostępność komunikacyjna jest czynnikiem determinującym rozwój suburbanizacji. Układ drogowy większości miejscowości nie spełnia warunków segregacji ruchu tranzytowego od wewnętrznego, kołowego od pieszego i rowerowego. Komunikacja drogowa jest elementem krystalizującym i scalającym układ przestrzenny. Czytelność tego układu i jego ciągłość poprawia funkcjonalność miejscowości. Wiele gmin przystąpiło do modernizacji sieci ulicznej, jednak koszt, a najczęściej budowa, przekracza możliwości finansowe budżetu gminy. Rozwój motoryzacji w znacznej mierze ograniczył podróże środkami masowej komunikacji. Zmiana tego trendu jest konieczna w aspekcie zrównoważonego rozwoju. rozwój przestrzenny wokół dużych miast… park / zieleń publiczna lepsza komunikacja z miastem INNE MIASTO 11% szybki dojazd do miasta ścieżki rowerowe chodniki asfaltowe ulice pojemniki na śmieci publiczne toalety INNE WSIE 20% SZCZECIN 55% miejsca pracy posterunek policji przychodnia WŁASNA MIEJSCOWOŚĆ 14% SZCZECIN WŁASNA MIEJSCOWOŚĆ INNE MIASTO INNE WSIE przedszkole świetlica szkoła podstawowa liceum szkoła wyższa kościół ośrodek kultury biblioteka klub kino teatr Wyk. 4.4‑14 Lokalizacja lekarza rodzinnego wg mieszkańców wybranych wsi podmiejskich otoczenia Szczecina. [AZ] rozrywka dyskoteka pub / bar restauracja kawiarnia NIEMCY INNE 1% MIASTO INNE 12% WSIE 3% SZCZECIN 46% WŁASNA MIEJSCOWOŚĆ 38% SZCZECIN INNE MIASTO WŁASNA MIEJSCOWOŚĆ NIEMCY INNE WSIE Wyk. 4.4‑15 Miejsce codziennych zakupów wg mieszkańców wybranych wsi podmiejskich otoczenia Szczecina. [AZ] więcej sklepów duży sklep permarket / centrum handlowe tani sklep sklep specjalistyczny / usługi poczta stacja paliw bank / bankomat obiekty dla dzieci i młodzieży rekreacja / miejsca spotkań plac zabaw obiekty sportowe boisko basen fitnes klub / solarium Rys. 4.4‑3 Potrzeby funkcjonalne mieszkańców wsi podmiejskich w otoczeniu Szczecina. [AZ] MIEJSCA KULTU 14 % nie ma MIEJSCA WAŻNE FORMALNIE 9% własna posesja praca NIE MA 24% świetlica szkoła przedszkole klub biblioteka jezioro park las plac zabaw ośrodek sportowy boisko / strzelnica WŁASNA POSESJA I SPRAWY OSOBISTE 21 % HANDEL, USŁUGI 16 % SPORT I REKREACJA 5% sklep poczta apteka bank hotel / pensjonat remiza kościół TERENY NATURALNE 8% OŚWIATA, EDUKACJA KULTURA 7% przystanek autobusowy główna ulica / skrzyżowanie znaki miejsca (np. wiatrak, zabytkowy budynek) urząd gminy Wyk. 4.4‑16 Najważniejsze miejsce we wsi wg mieszkańców. Wynik badań ankietowych. [AZ] 105 106 podmiejskie transformacje 5. podmiejskie transformacje 5.1. Korzystne zmiany Przemiany lat dziewięćdziesiątych charakteryzuje dynamiczny, lecz chaotyczny rozwój obszarów podmiejskich wpisujący się w scenariusz procesu suburbanizacji, niekontrolowanego rozprzestrzeniania się miast dużych aglomeracji. W układzie przestrzennym sieci osadniczej występują coraz silniejsze powiązania między obszarem węzłowym aglomeracji, a obrzeżem – jego strefą zurbanizowaną. Strefa ta pełni w coraz większym stopniu nie tylko funkcje mieszkaniowe, rolniczo-zaopatrzeniowe, lecz także przemysłowo-produkcyjne i kooperacyjne. Właściwe wyważenie tych funkcji i struktur zainwestowania jest zagadnieniem priorytetowym dla planistycznych i decyzyjnych rozwiązań inspirowanych przez samorządy lokalne. Proces suburbanizacji jest wynikiem gwałtownych zmian w sferze konsumpcji. Zaspokojenie potrzeb obecnych i przyszłych generacji, czyli wzrost jakości i poziomu życia w aspekcie zrównoważonego rozwoju realizuje się w sferze konsumpcji. „Kształtowanie modelu konsumpcji, a – szerzej – stylu życia, wywiera istotny wpływ na rozwój zrównoważony. Przecież istotne znaczenie ma to, czy konsumenci preferują zamieszkiwanie w wysokiej czy niskiej zabudowie, czy wolą posługiwać się transportem prywatnym czy publicznym, czy stosują recykling czy nie. Konsekwencje tej sfery konsumpcji określają obecnie coraz częściej strukturę osadnictwa, co prowadzi do »rozlewania się« miast i zwiększania popytu na wolną przestrzeń”. Proces suburbanizacji w najczęściej kreowanej ocenie urbanistów postrzegających skutki tego procesu w większych przedziałach czasowych ma charakter pejoratywny. Transformacja obszarów wiejskich wiąże się także z pozytywnymi aspektami, dostrzeganymi przez miejscową społeczność, a także władze samorządowe zwłaszcza w początkowej fazie tego procesu. Pomijane lub marginalizowane w świetle negatywnych ocen pozytywne aspekty suburbanizacji stanowiły najczęściej podstawę decyzji planistycznych podejmowanych przez samorządy lokalne. Postrzeganie pozytywnych skutków jest istotne nie tylko dla charakterystyki genezy tego procesu, lecz także dla rozwoju właściwie ukierunkowanej transformacji obszarów podmiejskich. 5.1.1 Budżety gmin Zmiany demograficzne – stanowiące rezultat przekształceń strukturalnych podmiejskich jednostek osadniczych – są korzystnie postrzegane przez władze samorządowe, szczególnie w okresie nasilenia inwestycyjnego w latach dziewięćdziesiątych. Wzrost liczby mieszkańców przekłada się na wzrost wpływów do budżetu gminy z tytułu Toczyski W., Zaucha J., Profile rozwoju zrównoważonego, Ośrodek Badań Regionalnych; Uniwersytet Gdański; http:\\panda.bg.univ.gda.pl. 107 Fot. 5.1-1 Szczecińskie suburbia. [CS] udziału w podatku PIT. Przemiany w strukturze demograficznej wiążą się ze zmianami w strukturze społecznej. Wzrost dochodów z tytułu sprzedaży przekwalifikowanych gruntów wzmacnia status materialny rdzennych mieszkańców – właścicieli gruntów. Restrukturyzacja w gospodarce rolnej, przekształcanie zasobów inwestycyjnych po byłych państwowych gospodarstwach rolnych stanowiło impuls rozwoju małej przedsiębiorczości, najczęściej w sektorze usług. 5.1.2. Infrastruktura techniczna Rozwój nowych terenów zabudowy mieszkaniowej wymagał zmian w istniejącym standardzie infrastruktury technicznej. Modernizacja istniejącej sieci, nowe linie infrastrukturalne wyposażane najczęściej w najnowocześniejsze dostępne technologie w pierwszym okresie suburbanizacji stanowiły cenny wkład w modernizację wiejskich jednostek osadniczych. Okres przedakcesyjny i akcesyjny umożliwił w wielu gminach objętych procesem suburbanizacji skuteczne działanie na rzecz pozyskiwania unijnych środków dla finansowania sieci kanalizacyjnej, budowy i rozbudowy oczyszczalni. W zasadzie środki unijne w większości przypadków były wykorzystywane za pomocą różnych programów głównie dla rozwoju infrastruktury technicznej. Korzystanie ze źródeł zastępczych przez inwestorów w przypadku braku pełnego uzbrojenia stanowiło podstawę do podjęcia przez samorządy niektórych gmin właściwej decyzji bardziej restrykcyjnej kontroli tego procesu w obszarach nadmiernej koncentracji zabudowy. 108 5.1.3. Infrastruktura komunikacyjna Partycypacja w kosztach rozwoju infrastruktury (w tym drogowej) nowych mieszkańców stanowiła korzystny aspekt gospodarczy gminy. Istotny zwrot w rozwoju połączeń komunikacyjnych w oparciu o komunikację publiczną, pomimo rosnącego wzrostu ruchu samochodowego, postrzegano jako korzystne rozwiązania w powiązaniach zewnętrznych jednostek osadniczych. Modernizacja dróg, ciągów pieszych finansowana zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych, a także nowe rozwiązania poprawiające stan zagospodarowania terenów posesji wpływały korzystnie na ogólny wizerunek wsi. Możliwość rozwoju funkcji rekreacyjnej w oparciu o wspomaganie funduszami unijnymi została wykorzystana w niektórych gminach posiadających potencjał rozwoju tej funkcji dla rozbudowy systemu powiązań komunikacyjnych w zakresie kształtowania atrakcyjnych ciągów komunikacji pieszej, segregacji ruchu pieszego i kołowego a także segregacji ruchu tranzytowego i miejscowego. Również rozbudowa tras rowerowych i ich powiązań z systemem europejskim stanowiła korzystny aspekt zmian. 5.1.4. Infrastruktura usługowa Wzrost liczby mieszkańców kształtujący wzrost atrakcyjności komercyjnej lokalizacji przyczynił się do zwiększenia zakresu usług podstawowych oraz usług o zasięgu ponadlokalnym. Oferta nowych usług nie zawsze spełniała oczekiwania mieszkańców, a ponadto ich lokalizacja związana najczęściej z charakterem adaptacji istniejących obiektów nieuwzględniająca istotnych potrzeb dla kształtowania przestrzeni publicznych stawiała właści- podmiejskie transformacje Fot. 5.1-2 Ulica w Wołczkowie. [LC] Fot. 5.1-3 Promenada w Morzyczynie. [LC] Fot. 5.1-4 Usługi w Bezrzeczu. [LC] Fot. 5.1-5 Usługi w Bezrzeczu. [LC] Fot. 5.1-6 Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji w Pilchowie. [LC] Fot. 5.1-7 Stadnina w Dobrej. [LC] 109 110 Fot. 5.1-8 Budynek Urzędu Gminy w Dobrej. [AZ] Fot. 5.1-9 Publiczna Szkoła Podstawowa w Pilchowie. [LC] Fot. 5.1-10 Budynki zagrodowe w Bezrzeczu. [LC] Fot. 5.1-11 Zabudowania gospodarcze w Rurzycy. [LC] Fot. 5.1-12 Odnowiony dom w Dobrej. [LC] Fot. 5.1-13 Odnowiony dom w Bartoszawie. [LC] podmiejskie transformacje cieli nowych urządzeń usługowych w trudnej sytuacji ekonomicznej. Mieszkańcy znajdowali poza miejscem zamieszkania pełniejszą ofertę, z której korzystali. Lokalizacja wielkopowierzchniowych obiektów usługowych w miejscowościach znajdujących się w strefie stykowej z obszarami zurbanizowanymi miasta spełnia oczekiwania mieszkańców terenów przedmieść i mieszkańców rdzennych w miejscowościach znajdujących się w strefie stykowej, najbardziej dynamicznych przemian w rozwoju podmiejskiej urbanizacji. Impuls dla rozwoju usług podstawowych pozytywny i korzystny, jednak wymagający dalszych zabiegów programowo-przestrzennych. Rozwój usług komercyjnych o charakterze ponadlokalnym najczęściej wiąże się z sektorem budowlanym. Niemniej gminy są otwarte na inwestorów w każdej branży. Rozwój urządzeń rekreacji, w tym komercyjnych o zasięgu ponadlokalnym ze względu na wzrost liczby mieszkańców, a tym samym wzrost atrakcyjności komercyjnej lokalizacji znalazł odzwierciedlenie w realizacji wielu obiektów pełniących rolę nie tylko dla mieszkańców lokalnych, lecz często głównie dla mieszkańców miasta. Atrakcyjny charakter fizjonomii krajobrazu, powiązania z kulturą rolniczą, a także często powiązania transgraniczne sprzyjają dalszemu rozwojowi funkcji rekreacyjnych. Nie wszędzie ten potencjał jest właściwie wykorzystywany ze względu na bardziej atrakcyjne i oczekiwane, z punktu widzenia władz samorządowych, inwestycje związane z działalnością gospodarczą (tereny przemysłowo-składowe) warunkowane dogodną dostępnością ruchu tranzytowego, inwestycje promujące innowacje i rozwój technologiczny. 5.1.5. Infrastruktura społeczna Korzystne zmiany w dynamicznie rozwijających się ośrodkach osadnictwa wiejskiego wiążą się z budową nowych urządzeń infrastruktury społecznej, np. szkół, lub modernizacją ośrodków służby zdrowia, opieki spo- łecznej, a także kultury. Większa liczba mieszkańców uzasadnia je ekonomicznie, a przybysze z miasta wymuszają wyższe standardy projektu i realizacji. Realia rozwoju społecznego intensywnie rozwijających się wsi podmiejskich wskazują na większą integrację społeczną rdzennych mieszkańców. Natomiast pozytywnym zjawiskiem jest dyfuzja grup społecznych w szkołach wiejskich. Integracja na tym poziomie jest budująca i istotna dla procesu rozwoju społecznego w ośrodkach wiejskich. 5.1.6. Struktura zatrudnienia Wsie o dużej intensywności rozwoju przestrzennego charakteryzują się bardziej korzystnymi wskaźnikami wzrostu zatrudnienia. Zwiększony popyt na pracę w zakresie usług oraz w sektorze budownictwa sprzyja ograniczeniu poziomu bezrobocia nękającego zwłaszcza wsie popegeerowskie. Czynnik zwiększonego popytu na usługi w szerokim zakresie sprzyja rozwojowi szarej strefy w zakresie prac nieformalnych, porządkowych, ogrodniczych, opieki nad dziećmi. 5.1.7. Struktura agrarna Istotnym składnikiem tożsamości wsi podmiejskich są związki z kulturą agrarną. Wzrost popytu nie tylko lokalnego na produkty rolnictwa ekologicznego przyczynia się do utrzymania i rozwoju tego sektora gospodarczego. Badania wykazały, że obok bliskości dużego miasta, jakość i atrakcje środowiska naturalnego są jednym z głównych motywów wyprowadzania się na tereny wsi podmiejskich. Działalność rolnicza w formach skierowanych na nowych mieszkańców, np. uprawy owocowo-warzywne i roślin ozdobnych, rekreacja i edukacja ekologiczna, pozwala na przetrwanie wiejskiego charakteru miejscowości, ale i na tworzenie więzi nowych mieszkańców z miejscem zamieszkania, rozsmakowania w wiejskim stylu życia. Fot. 5.1‑14 Morzyczyn: śmiała i nowoczesna architektura muszli koncertowej. [LC] 111 5.1.8. Struktura zabudowy mieszkaniowej i publicznej Wizerunek miejscowości, postrzeganie cech charakterystycznych pozwalających identyfikować się mieszkańcom z miejscem zamieszkania kształtuje tożsamość lokalną. Obserwowany udział mieszkańców w procesie modernizacji, podwyższania standardu i estetyki istniejącej zabudowy charakteryzuje korzystny wpływ na kształtowanie wizerunku wsi. Pozyskiwanie środków ze sprzedaży gruntów było najczęstszym korzystnym impulsem modernizacji. Degradacja obiektów użyteczności publicznej uległa również korzystnym zmianom. Dbałość o estetykę tych obiektów jest wyrazem eksponowania gospodarności samorządów lokalnych i efektywności wykorzystania publicznych środków finansowych. Umiejętność pozyskiwania środków unijnych na cel rewaloryzacji poza kilkoma wyjątkami jest jeszcze znikoma. Równie korzystnym procesem jest rewaloryzacja zabytków oraz zabytkowych założeń z funduszy prywatnych i publicznych. Obiekty historyczne, zazwyczaj są to średniowieczne kamienne kościoły, są najczęściej jedynym śladem zamierzchłej historii i stanowią tradycyjny znak miejsca w kompozycji przestrzennej wsi. Dbałość o ich rewaloryzację charakteryzuje większość miejscowości. 5.1.9. Świadomość ekologiczna Na uwagę zasługuje obserwowana większa świadomość i praktyka ekologiczna mieszkańców. Stosowanie przyjaznych środowisku technologii budowlanych i eksploatacyjnych w nowych budowach i przy remontach, większa skłonność do segregacji odpadów, alarmowanie w przypadku dzikich wysypisk nie są może powszechne ale zauważalne. Wzrost atrakcyjności wsi polskiej zwłaszcza tych znajdujących się w transgranicznym układzie zwiększa możliwości współpracy z zagranicą. 5.2. Rosnące problemy Rozprzestrzenianie się struktury zurbanizowanej w obrębie miast i na terenach wiejskich w sposób niekontrolowany, deprecjonujący wartość środowiska przyrodniczego, ładu przestrzennego charakteryzuje brak planowej działalności będącej rezultatem spontanicznej i nieskrępowanej rynkowej spekulacji i dominacji środowiska inwestorskiego. Władze gminne formalnie odpowiedzialne za decyzje lokalizacyjne, kierując się korzystną koniunkturą w bilansie wpływów z rozwoju inwestycyjnego budownictwa mieszkaniowego, przyjmują taktykę przyzwolenia na spontaniczność tego procesu sankcjonowanego formalnoprawnymi uwarunkowaniami. Sytuację niekorzystną pogłębia brak planów miejscowych wobec unieważnienia opracowań planistycznych uchwalonych przed 1995 rokiem. Najczęstszym trybem działania w takich przypadkach jest wydawanie decyzji o warunkach zabudowy stanowiących podstawę do działalności inwestycyjnej. Ustawa nie określa precyzyjnie w przypadku braku planu miejscowego wymogu zgodności decyzji o warunkach zabudowy ze studium uwarunkowań i kierunków zagospo112 darowania przestrzennego. Takie postępowanie daje dużą swobodę decyzyjną na korzyść inwestora. Dynamiczny, lecz pozbawiony racjonalnego wykorzystania przestrzeni, charakter rozwiązań planistycznych jest sprzeczny z zasadami zrównoważonego rozwoju, kulturowej tożsamości wiejskich jednostek osadniczych. Koncepcje podziałów nieruchomości wynikające z formalnych przepisów geodezyjnych są akceptowane pomimo braku merytorycznej kontroli poprawności programowej planów zagospodarowania. Zasady kształtowania polityki przestrzennej zawarte w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nie wiążą się z możliwością ich egzekwowania. Formalna poprawność dokumentacji stanowi podstawę do wydania decyzji znajdujących odzwierciedlenie w konsekwencjach prowadzących do nieodwracalnych skutków sprzecznych z wymaganiami ładu przestrzennego. Struktura osadnicza gmin znajdująca się w strefie oddziaływania koncentracji procesów urbanizacyjnych Szczecina uległa w ostatnim dziesięcioleciu głębokim zmianom. Transformacji ulegają struktury gospodarcze, społeczne i krajobrazowe, związane zarówno ze zmianami strukturalnymi w rolnictwie, jak i gwałtownymi procesami suburbanizacji. Procesy te mają charakter spontaniczny i są słabo kontrolowane przez władze samorządowe. Jednostki osadnictwa typu wiejskiego znajdujące się w strefie oddziaływania dużych miast tracą swoją tożsamość społeczną, ekonomiczną, krajobrazową i charakteryzują się zerwaniem ciągłości kulturowej układów przestrzennych i form architektury. Rozwój struktury osadniczej w obrębie dużych miast wiąże się z procesem żywiołowego nabywania nieruchomości w obszarach wiejskich, którego intensywność wzrosła wraz z początkiem lat dziewięćdziesiątych, po okresie przemian społeczno-ekonomicznych. Brak uwzględnienia tego procesu w opracowaniach strategicznych, które raczej wskazywały na regres w procesie urbanizacji ze względów demograficznych, wywołał trudne do rozwiązania problemy, przed którymi stanęły samorządy gmin. Z uwagi na brak środków możliwej kontroli proces ten przybierał na sile, której presja nie została opanowana. Specyfika aglomeracji szczecińskiej wskazywała na rozwój przestrzenny obszaru węzłowego Szczecina i biegunów rozwoju przestrzennego miast – miast średniej wielkości, określanych dzisiaj jako bieguny polaryzacji. Przestrzeń wyznaczona układem powiązań między tymi biegunami i obszarem węzłowym stanowiła kierunek możliwej urbanizacji (pólnocno-wschodni goleniowski, wschodni stargardzki, południowy gryfiński). Ta hipoteza nie uwzględniała rozwoju urbanizacji terenów wiejskich w kierunku zachodnim, charakteryzującym się obecnie najwyższym wskaźnikiem. Rozwój suburbanizacji wiejskiej przestrzeni podbudowany euforią spodziewanych korzyści charakteryzuje się nawarstwianiem się w ciągu ostatnich kilkunastu lat problemów, których pomijanie lub marginalizacja pogłębia ich podmiejskie transformacje eskalację. Najistotniejsze, które bezpośrednio wpływają na jakość środowiska zabudowanego, dotyczą rozwoju przestrzennego. 5.2.1. Gospodarka nieruchomościami Stan formalnoprawny wyrażony obowiązującymi ustawami umożliwia realizację najczęściej stosowanych zasad spontanicznego nabywania nieruchomości w procesie suburbanizacji: − Sprzedaż działek rolnych i działek siedliskowych, które stanowiły działki pod budynkami wchodzącymi w skład gospodarstwa rolnego. Jeżeli nabywca zakupił działkę rolną bez zamiaru prowadzenia na niej gospodarstwa rolnego, działkę poddano przekwalifikowaniu na działkę budowlaną. W przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego zmiana zagospodarowania przestrzennego wymagała ustalenia w drodze decyzji warunków zabudowy. Taka sytuacja była najczęstszą, a uzyskanie decyzji o warunkach zabudowy dla budynku mieszkalnego nie stanowiło trudności. − Zmiany przeznaczenia gruntu określa Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 3.02.1995 r. Przeznaczenie gruntów rolnych na cele nierolnicze dokonuje się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, przygotowywanym w trybie określonym w przepisach o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Właściciel gruntów rolnych przeznaczonych do sprzedaży lub nabywca w procedurze przeklasyfikowania działki rolnej na cele nierolnicze (gleby IV, V, VI klasy użytków rolnych) składa do właściwego organu pisemny wniosek o zmianę klasyfikacji gruntu, łącznie z wyrysem z mapy ewidencji gruntów. Wyrażenie zgody wojewody w formie decyzji administracyjnej następuje na wniosek wójta (burmistrza, prezydenta miasta). − Mimo wygaśnięcia planów sprzed 1995 roku utrzymana zostaje możliwość odrolnienia, a następnie zabudowania na podstawie decyzji o warunkach zabudowy. Podział nieruchomości dokonuje się, jeżeli jest on zgodny z ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego lub w przypadku braku planu – z decyzją o warunkach zabudowy i zagospodarowaniu terenu. Właściciel gruntów rolnych dzieli grunty przeznaczone do sprzedaży na działki (ok. 30 arów). Geodeta na aktualnej mapie przygotowuje wstępny projekt podziału i mapy orientacyjne, które po zatwierdzeniu przez właściwy ośrodek geodezyjno-kartograficzny przy urzędzie powiatowym lub miejskim stanowią podstawę do uzyskania aktualnego odpisu z księgi wieczystej. Dokumenty o podział zostają złożone w urzędzie gminy z wnioskiem o podział. W pierwszym etapie podziału musi zostać określona zgodność proponowanego podziału z ustaleniami planu. Od tej zasady ustawa o gospodarce nieruchomościami przewiduje kilka wyjątków. Dopuszcza się podział w celu: o zniesienia współwłasności nieruchomości zabudowanej, co najmniej dwoma budynkami, wzniesionymi na podstawie pozwolenia na budowę; o wydzielenia działki, jeżeli budynek został wzniesiony na niej przez samoistnego posiadacza w dobrej wierze (czyli tego, który włada nieruchomością jak właściciel i jest przekonany, że przysługuje mu takie prawo); o wydzielenia części nieruchomości, której własność lub użytkowanie wieczyste zostały nabyte z mocy prawa (np. poprzez zasiedzenie); o wydzielenia części nieruchomości objętej decyzją o ustaleniu lokalizacji drogi krajowej; o wydzielenia działki budowlanej. − Postanowienie o zgodności z planem umożliwia przygotowanie projektu podziału, który stanowi podstawę do wydania decyzji zatwierdzającej podział. W przypadku braku obowiązującego planu zagospodarowania pozwolenie na budowę wydawane jest na podstawie decyzji o warunkach zabudowy po spełnieniu warunków: o co najmniej jedna działka sąsiednia dostępna z tej samej drogi publicznej jest zabudowana (zasada sąsiedztwa). Ustawa zwalnia z tego warunku inwestora, który chce wybudować np. dom siedliskowy, jeśli gospodarstwo rolne związane z tą zabudową przekracza średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w danej gminie; o teren musi posiadać dostęp do drogi publicznej; o istniejące lub projektowane uzbrojenie działki ma być wystarczające do rozpoczęcia budowy. − W procesie sprzedaży nieruchomości brak jest praktycznych ograniczeń pozwalających na większą kontrolę lokalizacji zabudowy z punktu widzenia możliwości sprawnego funkcjonowania infrastruktury technicznej. Ustawa zezwala w przypadku braku pełnego uzbrojenia terenu na korzystanie ze źródeł zastępczych (agregat prądotwórczy, szambo, studnia). To odstępstwo otwiera drogę do dalszego spontanicznego rozwoju suburbanizacji. Nowe enklawy zabudowy mieszkaniowej przyłączane są do istniejącej niewydolnej sieci infrastrukturalnej. Najbardziej dotkliwy jest problem instalacji kanalizacyjnej odprowadzającej wody deszczowe. Stosowanie źródeł zastępczych (zbiornik chłonny) jest niewystarczające. Stosowane obecnie wymagania badań geologicznych dla zbiornika chłonnego stanowią jedyną formę obostrzenia przepisów i kontrolę dalszego spontanicznego rozwoju struktury zabudowy mieszkaniowej. − Do lipca 2006 r. obowiązywała ustawa umożliwiająca zrzeczenia się działek na rzecz gminy (art. 179 kc.). Właściciele, którzy nabyli działki najczęściej zrzekali się działek drogowych, które wchodziły w skład ich nieruchomości. Gmina była pozbawiona prawa odmowy. Trybunał konstytucyjny zakwestionował konstytucyjność ustawy i zgodnie z wyrokiem art. 179 ustawy utracił moc obowiązującą z dniem 15 lipca 2006 r. 5.2.2. Dezintegracja przestrzenna Zagadnienie charakteryzuje większość jednostek osadnictwa wiejskiego znajdujących się w strefie oddziaływania Szczecina. Najczytelniej ten problem dostrzega się 113 w Mierzynie – wsi bezpośrednio stykającej się z miastem oraz w Dobrej. Istotną cechą jest rozczłonkowanie wsi na pojedyncze, jednolite w sposobie zabudowy i jednorodne funkcjonalnie enklawy jednostek przestrzennych związanych drogą główną. zję ruchu lokalnego i tranzytowego. Należy stwierdzić, że tak realizowany proces rozwoju następuje w rytm indywidualnych strategii właścicieli gruntów, co jest sprzeczne z zasadami budowania ciągłości przestrzennej jednostek osadniczych. Brak atrakcyjnej i spójnej wizji rozwoju struktury wsi jako całości w połączeniu ze słabą kontrolą nad zagospodarowaniem przestrzennym ze strony władz gminy stanowi jedną z głównych przyczyn dezintegracji przestrzennej. Koncepcje strategiczne, opracowywane w ostatnich latach, jak również plany rozwoju lokalnego, oparte na kierunkach określonych w studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego gmin, wyznaczają ogólne cele dotyczące przekształceń gmin z funkcji rolniczej na tworzące się pasma osadnicze, rekreacyjno-wypoczynkowe i usługowe, współinwestowania w zakresie infrastruktury technicznej. Istniejące do 1995 r. plany miejscowe zagospodarowania przestrzennego straciły ważność, natomiast nowe plany wykonuje się w większości gmin sporadycznie lub w niewystarczającym stopniu na ich zapotrzebowanie. Sytuacji sprzyja istniejący system formalnoprawny nieokreślający precyzyjnie koniecznej spójności ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego wydawanych decyzji o warunkach zabudowy. Struktura wsi budowana jest w tych warunkach na podziale geodezyjnym, zgodnym z procedurą wydawania decyzji, w formie wyizolowanych obszarów zabudowy mieszkaniowej, co prowadzi w konsekwencji do marginalizacji zrównoważonego rozwoju i ładu przestrzennego. Nieprawidłowym następstwem takich rozwiązań jest brak ciągłości struktury zabudowy wpisywanej chaotycznie w nieciągły system sieci ulicznej i drogowej tworzącej układ, w którym ruch tranzytowy i wewnętrzny jest realizowany na osi tej samej drogi głównej. Niewielka liczba dróg zbiorczych w intensywnie rozwijających się jednostkach osadnictwa wiejskiego umożliwia niekorzystną dyfu- Dla władz samorządowych wielu gmin dotkniętych dezintegracją przestrzenną istotnym problemem są trudności finansowe związane z dostosowaniem infrastruktury technicznej do istniejących form rozproszonej zabudowy. Infrastruktura społeczna charakteryzuje się już dzisiaj trudnościami organizacyjnymi jak i finansowymi. Ponadto niechęć mieszkańców do zameldowania się w nowym miejscu zamieszkania ogranicza wpływ podatków od dochodów na rzecz gminy. W przyszłości ze względu na progresywny charakter tak ukształtowanych zmian należy przewidywać zwiększenie się kosztów zarówno obsługi infrastruktury technicznej, jak i kosztów infrastruktury społecznej, które wpłyną negatywnie na jakość życia. Trudne do zaakceptowania przez mieszkańców jest wymuszanie uczestnictwa finansowego w uzbrajaniu terenów, co z punktu widzenia władz gminy stanowi jedyną rozsądną formę możliwości realizacji przyjętych przedsięwzięć. Znaczne opóźnienia w realizacji infrastruktury w stosunku do realizacji zabudowy mieszkaniowej oraz dodatkowe utrudnienia wynikające z realizacji indywidualnych (obsługujących pojedyncze jednostki lub grupy obiektów) urządzeń infrastrukturalnych, a także jakość istniejącej gminnej infrastruktury społecznej stanowią istotne problemy mieszkańców. Ze względu na realizację większej części zapotrzebowania na usługi realizowane poza terenem wsi należy przewidywać w przyszłości wzrost kosztów zamieszkania wywołana kosztami transportu zarówno publicznego, jak i prywatnego. Zwiększenie się w przyszłości poziomu zanieczyszczeń środowiska środkami komunikacji, a także wywołana dezintegracją Rys. 5.2 1 Dezintegracja przestrzenna w miejscowości Mierzyn. [AZ] 114 podmiejskie transformacje Fot. 5.2-1 Masowa urbanizacja w Bezrzeczu. [CS] Rys. 5.2-2 Zestawienie obszarów zurbanizowanych w roku 2006 i obszarów z możliwością zabudowy według odpowiednich dokumentów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. [AZ] przestrzenną nieciągłość terenów zieleni i niedostępność sprywatyzowanych terenów zieleni pogłębią problemy jakości życia mieszkańców. 5.2.3. Masowa urbanizacja Suburbanizacja wsi podmiejskich znajdujących w bezpośredniej strefie stykowej z miastem, jako efekt rozprzestrzeniania się zurbanizowanej struktury miasta, charakteryzuje się dużo wyższym stopniem urbanizacji (Mierzyn, Bezrzecze) w porównaniu z pozostałymi jednostkami wiej- skimi znajdującymi się w strefie oddziaływania miasta. Wyższy stopień urbanizacji daje się również zaobserwować w miejscowościach zlokalizowanych w węzłach powiązań komunikacyjnych. Sprawność tych powiązań i izochrona dostępności komunikacyjnej nieprzekraczająca 0,5 godz. sprzyjają większej mobilności potencjalnych inwestorów – mieszkańców (Dobra, Dołuje). W miejscowościach charakteryzujących się masową urbanizacją wielkość terenów przeznaczonych pod zabudowę wielokrotnie przewyższa obszar obecnie zabudowany. 115 Bezpośrednie przyczyny wynikają z recesji funkcji rolniczej i ogrodniczej oraz presji właścicieli gruntów do przeznaczania pod zabudowę terenów, których wielkość przekracza potrzeby i możliwości inwestowania. W związku z tym, że gmina popiera działaniami w zakresie planowania przestrzennego dążenia właścicieli gruntów do przekształcania ich w grunty budowlane, plany inwestycyjne gminy skupiają się na finansowaniu infrastruktury technicznej umożliwiającej zabudowę kolejnych terenów. Problem masowej urbanizacji będzie generował w najbliższej przyszłości wysokie koszty dla budżetu wynikające z konieczności rozbudowy infrastruktury społecznej. Również wzrost kosztów koniecznego kontraktowania usług komunalnych poza gminą obciąży dodatkowo budżet gminy. Trudności finansowe i organizacyjne związane z rozwojem i utrzymaniem infrastruktury technicznej i społecznej w danych miejscowościach oraz spory o kompetencje zwykle opóźniają realizację postulowanych przez mieszkańców udogodnień. Spontaniczna eskalacja terenów zurbanizowanych przy braku całościowych dla miejscowości koncepcji rozwoju wpływa drastycznie na zmniejszanie się terenów otwartych, cennych i charakterystycznych dla fizjonomii krajobrazu wiejskiego w strefie granicznej obrzeża miasta, a także terenów publicznych pełniących często rolę ponadlokalną. Ponadto zwiększenie natężenia ruchu na drogach zbiorczych i głównych stanowi źródło emisji zanieczyszczeń. Gwałtownie wzrastający wskaźnik urbanizacji terenów wiejskich zlokalizowanych na granicy z miastem implikuje fizyczne łączenie się struktur przestrzennych wiejskich jednostek osadniczych ze strukturą podmiejskich dzielnic miasta. Dla władz samorządowych gminy problem wiąże się także z ciążeniem funkcjonalnym w kierunku Szczecina wraz z fizyczną jednorodnością, które może prowadzić do dążeń mieszkańców (w większości szczecinian korzystających ze szczecińskiej infrastruktury społecz- nej i miejsc pracy) i Szczecina ze względu na wzrastające koszty komunalne, do przesunięcia granic administracyjnych miasta, a tym samym także do zmniejszenia bazy podatkowej gminy. Dla władz samorządowych Szczecina problemem są na rosnące koszty rozwoju i funkcjonowania infrastruktury społecznej i usług komunalnych w danych miejscowościach przy jednoczesnym zmniejszaniu się liczby mieszkańców (płatników). Sytuację determinują niekorzystne proporcje między konsumentami a płatnikami. Przyczyny łączenia się struktury miasta i wsi występuje w miejscowościach: Bezrzecze, Mierzyn (gmina Dobra), Pilchowo (gmina Police), Warzymice (gmina Kołbaskowo). Głównym źródłem tych przyczyn jest grawitacja funkcjonalna wsi w kierunku miasta, znajdująca odzwierciedlenie w przyzwoleniu władz samorządowych gminy na rozwój terenów przylegających do granic miasta. Ciążenie funkcjonalne wiejskich jednostek osadniczych i ograniczenie kosztów rozwoju w przypadku kreowania nowych dzielnic miejskich pozwala na stwierdzenie, że absorpcja zewnętrznych terenów zurbanizowanych przez miasto w formie linearnego rozwoju podmiejskiej suburbanizacji wydaje się nieunikniona. Wśród bezpośrednich przyczyn niekontrolowanej urbanizacji w miejscowościach gmin przylegających do obszaru miasta można wymienić takie czynniki jak: − Konkurencyjność warunków inwestowania – inwestor znajduje w obszarach o zdecydowanie mniejszej uciążliwości i praktycznie często niskich wymaganiach planistycznych, niższej cenie terenów budowlanych bardziej dogodne warunki niż w obszarach zurbanizowanych w granicach miasta; − Korzystna dostępność komunikacyjna; Czernik L., Rozwój terenów osadnictwa wiejskiego w strefie transgranicznego regionu metropolitalnego Szczecina. Białystok 2006. Fot. 5.2-2 Punktowa lokalizacja osiedla w Mierzynie. [CS] 116 podmiejskie transformacje − Marginalizacja rolnictwa i ogrodnictwa w strefie podmiejskiej wynikająca z braku opłacalności, zwłaszcza na obszarach wcześniej funkcjonujących gospodarstw rolnych; − Wynikające z korzystnej koniunktury predestynowanie dużych obszarów, zwłaszcza po państwowych gospodarstwach rolnych na cele budownictwa mieszkaniowego lub usługowego (warsztaty, magazyny itp.); − Presja właścicieli gruntów do zmiany przeznaczenia dużych obszarów na cele inne niż rolnicze (działki budowlane) z wyżej wymienionych powodów. 5.2.4. Punktowy rozwój przestrzenny Żywiołowo powstająca zabudowa w formie punktowej jest niespójna z istniejącą tkanką wsi. Problem dotyczy miejscowości Dobra, Mierzyn, Wołczkowo (gmina Dobra), Warzymice (gmina Kołbaskowo). Przyczyny tego problemu tkwią w udostępnianiu terenów pod zabudowę w sposób kontrolowany głównie przez prywatnych właścicieli gruntów realizujących swoje indywidualne zamierzenia inwestycyjne. Istotną przyczynę stanowi również przyzwolenie w planach miejscowych, a w większym stopniu w decyzjach o warunkach zabudowy do tworzenia nowych jednostek osadniczych, niepowiązanych z istniejącą strukturą terenów zabudowanych, bez wyodrębnionych funkcji publicznych. Dla władz samorządowych gminy problem wiąże się z trudnościami w efektywnym planowaniu i realizacji sieci infrastruktury społecznej. Koszty realizacji zadań własnych władz samorządowych na terenach objętych punktową urbanizacją są wysokie. Punktowy rozwój przestrzenny sprzyja tworzeniu się wyizolowanych formacji społecznych (gett społecznych), co w sposób nieunikniony sprzyja powstawaniu patologii, konfliktów związanych z planami społecznego rozwoju oraz obniżeniu aktywności obywatelskiej mieszkańców. Fot. 5.2-3 Blokowa zabudowa w Dobrej. [CS] Problem dotyczy mieszkańców ze względu na izolację przestrzenną i wynikające z tego problemy związane z bezpieczeństwem publicznym, brak programu usług publicznych i ze względu na dystans koniecznością użytkowania samochodu osobowego praktycznie w każdej sprawie. Uroki życia na wsi stanowiące jedną z głównych motywacji osiedlania się zostają prozaicznie ograniczone do zasobów własnej działki. Występujący w tej sytuacji niedorozwój infrastruktury technicznej, w tym komunikacji drogowej, a także konieczność finansowania infrastruktury o charakterze publicznym, takich jak media czy ulice pogłębia charakter problemu. 5.2.5. Marginalizacja rdzennej wsi Wsie Pomorza Zachodniego uległy w XX wieku niekorzystnym przeobrażeniom. Zabudowa zagrodowa poddana stopniowej modernizacji traciła historyczne cechy. Rozwój uprzemysłowionego rolnictwa w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych pogłębił ten proces. Zmiany w układzie przestrzennym niejednokrotnie z uwagi na konieczność modernizacji tras komunikacyjnych przyczyniały się do destrukcyjnych przekształceń fizjonomicznego układu wsi. Intensywna urbanizacja ostatnich kilkunastu lat proces ten pogłębiła. Istnieją wsie, w których historyczna struktura na skutek przeobrażeń i marginalizacji istnieje jedynie w szczątkowych formach (Przecław, Bezrzecze). Degradacja funkcjonalna, techniczna i przestrzenna rdzennej wsi szczególnie znajduje wyraz we wsiach Dobra, Dołuje, Mierzyn (gmina Dobra). Istniejąca zabudowa w historycznie ukształtowanej strukturze przestrzennej wielodrożnicy lub owalnicy w obszarach centralnych wsi stanowi w większości wtórnie zdewaloryzowaną zabudowę, która wymaga obecnie procesu odnowy. Obiekty sakralne w dużym stopniu poddane rewaloryzacji stanowią często jedyne miejsce określające tożsamość wsi. Ich lokalizacja w centralnym miejscu pod- Fot. 5.2-4 Nowa zabudowa wielorodzinna w Dobrej. [CS] 117 kreśla znaczenie historycznie ukształtowanego otoczenia, które w procesie odnowy zostało w wielu przypadkach uzupełnione nowymi obiektami konkurującymi ze skalą i formą wiejskiego kościółka. Marginalizacja zasad zachowania tożsamości miejsca, jego cech charakterystycznych znajduje odzwierciadlenie w budowaniu nowej tożsamości lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w postaci nowych obiektów administracji i użyteczności publicznej – urzędów gminy, ośrodków zdrowia, gminnych sklepów. Zabudowa typowa w formie prostopadłościanów zwieńczonych żelbetowym, płaskim stropodachem stanowiła w wiejskim krajobrazie wsi dysonans, który przetrwał do dzisiaj. Zatarcie historycznie ukształtowanej struktury przestrzennej pogłębia postępująca degradacja większości budynków usytuowanych wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych. Większość zespołów parkowo-pałacowych, zabudowy folwarcznej została zaniedbana i zniszczona. Stan istniejący w sąsiedztwie terenów objętych strefą konserwacyjną wymaga uporządkowania zarówno w aspekcie przestrzennym, jak i architektonicznym. Posadowione obiekty infrastruktury gminnej oraz pawilony usługowe wymagają przekształceń. Przyczyn należy upatrywać w splocie społeczno-ekonomicznych przemian i marginalizacji czynników kształtujących status wiejskich jednostek osadniczych nie znajdujących odzwierciedlenia w płaszczyźnie finansowych możliwości umożliwiających racjonalne kształtowanie przemian w aspekcie ładu przestrzennego i zrównoważonego rozwoju. Obecna ingerencja w strukturze wsi objętych procesem suburbanizacji nadal ulega zderzeniu z tymi samymi przyczynami niewydolności finansowej i organizacyjnej zarówno władz samorządowych, jak i prywatnych właścicieli nieruchomości. Wzrost czynnika urbanizacji umocnił priorytet adaptacji istniejącej infrastruktury wsi na potrzeby rosnącej liczby mieszkańców nad rewaloryzacją zasobów wiejskich i kompleksowym rozwojem (np. przystosowanie układu drogowego do przenoszenia większego natężenia ruchu, co znakomicie przekształciło serce wsi – miejsce spotkań i wydarzeń lokalnych w ruchliwe skrzyżowanie / trasę przelotową w Dobrej). Dla obecnych władz samorządowych gminy problem degradacji walorów rdzennej wsi wiąże się z trudnościami w kształtowania ładu przestrzennego, wrażeń estetycznych centrum miejscowości wynikającymi ze złego stanu technicznego w sercu wsi, a także z negatywnym oddziaływaniem na otoczenie – wizualne i estetyczne zabudowy przylegającej do centrum stanowiącej generator zachowań patologicznych (np. popegeerowskie blokowiska). Równie istotnym zagadnieniem o charakterze społecznym jest widoczne pogłębianie się podziału na wieś nową i starą, bogatą i biedną, ładną i brzydką, wille i przerabiane czworaki, co rodzi konflikty społeczne i zachowania patologiczne. Wymienione problemy pozostały ze względu na zanik wartości lokalnych, na których można budować związki lokalnej społeczności z miejscem i zaangażowanie w społeczne w sprawy wsi. 5.2.6. Przestrzenie publiczne Tereny wiejskich przestrzeni publicznych zachowane w historycznych materiałach kartograficznych uległy w większości wiejskich jednostek osadniczych degradacji i przekształceniom wywołanym przemianami społeczno-ekonomicznymi wsi. Określone indywidualne cechy zagospodarowania ukształtowane w czasoprzestrzeni zostały zastąpione nowymi rozwiązaniami pogłębiającymi deprecjację kulturowych i społecznych uwarunkowań. Nowe relacje funkcjonalne i formalne, niewykształcone przestrzenie publiczne wewnątrz układu przestrzennego lub ich utrata dotyczą wsi Dobra, Dołuje, Bezrzecze, Mierzyn (gmina Dobra Szczecińska), Pilchowo (gmina Police), Warzymice (gmina Kołbaskowo). Koncentracja Fot. 5.2-5 Sieć uliczna w Dobrej. [CS] 118 podmiejskie transformacje Fot. 5.2‑6 Mierzyn: trwała samowola mieszkańców w postaci zazielenienia pasa drogowego. [CS] Fot. 5.2‑7 Mierzyn: kolejna trwała samowola mieszkańców w postaci zazielenienia pasa drogowego. [CS] Fot. 5.2‑8 Szkoła podstawowa w Bezrzeczu zlokalizowana przy drodze głównej będącej jednocześnie drogą tranzytową ku innym, szybko rozwijającym się miejscowościom podmiejskim. [AZ] Fot. 5.2-9 Orvault Bourg (Francja), droga przy gminnej szkole: ruch spowolniony, bezpieczny chodnik i ścieżka rowerowa. [AZ] Fot. 5.2-10 Bezrzecze: fikcyjny przystanek autobusowy jako pretekst do sąsiedzkich spotkań oraz spełnienie snu mieszkańców o dostępie do komunikacji zbiorowej. [AZ] Fot. 5.2-11 Boeningstedt (Niemcy), stacja kolejowa we wsi podmiejskiej w obszarze metropolitalnym Hamburga. [LC] 119 nowych obszarów mieszkaniowych i trend do jej fizycznej izolacji względem istniejących form zagospodarowania przyczynia się do dezorganizacji życia społecznego w kontekście kontaktów społecznych i alienacji „nowej” społeczności lokalnej, które znajdują wyraz w zaniku znaczenia funkcji publicznych specyficznych miejsc wsi. Niekorzystną sytuację pogłębia dekapitalizacja dotychczasowych przestrzeni i obiektów użyteczności publicznej. Istotna przyczyna jednak tkwi w bardzo szerokich i nieprecyzyjnych określeniach w formach decyzji i kontroli planistycznej dotyczących kształtowania przestrzeni publicznych i inwestowaniu na rzecz obiektów użyteczności publicznej. Usługi pełni określona w planie zagospodarowania zabudowa infrastruktury gminnej - pawilony sklepowe odbiegające kubaturowo i architektonicznie od pierwotnego charakteru zabudowy. Kształtujący się natomiast trend remontowania substandardowej infrastruktury publicznej nie spełnia ani obecnych standardów technicznych ani aspiracji mieszkańców (w przeważającej części napływowej). Dla władz samorządowych gminy problem wiąże się z niską aktywnością społeczną mieszkańców tworzących spolaryzowane, zindywidualizowane społeczeństwo charakteryzujące się nikłą partycypacją w życiu społecznym wsi. Alienacja i obojętność wobec spraw lokalnych nowych mieszkańców, znacznie przewyższających liczbowo rdzennych mieszkańców, wynika z ich behawioralnych zachowań hołdujących ograniczeniu użytkowanej przestrzeni do własnej działki. Brak wykształconego związku z danym miejscem zamieszkania, ale i ogólnie z życiem społecznym, zainteresowaniem sprawami lokalnymi dotyczą zarówno dorosłego jak i młodego pokolenia nowych mieszkańców. Ten istotny problem stanowi przejaw pogłębiającej się transplantacji zachowań na pokolenie, które już w niedalekiej przyszłości będzie decydować o kształcie przestrzeni publicznej. Fot. 5.2-12 Wyalienowana zabudowa wielorodzinna w Bezrzeczu. [LC] 120 5.2.7. Układ sieci ulicznej Problem dotyczy układu drogowego opartego na wykorzystaniu drogi głównej zarówno dla ruchu tranzytowego, jak i lokalnego. Proces suburbanizacji został oparty na istniejącym systemie komunikacji spełniającym wymogi dla zupełnie innych uwarunkowań. Wzrost ruchu drogowego przy małej przepustowości tras komunikacyjnych wynikający z kształtowania nowych zespołów jednorodzinnego budownictwa przyczynił się do koniecznej modernizacji układu, który został oparty na fragmentarycznym planowaniu rozwoju sieci ulicznej wsi. Dominacja rozwiązań wynikająca ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego zapewniająca powiązania w systemie osadnictwa wiejskiego nie znalazła odzwierciedlenia w rozwiązaniach w skali miejscowej. Priorytet uzdatniania podstawowego układu drogowego (inwestycje publiczne + współpraca międzygminna) nad jego kształtowaniem wewnątrz poszczególnych jednostek. Najczytelniej ten problem można zaobserwować w gminie Dobra (miescowości: Dobra, Bezrzecze, Mierzyn, Wołczkowo). Promienisty układ sieci drogowej gminy Dobra zebrany w Szczecinie bez alternatywnych powiązań. Taki układ sprzyja rozwojowi suburbanizacji ze względu na łatwą dostępność i dogodną izochronę dojazdu do poszczególnych miejscowości, jednak z drugiej strony ze względu na brak rozwiązań w szerszym kontekście stwarza zagrożenie w sytuacjach krytycznych. Samorządy lokalne muszą się liczyć ze stałą koniecznością zwiększania przepustowości drogi głównej przebiegającej przez centrum wsi (będące sercem wsi), w terenie o najwyższym wskaźniku gęstości zabudowy. Brak segregacji ruchu lokalnego i tranzytowego oraz łączenie drogi głównej z bezpośrednio wcinającymi się wyjazdami z posesji i częste włączenia dróg lokalnych o charakterze sięgaczy stanowią stałe zagrożenie bezpieczeństwa. Rosnące natężenie ruchu na drodze głównej stwarza uciążliwości dla mieszkańców związane z hałasem i emisją zanieczyszczeń. Fot. 5.2-13 Wyalienowana zabudowa wielorodzinna w Bezrzeczu. [LC] podmiejskie transformacje Fot. 5.2-14 Domy szeregowe na jednym z pól w Dobrej. Ciasna zabudowa, konieczność korzystania ze schodów w każdych okolicznościach, wąski ogród od strony północnej, to tylko niektóre z negatywnych cech jakościowych tej realizacji. [AZ] Fot. 5.2-15 Nadmierne zróżnicowanie form zabudowy przy jednej z ulic w Dobrej. [LC] Fot. 5.2-16 Harmonijna forma zabudowy przy jednej z ulic w Dobrej. [LC] Fot. 5.2-17 Bezrzecze: zamknięte osiedle domów jednorodzinnych zlokalizowane w części wiejskiej jest dostępne wyłącznie z drogi znajdującej się w części miejskiej. [CS] Fot. 5.2-18 Mierzyn: domy w zabudowie szeregowej obsługiwane drogami z dwóch stron. [CS] 121 5.2.8. Wielorodzinna zabudowa mieszkaniowa Zabudowa o charakterze osiedla mieszkaniowego średniej intensywności jest obca strukturze przestrzennej wsi i wiejskiemu stylowi życia, stanowi zaczątek miasta – podmiejskiej dzielnicy. Problem dotyczy nie tylko wsi bezpośrednio związanych z obrzeżnymi dzielnicami miasta, lecz także wsi znajdujących się poza tą strefą. Czytelną ilustrację tego problemu stanowi Bezrzecze (ul. Koralowa), Mierzyn (ul. Granitowa, ul. Pawła, Za Wiatrakiem, ul. Spółdzielców), Dobra (ul. Szczecińska, ul. Graniczna) w gminie Dobra, Warzymice oraz Przecław w gminie Kołbaskowo. Struktura przestrzenna nowych osiedli w strefie granicznej z miastem jest wyposażona w minimalnym zakresie w infrastrukturę społeczną i stanowi formę linearnego rozwoju terenów zurbanizowanych miasta. Zabudowa osiedlowa o charakterze miejskim, zasiedlona przez mieszkańców prowadzących (pod) miejski styl życia implikuje wymóg większej uwagi pod względem zapewnienia usług publicznych. Odrębny problem stanowią osiedla poza tą strefą. Polityka przestrzenna gmin dopuszcza tworzenie wielorodzinnych osiedli mieszkaniowych ze względu na wysoki priorytet dla inwestorów. Tak przyjęta polityka rozwoju miejscowości pozwala na zmiany w planach zagospodarowania przestrzennego umożliwiające wyższą intensywność zabudowy. W efekcie tej polityki, zgodnej z formalnoprawnymi wymogami, powstają kuriozalne enklawy zabudowy wielorodzinnej degradujące środowisko obszarów wiejskich implikujące alienację społeczną i przestrzenną ze struktury wsi. Konieczność dostosowania nowej sieci infrastruktury technicznej do zupełnie innych parametrów stanowi istotny problem dla władz samorządowych. Istotny dylemat stwarza alienacja społeczna i przestrzenna osiedli ze struktury wsi przy jednoczesnej dużej sile reprezentacji mieszkańców (przewaga liczebna) umożliwiającej forsowanie projektów marginalizujących część typowo wiejską. Odrębne zagadnienie stanowi wielorodzinna zabudowa związana z funkcjonowaniem PGR stanowiąca problem społeczny i estetyczny, odbiegająca jakością w sposób dramatyczny od nowej zabudowy oraz tworząca środowisko generujące problemy społeczne związane z sytuacją ekonomiczną mieszkańców. Dotkliwym problemem dla mieszkańców budynków wielorodzinnych jest niewielka ilość dostępnych przestrzeni publicznych, stały brak miejsc parkingowych oraz lokalne zasoby infrastruktury społecznej i usług niezaspokajające potrzeb mieszkańców, nikłe zasoby rekreacji dziennej nie tylko w obrębie osiedla powodujące wzrost liczby wykroczeń wandalizmu młodocianych. Dla mieszkańców budynków jednorodzinnych, zwłaszcza tych o charakterze wiejskim, rezydencjonalnym na dużych działkach problem wiąże się ze spadkiem wartości nieruchomości położonych w sąsiedztwie osiedli wielorodzinnych oraz ze zwiększonym zagrożeniem patologiami społecznymi. 5.3. Rozwój zrównoważony w planowaniu Model zrównoważonego rozwoju łączy aspekty ekonomiczne, społeczne w harmonijnym związku ze środowiskiem naturalnym. Ten związek znajduje odzwierciedlenie w definicji Komisji Bruntland kształtującej ramy Agendy 21, obejmującej rekomendacje dla działań na rzecz ekorozwoju: „Rozwój zrównoważony to taki rozwój, który zaspokaja potrzeby współczesności, nie odbierając przyszłym pokoleniom zdolności do zaspokojenia ich własnych potrzeb”. Literatura anglosaska podkreśla znaczenie cech trwałości rozwoju zrównoważonego (Sustainable development). Zasady zrównoważonego rozwoju są w literaturze przedmiotu utożsamiane z ekorozwojem. Często pojęcie ekorozwoju jest zawężane jedynie do działania w zakresie ochrony środowiska. Fragmentarycznie ujmowane zagadnienie nie definiuje istotnych dla zrównoważonego rozwoju elementów. W polskim ustawodawstwie stosowane pojęcie zrównoważonego rozwoju stanowi istotną zasadę konstytucyjną (art. 5 Konstytucji) określającą ochronę środowiska poprzez zrównoważony rozwój. Ustawa o ochronie środowiska (art. 3 ust. 3a) definiuje zrównoważony rozwój, przez który rozumie się „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym w celu równoważenia szans dostępu do środowiska poszczególnych społeczeństw lub ich obywateli – zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń – następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych”. Zintegrowane działania w zakresie polityki rozwoju o charakterze trwałym, oparte na tych zasadach, zapewnią dostępność do zasobów środowiska obecnym i następnym generacjom. Główne bariery rozwoju zrównoważonego, wskazane przez W. Toczyskiego i J. Zauchę, to: – wyczerpywalność tzw. zasobów nieodnawialnych, przede wszystkim środowiska naturalnego; – niedostateczna reprodukcja zasobów trudno lub wolno odnawialnych, takich jak kapitał ludzki łącznie z kulturą i systemem wartości, przestrzeń i jej zagospodarowanie, tj. infrastruktura techniczna, sieć osadnicza i jej rozwój, – większe niż społecznie akceptowalne napięcia wynikające z nierówności w zaspokojeniu potrzeb i niezaspokajaniu potrzeb wyższego rzędu w procesie wzrostu gospodarczego (alienacja społeczna, społeczne wykluczenie, etc.). Merytoryczny zakres Agendy 21 ujmuje zagadnienia rozwoju społecznego i jego programu w aspekcie samo Earth Summit Agenda 21, UN 1992. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej DzU 1997 Nr 78 p.483. Toczyski W., Zaucha J., Profile rozwoju zrównoważonego, Ośrodek Badań Regionalnych; Uniwersytet Gdański; http\\panda.bg.univ.gda.pl. 122 podmiejskie transformacje rządności w kontekście ochrony i zarządzania zasobami naturalnymi. W praktyce w skali gmin Agenda 21 jest dokumentem programowym, który przedstawia sposób opracowania i wdrażania programów zrównoważonego rozwoju w środowisku lokalnym. Powiązanie struktur przyrodniczych ze strukturami osadnictwa i gospodarki w ujęciu kompleksowym jest adekwatne zarówno do skali regionalnej, jak i lokalnej. Stąd opracowanie Agendy 21 w formie strategii ekorozwoju dla każdej jednostki terytorialnej jest możliwe i wskazane. Kształtowanie strategii ekorozwoju oparte na zasadach Agendy 21 umożliwia identyfikację indywidualnych cech obszaru, jego uwarunkowań i kierunków rozwoju. Specyfika obszarów gmin wiejskich zajmujących 62% powierzchni kraju wymaga szczególnego działania władz samorządowych, na których ciąży odpowiedzialność za kształtowanie przestrzeni w aspekcie ekorozwoju. i miejskich implikuje poszukiwania nowych rozwiązań w układzie modelowych rozwiązań. Zrównoważony rozwój terenów zurbanizowanych w relacjach miasto – wieś zapewniający harmonijny rozwój społeczeństwa jest możliwy poprzez długookresowe zarządzanie przestrzenią oparte na zasadach partnerstwa w aspekcie projektów związanych z planowaniem przestrzennym uwzględniającym specyfikę procesu suburbanizacji, charakter rolniczy i środowiskowy przestrzeni i ochronę środowiska oraz problematykę zmniejszania nierówności pomiędzy obszarami zurbanizowanymi i wiejskimi. Planowanie przestrzenne w aspekcie zrównoważonego rozwoju stanowi istotę tego procesu dla realizacji funkcjonowania, utrzymania, zachowania i ochrony zasobów naturalnych, obszarów zurbanizowanych i obszarów wiejskich. Dotkliwe zmiany związane z regresem w gospodarce rolnej znajdującym odzwierciedlenie w sytuacji społecznogospodarczej mieszkańców wsi, niekontrolowany proces suburbanizacji umożliwiają deprecjonowanie znaczenia zrównoważonego rozwoju. Przestrzenny chaos, brak zintegrowanego ładu, degradacja środowiska przyrodniczego prowadzą do destrukcji harmonijnego układu, który wymaga planowych działań. Zintegrowany ład jest kreowany poprzez system celów strategicznych określonych sferą ekologiczną, społeczno-ekonomiczną, przestrzenną, które definiują reguły Agendy 21. Planowanie przestrzenne jest jednym z najbardziej istotnych instrumentów polityki przestrzennej gminy. Stanowi narzędzie celowego i świadomego oddziaływania na rozwój przestrzenny społeczeństwa, gospodarki, środowiska przyrodniczego i antropogenicznego w obszarze gminy. Poprzez właściwe i racjonalne wykorzystanie naturalnych i nabytych cech środowiska w celu zapewnienia aktualnych i przyszłych potrzeb planowanie spełnia warunki zrównoważonego rozwoju. Kompleksowe działania wynikające z zakresu planowania przestrzennego decydują o prawidłowym zagospodarowaniu przestrzennym gminy. Celem nadrzędnym zagospodarowania przestrzennego jest ład przestrzenny decydujący o harmonijnym uporządkowaniu przestrzeni gminy w odniesieniu do uwarunkowań i kierunków określających wymagania społeczno-gospodarcze, funkcjonalne, środowiskowe, kulturowe i kompozycyjno-estetyczne. Podstawowe dokumenty planistyczne w systemie planowania przestrzennego są realizowane na trzech poziomach: krajowym, regionalnym lokalnym. Niefunkcjonująca od przełomu przemian społeczno-gospodarczych lat dziewięćdziesiątych w kraju hierarchizacja systemu planowania pozwala na właściwe stosowanie zasad określających kompetencje gminy w zakresie gospodarowania przestrzenią i stanowienia prawa miejscowego, które wynikają z konstytucyjnej pozycji gminy. System planistyczny kształtujący planowanie społeczno-gospodarcze i przestrzenne jest Niewiele gmin zdecydowało się na opracowanie Agendy 21. Stosowane opracowania planistyczne o charakterze strategicznym ujmują proekologiczne działania, jednak ich realizacja w dużej mierze nie jest adekwatna do zamierzeń. Obecny stan zagospodarowania terenów wiejskich wobec problemów suburbanizacji budzi niepokój. Niewłaściwe przekształcanie środowiska przyrodniczego, wzrastający stopień niekontrolowanej urbanizacji sankcjonowanej istniejącym stanem prawnym, utrata związków z kulturą agrarną, zanikająca więź społeczna i brak aktywnego włączenia się mieszkańców w proces zarządzania, zanikająca tożsamość kulturowa to główne problemy rozwoju dzisiejszej wsi podmiejskiej. Ich eliminacja pozwoli na zachowanie szczególnych wartości tych terenów i zmiany w jakości życia mieszkańców. Zróżnicowanie obszarów wiejskich zmiana użytkowania - wyłączenie z zabudowy wielkość działki - intensywność zabudowy - drogi główne indywidualna decyzja właściciela - zmiana użytkowania PODZIAŁY GEODEZYJNE DZIAŁEK ROLNYCH DECYZJA O WARUNKACH ZABUDOWY I ZAGOSPODAROWANIA TERENU podziały do 30 arów - indywidualna decyzja właściciela użytkowanie terenów - ochrona wybranych elementów - kierunki rozwoju przestrzennego lokalizacja funkcji publicznych - obszary promocji rozwoju gospodarczego i mieszkalnictwa STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO wielkość działki intensywność zabudowy 5.4. Praktyka planowania i projektowania lokalizacja funkcji celu publicznego użytkowanie terenu drogi główne MIEJSCOWE PLANY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO PLAN ROZWOJU LOKALNEGO kierunki rozwoju infrastruktury i funkcji publicznych obszary promocji rozwoju gospodarczego STRATEGIA ROZWOJU ochrona wybranych elementów przestrzeni wskazanie terenów do rewitalizacji lokalizacja obiektów celu publicznego wielkość działki - scalanie i wtórny podział - sieć uliczna Rys. 5.4-1 Model planowania zagospodarownia przestrzennego w Polsce. [AZ] 123 oparty na układzie koordynacji i uzgodnień w układzie poziomym między poszczególnymi poziomami planowania. Wzajemne zależności planistyczne w układzie pionowym wymagają koordynacji w skali województwa i gminy (plan zagospodarowania przestrzennego województwa i studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy). W układzie poziomym koordynacja i uzgodnienia znajdują odzwierciedlenie we wzajemnych powiązaniach gminnych planów przestrzennych i programów społeczno-gospodarczych. Podstawowe dokumenty planistyczne na poziomie gminy są uzupełniane opracowaniami diagnostycznymi zawierającymi analizy zmian zagospodarowania przestrzennego, oceny zaawansowania wykonania planów miejscowych oraz opracowania programowe i koncepcyjne obejmujące większe przedziały czasowe. Opracowania niemające charakteru obligatoryjnego i opracowania pozaustawowe są wykonywane niezmiernie rzadko. Uwarunkowania formalnoprawne procesu planistycznego w kwestiach podstawowych reguluje znowelizowana ustawa z dnia 27 marca 2003 r. oraz szeroki zakres bardziej szczegółowych przepisów odnoszących się do zagadnień rozwoju przestrzennego. Celem nowelizacji obowiązującej ustawy było przede wszystkim uproszczenie procedur planistycznych i w związku z tym skrócenie czasu sporządzania planów i wprowadzenie zmian w zakresie ustalania warunków zabudowy. Uproszczeniu uległy niektóre elementy ustawy w zakresie proceduralnym, a najbardziej radykalnym jest eliminacja możliwości składania zarzutów i zaskarżania uchwały planu miejscowego. Zmiany dotyczące przepisów w sprawie ustalania warunków zabudowy w przypadku braku planów miejscowych stały się w procesie chaotycznego procesu urbanizacji wsi podmiejskich znaczącą praktyką. Ustawa o charakterze sprzyjającym inwestorom, która miała przyczynić się do zmiany jakości planów budzi do dzisiaj kontrowersje i zmotywowała inwestorów i Izbę Urbanistów do opracowania kolejnej nowelizacji. 5.4.1. Planowanie rozwoju Rozwój struktur przestrzennych określają czynniki uwarunkowań i strategiczne cele wymagające wzmocnienia spójności w aspekcie społecznym ekologicznym ekonomicznym i przestrzennym dla osiągnięcia paradygmatu zrównoważonego rozwoju. Stopień złożoności rozwoju wymaga poszukiwania rozwiązań synergicznych umożliwiających efektywne kształtowanie polityki przestrzennej. Analiza uwarunkowań rozwoju przestrzennego obejmuje głównie sferę społeczną (przemiany społeczne), sferę gospodarczą, sferę struktur środowiskowo-terytorialnych (system osadniczy i jego przemiany, środowisko przyrodnicze, spójność przestrzenna) i sferę struktur organizacji społeczeństwa. Polityka rozwoju stanowi istotny element systemu zarządzania samorządów lokalnych obejmujący szeroko pojęte zasady planowania. Poprzez właściwie ukształtowaną politykę rozwoju wzrasta aktywność gminy drogą prowa124 dzenia inwestycji publicznych i wzrostu sprawności funkcjonowania usług publicznych podnoszących jakość życia mieszkańców oraz zachowania wysokiego poziomu standardu środowiska. Efektywne i konsekwentne wdrażanie w życie planów i programów umożliwia kształtowanie właściwej polityki rozwoju. Stabilność i przejrzystość polityki przestrzennej gwarantują dokumenty, z których część ma charakter obligatoryjny, sporządzane przez adekwatne do poziomu zarządzania władze. Dokumenty mające znaczenie dla kształtowania polityki rozwoju gminy na szczeblu województwa uchwalane są przez sejmik samorządowy województwa i obejmują: − Strategię rozwoju województwa; − Plan zagospodarowania przestrzennego województwa; − Wieloletnie programy wojewódzkie; − Priorytety współpracy zagranicznej województwa. Dokumenty te nie naruszają uprawnień gmin ze względu na brak statusu aktów prawa miejscowego. Dokumenty o charakterze analiz i studiów w zakresie planowania przestrzennego wykonywane w skali powiatu pełnią rolę koordynacji polityk przestrzennych gmin objętych zasięgiem powiatu. Dokumenty strategiczne w skali gminy nie mają charakteru obligatoryjnego. Wszystkie gminy objęte badaniem oddziaływania procesu suburbanizacji w zasięgu miasta Szczecin opracowały strategie rozwoju przestrzennego oraz plany rozwoju lokalnego, które są sporządzone do 2013 lub 2020 r. Pod względem merytorycznym strategie zawierają zbliżoną do poszczególnych gmin problematykę, którą przedstawia syntetyczne ujęcie w formie wniosków. 5.4.1.1. Wnioski dotyczące sporządzonych dokumentów strategii rozwoju przestrzennego w gminach znajdujących się w zasięgu oddziaływania miasta Szczecin A. Uprawnienia i spójność planowania Strategie zawierają podstawowe kierunki rozwoju gminy określone priorytetowymi obszarami przedsięwzięć infrastrukturalnych, społecznych i instytucjonalnych w podziale na cele strategiczne i działania przewidziane do realizacji określonym horyzontem czasowym. Istotą prac nad przygotowaniem jest kompleksowość, ciągłość i uspołecznienie dokumentu przy zastosowaniu metod partycypacyjnych. Wskazana w zasadach opracowywania konieczność uspołecznienia dokumentu często ogranicza się do działań w sferze współpracy z przedstawicielami samorządu, przedstawicielami podmiotów gospodarczych, przedstawicielami organizacji społecznych, lokalnych liderów i szerokiego grona ekspertów z nikłym udziałem społeczności lokalnych. W zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów podstawowym założeniem strategii jest planowanie zrównoważonego rozwoju oraz stworzenie podstaw do długotrwałej poprawy konkuren- podmiejskie transformacje cyjności gmin w oparciu o wyznaczone priorytety, cele i działania możliwe do zrealizowania w przewidzianym terminie. Głównym celem planowanych działań jest pobudzanie i stymulowanie współpracy środowisk lokalnych na rzecz zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. B. Racjonalne wykorzystanie zasobów Wyznaczane w dokumentach cele strategiczne w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów dotyczą: − Stworzenia lepszych warunków do harmonijnego rozwoju budownictwa mieszkaniowego. − Wykorzystania miejscowych zasobów rozwojowych – ziemi, zainwestowania infrastrukturalnego, posiadanego majątku, ludności z jej kwalifikacjami, istniejącego potencjału gospodarczego i poziomu zurbanizowania i zagospodarowania przestrzennego. − Wykorzystania czynników rozwoju, jakimi są bliskość Szczecina i możliwość współpracy o charakterze komplementarnym lub kooperacyjnym. − Wykorzystania gruntów rolnych do produkcji ekologicznej. − Wzmocnienia rozwoju zasobów ludzkich w gminie. − Zwiększenia atrakcyjności obszarów wiejskich dla inwestorów lokalnych i inwestorów zewnętrznych oraz tworzenia przyjaznego środowiska dla mikroprzedsiębiorstw. − Tworzenia warunków rozwoju nowoczesnej gospodarki i aktywizacji terenów wiejskich. − Wykorzystania atrakcyjności terenów wiejskich do stymulacji rozwoju funkcji turystycznych. Strategie określają ramy celowe w długich przedziałach czasowych dla Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Postulowane w wielu strategiach nadmiernie rozbudowane cele są irrealistyczne. Stymulowanie współpracy środowisk lokalnych na rzecz strategicznych rozwiązań w aspekcie zrównoważonego rozwoju jest wobec małego udziału społeczności lokalnych w procesie kształtowania strategii trudne do realizacji. Postulaty wykorzystania gruntów rolnych do produkcji agroekologicznej nie znajdują odzwierciedlenia w procesie suburbanizacji, w dużym stopniu eliminującej utrzymanie i rozwój funkcji rolniczej. C. Tożsamość lokalna i wizerunek Wyznaczane w dokumentach cele strategiczne w zakresie tożsamości lokalnej dotyczą: − ochrony dóbr kultury, zasobów przyrodniczych; − ochrony zabytków; − rewitalizacji terenów centralnych; − rewitalizacji i ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych gminy. Specyfika dóbr kultury, ich prewencja przed postępującą destrukcją, a także ochrona zasobów krajobrazu kulturowego mają niewielkie odzwierciedlenie w postulowanych celach strategicznych. D. Funkcjonalność i dostępność Wyznaczane dokumentach cele strategiczne w zakresie zrównoważonej struktury funkcjonalno-przestrzennej dotyczą: − Poprawy opieki zdrowotnej i społecznej oraz kształtowania adekwatnej do potrzeb infrastruktury społecznej. − Stworzenia warunków bazowo-organizacyjnych szerokiej oferty kulturalno-oświatowej dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców. − Rozwoju przedsiębiorczości i turystyki. − Rozwoju gmin o charakterze ekologicznym odpowiadającym wymaganiom mieszkańców. − W zakresie rozwoju budownictwa mieszkaniowego: wyznaczania w pierwszej kolejności terenów budowlanych w obrębie istniejącego zainwestowania i wyznaczania kierunków rozwoju wsi w celu koncentracji układów osadniczych. − Rozbudowy i modernizacji infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności gmin. − Budowy ścieżek rowerowych. − Wsparcia gminnych i wiejskich centrów, wpływających na ekonomiczną i społeczną aktywność terenów. − Wykorzystania potencjału turystycznego, kulturowego, historycznego i przyrodniczego poprzez rozwój i poprawę stanu infrastruktury turystycznej, wypoczynkowej, a także obiektów kulturowych. − Budowy i poprawy infrastruktury technicznej. − Kompleksowego działania na rzecz ochrony środowiska. − Poprawy istniejących warunków i bazy do zaspokajania potrzeb społecznych (edukacja, zdrowie, kultura, sport i rekreacja). Cel strategiczny wskazujący na konieczność realizacji zabudowy w obrębie istniejącego zainwestowania jest niezwykle trafny i wobec obecnego działania zarówno inwestorów, jak i samorządów lokalnych w procesie suburbanizacji zupełnie nierespektowany. Postulowany cel wsparcia gminnych i wiejskich centrów wzmacniający także proces integracji społecznej, niezwykle istotny z punktu widzenia socjologicznego, dotychczas nie znajduje odniesienia w realizacji. Negatywne skutki procesu suburbanizacji nie znajdują odniesienia w żadnej strategii. Preferencja intensyfikacji rozwoju terenów mieszkalnych w jednostkach wiejskich przejawiająca się w wielu strategiach nie uwzględnia konsekwencji rozwoju monofunkcyjnych obszarów wpływających negatywnie na jakość zagospodarowania przestrzennego. 5.4.1.2. Wnioski dotyczące sporządzonych dokumentów planów rozwoju lokalnego Plany rozwoju lokalnego zostały sporządzone we wszystkich gminach. Niektóre gminy opracowały plany rozwoju lokalnego dla wybranych wsi. Są to jednostki osadnictwa wiejskiego charakteryzujące się dużą dynamiką przewidywanego rozwoju. A. Uprawnienia i spójność planowania W celu skutecznej realizacji zadań przypisanych gminie samorząd lokalny przygotowuje i wprowadza w życie plan rozwoju lokalnego wyznaczający zakres działań 125 w określonym przedziale czasowym. Plan rozwoju lokalnego stanowi narzędzie wspierające zarządzanie na poziomie samorządu, określa strategię społeczno-gospodarczą gminy, wskazuje cele i kierunki zaangażowania środków z funduszy strukturalnych, krajowych i własnych gminy. Opracowania planu rozwoju lokalnego wynikają z wymogów Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego przyjmującego aplikacje do realizacji określonych zadań. Plan rozwoju lokalnego określa pakiet celów możliwych do realizacji zadań, a także terminy ich realizacji oraz sposoby finansowania w określonych przedziałach czasowych. Właściwie przygotowany plan umożliwia koncentrację inwestycji i zwiększa szybkość ich realizacji. Plan rozwoju lokalnego jest dokumentem utworzonym na bazie opracowanych wcześniej dokumentów gminy o charakterze strategicznym – studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i strategii rozwoju przestrzennego oraz planów inwestycyjnych o ile takie zostały sporządzone. Struktura planu rozwoju lokalnego obejmuje: obszar i czas realizacji planu, aktualną sytuację społeczno-gospodarczą na obszarze objętym wdrażaniem planu, zadania polegające na poprawie sytuacji na danym obszarze, realizację zadań i projektów, powiązanie projektów z innymi działaniami realizowanymi na terenie gminy/powiatu/województwa, oczekiwane wskaźniki osiągnięć planu rozwoju lokalnego, plan finansowy na określony przedział czasowy (obligatoryjnie) i na następne planowane lata (fakultatywnie), system wdrażania i monitoringu. Plan rozwoju lokalnego ze względu na nieobligatoryjny charakter nie jest przygotowywany przez wszystkie samorządy gmin. Brak opracowanego programu rozwoju lokalnego uniemożliwia składanie aplikacji w Zintegrowanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego. Brak właściwych i rzetelnych opracowań w zakresie planów inwestycyjnych eliminuje przydatność planów rozwoju lokalnego do celów aplikacyjnych. B. Racjonalne wykorzystanie zasobów W dotychczas opracowanych planach rozwoju lokalnego obserwuje się właściwą ekspozycję kierunków rozwoju opartych na analizie istniejących uwarunkowań ujmujących dodatkowe opracowania obejmujące studia ruralistyczne i krajobrazowe, podkreślając możliwość racjonalnego wykorzystania zasobów. Wyznaczone główne cele w opracowaniach planu lokalnego rozwoju wielu gmin dotyczyły przekształcenia funkcji gminy, z dotychczasowej rolniczej, na tworzące się pasmo osadnicze, rekreacyjno-wypoczynkowe i usługowe aglomeracji szczecińskiej, inwestowania lub współinwestowania gmin w infrastrukturę techniczną, inwestowania gmin w zakresie rozwoju infrastruktury oświatowej, kultury, kultury fizycznej i sportu, bezpieczeństwa oraz społeczno-samorządowej. Nieprecyzyjnie określone cele inwestycyjne uniemożliwiające właściwą realizację wykorzystania potencjału istniejących zasobów i nie poparte skrupulatną podbudową analiz finansowych, 126 planów inwestycyjnych eliminują możliwości kształtowania planu rozwoju lokalnego stanowiącego podstawę do procedur ubiegania się o udział w przyznawaniu funduszów strukturalnych. C. Tożsamość lokalna i wizerunek W zakresie tożsamości lokalnej i wizerunku niektóre gminy w planach inwestycyjnych PRL wskazywały na konieczność inwestowania w zakresie Ochrony Dziedzictwa Narodowego. W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 – Odnowa i rozwój wsi przewiduje się udzielenie pomocy z tytułu inwestycji w zakresie zakupu obiektów zabytkowych, charakterystycznych dla tożsamości lokalnej oraz ich adaptację na cele publiczne oraz dla odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomników historii, obiektów architektury sakralnej, a także w zakresie remontu, przebudowy i wyposażania obiektów promujących obszary wiejskie w zakresie zachowania dziedzictwa kulturowego. Pomimo szerokiej ekspozycji trwałych wartości zasobów historycznych, pozyskiwanie wsparcia z funduszów strukturalnych na cel rewitalizacji nie było realizowane. D. Funkcjonalność i dostępność Gminy korzystające z funduszów strukturalnych zachęcone udanymi inwestycjami realizowanymi w oparciu o PRL ubiegają się o możliwość kontynuacji dalszych programów inwestycyjnych zwłaszcza w zakresie funkcjonalno-przestrzennej struktury. W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 – Odnowa i rozwój wsi przewiduje się udzielenie pomocy z tytułu inwestycji w zakresie remontu przebudowy i wyposażenia obiektów pełniących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne, sportowe. Większość inwestycji wspieranych za pomocą programów ZPORR funduszami strukturalnymi związana była z inwestycjami modernizacji infrastruktury transportowej i infrastruktury technicznej. Niektóre gminy opracowały równolegle dokumenty o charakterze programów dotyczące gospodarowania odpadami, ochrony środowiska. Programy zostały poparte dokumentami zawierającymi plany inwestycyjne dla tego samego przedziału czasowego. Materiały o charakterze studialnym (studium kulturowe) sporządzane były tylko w nielicznych przypadkach. Większość inwestycji wspieranych za pomocą programów ZPORR funduszami strukturalnymi związana była z inwestycjami modernizacji infrastruktury transportowej i infrastruktury technicznej. Należy podkreślić, że dokumenty zawierające szeroki pakiet konkretnych rozwiązań strategicznych popartych planem inwestycyjnym opracowały gminy, które były beneficjentami funduszów strukturalnych Unii Europejskiej. Mały procent gmin potrafi korzystać z tych możliwości, zwłaszcza w zakresie innym niż poprawa stanu infrastruktury technicznej. Opracowania o charakterze strategicznym przedstawia się zgodnie z wymogami formalnymi podmiejskie transformacje jedynie w formie opisowej. Jest to uzasadnione zwłaszcza w strategiach dotyczących rozwoju gospodarczego. Strategia rozwoju przestrzennego poparta częścią ilustracyjną byłaby łatwiej zrozumiała dla uczestników planowania spoza kręgu specjalistów, o których zaangażowanie i partycypację w sprawy rozwoju powinniśmy zabiegać. 5.4.2. Planowanie przestrzenne Planowanie miejscowe jest określone ścisłymi procedurami postępowania umożliwiającymi sprawny przebieg procesów inwestycyjnych i realizację konkretnych celów społeczeństwa szczebla lokalnego. Na szczeblu gminy są opracowywane dwa dokumenty o charakterze obligatoryjnym: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który obejmuje całą gminę lub jej część. Stosowana dotychczas praktyka opracowywania planów miejscowych w sposób fragmentaryczny jest ukierunkowana obecnie na całe obręby geodezyjne. Status prawa miejscowego posiada jedynie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Studium stanowi istotny dokument kształtujący politykę przestrzenną gminy, w którym określa się lokalne zasady zagospodarowania przestrzennego. 5.4.2.1. Wnioski dotyczące sporządzonych dokumentów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w gminach znajdujących się w zasięgu oddziaływania Szczecina A. Uprawnienia i spójność planowania Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego jako dokument o charakterze strategicznym zawiera przyjęty przez samorząd program realizacji wizji i celów gminy i formułowany ustaleniami określającymi kierunki rozwoju przestrzennego. Realizacja studium jest oparta na konsekwentnym przestrzeganiu przyjętych zasad w podejmowaniu wielokierunkowych działań w ramach skoordynowanej polityki przestrzennej w dłuższym przedziale czasowym. Studium zawiera zbiór wytycznych do opracowań planów miejscowych, programów inwestycyjnych i operacyjnych oraz innych przedsięwzięć związanych z zarządzaniem przestrzenią. Instrumentem realizacji przyjętych w studium kierunków polityki przestrzennej gminy jest plan miejscowy. Regres gospodarki przestrzennej, którego uosobieniem jest rozprzestrzenianie się zabudowy w strefie przestrzeni wiejskiej, a także brak przestrzegania zasad ochrony walorów środowiska przyrodniczego są zjawiskami potwierdzającymi brak rygorów regulujących wprowadzenie i utrzymanie ładu przestrzennego, artykułowanego w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, a tym samym w studium. Nadmierny wpływ środowiska inwestorskiego na decyzje lokalizacyjne i ustępliwość władz gminnych wobec stawianych oczekiwań pogłębia regres. Deklaracja obowiązku uwzględniania w planowaniu i gospodarowaniu przestrzenią szeregu wymagań okre- ślonych ustawą nie jest poparta możliwością pełnego ich wyegzekwowania. Plany uchwalane przez władze samorządowe podlegają kontroli przez władze wojewódzkie jedynie pod względem ich formalnej poprawności, a nie w zakresie merytorycznej prawidłowości rozwiązań. Nowelizacja ustawy wprowadza rozszerzenie prawa kontrolowania w odniesieniu tylko do studium. Odrębny problem stanowi brak właściwej partycypacji społecznej zarówno w procesie konstruowania studium, jak i jego uprawomocnienia. Warunkiem koniecznym do oceny aktualności i postępu realizacji studium jest spełnienie warunków ciągłego monitoringu zachodzących w obszarze gminy zmian i stanowiących skutek realizacji celów studium, a także zmian wynikających często z innych procesów nieobjętych uwarunkowaniami studium. Podstawę do aktualizacji studium stanowić powinny zagadnienia i rozwiązania będące wynikiem monitoringu związanego z oceną realizacji planów miejscowych. Prowadzona analiza umożliwia określenie zasadności zmian polityki i stosowanych do jej realizacji instrumentów. Proces suburbanizacji i brak właściwego monitoringu może stanowić szczególną koincydencję wpływającą niekorzystnie na układ rozwoju przestrzennego gminy. Brak właściwego i ciągłego monitoringu dla gmin obszaru metropolitalnego wpływa na duży stopień partykularności decyzji planistycznych i uniemożliwia podejmowanie spójnych decyzji planistycznych w procesie zrównoważonego rozwoju. W procesie dynamicznych, często niekontrolowanych zmian w układzie przestrzennym obszarów metropolitalnych identyfikacja zmian i ocena ich zależności od polityki określonej w studium jest niezwykle istotna, jednak w praktyce marginalizowana. B. Racjonalne wykorzystanie zasobów Kierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu terenów znajdują wyraz w wyznaczeniu jednostek strukturalno-przestrzennych o określonej dominującej funkcji (budownictwa mieszkaniowego o zróżnicowanej intensywności w zależności od lokalizacji, funkcji komercyjnych i publicznych, rekreacyjnych i sportu oraz terenów chronionych) i ogólnych powiązań funkcjonalnych z miastem metropolitalnym. Kierunki i wskaźniki dotyczące zagospodarowania oraz użytkowania terenów w głównej mierze dotyczą terenów zabudowy mieszkaniowej. Kierując się zasadą peryferyjności, zarówno w relacjach miasto – wieś, jak i w relacjach samej wsi przeciętna wielkość działek w granicach 1000 m2 wyklucza integrację przestrzenną zwłaszcza na terenach centralnych jednostek wiejskich. Problematyka negatywnych skutków suburbanizacji nie znajduje odzwierciedlenia w uwarunkowaniach studium poza pojedynczymi przypadkami. Studium w powiązaniach z miastem metropolitalnym uwzględnia ogólnie możliwości funkcjonalnych zmian w strukturze wsi znajdujących się w strefie jego oddziaływania, nie wskazując 127 na konieczność kontrolowania tego procesu. Przyjęte zasady intensywności w studium stanowią z jednej strony instrument ograniczający liczbę jednostek mieszkalnych, a tym samym liczbę mieszkańców, lecz z drugiej strony w większości rozwiązań powodują niekontrolowane, wywołane zarówno popytem, jak i podażą rozprzestrzenianie struktury terenów mieszkaniowych. Wskazania w studium dotyczące możliwości realizacji zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej w obszarach o przewadze zabudowy jednorodzinnej i zagrodowej implikuje dowolność rozwiązań w planach miejscowych dla terenów o niskiej intensywności zabudowy znajdujących odzwierciedlenie w często kuriozalnych decyzjach, wpływających negatywnie na jakość zagospodarowania przestrzeni wiejskiej. Studium w małym stopniu uwzględnia rozwój infrastruktury technicznej, której stan w obszarach suburbanizacji w dużym stopniu ogranicza możliwości zaspokojenia potrzeb dynamicznie rozwijających się struktur. C. Tożsamość lokalna i wizerunek Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego dotyczą głównie konieczności zachowania zabytków lub ich zespołów jako elementów określających walory krajobrazu kulturowego. Istotnym elementem tożsamości lokalnej jest właściwa ekspozycja walorów określających wizerunek miejscowości, z którym identyfikuje się miejscowa społeczność. Nie wskazuje się konieczności rewitalizacji tej struktury oraz możliwości jej przekształceń zwłaszcza w obszarach wsi charakteryzujących się unikatowymi strukturami tkanki historycznej. Wynika to głównie z braku wprowadzenia w życie ustawy o rewitalizacji. Tereny obszarów wiejskich rozwijających się na styku deprecjacji istniejących wartości kulturowych i kształtowania nowych wartości nie zawsze mają odniesienie w planach miejscowych jako instrumentach realizacji studium. Studium nie określa zasad kształtowania i postrzegania elementów fizjonomii krajobrazu w aspekcie ekspozycji czynnej i biernej. D. Funkcjonalność i dostępność Studium posługuje się wskaźnikami do realizacji programu infrastruktury społecznej wpływającej na poprawę jakości życia mieszkańców. W odniesieniu do wskaźników dotyczących zabudowy mieszkaniowej uwypuklenie tej problematyki jest zasadne zwłaszcza w odniesieniu do ustaleń dotyczących obszarów, na których rozmieszczone będą inwestycje celu publicznego o znaczeniu lokalnym. W kierunkach rozwoju programu infrastruktury społecznej nie wskazuje się na zasady koniecznej realizacji tych programów, zwłaszcza w odniesieniu do kreowania przestrzeni publicznych, czynników integracji zarówno przestrzennych, jak i społecznych określających jakość zagospodarowania przestrzeni. Zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich są ujmowane ogólnie i zawierają istotne dla kierunków rozwoju przestrzennego ustalenia. 128 Odczuwa się brak artykułowania w uwarunkowaniach konsekwencji wynikających z negatywnych skutków gwałtownej urbanizacji terenów wiejskich wpływających zarówno na istniejące wartości krajobrazu kulturowego, jak i zasoby środowiska przyrodniczego. Kierunki rozwoju systemów komunikacji i infrastruktury technicznej uwzględniają plany wyższego rzędu dotyczące powiązań w skali powiatu i województwa. Mobilność mieszkańców nowych obszarów wiejskich znajduje odzwierciedlenie w potrzebie adekwatnych do popytu rozwiązań infrastrukturalnych. Nie wszystkie rozwiązania spełniają aktualne potrzeby lokalne w zakresie komunikacji, zwłaszcza w odniesieniu do miejscowości charakteryzujących się wzrastającym wskaźnikiem urbanizacji. Studium wskazuje obszary, dla których obowiązkowe jest sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego na podstawie przepisów odrębnych w tym obszary wymagające przeprowadzenia scaleń i podziału nieruchomości zwłaszcza, dla których gmina zamierza sporządzić miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i które z reguły wymagają zmian przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne. Opracowane dokumenty studium dla gmin znajdujących się pod presją rozwoju suburbanizacji wynikających z wpływu miasta o potencjale metropolitalnym nie zawierają uszczegółowienia tej problematyki. Kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej są zgodne z koncepcjami planu zagospodarowania przestrzennego województwa, mające odniesienie do ogólnie przyjętych rozwiązań europejskich. Proces suburbanizacji w obszarach wiejskich wymaga wskazania w studium obszarów problemowych, dla których decyzje planistyczne powinny znaleźć odzwierciedlenie w planach miejscowych. Specyfika obszarów miejscowości wiejskich wymaga jednak szczególnych rozwiązań w zakresie zachowania ciągłości tożsamości w aspekcie funkcji rolniczej. W przeciwnym razie proces przekształceń przestrzeni wiejskiej w podmiejską strukturę zabudowy mieszkaniowej jest nieuchronny. Wskazane w kierunkach studium tereny rekreacyjne uwzględniają potencjał gminy w tym zakresie. Są to obszary pełniące funkcje ponadgminne. W niewielkim zakresie studium ujmuje problematykę terenów rekreacyjnych, ich ciągłości w kształtowaniu przestrzeni publicznych i ich powiązań z terenami przyległymi w poszczególnych jednostkach osadniczych, wskazując na konieczność takich opracowań w planie miejscowym. Wskazania wymagające przekształceń, rehabilitacji lub rekultywacji dotyczą głównie obszarów pod przyszłe inwestycje gospodarcze. W zakresie kształtowania usług preferuje się grupowanie usług obsługi ludności w celu wykształcenia zespołów usługowych. Studium wyznacza tereny zieleni ogólnodostępnej i izolacyjnej, wskazuje na konieczność zachowania i tworzenia nowych korytarzy ekologicznych. Sformułowania dotyczące kształtowania zieleni w kie- podmiejskie transformacje runkach rozwoju zabudowy mieszkaniowej lub usługowej są najczęściej ujmowane jako zieleń towarzysząca ze wskazaniem na konieczność opracowań szczegółowych w planach miejscowych. 5.4.2.2. Wnioski dotyczące jakości zagospodarowania w aspekcie planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego A. Uprawnienia i spójność planowania Plan miejscowy jest instrumentem realizacji przyjętych w studium kierunków polityki przestrzennej gminy. Spójność tych dokumentów jest obligatoryjna. Dokument planu miejscowego stanowiący akt prawa miejscowego jednoznacznie i precyzyjnie określa przeznaczenia terenów (w tym dla inwestycji celu publicznego) oraz parametry zagospodarowania przestrzennego i zabudowy na obszarze objętego opracowaniem, które w formie ustaleń zawiera tekst uchwały (regulacje, ustalenia w formie nakazów i zakazów, dopuszczeń i ograniczeń). Rysunek planu stanowi graficzną interpretację ustaleń w zakresie relacji i rozwiązań przestrzennych. Plany miejscowe wykonuje się na podstawie podjętych uchwał rady gminy dotyczących obligatoryjnego opracowania planów miejscowych wskazanych przez studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz konkretnego zapotrzebowania wynikającego z konieczności zmiany planu zagospodarowania przestrzennego uchwalonego przed obowiązującą ustawą o planowaniu przestrzennym. Partycypacja społeczna w procesie opracowywania planów miejscowych jest wskazana przez ustawodawcę w zapisie obligującym do organizacji dyskusji publicznej nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami. Plany miejscowe wykonuje się w zależności od potrzeb dla wybranych fragmentów obrębów geodezyjnych. Podstawowym i jedynym dokumentem ujmującym całościowo koncepcję rozwoju przestrzennego do opracowania planów miejscowych poszczególnych jednostek osiedleńczych jest studium. Studium jako dokument o innej skali szczegółowości nie zawsze jest wystarczającym dokumentem do podejmowanych decyzji w opracowaniach planów miejscowych. W praktyce opracowanie planów miejscowych ma charakter fragmentaryczny dotyczący terenu określonego granicami opracowania i przyjęte ustalenia, adekwatne pod względem merytorycznym do wymogów ustawy nie zawsze spełniają warunki wynikające z konieczności kształtowania ładu przestrzennego i spójności oraz zwartości zagospodarowania. Zróżnicowanie skali opracowań graficznych planów umożliwiłoby właściwą, stosowną do konkretnych rozwiązań, realizację opracowań planów i ich ekspozycji. Niewystarczająca dbałość o poprawność programową planów zagospodarowania znajduje odzwierciedlenie w niedostrzeganiu obowiązku wyznaczania przestrzeni publicznych, które dla dynamicznie rozwijających się obszarów suburbanizacji są niezwykle istotne. Efektem niekorzystnych rozwiązań są plany terenów zabudowy mieszkaniowej stanowiące rozrzucone w przestrzeni enklawy, których podstawowym elementem zagospodarowania był podział geodezyjny nieuwzględniający wymogów zasad kompozycji przestrzennej i ochrony krajobrazu kulturowego, mających szczególne odniesienie do jakości zagospodarowania. Odrębny problem stanowi brak konieczności nadzoru nad merytoryczną prawidłowością rozwiązań planistycznych niegwarantowanych ustawą, która nie ogranicza poprawnej działalności, ale nie stanowi uzasadnienia do wyegzekwowania poprawności opracowań planistycznych. Sytuację poprawności rozwiązań pogarsza brak standardów urbanistycznych konkretyzujących obowiązujące wymagania użytkowe, programowe i funkcjonalne. Nowelizacja ustawy przewiduje opracowanie i wprowadze- Fot. 5.4-1 Charakter wsi rustykalnej w Wołczkowie. [LC] 129 nie tych standardów. Partycypacja społeczna najczęściej ogranicza się do zgłaszania uwag do przyjętych w planie rozwiązań przez wąskie grono zainteresowanych. B. Racjonalne wykorzystanie zasobów Ustalenia dotyczące przeznaczenia terenów objętych opracowaniem planu miejscowego wynikają z ich lokalizacji w poszczególnych strefach określonych w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Stosowane w planach ustalenia: − Lokalizacja terenów zabudowy jednorodzinnej i wielorodzinnej wynika z ustaleń studium i opracowanego do celów planu miejscowego podziału geodezyjnego. Przyjmowany wskaźnik zabudowy – 1,2. Powierzchnie zabudowy w granicach działki zgodnie z ustaleniami nie powinny przekraczać 15–30%. − W niektórych obszarach dopuszcza się lokalizację placów zabaw dla dzieci. − Ustalenia zasad parcelacji terenu określają w zależności od lokalizacji terenu objętego planem minimalną powierzchnię działki budowlanej: 300–2000 m2. − Dla zabudowy szeregowej ustala się min. 300–350 m2, dla bliźniaczej 500 m2, wolno stojąca min. 600 m2, czterorodzinna 800 m2. Minimalną szerokość działki dla zabudowy szeregowej wyznacza się szerokość 8 m. − Najczęściej stosowanym zakazem w zakresie parcelacji jest zakaz wtórnej parcelacji. W scalaniu działek w niektórych przypadkach dopuszcza się taką możliwość z zachowaniem ustalonej dla danego obszaru minimalnej wielkości działki. − Dla realizacji programu usług dopuszcza się lokalizację usług w parterze lub drobnych usług na wydzielonej działce. − Ustalenia dotyczące urządzeń sportowych i rekreacyjnych dopuszczają ich lokalizację w niektórych terenach mieszkaniowych. − W planie wyznacza się tereny sportowe i urządzeń rekreacyjnych w predestynowanych do tej funkcji miejscach. Tereny urządzeń sportowych zgodnie z ustaleniami nie powinny przekraczać 15% całości terenu. Plany geodezyjne dla nowych obszarów zagospodarowania stanowią najczęściej główną podstawę do opracowywania planu miejscowego. Układ wynikający z podziału i z zastosowania najprostszych rozwiązań w zakresie komunikacji nie uwzględnia istotnych dla jakości zagospodarowania elementów kompozycji urbanistycznej kształtującej specyfikę, tożsamość miejsca i jakość zagospodarowania. Przyjęte niewłaściwie założenia podkreślają niekorzystne zmiany krajobrazu kulturowego. Brak możliwości merytorycznej kontroli rozwiązań skutkuje przyjęciem ustaleń planów miejscowych w formie deprecjonującej założenia przyjęte najczęściej w ustaleniach ogólnych w zakresie ładu przestrzennego. Powiązania przestrzeni publicznych z terenami rekreacyjnymi i terenami zieleni są określane sporadycznie. Inwestor jest zainteresowany jedynie określoną działką budowlaną i dostępnością komunikacyjną. 130 Lokalizacja urządzeń rekreacyjnych, placów zabaw dla dzieci traktowana jest marginalnie, ponieważ nie wynika z opracowanych wcześniej programów rozwoju przestrzennego. Przyjęte do realizacji rozwiązania wskazujące na ustalenia wielkości działek powyżej 800 m2 i braku możliwości wtórnej parcelacji ugruntowuje nadmierny proces rozproszenia terenów zabudowy mieszkaniowej, wpływając zarazem niekorzystnie na racjonalne wykorzystanie przestrzeni. C. Tożsamość lokalna i wizerunek Ustalenia zasad ochrony dziedzictwa kulturowego, zabytków oraz dóbr kultury współczesnej obejmują wyznaczenie obiektów objętych strefą konserwatorską, ich otoczenia i nakazów wynikających z ustaleń konserwatorskich adekwatnych do występującej w planie strefy. Ustalenia dotyczące zasad kształtowania przestrzeni publicznych określają zasady umieszczania w tej przestrzeni obiektów małej architektury, kształtowania zieleni, umieszczania nośników reklamy oraz stosują zakaz lokalizacji reklam stojących. Dopuszcza się realizację nośników reklamy w powiązaniu z małą architekturą oraz umieszczanie reklamy w formie słupów do wysokości 6 m. Ustalenia dotyczące przestrzeni publicznej określają zasady kompozycji obiektu usługowego, który powinien stanowić harmonijną całość z otaczającą zabudową. Wysokość takiej zabudowy dopuszcza się do dwóch kondygnacji przy zachowaniu parametrów terenu zabudowy określonej wielkością 30% działki i uciążliwością usług zamkniętą w granicach własnej działki. Ustalenia nie wskazują na konieczność rewitalizacji terenów historycznych założeń urbanistycznych, co jest wynikiem braku ustawy o rewitalizacji. Postępująca degradacja, często cennych obiektów determinujących tożsamość wymaga interwencji zawartych planach miejscowych. Konkretne zapisy ograniczają się do zakazów chroniących obiekty przed dewastacją, zmianami powodującymi destrukcję wartości historycznych kształtujących tożsamość miejsca. Plany miejscowe nie uwzględniają konieczności stosowania rozwiązań w aspekcie percepcji walorów krajobrazu kulturowego. Kształtowanie przestrzeni publicznych w aspekcie ciągłości powiązań nie znajduje odzwierciedlenia w poszczególnych fragmentarycznych rozwiązaniach planów miejscowych, ze względu na nieprecyzyjne założenia określone w studium. Przestrzeń publiczna ogranicza się do ustaleń w zakresie obiektów usługowych. D. Funkcjonalność i dostępność Realizowana zabudowa mieszkaniowa zgodnie z ustaleniami powinna posiadać zharmonizowane formy zabudowy, kolorystyki elewacji, rodzaj i kolorystykę pokrycia dachowego oraz stolarki drzwiowej i okiennej. Zabudowa bliźniacza bezwzględnie symetryczna w formie zewnętrznej o jednakowej wysokości. Istotny zapis dotyczy zakazu grodzenia terenów z prefabrykowanych elementów betonowych (ustalenia od 2005 r.) określający wysokość ogrodzenia (maks. 1,8 m). podmiejskie transformacje Ustalenia kompozycji, form zabudowy i zagospodarowania terenu dotyczą formy przykryć dachowych, dla których wskazuje się konieczność stosowania dachów symetrycznych dwu- lub wielospadowych o kącie nachylenia 30°–50°, z zaleceniem zachowania układu kalenicowego w stosunku do linii drogi. Dopuszcza się lukarny o łącznej szerokości nieprzekraczającej 50% szerokości elewacji frontowej. Wskazana wysokość zabudowy dla obiektów jednorodzinnych wynosi przeciętnie 1,5–2,5 kondygnacji (8,5–13 m). Dla zabudowy wielorodzinnej dopuszcza się wysokość trzech kondygnacji. Odległość nieprzekraczalnej linii zabudowy wyznacza się w granicach 3-5 m od linii ciągu pieszego. Ustalenia dotyczące układu komunikacyjnego znajdują wyraz w stosowanej klasyfikacji ulic i adekwatnych parametrach (drogi dojazdowe szerokości 5,5–12 m w liniach rozgraniczających, ciągi piesze szer. 6 m). Określenie warunków powiązań układu komunikacyjnego z układem zewnętrznym zawiera podstawowe zasady łączenia projektowanych dróg wskazanych w obszarze objętym opracowaniem z drogami głównymi. Stosowany wskaźnik miejsc postojowych – 1,5 miejsca na 1 mieszkanie, dla usług handlowych – 5 miejsc na 100 m2 powierzchni sprzedaży. Ustalenia planu miejscowego nie uwzględniają, poza sporadycznymi przypadkami, rozwiązań w zakresie elementów powiązanych z obiektem kubaturowym, detalu architektonicznego, materiałów elewacyjnych, kolorystyki fasad, co w przypadku zabudowy w strefie występujących obiektów historycznych ma istotne znaczenie. Brak ustaleń akceptuje zupełną dowolność, co znajduje odzwierciedlenie nie tylko w miejscach szczególnie określających tożsamość, ale i w obszarach spontanicznie rozwijającej się zabudowy mieszkaniowej, tworzącej nowy rodzaj tożsamości, często o kuriozalnym charakterze. Ustalenia dotyczące kształtowania terenów zieleni są traktowane w sposób niewystarczający, ograniczający się do zachowania istniejącej zieleni oraz zieleni izolacyjnej wzdłuż ciągów komunikacji kołowej i niezbędnych nasadzeń w miejscach przestrzeni publicznych. Ustalenia dotyczące rozwiązań układu komunikacji w małym stopniu uwzględniają konieczność segregacji ruchu kołowego i pieszego i jego powiązań z dostępnymi terenami zieleni i przestrzeni publicznych oraz z terenami otwartymi. Komunikacja stanowi element scalający, wiążący się z osiami krystalizującymi układ przestrzenny stąd jej logiczny i czytelny system pogłębia percepcję ładu przestrzennego i jakości zagospodarowania. 5.4.3. Projektowanie architektoniczne Wiejska przestrzeń będąca w strefie funkcjonalnego oddziaływania miasta charakteryzuje się występowaniem trzech typów jednostek osadnictwa wiejskiego: − wieś rustykalna, − wieś podmiejska, − wieś miejska. Wieś rustykalna Wsie rustykalne, najczęściej znajdujące się w dostępności komunikacyjnej określonej stosunkowo największą izochroną. Ich położenie decyduje o nieporównywalnie mniejszym stopniu urbanizacji. Wieś zachowuje elementy tożsamości wiejskiej i utrzymuje powiązanie z gospodarką i kulturą rolną (Bartoszewo, Motaniec, Rurzyca, Pucice). Zachowane elementy kompozycji przestrzennej są związane z układem historycznym i walorami krajobrazowymi i nie uległy deformacji lub destrukcji. Decyzje związane z przyszłością rozwoju wsi powinny uwzględniać konieczność procesu rewitalizacji istniejących zasobów. Preferuje się dalszy rozwój związków wsi z gospodarką rolną. Odrębne możliwości stanowi rozwój funkcji rekreacyjnych i turystycznych związanych z potencjałem zasobów krajobrazowych i środowiska naturalnego. Architektura zagrodowa jest typem dominującej zabudowy, która w dużym stopniu została poddana wtórnej rewaloryzacji. Zabiegi modernizacyjne i rozbudowy nie zawsze wpłynęły korzystnie na całokształt architektury. Istnieje jednak wiele przykładów właściwie prowadzonej rewitalizacji przez indywidualnych nowych nabywców nieruchomości. Ekspozycja konstrukcji ryglowej, zmiany przekryć dachowych, wymiana stolarki drzwiowej i okiennej, a przede wszystkim zachowanie podstawowych form przestrzennych jest korzystna. Dbałość o zachowanie ciągłości tożsamości kulturowej w tych obiektach zasługuje na uwagę. Zmiany restrukturyzacyjne w rolnictwie przyczyniły się do zmian w funkcjach gospodarczych. Reorientacja w kierunku rozwoju funkcji turystycznej i rekreacyjnej przyczyniła się również do prowadzenia zabiegów rewitalizacyjnych istniejących obiektów spełniających warunki adaptacji. Nieliczne jeszcze gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty, obiekty stadnin w tych miejscowościach stanowią pozytywne przykłady właściwej drogi modernizacji i jej związków z kulturą agrarną wpisanych w fizjonomię krajobrazu wiejskiego. Nowe obiekty zabudowy mieszkaniowej są mniej liczne i najczęściej mają charakter rezydencjonalny. Niestety, forma architektoniczna tych obiektów pomimo swojej atrakcyjności jest obca w strukturze wsi. Proces suburbanizacji w ciągu najbliższych lat z pewnością przyczyni się do mniej korzystnych zmian. Wieś podmiejska Wieś podmiejska charakteryzuje się istotnym wpływem suburbanizacji znajdującym wyraz w spontanicznym niekontrolowanym rozwoju budownictwa mieszkaniowego usankcjonowanego przyzwoleniem natury formalnoprawnej (Dobra, Dołuje, Morzyczyn, Wołczkowo, Załom). Niewiele pozostało z dorobku materialnego minionych wieków. Współczesność natomiast odciska kolejne piętna szybko przemijających wzorców funkcjonalnych i estetycznych. W niektórych wsiach zachowały się zabudowania gospodarskie oraz historyczne domy wiejskie – małe, jednokondygnacyjne z ceglanymi elewacjami i prostym detalem z użytkowym poddaszem przykrytym dwuspadowym dachem. Są to istotne zasoby lokalnej zabudowy tworzące znak tożsamości miejsca, wśród któ131 rych zachowane obiekty sakralne stanowią kulturową dominantę. Niektóre obiekty pełnią funkcje użyteczności publicznej. Rozwój procesu suburbanizacji przyczynił się do znacznych przemian. Powstające enklawy zabudowy jednorodzinnej zostają chaotycznie wpisane w strukturę wsi. Zabudowa jednorodzinna jest realizowana zgodnie z opracowanymi planami miejscowymi lub według ustaleń warunków zabudowy. O ile plany miejscowe precyzują charakter, formy zabudowy, parametry jej wysokości, kształtu dachów, to ustalenia warunków zabudowy pozwalają na większą inwencję inwestora. Ta ostatnia forma stosowanych procedur w niektórych miejscowościach jest przeważająca. Nowa architektura to interpretacja wielkiej różnorodności znajdującej odzwierciedlenie w stosowanych formach, detalach, fakturach, kolorystyce oraz stosowanych technologii i materiałów budowlanych. Stosowane w realizacjach projekty mają głównie charakter katalogowy, żadnych refleksji i odniesienia do potrzeb lokalnej architektury. Powstają często kuriozalne rozwiązania, które są wyrazem upodobań lub akceptowanych przez inwestora wzorców (od pseudoarchitektury dworków, domów z wieżami po domy z drewnianych bali). Można odnieść wrażenie, że poprzez stosowany detal inwestor za wszelką cenę pragnie wyróżnić swój dom. Niemniej zastrzeżeń budzi stosowana kolorystyka oraz konieczne ogrodzenia (prefabrykowane, kamienne, klinkierowe) podkreślające stopień odrębności i dystansu do otoczenia. Właściwą cechą współczesnej zabudowy jest utrzymanie skali – do dwóch i pół kondygnacji oraz podobny kąt przykrycia dachowego. Utrzymanie tej cechy pozwala na korzystne zachowanie spójności obrazu wsi. Wśród nowych inwestycji stosunkowo często pojawiają się zabudowania rezydencjalne charakteryzujące się znacznie większymi kubaturami i działkami. Stanowią formę posiadłości podmiejskich o zupełnie innej skali, zastosowanego standardu i intensywności. Budynki wielorodzinne to nie tylko zabudowa substandardowa stanowiąca pozostałość po państwowych gospodarstwach rolnych, ale także świadomie lokalizowana, zgodnie z ustaleniami planów obecnie. Są to najczęściej zespoły spełniające współczesne standardy domów w osiedlach podmiejskich z ogrodami i wizualnym kontaktem z krajobrazem wiejskim. Pojawiają się także obiekty zabudowy wielorodzinnej rażąco negatywnie kształtujące środowisko antropogeniczne wsi (dominująca na wzniesieniu tasiemcowa zabudowa wielorodzinna w jaskrawej pomarańczowej kolorystyce). Powstałe wielorodzinne osiedla w podmiejskich wsiach to typowe miejskie osiedla stanowiące zupełną odrębność. Pięciokondygnacyjna zabudowa w technologii prefabrykowanej ze spadzistymi dachami i o dużej różnorodności zastosowanej kolorystyki elewacji także detalu jest wpisana w nowe nieukształtowane historycznie środowisko znajdujące się w strefie obrzeżnej wsi. Najnowsze osiedla wykonane w nowoczesnych technologiach i zawierając większą różnorodność typów budynków wywołują wrażenie stylistycznej spójności. Są to najczęściej osiedla zamknięte stanowiące zarazem enklawy wyizolowanej społeczności. Budynki użyteczności publicznej, administracji lokalnej najczęściej stanowią obiekty powstałe w latach sześćdziesiątych, których ponurą estetykę poprawiono zabiegami rewaloryzacyjnymi. Wieś miejska Wieś miejska wiąże się z procesem linearnej suburbanizacji rozwijającej się dynamicznie (Bezrzecze, Mierzyn, Pilchowo). Główny dylemat rozwojowy związany jest z tym, czy walczyć o zachowanie samodzielności i cech wiejskiego charakteru, czy też przyzwolić na przekształcenie się w dzielnicę miasta. Cechą charakterystyczną współczesnej architektury wsi o charakterze miejskim jest jej wielka różnorodność. Intensywna zabudowa wielorodzinna Fot. 5.4-2 Charakter wsi podmiejskiej w Bezrzeczu. [LC] 132 podmiejskie transformacje w Bezrzeczu rozpoczęta w latach dziewięćdziesiątych stanowiła inicjację czytelnej urbanizacji na granicy miasta i wsi. Osiedle mieszkaniowe charakteryzujące się różnorodnością zostało usytuowane wzdłuż głównej drogi prowadzącej do centrum wsi. Pięciokondygnacyjna zabudowa pierzejowa z usługami w parterze stanowi typowe osiedle pozbawione czytelnych przestrzeni publicznych. Jego kontynuacja wzdłuż drogi przekształca się w zabudowę jednorodzinną tworzącą wnętrza ukształtowane uliczkami. Zwieńczenie czytelnej kompozycji wzdłuż głównej osi stanowi atrakcyjna wielorodzinna zabudowa niskiej intensywności zlokalizowana w miejscu historycznego folwarku. Różnorodność zabudowy jednorodzinnej charakteryzuje się ogólnie spójnością tradycyjnej konstrukcji z cegły ceramicznej, prostym wyrazem architektonicznym podkreślanym nieskomplikowanym detalem, spadzistymi dachami krytymi dachówką ceramiczną, w większości zadbanym otoczeniem. Istnieje wiele interesujących przykładów architektury łączącej wiejski klimat ze środowiskiem miejskim. Bezpośrednia dostępność komunikacyjna implikuje dalszy rozwój struktury zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej w formie enklaw odizolowanych niezdefiniowaną przestrzenią. Architektura tych zespołów oparta na typowych katalogowych projektach kształtuje zagęszczającą się strukturę podmiejskiej zabudowy. Mierzyn – wieś również rozwijająca się na granicy miasta. Zabudowa podmiejskich dzielnic miasta łączy się z osiedlami, które obecnie pod względem charakteru trudno zidentyfikować jako wiejskie. Rozbudowany układ komunikacji zmieniający fizjonomię centralnego miejsca wsi – nawsia, pełniący rolę osi rozwoju, nie charakteryzuje się cechami krystalizacji zwartego układu. Ze względu na brak czytelnej nadrzędnej koncepcji rozwoju przestrzenną dezintegrację podkreśla niespójna lokalizacja zabudowanych różną intensywnością enklaw zabudowy. Cechą charakterystyczną współczesnej architektury Mierzyna jest jej wielka różnorodność. Nawet w jednym zespole przestrzennym można zidentyfikować przykłady zarówno architektury mieszkaniowej wielorodzinnej, jak i jednorodzinnej, gęstej zabudowy i przestrzennych rezydencji, budynków parterowych i wielokondygnacyjnych. Nawet sąsiadujące ze sobą osiedla wielorodzinne, wznoszone przez różnych inwestorów, cieszą się diametralnie różną estetyką. Rozwój suburbanizacji odmiennie kształtuje się w przypadku Pilchowa. Wieś jest oddzielona praktycznie od zurbanizowanej struktury miasta terenami zieleni leśnej (nie licząc zabudowy, którą włączono ze względu na powiązania infrastrukturalne z miastem). Istniejące zabudowania gospodarskie i zabudowa jednorodzinna tworzą zasoby lokalnej architektury, łączonej ze współczesnymi rozwiązaniami nowej zabudowy, w której dominują domy parterowe realizowane w tradycyjnych formach konstrukcji i formy nawiązujące do lokalnego wizerunku miejscowości. Rozwój przestrzenny daje się określić łagodną formą suburbanizacji. Zabudowa mieszkaniowa powinna stanowić spójną jedność w formie i kolorze. Większość domów w procesie suburbanizacji to obiekty katalogowe. Inwestorzy oszczędzają na projektach, wychodząc z założenia, że ich potrzeby nie są na tyle oryginalne, aby zatrudnić architekta. Jednocześnie bardzo często wybierają projekty diametralnie różne od wszystkich w okolicy. Tymczasem podobieństwo budynków – zastosowanych form, materiału, koloru – tworzy harmonię estetyczną oraz składa się na lokalny styl. Wyróżniać powinny się miejsca ważne, miejsca, które są często i powszechnie odwiedzane. Forma nowych zabudowań, urbanistyka nowych zespołów stanowi świadectwo zarówno poczucia estetyki napływowych inwestorów, ale ich postrzegania, zrozumienia i szacunku dla zastanej tradycji materialnej. Fot. 5.4-3 Charakter wsi miejskiej w Mierzynie. [LC] 133 134 kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania… 6. kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego wsi podmiejskich Ładem przestrzennym nazywamy takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. Pojęcie jakości zagospodarowania przestrzennego jest bliskoznaczne z pojęciem ładu przestrzennego. Pozwala na mierzenie i porównywanie sposobów ukształtowania przestrzeni. Tym samym umożliwia stawianie konkretnych celów w działaniach na rzecz wprowadzania i zapewniania trwałości ładu przestrzennego. Samorządy gminne wkoło dużych miast, w odróżnieniu od innych terenów wiejskich, mają za zadanie odpowiednio kształtować istniejący ruch inwestycyjny na rzecz podwyższania jakości zagospodarowania przestrzennego. Szybki wzrost ilościowy, tak przestrzenny jak i demograficzny, wymaga kontroli, a w niektórych przypadkach – zdecydowanych ograniczeń. 6.1. Czynniki sprawcze Rozwój przestrzenny zachodzi w wyniku interakcji stron aktywnych i koordynatorów. Stronami aktywnymi są przede wszystkim przedstawiciele sektora prywatnego, tacy jak mieszkańcy i przedsiębiorstwa, ale także inwestorzy publiczni prowadzący działalność inwestycyjną. Rozdział 1 Art. 2 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. DzU z 2003 r. Nr 80 z późniejszymi zmianami. Od nich zależy ostateczny kształt przestrzeni i dynamika jej rozwoju. Indywidualne inwestycje mają niewielką, w porównaniu do terytorium miejscowości czy gminy, skalę. Jednocześnie wpływ pojedynczych inwestycji, zwłaszcza w masie, jest ogromny i wykracza poza obręb posesji. Rozwój w strefie podmiejskiej jest właśnie takim masowym zjawiskiem. Koordynatorem zagospodarowania przestrzennego są samorządy. To one mają instrumenty, możliwości i obowiązek szerokiego spojrzenia na rozwój przestrzenny oraz zabezpieczenie interesu publicznego w szerokim horyzoncie czasowym. Samorządy w Polsce, na szczeblu wojewódzkim i gminnym, zobowiązane są ustawowo do zapewnienia ładu przestrzennego oraz, na wszystkich szczeblach, do monitorowania i analiz zagospodarowania przestrzennego. Trudności w definicji ładu przestrzennego, która nie pojawia się w ustawach samorządowych, a w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ma bardzo ogólne, cytowane powyżej brzmienie, powodują dezorientację organów wykonawczych. W praktyce sprawy ładu przestrzennego zawężane są do Rozdział 2 Art. 11, Ustawy o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998 r., DzU 1998 Nr 91 poz. 576, Rozdział 2 Art. 7 Ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r., DzU 1990 Nr 16 poz. 95, Rozdział 1 Art. 3 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. DzU z 2003 r. Nr 80 z późniejszymi zmianami. Rozdział 1 Art. 3 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. DzU z 2003 r. Nr 80 z późniejszymi zmianami. 135 Wyk. 6.1‑1 Siły i działania w procesach zagospodarowania przestrzennego. [AZ] prawnie umocowanych obowiązków z zakresu planowania rozwoju i planowania przestrzennego. Prezentowane wyniki badań dowodzą, iż stosowane instrumenty nie są wystarczające w kreowaniu wysokiej jakości przestrzeni w Polsce. Wsie podmiejskie absorbują liczbę pojedynczych inwestycji przewyższającą dotychczasowe terytorium i zwielokrotniającą liczbę ludności. Uwarunkowania prawne związane z zarządzaniem gruntami rolnymi pozwalały i nadal pozwalają na dużą dowolność zarówno w zakresie wtórnych podziałów geodezyjnych, jak i zagospodarowania (działki siedliskowe). Taki system sprawdzał się w przypadku naturalnego rytmu życia na wsi, związanego z działalnością rolniczą. Niewielkie ograniczenia związane z inwestowaniem są atutem obszarów wiejskich ogarniętych recesją, strukturalnym bezrobociem. W przypadku wsi podmiejskich taka wolność jest zagrożeniem dla rozwoju zrównoważonego, jakości życia mieszkańców obecnych i napływowych. Mowa tutaj nie tylko o zachowaniu zasobów dla przyszłych pokoleń, ale o utrzymaniu istniejących wartości dla obecnie gospodarującego pokolenia. Dobre zagospodarowanie przestrzenne jest kluczowym, obok zachowań konsumpcyjnych ludności, warunkiem wysokiej jakości życia. Skutki działań inwestycyjnych w przestrzeni trwają na tyle długo, że trzeba je starannie 136 planować i projektować – od planowania rozwoju po architekturę obiektów. Jedyną instytucją władną oddziaływać na te procesy w Polsce są samorządy gminne. Mają one do dyspozycji trzy grupy instrumentów wpływu na jakość przestrzeni i życia w urbanizowanych wsiach podmiejskich: − działania inspirujące tworzące dobre nastawienie i zrozumienie społeczne oraz warunki do działania sektora prywatnego; − działania kontrolno-koordynujące tworzące ramy prawne do działań sektora publicznego i prywatnego; − działania bezpośrednie: inwestycje i rozwiązania organizacyjne, zapewniające składniki przestrzenne jakości życia. Każdy samorząd może wybrać narzędzie odpowiednie do swojej skali i możliwości. Korzyści z wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego są zawsze długofalowe. Częste zmiany w ustawodawstwie związanym z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym ograniczają jego skuteczność. Dodatkowo mają negatywny wpływ na morale samorządowców, którzy w obliczu wysokich wymagań wolą raczej lobbować o ich rozluźnienie niż podporządkować się im. Wielokrotnie można w Polsce zaobserwować jak państwo przychyla się do opinii opornych, przekładając kolejne terminy lub podejmując prace nad zmianami niedawno uchwalonego pra- kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania… wa. Tymczasem obowiązki ustawowe są konieczne, ale niewystarczające do skutecznego kształtowania wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. Kluczem do sukcesu jest równoległe podejmowanie działań kształtujących codzienne zachowania i postawy. 6.2 Działania inspirujące O rzeczywistym rozwoju przestrzennym decydują przede wszystkim pojedynczy inwestorzy. Nawet najdoskonalsze plany bez realizacji pozostają tylko rysunkiem i słowem. A podstawową siłą napędową inwestycji jest sektor prywatny. Ze swej natury osoby prawne i prywatne widzą przede wszystkim własny interes i cenią sobie możliwość realizacji własnych zamierzeń. Zawsze na pierwszym planie stoją indywidualne korzyści i zysk. Wynika to nie tylko z ogólnej komercjalizacji życia, ale przede wszystkim z nieświadomości długofalowych rezultatów własnych działań. Wydaje się, że małe odstępstwo od reguł albo brak odzewu na przyjazne środowisku inicjatywy nie czyni szkody. Tymczasem takie niepozorne działania, pomnożone przez liczbę pojedynczych naśladowców, stanowią rzeczywiste zagrożenie dla jakości życia wszystkich. Ponadto, często jest tak, że sprawca negatywnych skutków nie odczuwa ich. I deweloperzy, i rolnicy zajmujący się obrotem gruntami korzystają z koniunktury w danym momencie – wszystkie problemy i korzyści powstałe w trakcie i po zakończeniu budowy są udziałem nabywców. Rzadko który z nich ma wiedzę na temat planowanych i możliwych zmian przestrzennych w przyszłości, a związanych z daną nieruchomością. Ograniczony zakres podaży na rynku nieruchomości w połączeniu z nieświadomością inwestorów i wolnością podziałów gruntów rolnych tworzą wyjątkowo niekorzystną kombinację dla długofalowego myślenia i działania o rozwoju przestrzennym na terenach wsi podmiejskich. Sektor prywatny jest bardzo ważnym dostawcą składników wysokiej jakości życia, np. sklepów, rzemiosła i usług, miejsc pracy. Obowiązki gmin w zakresie elementów struktury funkcjonalnej to obiekty użyteczności publicznej i infrastruktura. Tymczasem bogactwo usług o charakterze komercyjnym, w tym dublujące funkcje publiczne, jest istotnym składnikiem jakości zagospodarowania przestrzennego. Władze nie mają bezpośredniego wpływu na działania przedsiębiorców, jednak mogą tworzyć przyjazne inwestycjom środowisko. Samorząd może i powinien pośrednio oddziaływać na zachowania i postawy lokalnej społeczności, firm i instytucji. Działania inspirujące innych do działania, akcje informacyjne uważane są za mniej skuteczne, przede wszystkim ze względu na dobrowolność oraz długi czas obserwacji pozytywnych efektów. Tymczasem zakazy Np. wielokrotne przekładanie terminów unieważnienia planów przygotowanych przed rokiem 1995, otwieranie furtek dla inwestycji na terenach bez aktualnych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, podjęcie prac nad nową ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w dwa lata po wprowadzeniu poprzedniej (2003). Np. prywatne przedszkole, szkoła, gabinety lekarskie, kluby sportowe. i regulacje prawne w środowisku negatywnego nastawienia do przepisów i przekonania o ich nietrwałości, nie są skuteczne. Planowanie rozwoju stało się popularne w momencie, gdy okazało się, iż jest niezbędne do pozyskania wsparcia finansowego ze środków Unii Europejskiej. Wszystkie strategie w gminach i miastach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin powstały w wieku XXI, z miastem Szczecin włącznie. Dokumenty traktowane jako klucz do pieniędzy przygotowywane są zgodnie z zaleceniami. Nie jest to wystarczające do dobrej komunikacji ani z mieszkańcami, ani nawet między decydującymi o przyszłości gminy radnymi. Branżowe schematy lokalizacji proponowanych inwestycji, obszarów wsparcia czy ochrony, są elementem nie tylko informacji, ale też wsparciem oceny realności zamierzeń. Dodatkowo dokumenty z zakresu planowania przestrzennego (jedyne posiadające załączniki graficzne) postrzegane są głównie jako zło konieczne. Tymczasem problem rodzi się w zrozumieniu istoty planowania przestrzennego. Przestrzeń zaplanowana daje gwarancje prawne uzyskania i utrzymania określonej jakości zagospodarowania przestrzennego. Plany miejscowe powinny stanowić dokument informacyjny o warunkach zabudowy i gwarancję trwałości tego stanu dla inwestora. Podobnie powinno być w przypadku wszystkich planów dotyczących rozwoju. Informacja na ten temat powinna być nie tylko szeroko dostępna, ale i podana w sposób komunikatywny dla odbiorców. Przekaz graficzny wydaje się być najbardziej uniwersalny. Instrumenty takie jak: − szeroka i łatwo dostępna informacja, − szkolenia, − programy edukacyjne w gminnych szkołach. Działania inspirujące są wykorzystywane do osiągania celów we wszystkich czterech obszarach jakościowych: uprawnienia i spójność planowania, racjonalne wykorzystanie zasobów, tożsamość lokalna i wizerunek oraz funkcjonalność i dostępność. Żyjemy w dobie społeczeństwa informacyjnego, stąd Internet powinien być podstawowym narzędziem komunikacji. Wszystkie gminy mają już swoje strony, co najmniej w zakresie narzuconym standardami Biuletynu Informacji Publicznej. Ustawowe minimum spełnia oczekiwania administracji rządowej, ale nie mieszkańców i firm. Potrzebne są strony dedykowane poszczególnym grupom społecznym – zawierające interesujące je ogłoszenia i informacje. Dla odbiorcy wewnętrznego ważne jest również wyodrębnienie i indywidualne potraktowanie poszczególnych miejscowości. Dla odbiorców zewnętrznych, którzy są potencjalnie zainteresowani inwestycjami lub którzy są Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Zintegrowany program operacyjny rozwoju regionalnego 2004–2006, Warszawa 2004; Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Podręcznik procedur wdrażania ZPORR, Warszawa 2004; www.zporr.gov.pl. www.bip.gov.pl 137 istotni dla kreowania wizerunku gminy i miejscowości, należy zapewnić informacje bardziej ogólne i o charakterze opisowym. Ciekawe, że w dobie komunikacji szybkiej, lapidarnej i opartej na piktogramach, w przypadku planowania rozwoju i planowania przestrzennego gminy posługują się przede wszystkim słowem. W badanych gminach jedynie jedna posiadała (bardzo skromny i nieefektowny graficznie) załącznik mapowy do strategii rozwoju. Tymczasem komunikatywne schematy graficzne mogą być doskonałym sposobem na przekazanie informacji tak dla mieszkańców i radnych, jak i potencjalnych inwestorów. 6.2.1. Uprawnienia i spójność planowania Jednym z celów wysokiej jakości planowania rozwoju jest trafne określenie potrzeb i oczekiwań związanych z jakością życia i zagospodarowaniem przestrzennym miejscowości. Kluczowymi zagadnieniami są tutaj: − dotarcie do możliwie szerokiej reprezentacji mieszkańców wymaga dostosowania sposobu komunikacji do stylu życia, − obserwacja i definiowanie potrzeb mieszkańców, − aktywne kreowanie wizerunku gminy gwarantującej trwałość i stały wzrost jakości życia. Tradycyjne sposoby kontaktu mieszkańców z władzami poprzez informacje na tablicach ogłoszeń w często odwiedzanych punktach wsi oraz przekazy ustne są obecnie nieskuteczne w przypadku wsi podmiejskich. Nowi mieszkańcy, liczbą przewyższający rdzennych, mają inne ścieżki (jeżeli w ogóle spacerują poza własną posesją), inne kanały komunikacji do nich docierają. Niewątpliwie, zwłaszcza w pierwszym okresie po przeprowadzce, są biernymi obywatelami gminy. Nie zwalnia to samorządów od obowiązku informowania i konsultowania planów rozwoju z nimi. Znalezienie odpowiednich kanałów komunikacji ułatwia również informowanie i narzucanie lokalnych zasad. Internet jest obecnie medium dającym najszersze możliwości dwustronnej komunikacji. Otwarcie forum dyskusyjnego, monitowanie prywatnych forów dotyczących gminy i miejscowości są źródłem informacji dla samorządów na temat nastrojów oraz najbardziej palących problemów. Oczywiście nadal skuteczne są klasyczne formy upowszechniania informacji jak np. ogłoszenia i lokalne gazetki. Jednak jest to informacja jednostronna, bez możliwości reakcji, komentarza, wniosku, co umożliwia Internet. Druk gazetki jest kosztowny. A słabym punktem jest bardzo ograniczony charakter przekazywanych materiałów. Mimo że nadal spotyka się na stronach gminnych Biuletynów Informacji Publicznej notki: Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy (…) znajduje się w pokoju nr 7 Urzędu Gminy, to jedynie Internet daje możliwość zasięgnięcia pełnej informacji źródłowej oraz reakcji na nią. Najskuteczniejsze – z punktu widzenia natychmiastowej reakcji w kontaktach z mieszkańcami – są spotkania http://bip.dobraszczecinska.pl/strony/menu/31.dhtml 138 bezpośrednie. Aby były efektywne, muszą odbywać się regularnie (niekoniecznie często, ale co najmniej dwa razy w roku), na terenie danych miejscowości, w powszechnie znanym i dostępnym miejscu, o powszechnie znanym czasie. Regularność pozwoli na stopniowe wygaszanie emocji i ograniczenie jałowych dyskursów, które zawsze pojawiają się na styku władzy z mieszkańcami i przedstawicielami lokalnych firm podczas dyskusji na temat kierunków rozwoju i inwestycji publicznych. Podobnie jest z ankietami. Badania ankietowe prowadzone regularnie są dobrym źródłem wiedzy na temat subiektywnych pragnień i odczuć mieszkańców. W obu przypadkach przedstawiciele samorządu muszą podkreślać, iż zebrane informacje nie są formą zbiorowego podejmowania decyzji na temat rozwoju. Są jedynie źródłem opinii dla jedynych uprawnionych do podejmowania decyzji na temat rozwoju gminy i dysponowania środkami publicznymi, czyli wybranych w demokratycznych wyborach radnych. Pozwala to uniknąć choć części nieporozumień. Cennym źródłem informacji na temat oczekiwań społecznych są dzieci. Szkoły gminne powinny budować związki mieszkańców z miejscem zamieszkania, między innymi zachęcając dzieci do zastanowienia się nad własną wsią. Coroczne ankiety na temat wizerunku miejscowości (najważniejsze miejsce we wsi, miejsca które lubię, jakie miejsca są niebezpieczne) oraz na temat rozwoju (co się zmieniło od minionego roku, jak wyobrażam sobie moją wieś w przyszłości) mogą być źródłem nieocenionej wiedzy dla urzędu przy jednoczesnym rozbudzeniu patriotyzmu lokalnego i zaangażowania obywatelskiego. Ankiety mogą być częścią normalnych zajęć dydaktycznych, w tym jako ćwiczenie zbierania danych (przeprowadzenie ankiety wśród mieszkańców) oraz ich analiz (wykresy prezentujące wyniki, wyciąganie wniosków). Skuteczność działań wykorzystujących szkoły gminne jako instrument kształtowania lokalnej tożsamości i promowania zachowań sprzyjających jakości zagospodarowania przestrzennego jest ograniczona poziomem skolaryzacji. Gminy podmiejskie skwapliwie korzystają z bliskości infrastruktury społecznej dużego miasta, i nie doceniają wartości dodanej wynikającej z prowadzenia własnych instytucji edukacyjnych i oświatowych. Szkoła jest rozwojowym elementem budowania związków z miejscem. W interesie gmin wiejskich jest perspektywiczna i ofensywna polityka oświatowa. Poza interaktywnym kontaktem z mieszkańcami oraz firmami i instytucjami lokalnymi ważne jest dostarczanie informacji na temat planowanego rozwoju i budowanie wizerunku gminy stabilnej, gwarantującej ciągłość rozwoju i wysoką jakość życia na tak zwanych rynkach zewnętrznych, czyli wśród potencjalnych inwestorów. Takim forum są media regionalne i lokalne w dużym mieście, pod którego wpływem znajdują się wsie. Publikacje dotyczące planów rozwoju, zasad gospodarowania (najlepiej na przykładach praktycznych), stylu i jakości życia, walorów naturalnych i kulturowych w mediach o za- kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania… sięgu regionalnym są nie tylko sposobem na budowanie wizerunku, ale i na pozyskanie partnerów do współpracy międzygminnej i wymiany doświadczeń. 6.2.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów Rozwój zrównoważony, racjonalne wykorzystanie lokalnych zasobów wymagają aktywnego udziału wszystkich jednostek ulokowanych na terenie wsi oraz gminy. Działania pośrednie samorządów powinny mieć na celu: − uświadomienie mieszkańcom i przedsiębiorcom bezpośredniego związku między ich działaniem a lokalną jakością życia; − przekazanie wiedzy i umiejętności umożliwiających proekologiczne zachowania; − promocję przyjaznego środowisku stylu życia. Główne wyzwania stojące przed władzami lokalnymi w tym kontekście to pozytywny wizerunek przyjaznego środowisku stylu życia w oczach mieszkańców i przedsiębiorców (równoważny: zdrowie, radość, nowoczesność) oraz powszechność przyjaznego środowisku stylu życia jako wyróżnika gminy i miejscowości. Wrażliwość na walory środowiska naturalnego i zasady działania na rzecz rozwoju zrównoważonego mogą stanowić istotny element wiążący wspólnotę lokalną. Publikacje drukowane, zwłaszcza o szerszym odbiorze, w skali regionalnej, na temat praktyk sprzyjających środowisku naturalnemu są ważnym elementem budowania takiego wizerunku. Internet daje tutaj praktyczne możliwości dostarczenia nie tylko informacji ogólnych, ale i szczegółowych na temat: − walorów środowiska naturalnego i zabudowanego, w tym infrastruktury umożliwiającej korzystanie z nich (np. punkty widokowe, szlaki piesze i rowerowe) dla poszczególnych miejscowości i w szerszym kontekście: gminy, regionu (w porozumieniu z innymi jednostkami samorządowymi); − lokalizacji, zasad zagospodarowania oraz zachowania się związanych z terenami i obiektami chronionymi dla poszczególnych miejscowości i w szerszym kontekście: gminy, regionu (w porozumieniu z innymi jednostkami samorządowymi); − zasad przyjaznego środowisku stylu życia, np. sposoby ograniczenia i zagospodarowania odpadów domowych, technologie budowlane, sposobów zagospodarowania posesji; − infrastruktury niezbędnej dla przyjaznego środowisku stylu życia, np. rozkłady jazdy komunikacji publicznej, lokalizacje przystanków i parkingów rowerowych, adresy punktów zbiórki materiałów wtórnych, możliwości rekreacji w poszczególnych miejscowościach. Dodatkowo, w porozumieniu między gminami regionu oraz z przedstawicielami sektora prywatnego, można umieścić stronę na temat przyjaznych środowisku rozwiązań technologicznych i materiałowych wraz z linkami do lokalnych dostawców produktów i usług skierowanych do projektantów, wykonawców i inwestorów. Informacje wymienione powyżej powinny posłużyć jako materiał edukacyjny w szkołach gminnych. Dzięki temu nowe pokolenie będzie bardziej świadome, co więcej – jest szansa, że zmienią zachowania rodzin. Dodatkowo znajomość walorów własnej miejscowości jest źródłem dumy i przyczynia się zawsze do ograniczenia wandalizmu. 6.2.3. Tożsamość lokalna i wizerunek Punktem wyjścia do kształtowania wizerunku i tożsamości lokalnej powinno być określenie promowanych cech w warstwie kultury materialnej i niematerialnej. Kolejnym krokiem jest powszechna znajomość tych cech i zasad działania przez lokalne środowisko. Kluczem do sukcesu zaś – pozytywne nastawienie i podporządkowanie się mieszkańców i lokalnych przedsiębiorców. Określenie cech lokalnych związane jest zarówno z estetyką, jak i priorytetami rozwojowymi. Poszczególne miejscowości w gminie powinny funkcjonować jako zespół jednostek o rozpoznawalnym charakterze tak funkcjonalnym, jak formalnym. Wzorcem może być praktyka brytyjska, gdzie przygotowywane są Zasady projektowania wsi, przygotowywane dla podstawowych jednostek samorządowych10, co najbliżej odpowiada polskim sołectwom. Dokumenty są przygotowywane wspólnie przez władze, zaproszonych ekspertów i mieszkańców. Pozycja eksperta jest równoważna z doradcą i pomocą techniczną. Zasady publikowane są w Internecie oraz w formie drukowanej. Prostym językiem oraz poprzez prezentacje graficzne konkretnych przykładów praktycznych przekazują informacje na temat istniejących zasobów oraz dają wskazówki dla inwestorów: nowych i już osiadłych, a planujących modernizację. Strategie rozwoju oraz studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego zawierają wskazówki dotyczące zróżnicowania roli i hierarchii ważności w sieci osadniczej gminy. Jednak, z powodu ogólnego charakteru i zadań związanych przede wszystkim z dalszym planowaniem finansów publicznych, nie są dokumentami komunikatywnymi. Ponadto najczęściej są traktowane jako specjalistyczne, a przez to niedostępne poza urzędem lub publikacją na stronach internetowych. Tymczasem ograniczenie chaosu przestrzennego, zapewnienie wysokiej jakości zagospodarowania wymaga: − określenia cech lokalnego wizerunku, cech wyróżniających gminę i poszczególne miejscowości, takich jak: funkcje, kompozycja przestrzenna, formy architektoniczne, chronione i cenne elementy przyrodnicze i kulturowe; − określenia zasad kształtowania przestrzeni w poszczególnych miejscowościach będących popularyzatorskim zestawieniem uwarunkowań prawnych wynikających z prawa miejscowego oraz promowanego wizerunku; − przygotowania wskazówek dla inwestorów przygotowujących się do podziałów geodezyjnych działek, do modernizacji swoich posesji, do zakupu lub budowy nowych nieruchomości; Village Design Statement; http://www.countryside.gov.uk/LAR/Landscape/CC/landscape/village/introduction.asp. 10 parish 139 − przygotowywania i upowszechnienia komunikatywnych, atrakcyjnych i przejrzystych w formie graficznej i słownej materiałów na temat składników lokalnego wizerunku do użytku edukacyjnego i promocji gospodarczej. Elementem wspomagającym są zajęcia szkolne na temat: rozpoznawania charakterystycznych elementów architektury i urbanistyki we własnej wsi, znajomość nazw ulic i charakterystycznych miejsc, poszukiwanie śladów historycznych (w tym z drugiej połowy XX wieku), spisywanie lokalnych legend, podań i historii rodzinnych. Prowadzona dokumentacja stanowi nie tylko ćwiczenie dla uczniów, ale i źródło wiedzy dla następnych pokoleń oraz samorządu. W przypadku wsi podmiejskich dynamika przyrostu ludności jest bardzo duża. Najczęściej też miejscowości takie nie mogą się pochwalić znaczącym dorobkiem materialnym. Z jednej strony można powiedzieć, że nie ma zbyt wielu elementów, do których można nawiązać. Z drugiej zaś – daje to szansę na ukształtowanie współczesnego wizerunku, odnoszącego się w większym stopniu do przyszłości. Oderwanie od korzeni historycznych na terenach Pomorza Zachodniego jest faktem, choćby z powodu radykalnej wymiany społecznej i dużych zniszczeń po II wojnie światowej. Analizy dokumentacji planistycznej w badanych gminach pokazują, że okres powojenny nie jest uznawany za źródło dumy czy dorobku kulturowego. Części strategii, studiów uwarunkowań czy lokalnych planów rozwoju poświęcone historii kończą się na roku 1945. Współczesność zaczyna się w czasie rzeczywistym powstawania dokumentacji. W takich okolicznościach trzeba powiedzieć jasno – wsie podmiejskie obecnie tworzą historyczne dziedzictwo materialne dla przyszłych pokoleń. To wielka odpowiedzialność zarówno dla władz, jak i inwestorów. Z rozmów przeprowadzonych w lokalnych urzędach i instytucjach oraz z badań ankietowych wyłania się obraz społeczności świadomej potrzeb funkcjonalnych, obojętnej wobec formy przestrzennej zaspokojenia tych potrzeb. Konieczne jest zwrócenie uwagi na sprawy estetyczne i dostarczenie w sposób sugestywny pełnej informacji na temat lokalnych zasad budowania. Ponadto potrzebne są materiały ogólne z dziedziny jakości zagospodarowania przestrzennego skierowane do mieszkańców oraz osób zainteresowanych zakupem nieruchomości. Takie informatory, publikowane na szczeblu ogólnokrajowym, powinny przyczynić się do ograniczenia popytu na źle zaprojektowane nieruchomości w niefunkcjonalnie zaplanowanych miejscach. Dzięki nim możliwe jest również pośrednie zachęcenie deweloperów do polepszenia jakości oferowanych produktów. 6.2.4. Funkcjonalność i dostępność Bogactwo funkcjonalne obszarów podmiejskich jest zależne w dużej mierze od aktywności sektora prywatnego. Wiele gmin wykorzystuje sąsiedztwo dużego miasta oraz głównych szlaków komunikacyjnych do budowania 140 siły gospodarczej. Niewątpliwie położenie może być ogromnym atutem dla rozwoju stref produkcyjnych oraz handlu wielkopowierzchniowego. Są to jednak elementy niewystarczające do osiągnięcia wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego, zwłaszcza przy dużej skali inwestycji mieszkaniowych. Podstawowymi narzędziami w oddziaływaniu na przedsiębiorców są: planowanie przestrzenne, informacja publiczna, promocja gospodarcza, inwestycje w obiekty o charakterze publicznym, kształtowanie systemu transportowego. Do działań stymulujących rozwój placówek usługowych na terenie miejscowości należą: − wspieranie powstawania nowych placówek: ○ wspieranie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości; ○ tworzenie w planach stref wielofunkcyjnych umożliwiających budowę obiektów usługowych na terenach mieszkaniowych, adaptacje części budynków na cele działalności gospodarczej itp.; − zapewnienie dopływu klientów dla lokalnych usług: ○ tworzenie stref pieszych, ○ tworzenie atrakcyjnych przestrzeni publicznych zachęcających mieszkańców do spacerów i korzystania z lokalnych usług. Dzięki planowaniu przestrzennemu samorządy gwarantują trwałość warunków zewnętrznych inwestycji. Dotyczy to zarówno możliwości zabudowy konkretnej działki, jak i dostępności do rynków zbytu na towary i usługi. Mowa tutaj zarówno o dostępności komunikacyjnej, jak i o promowaniu określonych wskaźników gęstości zaludnienia. Ważne są zarówno potencjał rynkowy, jak i potencjał rynku pracy. Tereny zamieszkane przez osoby o dochodach wyższych niż średnia krajowa mogą być dobrym generatorem popytu na towary i usługi, ale także źródłem siły roboczej dla projektów wymagających wyższych kwalifikacji. Informacja publiczna skierowana do przedsiębiorców, potencjalnych inwestorów z branż pozamieszkaniowych, to przede wszystkim szczegółowe dane o miejscowości: − komunikatywna i obrazowa prezentacja wizerunku i priorytetów rozwojowych; − informacja na temat promocji wybranych form działalności przez władze lokalne, linki do właściwych instytucji i dokumentów; − opis zasobów ekonomicznych w danej wsi, takich jak: dostępne grunty budowlane, średnie ceny nieruchomości, wysokość podatków lokalnych, liczba ludności, liczba gospodarstw domowych, wyposażenie w usługi, profil wykształcenia mieszkańców, przybliżony stopień zamożności i zmotoryzowania, transport publiczny, lista aktywnych firm itp.; − prezentacja uwarunkowań zewnętrznych: komunikacja, prezentacja dostępnego rynku pracy i edukacji itp. Ważnymi grupami docelowymi są mieszkańcy – zarówno obecni, jak i potencjalni. Stanowią oni znaczący potencjał rynkowy i również należy zapewnić im odpowiednio przygotowaną co do zakresu i formy informację. Obecni mieszkańcy powinni być informowani o: kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania… − sprawach bieżących dotyczących w pierwszej kolejności własnej wsi, następnie całej gminy oraz regionu; − walorach gminy i poszczególnych miejscowości: charakterystyczne cechy budujące związki i dumę z miejsca zamieszkania; − zasadach funkcjonowania gminy i trybie postępowania w przypadku pomysłów czy zażaleń; − linkach do istniejących stron i forów internetowych na temat miejscowości; − rozkłady jazdy transportu publicznego z mapkami; − planach rozwoju w formie popularyzatorskiej. Mieszkańcy przyszli (potencjalni nabywcy gruntów lub domów i mieszkań na terenie gminy) powinni: − jakości życia w gminie i w poszczególnych miejscowościach, w tym: opis dostępnych usług publicznych i komercyjnych; − charakterystycznych cech lokalnej kultury, w tym: zasad kształtowania zabudowy; − rozkład jazdy i lokalizacji przystanków transportu publicznego; − linkach do innych instytucji publicznych na terenie miejscowości (np. szkoły); − linkach do firm budujących na terenie gminy; − planach rozwoju w formie popularyzatorskiej. Samorząd, pełniąc rolę inwestora i planisty, jest odpowiedzialny za kształtowanie lokalnego systemu transportowego, a tym samym jest w stanie promować przyjazne jakości zagospodarowania przestrzennego zachowania oraz lokalizację inwestycji prywatnych. Obiekty użyteczności publicznej stanowią dobry katalizator rozwoju drobnego handlu i usług jako miejsca uczęszczane. Podobnie jest w przypadku przystanków i stacji. Samorząd, promując komunikację publiczną, poruszanie się pieszo czy rowerem po terenie miejscowości, promuje nie tylko ekologiczny transport i wspiera ochronę środowiska. Tym sposobem przyczynia się do wzrostu opłacalności małych usług lokalnych. Człowiek bez samochodu łatwiej poddaje się impulsowi wstąpienia po drodze do sklepu czy zakładu usługowego, chętniej też robi drobne sprawunki koło domu. Ciągłość i bezpieczeństwo poruszania się po wsi oraz między miejscowościami może przyczynić się do ograniczenia użytkowania samochodu na trasach wewnętrznych. 6.3. Koordynacja rozwoju i planowanie przestrzenne Tradycyjne rozumienie koordynacji rozwoju i planowania przestrzennego przez samorządy ogranicza się do obowiązków ustawowych. Wszelkie furtki umożliwiające uwolnienie się od kosztów przygotowywania dokumentacji są skwapliwie wykorzystywane. Niskie pokrycie terenów podmiejskich gmin wiejskich planami miejscowymi to podstawowa przyczyna spontanicznej formy suburbanizacji. Chaos przestrzenny wynika głównie z niskiego stopnia kontroli i koordynacji rozwoju ze strony władz lokalnych. Analizy dokumentów planistycznych przeprowadzone w ramach pracy badawczej wykazują, iż głównymi bolączkami procesów koordynacji i planowania rozwoju, a tym samym nieskuteczności samorządu przy zapewnianiu wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego, są: − proceduralne traktowanie opracowań planistycznych i wynikająca z tego ich nikła wartość merytoryczna; − system prawny umożliwiający zagospodarowanie przestrzenne bez planów (które uwzględniają interes publiczny), a także wbrew studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (wbrew interesowi publicznemu określonemu tym dokumentem); − brak planów miejscowych; − niespójność merytoryczna założeń dokumentów z zakresu planowania rozwoju i przestrzennego; − niespójność oznaczeń, nomenklatury planów miejscowych przygotowywanych przez zleceniobiorców zewnętrznych; − niszowy charakter wiedzy na temat założeń planów rozwoju, kierunków i planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego wynikająca z hermetycznej formy i niskiej dostępności dokumentów. Skuteczna koordynacja i kontrola w dziedzinie jakości zagospodarowania przestrzennego wymagają od samorządu takich działań, jak: − skuteczne i konsekwentnie realizowane planowanie rozwoju; − komunikatywne informacje na temat rozwoju miejscowości i gminy skierowana do społeczności lokalnej; − komunikatywne informacje na temat rozwoju miejscowości i gminy skierowane do inwestorów; − przygotowywanie planów miejscowych dla całych miejscowości, ze szczególnym uwzględnieniem terenów wsi znajdujących się pod silną presją inwestycyjną oraz tych wskazanych jako priorytetowe w strategii rozwoju; − regularne konsultacje i debaty; − monitoring realizacji planów. Warunkiem wstępnym jest pozytywne nastawienie i przekonanie samorządów co do skuteczności i pozytywnych efektów kontroli zagospodarowania. Działania izb zawodowych powinny zmierzać w kierunku zmiany postrzegania planowania jako listy wymagań i ograniczeń, a jako gwarancji na osiągnięcie i trwałość odpowiedniej jakości przestrzeni. 6.3.1. Uprawnienia i spójność planowania W obszarze planowania rozwoju samorządy powinny dążyć do zapewnienia: − rzeczywistej przejrzystości i uczestnictwa społecznego w procesie planowania (rozwoju i zagospodarowania przestrzennego); − powszechnej dostępności i znajomości podstawowych założeń planów rozwoju i zasad kształtowania rozwoju przestrzennego; − kontroli spójności i realizacji planów rozwoju oraz jakości zagospodarowania przestrzennego; 141 Rys. 6.3‑1 Model zapisu planistycznego poprawiającego skuteczność koordynacji i kontroli rozwoju przestrzennego przez samorządy. [AZ] − monitorowania zgodności planów rozwoju oraz zagospodarowania przestrzennego z zasadami rozwoju zrównoważonego oraz oczekiwaniami mieszkańców. Konieczne jest przejęcie przez samorząd roli aktywnej, przywódczej w rozwoju przestrzennym. Wśród badanych gmin zaobserwowano w tym zakresie różne postawy – od silnej roli wiodącej11, poprzez traktowanie planowania jako narzędzia w służbie szerszych programów rozwojowych i politycznych12, po marginalizację planowania w zarządzaniu gminą13. Zmiana postawy z biernej na aktywną może być obecnie oparta o wymianę doświadczeń, konkretną wiedzę i obserwacje skutków polityki prowadzonej od roku 1995 przez samorządy. Uczestnictwo społeczne w procesach planowania jest utrudnione na terenach wsi podmiejskiej ze względu na początkową bardzo niską aktywność i zainteresowanie napływowych mieszkańców sprawami lokalnymi. Obojętność i brak związków z miejscem zamieszkania może zostać utrwalona w przypadku bierności samorządu wobec kontaktów z wyborcami. Kontakty i budowanie relacji ze społecznością lokalną powinny być oparte na następujących fundamentach: 11 Police: 90% pokrycia planami miejscowymi, pierwsze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego uchwalono w roku 2000, strategię dopiero w 2004. 12 Goleniów: pierwsza strategia rozwoju uchwalona w roku 1999, nowa (powstała po monitoringu realizacji) uchwalona w 2004 roku; Plan Rozwoju Lokalnego z 2003 roku; Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego 2002 i 2005 r. 13 Dobra: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego uchwalone 30.12.2002 roku, strategia rozwoju w 2004 r. pokrycie planami miejscowymi ok. 5% powierzchni. 142 − szeroka informacja na temat daty, miejsca i tematu spotkania; − obustronna wiedza na temat dyskutowanych zagadnień oraz kompetencji w tym zakresie; − regularne spotkania w celu monitorowania realizacji wcześniej przyjętych założeń oraz zebrania informacji na temat potrzeb. Dyskusje z mieszkańcami, zwłaszcza prowadzone okazjonalnie i interwencyjnie, często zamieniają się w polityczną debatę. Regularność spotkań powinna ograniczyć liczbę przypadkowych wypowiedzi. Kanały informacji o spotkaniach powinny zostać zrewidowane. Zmieniają się one w rytm naturalnych przemian w każdej miejscowości, a we wsiach podmiejskich – bardzo szybko. Tradycyjne miejsca spotkań, takie jak przystanek PKS czy lokalny sklep, nie mają już tak wielkiego znaczenia dla nowych mieszkańców, uzależnionych od samochodu, komórki i Internetu w życiu codziennym. Niska frekwencja na spotkaniach wiejskich wynika więc nie tylko z bierności, ale także z niedoinformowania. Nowoczesne środki techniczne umożliwiają prowadzenie forum internetowego, ale także śledzenie opinii na forach prywatnych dotyczących gminy i miejscowości, forach szkół gminnych. Pozyskane informacje stanowią źródło informacji o nastrojach i aspiracjach niektórych grup społecznych. Partycypacja wiąże się z przejęciem części odpowiedzialności za rozwój. Konieczna jest świadomość co do obecnych planów rozwoju oraz konsekwencji proponowanych rozwiązań. Stąd, i nie tylko, wynika konieczność zapewnienia przez samorządy komunikatywnej w przekazie informacji na temat zagospodarowania przestrzennego i planów rozwoju. Dokumenty w formie wymaganej kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania… prawem są bardzo hermetyczne w warstwie językowej jak i graficznej. Można je opracować w formie popularnej. Załączniki graficzne są uniwersalnym sposobem przekazu, zwłaszcza informacji, które są związane z przestrzenią lub ogólnie mówiąc – trzecim wymiarem. Dostęp do dokumentów planistycznych w formie uproszczonej powinien być powszechny (Internet, publikacje drukowane) dla mieszkańców i przedsiębiorców oraz potencjalnych inwestorów. Popularyzatorska, atrakcyjna i przejrzysta w formie graficznej i językowej, informacja publiczna powinna obejmować następujące zagadnienia: − wizje i priorytety rozwoju gminy, − wizje i priorytety rozwoju dla poszczególnych miejscowości, − zasady kształtowania zabudowy w danych miejscowościach, − formy promocji i wsparcia dla priorytetów inwestycji publicznych w najbliższych latach. W warstwie merytorycznej samorządy powinny dążyć do wypracowania jednolitej i określonej w sposób czytelny wizji rozwoju, która będzie znajdowała odzwierciedlenie we wszystkich dokumentach planistycznych. Misje rozwoju powinny dawać wskazówki co do ogólnego kierunku rozwoju. Należy je więc formułować w sposób zrozumiały. Misja jest decyzją co do wspierania i eliminacji pewnych form zagospodarowania. Dlatego musi być sformułowana precyzyjnie14. Cele w rodzaju: „rozwój”, czy „nowa jakość” są tak ogólne, że żaden z mieszkańców nie będzie w stanie powiedzieć, jaki wpływ mogą mieć na jego życie i odwrotnie. Podobnie jest ze specjalistami, którzy opierając się na ogólnikach tworzą ogólnikowe dokumenty o wartości praktycznej ograniczonej do spełnienia formalnego wymogu posiadania odpowiedniej dokumentacji. Wizerunek powinien być precyzyjnie określony, a następnie przełożony na cele i zadania oraz zagospodarowanie przestrzenne we wszystkich dokumentach planistycznych: od strategii, planu rozwoju lokalnego, programów sektorowych po studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego i plany miejscowe. W przypadku gmin podmiejskich bardzo ważnym aspektem rozwojowym są uwarunkowania zewnętrzne, w tym szczególnie relacje z miastem. Praktyka gmin podszczecińskich pokazuje, że planują one rozwój w oderwaniu od kontekstu regionalnego, pomimo korzystania z np. zewnętrznej infrastruktury społecznej. Wsie podmiejskie, przejmując kolejne rzesze podatników, stanowią coraz silniejszą konkurencję dla miasta w wymiarze finansowym. Jednocześnie są źródłem kosztów związanych z obsługą 14 Misje rozwoju badanych gmin: Rozwój społeczno-gospodarczy gminy Dobra warunkiem rozwoju w UE. Gmina Goleniów nowoczesna, przyjazna ludziom i środowisku, stwarzająca warunki dla harmonijnego rozwoju, rosnącej jakości życia i zamożności, sprzyjająca realizacji dążeń i aspiracji jej mieszkańców. Nowa jakość egzystencji w gminie Kobylanka. Zrównoważony i zharmonizowany ze środowiskiem naturalnym rozwój społeczno-gospodarczy gminy Kołbaskowo, który umożliwi osiągnięcie zarówno standardów europejskich w działalności gospodarczej, jak i wysoką jakość życia społeczności lokalnej to misja gminy. Gmina Police to przestrzeń, możliwości, przyjazne środowisko – tu warto żyć i inwestować. mieszkańców intensywnie korzystających z udogodnień miejskich, w tym z infrastruktury transportu. Wobec powyższego zarówno miasto, jak i wieś mają powody, aby podjąć współpracę na poziomie planowania rozwoju i planowania przestrzennego. Planowanie powinno uwzględniać: − strategie i plany rozwoju uwzględniające rzeczywiste powiązania przestrzenne i funkcjonalne z sąsiednimi gminami i miastem; − plany rozwoju miejscowości identyfikujące i odnoszące się do związków zewnętrznych życia mieszkańców i ich rzeczywistego oraz promowanego stylu życia, który wpływa na rozwój zrównoważony i jakość życia; − studia uwarunkowań uwzględniające istniejące funkcjonalne powiązania zewnętrzne koordynowane i spójne studia uwarunkowań i plany miejscowe dotyczące miejscowości podzielonych granicami administracyjnymi; − plany miejscowe obejmujące obszary całych jednostek strukturalnych; − jednolity (co najmniej spójny) i zrozumiały słownik pojęć i oznaczeń graficznych stosowany przez autorów wszystkich opracowań. Ze względu na fakt, iż duże miasta w Polsce posiadają własną jednostkę sporządzającą plany, zaś gminy zlecają to zadanie wielu firmom prywatnym, mogą być one źródłem wzorca jednolitego słownictwa i podstawowych oznaczeń graficznych. Jednak ostateczna decyzja należy do porozumienia międzygminnego. Ważne jest, aby terminologia i grafika opracowań była jednolita na obszarze gminy i spójna w obszarze metropolitalnym. Należy zaznaczyć, iż powierzenie monopolu na planowanie, zwłaszcza planowanie przestrzenne jednej firmie, jest co prawda gwarancją takiej spójności formalnej, jednak (zwłaszcza ze względu na skalę opracowań), jest rozwiązaniem bardziej kosztownym finansowo i czasowo. Konieczność przestrzegania ustaleń formalnych związanych z opracowaniami planistycznymi powinny znaleźć się każdorazowo w specyfikacji istotnych warunków zamówienia. 6.3.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów Plany zagospodarowania przestrzennego poszczególnych wsi powinny korespondować z ich wizjami rozwoju. Powoduje to następujące implikacje w planowaniu przestrzennym: − Zachowanie wiejskiego charakteru wymaga radykal nych środków ograniczających rozwój ilościowy i ekspansję przestrzenną. Konieczne jest utrzymanie korzystnych dla rdzennej ludności proporcji ilościowych oraz wyłączenie z zabudowy terenów okalających, co ma zapewnić czytelność granic jednostki osadniczej. − Rozwój masowy wymaga decyzji rewolucyjnych w stosunku do istniejącej struktury sieci osadniczej, czyli budowy nowych miast. Planowanie zespołów mieszkaniowych wielkości przerastającej ludnościowo i powierzchniowo wszystkie inne miejscowości wymaga myślenia o nich nie w kategorii osiedla, ale 143 jednostki osadniczej wraz z właściwym poziomem rozwoju usług podstawowych, hierarchiczną strukturą przestrzenną oraz rozbudowanym systemem transportowym (wewnętrzna sieć uliczna i zewnętrzne powiązania komunikacyjne). − Rozwój na granicy z miastem wiąże się z koniecznością wspólnego planowania rozwoju i finansowania infrastruktury. Proces scalania miejscowości wiejskich z dzielnicami miast powinien inicjować współpracę, ale także jest krokiem ku scaleniu nie tylko fizycznemu i funkcjonalnemu, ale i administracyjnemu z miastem. Rozbudowa dzielnicy miasta na terenach gminy faktycznie pozbawia gminę jej nadrzędnej roli w zarządzaniu. Jest to jednocześnie szansa na uzyskanie wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego ze względu na dostępność dwóch źródeł finansowania oraz szansa na chaos przestrzenny ze względu na rozmycie się odpowiedzialności za ostateczny kształt konglomeratu administracyjnego. Jasna i znana mieszkańcom wizja rozwoju pozwoli na kształtowanie pozytywnego nastawienia co do koniecznych ograniczeń związanych z racjonalnym gospodarowaniem zasobami oraz przyjaznym środowisku stylem życia. Materiały poglądowe powinny w sposób komunikatywny, umożliwić powszechne zrozumienie polityki rozwoju gminy oraz wpływu indywidualnych działań na jakość zagospodarowania przestrzennego, a tym samym jakość życia mieszkańców. Kluczowe zagadnienia, które powinny się znaleźć w takich publikacjach: − omówienie strategii: ilustracja priorytetów rozwojowych w poszczególnych miejscowościach gminy, kierunki rozwoju i obszary chronione (z ograniczeniami dla inwestycji); − prezentacje planów rozwoju lokalnego i miejscowości: lokalizacja i wielkość przestrzeni potrzebnej na realizację wyznaczonych zadań, kierunki rozwoju, miejsca szczególnie ważne (np. centralne miejsce spotkań, lokalizacja cennych obiektów i obszarów, sieci komunikacyjne) oraz obszary chronione (z ograniczeniami dla inwestycji). Racjonalne gospodarowanie zasobami można osiągnąć wyłącznie poprzez planowanie rozwoju i konsekwentną realizację założeń. Rozproszenie inwestycji powoduje konkretne zagrożenia dla jakości przestrzeni. Nadmierna zabudowa terenów naturalnych oraz rozproszenie zabudowy mają negatywny wpływ na środowisko, ponadto wiążą się z kosztami inwestycyjnymi rozwoju infrastruktury technicznej oraz utratą kontroli nad emisjami. Z tego względu gminom powinna opłacać się skuteczna kontrola rozwoju, co jest zadaniem o przewadze korzyści nad kosztami ze względu na wysoki popyt na nieruchomości w strefie podmiejskiej. Monitorowanie stanu zagospodarowania, w tym działań inwestycyjnych, w porozumieniu z powiatowymi inspektoratami nadzoru budowlanego, jest wskazane nie tylko ze względu na wykrywalność samowoli budowlanych, ale też ze względu na identyfikowanie nieruchomo144 ści opuszczonych, obserwację zachowań inwestycyjnych na terenie miejscowości i gminy. Wiele zidentyfikowanych w trakcie badań nieprawidłowości powstało w wyniku niewiedzy tak po stronie prywatnych inwestorów, jak i pracowników samorządowych. 6.3.3. Tożsamość lokalna i wizerunek Tożsamość lokalna we wsiach podmiejskich jest bardzo niewielka. Znakomita większość mieszkańców nie zauważa we własnej miejscowości nic istotnego poza własną posesją. Brak związków z miejscem wynika w dużej mierze z braku lokalnego charakteru i ubogości funkcji. Jest to szczególnie widoczne we wsiach o małym dziedzictwie materialnym oraz tam, gdzie skala nowego zagospodarowania wielokrotnie przewyższa stan sprzed fali urbanizacji. Własna posesja bardzo rzadko postrzegana jest w szerszym kontekście urbanistycznym. Inwestorzy pozbawieni wiedzy i informacji z zakresu lokalnych form architektonicznych kierują się zasadą wolności. Powszechne stosowanie projektów katalogowych nie jest tak szkodliwe dla ładu przestrzennego jak brak reguł i indywidualizm. Nabywcy gruntów, myśląc o postawieniu własnego domu, starają się oszczędzać na projekcie (katalog), jednak nigdy nie skąpią na indywidualizmie. Decyzje o wyborze rozwiązań architektonicznych, czy zakupie nieruchomości podejmowane są przy bardzo ograniczonej wiedzy na temat jakości zagospodarowania przestrzennego. Tworzenie związków z miejscem możliwe jest przy zastosowaniu instrumentów planowania rozwoju i koordynacji zagospodarowania. Działania inspirujące splatają się z kontrolnymi. Podstawowa sprawa to sprecyzowanie spójnego i indywidualnego w skali gminy wizerunku wsi, jego ochrona i promocja. Materiały informacyjne, będące popularną wersją zapisów w dokumentach, powinny zawierać między innymi: − strategie i plany rozwoju: wskazówki techniczne i ilustracje głównych składników tożsamości lokalnej, istniejących i kreowanych: lokalizacje i formy przestrzenne; − plany rozwoju lokalnego i miejscowości: uwzględnienie wykorzystania obiektów zabytkowych do współczesnych celów, w tym na cele publiczne, określenie form wsparcia dla lokalnych przedsięwzięć z zakresu konserwacji obiektów prywatnych, a stanowiących o tożsamości lokalnej; − studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego: określenie ogólnych zasad kształtowania form zabudowy, zasady kształtowania wewnętrznej sieci ulicznej, zasady kształtowania i ekspozycji elementów fizjonomii krajobrazu, wskazanie terenów publicznych – wizytówek miejscowości; − plany miejscowe: ilustrowane przedstawienie zasad kształtowania form zabudowy, np. forma, materiał i kolor właściwy dla lokalnego wizerunku, usytuowanie budynków, kształtowanie przestrzeni publicznych oraz wynikających z tego walorów użytkowych; kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania… − przewodnik dla inwestorów i projektantów po miejscowościach na temat: lokalnego stylu i wizerunku, promowanych funkcji, działalności gospodarczej oraz form urbanistycznych i architektonicznych, możliwości wsparcia promowanych inwestycji ze środków publicznych. Analizowane przykłady dynamicznie rozwijających się miejscowości pokazują, że większość obiektów i rozwiązań kreujących przestrzeń o niskiej jakości powstała zgodnie z obowiązującym prawem. Najczęściej w okolicznościach braku planu miejscowego, na mocy decyzji o warunkach zabudowy, ale także na terenach objętych planami. Wśród przyczyn można wymienić: − brak planów miejscowych, − wysoki popyt na domy poza miastem, − kluczowe znaczenie ceny i funkcji na niekorzyść walorów estetycznych i funkcjonalnych, − niepełna wiedza nabywców na temat rozwoju przestrzennego w otoczeniu nabywanej nieruchomości, − niepełna wiedza nabywców na temat rzeczywistych walorów użytkowych i ich wpływu na jakość życia w długim okresie, − brak związków emocjonalnych z miejscem zamieszkania. Regulacje prawne są koniecznym, ale nie jedynym ani wystarczającym instrumentem do tworzenia wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. Potrzebna jest informacja i związki mieszkańców z miejscem, aby część obowiązków kontrolnych mogli przejąć sami obywatele. Cechą społeczną wsi jest samokontrola. Ten mechanizm zanika wraz z obojętną na sąsiadów ludnością napływową. Te więzi z miejscem warto kreować, choćby w celu ograniczenia aktów wandalizmu. 6.3.4. Funkcjonalność i dostępność Tworzenie więzi z miejscem to kreowanie konkretnych związków funkcjonalnych odnoszących się do życia codziennego mieszkańców. W zakresie kontroli rozwoju wiodącą rolę pełni planowanie obszarów wielofunkcyjnych oraz zabezpieczenie terenów pod inwestycje publiczne na terenie miejscowości. Celem nadrzędnym planowanej struktury funkcjonalno-przestrzennej, poza jakością przestrzeni, jest tworzenie warunków do budowania związków mieszkańców z miejscem zamieszkania. Ludność napływowa pozostaje przez długi czas związana w większy sposób z miastem, jako że podstawowe potrzeby są realizowane w dotychczasowych miejscach. W badanych miejscowościach usługi handlu powoli odzyskują swoją pozycję. Jednak bliższe spojrzenie na dane pokazuje, że głównie dzięki lokalizacji handlu wielkopowierzchniowego. Dane na temat miejsca korzystania z usług lekarza rodzinnego pokazują, że bez pomocy samorządu, mieszkańcy będą zmuszeni do kosztownych i czasochłonnych dojazdów. W przypadku usług o charakterze komercyjnym powstają one zgodnie z mechanizmami rynkowymi. Głównym czynnikiem katalizującym rozwój usług podstawowych jest wielkość popytu zależna od takich czynników prze- strzennych, jak: gęstość zaludnienia, obecność przestrzeni publicznych, koncentracja pokrewnej działalności gospodarczej. Samorząd wpływa na te czynniki poprzez uwzględnianie w studium i planach miejscowych: − stref wielofunkcyjnych, − centrum miejscowości o wielofunkcyjnym zagospodarowaniu oraz wyższej niż otoczenie intensywności zagospodarowania, − wyznaczanie lokalizacji inwestycji celu publicznego w miejscach centralnych lub połączonych z centrum ciągłymi w formie przestrzeniami publicznymi, − planowanie ciągłych przestrzeni publicznych, np. ciągi piesze, rowerowe, w kontekście struktury przestrzennej miejscowości, ale także gminy i regionu. Są to wskazówki natury podstawowej z dziedziny dobrego projektowania urbanistycznego15, a jednak nie znajdują odzwierciedlenia w planach rozwoju. Na terenach wsi podmiejskich dzieje się tak ze względu na niedostosowanie skali i zakresu opracowania studium oraz brak planów miejscowych obejmujących zakresem całe miejscowości, a w przypadku szczególnie rozległych − obszar centralny. Istnieje rozdźwięk pomiędzy planowanymi wskaźnikami wzrostu a szczegółowością rozwiązań przestrzennych. Umożliwiany jest maksymalny rozwój miejscowości, faktyczne przekształcenie ich w miasta, jeśli brać pod uwagę składnik demograficzny. Tymczasem opracowanie zagospodarowania pozostaje w formie i skali typowej dla terenów wiejskich. Może to wynikać tak z niewiedzy, jak i mechanizmu politycznego wyparcia. Wzrost skoncentrowany jest na rubieżach gmin, tworzenie nowych miast to, w przypadku gmin wiejskich, radykalna zmiana struktury i hierarchii sieci osadniczej. W konsekwencji możliwe jest nawet odłączenie się najsilniej zurbanizowanych, fizycznie połączonych z miastem, miejscowości na rzecz aglomeracji miejskiej. W celu zapewnienia ciągłości i sprawności zewnętrznych powiązań komunikacyjnych, zarówno infrastruktury, jak i transportu zbiorowego konieczna jest współpraca planistyczna w kontekście regionalnym, z udziałem samorządu miasta oraz gmin pozostających pod jego wpływem funkcjonalnym. Odzwierciedleniem silnego ciążenia funkcjonalnego w kierunku miasta jest układ komunikacji wewnętrznej w gminach podmiejskich, który pogłębia uzależnienie mieszkańców od miejskich usług. Planowanie rozwoju wewnętrznej sieci komunikacji umożliwiającej szybki dojazd do stolicy gminy przyczynia się do odciążenia dróg tranzytowych oraz do zwiększenia dostępności oferowanych przez gminę usług publicznych. Systemy komunikacji wewnętrznej we wszystkich badanych wsiach podmiejskich oparte są na osi drogi (dróg) głównej oraz gronowych lub sieciowych układach miniosiedli 15 Chmielewski Jan M., Teoria urbanistyki, wybrane zagadnienia, Politechnika Warszawska, Warszawa 1996; Czarnecki Władysław, Planowanie miast i osiedli, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962; Llewelyn-Davies, Urban Design Kompendium, English Partnerships, Londyn 2005; Towards an Urban Renaissance, Final Report of the Urban Task Force Chaired by Lord Rogers of Riverside; Int Thomson Publishing Services; Wielka Brytania 1999. 145 mieszkaniowych. W każdym przypadku droga główna pełni rolę zarówno trasy przelotowej, jak i drogi zbiorczej z ruchu wewnętrznym. Rosnące natężenie ruchu powoduje systematyczne pogorszenie się bezpieczeństwa poruszania się wewnątrz wsi. Nowe inwestycje w ścieżki i chodniki skoncentrowane są wzdłuż dróg głównych. Są chwilowym polepszeniem sytuacji, jednak nie wnoszą nowej jakości. Podziały geodezyjne gruntów rolnych bez ogólnej wizji wewnętrznej sieci ulicznej doprowadziły do powstania kuriozalnych i kosztownych sytuacji, w których: − posesje z domami jednorodzinnymi obsługiwane są z dwóch, a nawet trzech stron; − ślepe ulice nie mają wydzielonych placów manewrowych do zawracania; − nieciągłość struktury ulicznej. Polepszeniu dostępności wewnątrz miejscowości sprzyjają: − szczegółowe wskazania obszarów o charakterze publicznym w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz planach miejscowych; − kształtowanie systemu przestrzeni publicznych dos tępnych pieszo lub rowerem, miejsc niezobowiązujących spotkań mieszkańców w powiązaniu z systemem ogólnodostępnych terenów rekreacyjnych oraz zieleni (lasy, parki, skwery); − działania z zakresu integracji społecznej ujęte w strategii i planach rozwoju lokalnego; − całościowe kształtowanie sieci ulicznej na terenie wsi, co wymaga dodatkowego opracowania na poziomie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego; − minimalizacja liczby oraz długości ślepych ulic w planach miejscowych; − ograniczenie możliwości tworzenia osiedli zamkniętych; − rozdział ruchu pieszego i zmotoryzowanego zarówno w zapisach planów miejscowych, studium, jak i w planach rozwoju przy projektowaniu inwestycji z zakresu infrastruktury transportowej; − przeprowadzanie scaleń gruntów koniecznych do realizacji sprawnego i ciągłego systemu sieci ulicznej. Fizyczne zatrzymanie mieszkańców na terenie wsi, zainteresowanie ich otoczeniem, zachęcenie do realizacji podstawowych potrzeb życiowych w miejscu zamieszkania jest ściśle związane z obecnością niezbędnych elementów funkcjonalnych, ale także ze stworzeniem warunków do uniezależnienia się od samochodu. Mieszkańcy wsi podmiejskich najczęściej korzystają z własnych pojazdów w codziennych sprawach, takich jak dojazd do pracy, szkoły czy na zakupy. Promocja przyjaznego środowisku sposobu przemieszczania się może przyczynić się nie tylko do obniżenia szkodliwych emisji, ale też zmniejszenia się natężenia ruchu na drogach głównych i rozwoju lokalnych usług. Całościowa, aktywna polityka transportowa powinna być uwzględniona we wszystkich dokumentach plani146 stycznych. Ponadto polityka ta powinna być prowadzona wspólnie w całym obszarze oddziaływania dużego miasta, ze względu na współzależności funkcjonalne i organizacyjne oraz wysokie koszty inwestycyjne rozwoju infrastruktury. W otoczeniu Szczecina funkcjonuje obecnie jedno międzygminne przedsiębiorstwo transportowe, między miastami Szczecin i Police, obsługujące także tereny podmiejskich wsi. Jest to działanie w dobrym kierunku, jednak niewystarczające. Samorządy powinny wykorzystywać swoją nadrzędną pozycję oraz szeroką wiedzę na temat gminy w celu prowadzenia pełnej polityki transportowej, od wyboru środków transportu, poprzez działania edukacyjne i informacyjne zachęcające do ekologicznych form przemieszczania się, po działania inwestycyjne i organizacyjne zmierzające do rentowności podejmowanych przedsięwzięć. 6.4. Inwestycje publiczne Inwestycje publiczne są jedynymi bezpośrednimi działaniami samorządów polepszającymi jakość zagospodarowania przestrzennego. Są więc najskuteczniejsze, ale jednocześnie – najbardziej kosztowne. Gminy, sporządzając plany rozwoju, podejmują decyzje o swoich priorytetach, wpływając na czas i sposób realizacji zadań inwestycyjnych. Analizy dokumentów gmin w obszarze oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin wykazały, iż zadania inwestycyjne rozpatrywane są głównie kwotowo i funkcjonalnie. Nigdy pod kątem pożądanej jakości przestrzeni czy formy i estetyki obiektu. Inwestycje publiczne pełnią funkcję katalizatorów długotrwałych procesów poprawy jakości zagospodarowania przestrzennego. Obecność infrastruktury społecznej i infrastruktury transportu podwyższają atrakcyjność komercyjną lokalizacji. Tym samym działają inspirująco na sektor prywatny. We wsiach podmiejskich tereny mieszkaniowe rozwijają się obecnie praktycznie bez aktywnego udziału władz. Zdeterminowani inwestorzy są skłonni ponosić koszty infrastruktury technicznej, budować własne generatory i indywidualne oczyszczalnie ścieków. Wbrew chwilowej obniżce kosztów rozwoju dla samorządów, nie są to zjawiska korzystne dla jakości przestrzeni. Utrata kontroli nad kształtem rozwoju infrastruktury oraz nad jej eksploatacją stanowi również problem dla rozwoju zrównoważonego, ze względu na ograniczone możliwości kontrolowania emisji do środowiska (np. zbiorniki bezodpływowe na nieczystości) oraz poboru zasobów naturalnych (np. studnie). Dzięki inwestycjom publicznym samorządy przejmują przywódczą rolę w rozwoju przestrzennym. W tej chwili gminy korzystają z ogromnego popytu na tereny mieszkaniowe. Jak każde zjawisko rynkowe – nie jest ono stałe. Walory jakościowe zaczną mieć znaczenie. Przekładają się one również (pośrednio) na dochody budżetów lokalnych. Wzrost liczby zamożnych, wymagających, mieszkańców czy dobrze prosperujące lokalne firmy to wyższe kwoty z udziału w podatkach od dochodów. Inwestycje na terenach wiejskich, zmierzające do podwyższenia jako- kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania… ści życia i zróżnicowania gospodarki, znajdują się od lat w kręgu inwestycji wspieranych z budżetu Unii Europejskiej. Tereny wsi podmiejskich są uprawnione do korzystania z nich. Wsparcie w latach 2007–201316 dotyczy inwestycji, takich jak: − remont, przebudowa i wyposażenie obiektów pełniących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe, w tym obiektów zabytkowych; − remont, przebudowa i wyposażenie obiektów służących promocji obszarów wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa kulturowego, tradycji, sztuki lub kultury; − kształtowanie przestrzeni publicznej; − budowa lub remont, przebudowa publicznej infrastruktury związanej z rozwojem funkcji turystycznych, sportowych i społeczno-kulturalnych; − zakup obiektów zabytkowych lub charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie oraz ich adaptację na cele publiczne; − odnawianie, eksponowanie lub konserwacje lokalnych pomników historii, obiektów architektury sakralnej i miejsc pamięci. Inwestycje powinny być ujęte w szeroki Program Rozwoju Lokalnego i uwzględnione w dokumentach z zakresu planowania przestrzennego. 6.4.1. Uprawnienia i spójność planowania Przejęcie przez samorząd silnej i przywódczej roli w rozwoju przestrzennym jest konieczne do zapewnienia wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. W warunkach silnej presji inwestycyjnej oraz regularnego napływu nowych (również w sensie grup społecznych) mieszkańców, potrzebne są jasne i silnie zakomunikowane zasady działania. Wymaga to od samorządów inwestycji w: − plany rozwoju i zagospodarowania przestrzennego o najwyższej jakości merytorycznej, spójne w formie i treści, zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju, uwzględniające aspiracje mieszkańców; − plany miejscowe obejmujące zakresem tereny całych wsi; − regularne badania odczuć i aspiracji społecznych związanych z jakością życia i zagospodarowania przestrzennego; − rozbudowę strony internetowej samorządu w sposób umożliwiający stałą debatę na temat jakości życia i rozwoju poszczególnych miejscowości w gminie; − popularne publikacje książkowe na temat rozwoju gminy z uwzględnieniem poszczególnych miejscowości, prezentujące: istniejące walory zagospodarowania przestrzennego, składniki promowanego wizerunku poszczególnych miejscowości, zasady inwestowania, promowane cechy urbanistyki i architektury. 16 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (PROW 2007-2013), Warszawa 2007 6.4.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów Racjonalne gospodarowanie zasobami wymaga przede wszystkim określenia obszarów ograniczenia działalności inwestycyjnej (i ścisłe tego przestrzeganie), określenia i promocji rozwiązań organizacyjnych i technologicznych. Działalność samorządów powinna objąć działania w następujących grupach tematycznych: − tworzenie środowiska prawnego dla inwestycji, − monitoring przestrzegania założeń planistycznych, − inwestycje infrastrukturalne jako katalizator rozwoju na wybranych terenach, − wsparcie finansowe i organizacyjne prywatnych przedsięwzięć służących wspólnym celom poprawy i ochrony jakości zagospodarowania przestrzennego, − działania edukacyjne na rzecz przyjaznego środowisku stylu życia. Inwestycje infrastrukturalne były dotychczas używane jako element wsparcia rozwoju w wybranych obszarach. Nie jest to rozwiązanie do końca skuteczne w środowisku dużej swobody inwestycyjnej i przyzwolenia na budowę indywidualnych systemów zaopatrzenia w media i odprowadzania nieczystości. Dlatego i w tym obszarze pierwszą i podstawową inwestycją samorządu powinno być przygotowanie planów rozwoju i zagospodarowania przestrzennego o najwyższej jakości merytorycznej, spójnych w formie i treści, zgodnych z zasadami zrównoważonego rozwoju, uwzględniających aspiracje mieszkańców oraz sporządzenie planów miejscowych obejmujących tereny całych wsi. Nie spotkano się w trakcie badań z przykładem inwestycji w infrastrukturę transportu jako środkiem na skanalizowanie zainteresowania inwestorów wybranym obszarem. Tymczasem, poza silnym bodźcem zachęcającym do inwestowania, jakim jest dostępność obszaru, układ sieci ulicznej jest jednym z czynników najsilniej determinujących jakość przestrzeni. Obecna sytuacja, gdy sieć ulic wewnętrznych powstaje praktycznie bez kontroli władz, wpływa negatywnie na funkcjonalność struktury miejscowości, powodując nadmierne obciążenia dróg zbiorczych, zmniejsza bezpieczeństwo poruszania się, utrudnia życie mieszkańcom. Planując, a potem realizując sieć uliczną w miejscowościach, władze mogą skutecznie kształtować jakość zagospodarowania przestrzennego. Wartością dodaną może być wzrost wartości gruntów komunalnych przygotowywanych do sprzedaży. Jednak w badanych miejscowościach dominuje obecnie własność prywatna oraz Skarbu Państwa. Aspektem związanym z inwestycjami infrastrukturalnymi jest promocja przyjaznego środowisku stylu życia, związanego również z budowaniem związków mieszkańców z miejscem zamieszkania. Budowa atrakcyjnych estetycznie i funkcjonalnie przestrzeni publicznych sprzyja realizacji tych celów. Problemem jest utrzymanie przestrzeni wspólnych w dobrym stanie technicznym przez lata. Jako że przyczyna tkwi zwykle w braku poczucia przyna- 147 leżności do lokalnej wspólnoty mieszkańców w połączeniu z nudą i bezczynnością, metoda działania mogą być partnerstwa publiczno-prywatne lub wsparcie finansowe ze środków publicznych przedsięwzięć realizowanych przez grupy sąsiedzkie. Ostatnią grupą inwestycji zmierzających do racjonalnego wykorzystania zasobów na terenach podmiejskich są działania edukacyjne skierowane do wszystkich grup mieszkańców, w tym do dzieci (gminne szkoły). Wykorzystanie Internetu jest tutaj kluczowe. Ale i drukowane materiały takie jak broszury skierowane do przedsiębiorców, nowych mieszkańców, osób rejestrujących działalność gospodarczą, wręczane w urzędzie i stanowiące przewodnik po miejscowości, gminie, zasadach działania i zachowania, możliwościach kontaktu z władzami, o planach rozwoju. Programy i akcje edukacyjne nie muszą być kosztowne. Zwłaszcza te skierowane do dzieci w szkołach. Wystarczy, aby nauczyciele realizowali ogólny program w oparciu o lokalne przykłady. Wymaga to oczywiście większego przygotowania, zebrania dodatkowych materiałów poglądowych. Korzyści z takiego działania będą rozwojowe: od refleksji nad własnym otoczeniem, poprzez wiedzę na temat miejsca zamieszkania po dumę i zmianę zachowań życia codziennego. 6.4.3. Tożsamość lokalna i wizerunek Działalność inwestycyjna gminy ma ogromny wpływ na kształtowanie wizerunku miejscowości zarówno na rynkach zewnętrznych, jak i wśród mieszkańców. Niestety badania dowodzą, iż zauważalny jest polityczny rezultat ilościowy, sprawy jakościowe, zwłaszcza w aspekcie tożsamości lokalnej, zazwyczaj nie są rozpatrywane. Inwestycje publiczne, czyli zgodne z lokalnymi priorytetami rozwoju projektowanie architektoniczne i urbanistyczne, realizacja oraz późniejsza eksploatacja obiektów, takich jak: − adaptacje obiektów zabytkowych na cele użyteczności publicznej, − budowa i modernizacja obiektów użyteczności publicznej, − budowa i modernizacja przestrzeni publicznych, − modernizacje obiektów i urządzeń gminnych obniżające szkodliwe emisje i generowanie odpadów oraz konsumpcję energii, − spójność wizualna elementów małej architektury, przestrzeni publicznych i innych elementów wyróżniających miejscowość, są podstawowymi składnikami wizerunku, a jednocześnie stanowią znaki miejsca, wizytówki, z którymi powinni identyfikować się mieszkańcy. Podejmując decyzje o podjęciu inwestycji, samorządy powinny zwracać uwagę, poza kosztami i czasem wykonania, także na walory technologiczne i estetyczne. Obecnie obserwuje się rosnącą przepaść między jakością architektury i przestrzeni nowo budowanych domów a istniejącą we wsiach siecią usługową. Trud148 no o identyfikowanie się mieszkańców z miejscem, w którym estetyka i walory funkcjonalne obiektów użyteczności publicznej tak daleko odbiegają nie tylko od ich aspiracji, ale i od ich codziennego standardu życia. Wsie podmiejskie to są miejscowości, w których średni standard wyznaczają nowi mieszkańcy. Samorząd, prowadząc działalność inwestycyjną, powinien narzucać styl. 6.4.4. Funkcjonalność i dostępność Budowanie społeczności lokalnej zainteresowanej sprawami miejscowości, spędzającej czas wolny i zaspokajającej większość podstawowych potrzeb życiowych wymaga zapewnienia jej urządzeń do realizacji tych potrzeb. Część elementów niezbędnej struktury funkcjonalnej pozostaje w gestii sektora prywatnego, Podstawowy zestaw usług znajduje się w zakresie zadań własnych gminy. Często inwestycje publiczne są katalizatorem dla przedsięwzięć prywatnych, np.: – odpowiedni do wielkości miejscowości podstawowy zestaw usług publicznych, takich jak: szkoła podstawowa, klub wiejski przyczyniają się do powstawania w okolicy sklepów i lokali usługowych ze względu na zapewniony regularny dopływ klientów; – kierowane wsparcie organizacyjne i finansowe przyczynia się do powstawania prywatnych placówek operujących w zakresie zadań własnych gmin, np.: sport i rekreacja (korty tenisowe, basen, kluby jeździeckie), oświata (przedszkole) czy edukacja (szkoła, kursy językowe); – organizacja inkubatora przedsiębiorczości ożywia lokalny rynek nieruchomości komercyjnych, w tym remonty i adaptacje; – organizacja publicznie otwartych parków ożywia działalność inwestycyjną w sąsiedztwie, np.: mieszkania, handel, usługi sportu rekreacji; – wsparcie dla rozwoju transportu zbiorowego przyczynia się do ogniskowania rozwoju komercyjnego wkoło punktów przesiadkowych, także przystanków; – budowa chodników i ścieżek rowerowych ułatwiających dostęp do lokalnych usług wzmacnia ich rentowność; – budowa ogólnodostępnej sieci ulicznej o układzie przestrzennym, a także nawierzchniach odpowiadających wizerunkowi miejscowości i priorytetom rozwojowym wspiera rozwój wybranych lokalizacji oraz branż. Gminy, realizując zadania własne, przyczyniają się do polepszenia jakości zagospodarowania przestrzennego, między innymi zapewniając odpowiednie nasycenie miejscowości usługami. Wsie podmiejskie stanowią specyficzne wyzwanie inwestycyjne, jako że szybkość rozwoju w obrębie sektora prywatnego przewyższa zdolności finansowe i techniczne reakcji władz lokalnych. Jednym z możliwych rozwiązań są przedsięwzięcia partnerskie oraz wspieranie prywatnych inicjatyw oferujących rozbudowę infrastruktury społecznej czy transportowej. podsumowanie 7. podsumowanie Świadome kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej jest zadaniem niezbędnym ze względu na konieczność zapewnienia długotrwałego wysokiego poziomu życia ich mieszkańcom oraz rozwoju zrównoważonego w obszarach wkoło dużych miast. Niekontrolowana suburbanizacja rodzi długotrwałe problemy, których rozwiązanie jest zadaniem dużo trudniejszym, a nawet niemożliwym. Korzystając z doświadczeń światowych w tym zakresie, oraz z doświadczeń ostatniego dziesięciolecia w Polsce, można określić trzy poziomy wymaganych interwencji: − poziom krajowy, gdzie tworzone są uwarunkowania prawne oraz mogą być prowadzone ogólne akcje edukacyjno-informacyjne, − poziom obszaru metropolitalnego, gdzie powinny być realizowane i koordynowane zadania wpływające na tworzenie się efektów zewnętrznych i efektu skali wynikające ze współzależności terytoriów podzielonych administracyjnie, − poziom gminny, gdzie spektrum działań jest najszerszej i najbardziej bezpośrednio oddziaływujące. Praktyka gmin z obszaru oddziaływania funkcjonalnego Szczecina jest przykładem szerokiego spektrum działań zmierzających do koordynacji rozwoju, który przyspieszył w związku z trendem suburbanizacji. Generalnie, lepiej i skuteczniej o jakość zagospodarowania przestrzennego dbają gminy miejsko-wiejskie. Wynika to z dwóch podstawowych przyczyn: lepszego potencjału technicznego, czyli większej liczby kompetentnych pra- cowników samorządowych, oraz większego potencjału finansowego, czyli możliwości podejmowania większych zadań inwestycyjnych. Kształtowanie wysokiej jakości przestrzeni wymaga skoordynowanych działań nie tylko na szczeblu gminnym, ale także na regionalnym i krajowym. Zadania szczebla centralnego można zawęzić do dwóch podstawowych: − stabilne i spójne prawodawstwo, − pozytywny wizerunek planowania rozwoju i przestrzennego. Stabilność otoczenia prawnego zagospodarowania przestrzennego, w tym ogólna skuteczność wykonania, są pierwszym warunkiem umożliwiającym planowanie rozwoju. Działania w przestrzeni są planowane, realizowane i trwają latami i dekadami. Prawo o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym powinno tę trwałość uzewnętrzniać. Otwieranie ścieżek prawnych dla niekontrolowanego rozwoju, czy to poprzez ustawy o gruntach rolnych, czy też wprost – poprzez rozporządzenia sankcjonujące inwestycje bezplanowe i sprzeczne z dokumentami nadrzędnymi, pozbawiają samorządy kontroli nad zagospodarowaniem przestrzennym. Innymi słowy – pozbawiają je wpływu na realizację zadania własnego, jakim jest zapewnienie ładu przestrzennego. Podobny efekt mają: słaba pozycja prawna studium oraz brak rozporządzeń regulujących planowanie przestrzenne na obszarach metropolitalnych. 149 Rys. 7‑1 Zadania poszczególnych szczebli administracji i przedstawicieli sektora prywatnego w procesie kształtowania wysokiej jakości przestrzeni wsi podmiejskich. [AZ] Drugie zadanie szczebla centralnego, w tym wypadku nie tylko władzy ustawodawczej, ale i rządu, stowarzyszeń i organizacji zawodowych i samorządowych, to pozytywny wizerunek planowania rozwoju i planowania przestrzennego. W chwili obecnej zbiegają się trzy niekorzystne dla tego wizerunku elementy: − regularne i częste, jak na prawo dotyczące zagospodarowania przestrzennego, zmiany i uchylenia zapisów prawnych; − postrzeganie planowania, zwłaszcza planowania przestrzennego, jako zbioru ograniczeń i procedur ograniczających wolność osobistą (inwestycje i dysponowanie własnością); − hermetyczność zapisów planistycznych dotyczących danej lokalizacji (sposób prezentacji oraz trudny dostęp do pełnej dokumentacji). Plany są postrzegane nie jako gwarancja poziomu i trwałości zagospodarowania przestrzennego, a tym samym uwarunkowań ekonomicznych prowadzenia działalności gospodarczej oraz jakości życia, ale jako przeszkoda w swobodnym dysponowaniu nieruchomościami. Takie Obowiązująca Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym weszła w życie w roku 2003. Już dwa i pół roku później powołano Międzyresortowy Zespół ds. Koordynacji Zadań dotyczących Wprowadzenia Zmian w Systemie Planowania Przestrzennego: MP nr 10 poz. 138. 150 nastawienie w połączeniu z nieumiejętnością czytania zapisów, trudnym dostępem do dokumentacji wzmacnia pozycję lobby inwestorów dążących do zniesienia maksymalnej liczby ograniczeń w procesie budowlanym. Twarde stanowisko władz na temat konieczności kontrolowania zagospodarowania przestrzennego w połączeniu z działalnością edukacyjną izb zawodowych związanych z budownictwem oraz stowarzyszeń zawodowych i samorządowych mają obecnie coraz więcej praktycznych argumentów za taką polityką. Dwanaście lat i dwie ustawy dają możliwość do podsumowań liczbowych i jakościowych. Działalność edukacyjna powinna w równym stopniu skupiać się na przekazie informacji i jej zrozumieniu, jak i na kształtowaniu umiejętności obserwacji i oceny przestrzeni. Naukę analizy przestrzeni można zacząć już na etapie szkoły podstawowej, wprowadzając przykłady lokalne na lekcjach nauczania zintegrowanego, ale także na powiązanych przedmiotach. Kolejną grupą dobrze zmotywowaną do takiej edukacji są nabywcy nieruchomości i deweloperzy. Publikacje, które w sposób przystępny będą prezentowały jakościowe czynniki wyboru lokalizacji, powinny być przygotowane na szczeblu centralnym, jako że są to dane uniwersalne. Praktyka dobrego pla Np. geografia, plastyka, przyroda, wychowanie obywatelskie. podsumowanie nowania i projektowania powinna być upowszechniona i skierowana nie tylko do grona zainteresowanych profesjonalistów, ale także do grup kształtujących popyt na rynku nieruchomości. Umiejętność czytania dokumentacji planistycznej oraz fizyczny do niej dostęp jest bardzo ograniczony, nie tylko w Polsce. Duże miasta powoli zaczynają udostępniać dokumenty planistyczne (zwłaszcza w Internecie) oraz publikować materiały w formie popularyzatorskiej. Jest to nadal działalność prekursorska, niepraktykowana w gminach wiejskich. Szansą jest połączenie sił i środków w ramach obszarów metropolitalnych. Warto tutaj korzystać z doświadczeń francuskich oraz niemieckich w zakresie współpracy międzygminnej. Tereny wkoło dużych miast są ze sobą powiązane funkcjonalnie i fizycznie. Większość administracji wojewódzkich przeprowadziła już delimitację obszarów metropolitalnych. W celu skutecznego kształtowania wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego potrzebna jest tak koordynacja planów i działań, jak i konkretna współpraca w obszarze realizacji zadań własnych przez organy samorządowe. Pierwszoplanowe obszary współpracy to: planowanie przestrzenne, ochrona środowiska, infrastruktura transportowa i komunikacja zbiorowa. W tych obszarach współdziałanie jest koniecznością a nie wyborem, a gminy są sobie równe bez względu na wielkość. Inne obszary, takie jak infrastruktura techniczna czy społeczna – to bardziej kwestia wyboru i sprawiedliwego podziału kosztów. zapisów planów miejscowych. Wynikają z braku tych planów. Należy stosować i lepiej zarządzać z użyciem istniejących i praktykowanych instrumentów prawnych i planistycznych. Potrzebne są dobre merytorycznie dokumenty planistyczne, ze szczególnym uwzględnieniem określenia wartości wskaźników jakościowych, ilustracji przestrzennej planów rozwoju, jednolitej struktury merytorycznej i pojęciowej planów oraz stały monitoring realizacji założeń planów. Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskich jest wyzwaniem dla samorządów, które stawiając przed inwestorami wyższe wymagania z pozoru działają wbrew własnemu interesowi. Jednak wieś potrzebuje przede wszystkim przekształceń jakościowych, a nie – ilościowych. Kontrast między zagospodarowaniem indywidualnych posesji między nieruchomościami rdzennymi a napływowych mieszkańców między nasyceniem usługami podstawowymi na wsiach i w mieście jest tak duży, że wymaga reakcji ze strony władz. Samorządy powinny podjąć wyzwanie celowego kształtowania przestrzeni wsi podmiejskich nie tylko ze względu na ustawowy obowiązek zapewnienia ładu przestrzennego, ale także dlatego, że masowa suburbanizacja rodzi nowe jednostki osadnicze – powstają nowe miasta, nowe dzielnice miast. Dzisiejsze działania mają wpływ na jakość życia wielu następnych pokoleń. Podstawowymi zadaniami gmin w kontekście jakości zagospodarowania przestrzennego są: − czytelne określenie celów, priorytetów, cech wizerunku oraz wskaźników jakościowych dla tej jakości; − upowszechnienie wiedzy na temat jakości zagospodarowania przestrzennego i sposobów jej podwyższania, w tym poprzez indywidualne decyzje inwestycyjne; − kształtowanie tożsamości lokalnej; − konsekwencja w realizacji założeń planów rozwoju, w tym realizowanie inwestycji. Dzięki takim działaniom mogą skuteczniej nie tylko kontrolować jakość zagospodarowania przestrzennego w granicach swojej administracja, ale i zachęcać przedstawicieli sektora prywatnego (osiedlonych lokalnie i nowych) do działania. Silna przywódcza rola władz gminy oraz sprawna administracja są kluczami do sukcesu. Słaba kontrola zagospodarowania i jego pogarszający się stan w niektórych wsiach podmiejskich nie wynikają z niewłaściwych Np. Gdańsk: http://www.gdansk.pl/category.php?category=590&history=; Wrocław: http://www.wroclaw.pl/m82951/p82517.aspx; http://gisserver. um.wroc.pl/mapa/index.aspx?lng=pl&zid=27842; Bydgoszcz: http://www. mpu.bydgoszcz.pl/; Poznań: http://www.mpu.pl/plany.php Trzeba nadmienić, że możliwe są też rozwiązania totalne, takie jak zastosowano w Wielkiej Brytanii, gdzie portal internetowy www.planningportal.gov.uk zawiera zunifikowane dane planistyczne z całego kraju. Jednak względy finansowe, a przede wszystkim merytoryczne planowania przestrzennego w Polsce powodują, iż jest to rozwiązanie nierealistyczne. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 22 grudnia 2004 r. w sprawie sposobu wyznaczenia obszaru i granic aglomeracji, DZU Nr 283, poz. 2841. Np. strategie i programy rozwoju lokalnego. 151 152 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Bibliografia Agglomeration nantaise plan de deplacements urbains 2000-2010; AURAN 2000 Anusz S., Samsel A., Zawiślak S., Dąbrowska-Taczalska G.; Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego w Polsce wykonany na podstawie monitoringu planowania przestrzennego 2001/2002r.; Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa; Warszawa grudzień 2002 Arbeitskries “Verkehr” der lokalen Agenda 21 Vaterstetten, www.vaterstetten.de, Aurbach L., TND Design Rating Standards Version 2.2, wrzesień 2005, www.tndtownpaper. com/images/TND_Design_Rating_Standards_2.2.pdf; Bachtler, Downes, Gorzelak; Transition, Cohesion and regional policy in Central and Eastern Europe, Aldershot, Ashgate 2000; Baranowski A., Koncepcja Partnerstwa Miasto-Wieś; Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej; Gdańsk 2002 Barredo J. I., Lavalle C., Demicheli L., Kasanko M., Mc Cormick N., Sustainable urban and regional planning: European Commission Joint research centre EUR 20673 EN, The MOLAND activities on urban scenario modeling and forecast, Luxembourg: Office of Official Publications of the European Communities, 2003 Bialecka E., Volkwein M., Dusza P., Life In The Urban Landscape, One process, four moments in time: a fresh look at urban changes in the globalised world. Four European examples., artykuł z konferencji maj 29 – czewiec 3, 2005; International Conference for Integrating Urban knowledge & Practice; Gothenburg, Sweden. Biuro Studiów i Dokumentacji Konserwatorskiej w Szczecinie, Dokumentacje konserwatorskie: katalog dworów i pałaców, karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa, karty adresowe, karty cmentarzy − ewidencja ogólna dendrologiczno-techniczna parków, Szczecin Bodenschatz H., New Urbanism and the European Perspective – Presumption, Rivalry or Challenge?, rozdział w publikacji Rob Krier: Town Spaces, Contemporary Interpretations in Traditional Urbanism; Krier – Kohl – Architects, Introduction by Michael Graves, Birkhäuser Verlag, Basel, 2003, s. 266 – 279 Bodenschatz H., Perspectives of Urban Development; architektur.aktuell, 06.2003, Borsa M., Gospodarka i polityka przestrzenna; część pierwsza: gospodarka przestrzenna, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa, luty 2004 Borys T.; Jak budować program ekorozwoju informacje ogólne Agenda 21 tom I; Warszawa – Jelenia Góra 1998 Bourne L.S., Reinventing the suburbs : old myth and realities; Contemporary Perspectives of suburbanization; Progress in Planning; London 1996 Brake K. i in., Kräfte, prozese, akteure-zur empirie der Zwischenstadt, Verlag Müller-Bussmann Wuppertal 2005. Caruso G., Peri-urbanisation: the situation in Europe; Report for DATAR; Ministre de l’Amangement du Territoire et de l’Environnement, Paris 2001 Changing suburbs – foundation, form and function, pod red.: Harris R., Larkham P.; F@EN SPON 2004 Chmielewski J.M., Teoria urbanistyki, wybrane zagadnienia; Politechnika Warszawska, Warszawa 1996 Colophon, Planning into the 21st Century, wrzesień 2000, www.uwe.ac.uk/fbe/vision. CORINE land Cover 2000 in Nation-wide and Regional Monitoring of Urban Land Use and Land Consumption, Leibniz-institute of Ecological and Regional Development, Drezno 2002 Council for European Urbanism (www.ceunet.org), deklaracje z Brugge (2003) i z Visieu (2004), karta sztokholmska (2004), http://www.ceunet.org/charter.htm; Cuesta R., Moughtin C., Sarris Ch., Signoretta P.; Urban Design: Method And Techniques, Fowl Press is an imprint of Elscvicr 2004; 153 Cullngworth B. Town and Country Planning in the UK.Rotledge Abingdon 2005. Cymerman R., Informacje geodezyjne w przestrzennym zagospodarowaniu gminy, Katedra Planowania i Zagospodarowania Przestrzennego UWM w Olsztynie, 2004 Czarnecki Władysław, Planowanie miast i osiedli., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962; Llewelyn-Davies, Urban Design Compendium, English Partnerships, Londyn 2005 Czarnecki Władysław, Planowanie miast i osiedli., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962 Czernik L. Koreferat do Polsko-niemiecki obszar pogranicza w roku 2020 – scenariusz rozwojowy i zalecenia. Urzad Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Szczecin 2006 Czernik L., Integracja regionalna transgranicznego regionu Pomorza Zachodniego, Urbanistyka nr 3, Akapit DTP, Warszawa 1998 Czernik L., Regionalne strategie zrównoważonego rozwoju obszarów transgranicznych Pomorza Zachodniego, Urbanistyka r.3; Akapit-DTP Warszawa 1998; Czernik L., Suburbanizacja w procesie przekształceń struktury terenów wiejskich w kształtującym się Regionie Metropolitalnym Szczecina, ULAR 3, Gliwice 2007 Design for living Bexley’s residential design guide – Local Development Framework Supplementary Planning Document, Strategic Planning And Regeneration Department Bexley, 21.01.2006, www.bexley.gov.uk Dézert A., Meton A., Steinberg J. La Périurbanisation en France, SEDES, Paris 1991 Direction generale de I’Urbanisme, de I’Habitat et de la Construction, centre d’Etudes technigues de I’Eguipement Nord Picardie, Extension Urbanie et capacites d’urbanisation, Ministere de I’Emploi, de la Cohesion Sociate et du Logament; ministere des Transports, de I’Eguipement, du Tourisme et de la Mer, listopad 2005 Dołhun M., Funkcje i zadania Planisty – Projektanta, materiały konferencyjne TUP Domański R., Podstawy planowania przestrzennego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989 Domański R., Zasady geografii społeczno-ekonomicznej, PWN, Warszawa-Poznań 2001 Duany A., Wright W., Sorlien S., Hall L., Watkins M., Slone D., Sanchez Hugalde G., Merson R., Smart Code Manuals, New Urban Publications Inc., 2005 Duany&Plater-Zyberk Company, Municipal Code Corporation; Smart Code – A Comprehensive Form-Based Planning Ordinance V.6,5, Los Angeles 2005 EPRP na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju obszaru Unii Europejskiej, ZG TUP, Warszawa 2001; Ericson E., Identity and the Life Cycle. Selected Papers (1959), New York: International Universities Press, Inc., 1959 European Spatial Development Perspective, raport z konferencji “Towards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the EU, Potsdam, 1999 Europejska Agencja d/s Środowiska; Towards an Urban Atlas, Komisja Europejska, Bruksela 2002, ISBN 92-9167-470-2 Euroregion Pomerania, Urząd Statystyczny, Szczecin 2005 Fleissig W., Jacobsen V. in Collaboration with the Congress for New Urbanism and the U.S. Environmental Protection Agency, Smart Scorecard For Development Projects, U.S. Environmental Protection Agency, Waszyngton 2002 Floch J., L’Agglomeration nantaise: récits d’acteurs, l’Aube, Nantes 1996 Galster G., Hanson R., Ratcliffe M. R., Wolman H., Coleman S., Freihage J.; Wrestling Sprawl to the Ground: Defining and measuring an Elusive Concept, Housing Policy Debate, volume 12, Issue 4; Fannie Mae Foundation 2001 Gemeindedaten 2004, Gemeinde Vaterstetten landkreis Ebersberg, 2004 Gulinck H., Mugica M., de Lucio J. V., Atauri J. A.; A framework for comparative landscape analysis and evaluation based on land cover data, with an application in the Madrid region ( Spain), Landscape and Urban Planning 55 (2001) 257-270; www.elsevier.com Hall P., Cities of Tommorrow. Blackwell, London 1996. Hasse J. E., Lathrop R. G.; Land resource impact indicators of urban sprawl, Department of Geography and Anthropology, Rowan University; Aplied geography 23 (2003) 159-175 Henning N. Rink D. Urban Sprawl and postsocialist transformation. The case of Leipzig. UFZ Centre for Environmental Research; Leipzig 2003 Herfert G. Räumige Wanderugsprozesse in Westsache-Trendwende zur reurbanisierung Stadt Leipzig, Statisischer Quartalsbericht 2/2002 Image analysis technigues for assessing landscape structural change: a case study of the Lockyer Valley catchment, Queensland, Faculty of Engineering and Surveying University of Southern Queensland, 2001 Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju, Etap I, Warszawa, listopad 1999 r. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Synteza studiów zagospodarowania przestrzennego województw, Warszawa, październik 1999 Jałowiecki B., Metropolie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarzadzania, Białystok 1999 Jodidio P., Architecture Now!, Taschen 2002 154 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Karta Nowego Urbanizmu, http://www.cnu.org/sites/files/Charter.pdf Knaap G.-J., Song Y., Nedovic – Budic Z., Measuring Urban Form “Measuring patterns of Urban development: New Intelligence for the War on Sprawl., Journal of the American Planning Association, 2004, www.ursp.umd.edu Koncepcja strukturalna trwałego rozwoju wysp północnego obszaru Zalewu Szczecińskiego; Plannergemeninschaft Hannes Dubach, Urs Kohlbrenner i RBGP Szczecin; Plannergemeninschaft Hannes Dubach, Urs Kohlbrenner i RBGP Szczecin — w ramach programu Phare CBC, Interreg II C — 1999 Konzeptvorschlage Verkehrssituation in neufarn, Ruckbau B 12, Moglichkeiten der beruhigung, Gemeinde Vaterstetten, April 2003 Kotler P., Rein I., Heider H.D., „Marketing Places: Attracting Investment, Industry and Tourism to Cities, Regions and Nations“, Free Press New York 1993, Kotler P., Rein I., Heider H.D., Asplund X. “Marketing Places Europe”, Prentice Hall 1999 Kratochwil S., European images around sprawling; Vienna University of Technology; http://isra.tuwien.ac.at/ Krier Rob., Town Spaces, Contemporary Interpretations in Traditional Urbanism, Krier – Kohl – Architects, Birkhäuser Verlag, Basel, 2003; Kuciński K., Geografia ekonomiczna, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2000 Kunzmann K. R., World city regions in Europe: Structural changee and future challenges, University Press, Tokyo-New York-Paris UN, 1998 La France intercommunale au 1er janvier 2006, Assemblée des communautés de France, Paryż 2006 La loi à la solidarité et renouvellement urbains, (SRU), Ustawa o współodpowiedzialności i odnowie miast z dn. 13 grudnia 2000 r. Llewelyn-Davies, Urban Design Kompendium, English Partnerships, Londyn 2005 Łuk Południowego Bałtyku — Przestrzenne strategie integracji i zrównoważonego rozwoju dla strefy Południowego Bałtyku; RBGP Szczecin, w ramach programu Interreg III B – 2004 Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 1999 Marzęcki W., Wpływ stosukowo własnościowych na układ komunikacyjny w zabudowie mieszanej, Przestrzeń i Forma nr 2, Szczecin 2005 Mastering the post-socialist city: Impacts on Planning and the Built Environment, International Conference A greater Europe, Rome, marzec 2002 McElfish Jr James M., Ten things wrong with sprawl; The Environmental Magazine 03/04 2007 Measuring pattern Outcomes in an Agent-based Model of Edge-Effect Externalities Using Spatial metrics, Departments of Geography and Environmental Science and Policy, George Mason University, 2004 Metrex — Towards European urban balance. Note 6, Polymetrexplus; WKS Barcelona 2005, www.eurometrx.org Ministerstwo Budownictwa, Polska Przestrzeń. Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju., Warszawa 2007 Ministerstwo Gospodarki i Pracy Departament Polityki Regionalnej, Narodowa Strategia rozwoju regionalnego; Warszawa 2005, www.nsrr.gov.pl Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Podręcznik procedur wdrażania ZPORR, Warszawa 2004; www.zporr.gov.pl Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Zintegrowany program operacyjny rozwoju regionalnego 2004-2006, Warszawa 2004 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013), Warszawa 2007 Muniz I., Galindo A.; Ecological Sustainability and Urban form, Applied Economics Department Universitat Autonoma de Barcelona, 2001 Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013, www.npr.gov.pl Observatoires des modes de vie & des changements socioeconomiques; AURAN 2004 Opracowanie kryteriów chłonności ekologicznej dla potrzeb planowania przestrzennego. Raport końcowy, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, 2005 Państwowa Komisja Wyborcza, www.pkw.gov.pl Peri-urbanisation: the situation in Europe;Report for DATAR. Ministre de l’Amangement du Territoire et de l’Environnement, France 2001 Planungsverband Auserer Wirtschaftsraum Munchen, www.pv-muenchen.de Polsko-niemiecki obszar pogranicza w roku 2020 – scenariusz rozwojowy i zalecenia. Hamburgisches Welt-Wirtschaft-Archiv (HWWA).Hamburg2005 POLYNET, Action 1.1 Commuting & the definition of functional Urban regions, Raport projektu POLYNET w ramach INTERREG III B, Institute of Community Studies / The Young Fundation & Polynet Partners 2005 URBS PANDENS, Workpackage 1 – Report, Vienna University of Technology, Institute of Sociology for Spatial Planning and Architecture (ISRA), lipiec 2003 Quartiers de villes, quartiers de vies. Habitat et formes urbaines; AURAN 2005 Regionalne aspekty rozwoju turystyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999 Regionalne Biuro Gospodarki Przestrzennej, Plan Zagospodarowania Przestrzennego 155 Województwa Zachodniopomorskiego, RBGP, Szczecin 2002 Richardson H. W., Gordon P.; Is sprawl inevitable? Lessons from abroad, School of Policy, Planning and Development, University of Southern California, listopad 1999 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 26 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobu ustalania wymagań dotyczących nowej zabudowy i zagospodarowania terenu w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego; DzU nr 164, poz. 1588 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 22 grudnia 2004 r. w sprawie sposobu wyznaczenia obszaru i granic aglomeracji, DzU Nr 283, poz. 2841 Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2000 Samuelson P., Nordhaus W., Ekonomia, PWN 2000 Scot.metropole Nantes Sain-Nazaire. Concentration publique: diagnostic 2004; AURAN 2004 Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007 Sierszuła Z. Projekt raportu mieszkalnictwo i urbanizacja w Polsce dla Warszawskiego Biura Programu Narodów Zjednoczonych. Departament Polityki Miejskiej i Rewitalizacji, Ministerstwo Budownictwa; Warszawa 2007. Sieverts T. Koch M. Stein U. Steinbusch M. Zwischenstadt – Inzwischenstadt? Entdecken, Begreifen,Verände.Wuppertal; Műller und Busmann2005. Smętkowski M., Nowe relacje między metropolią a regionem w gospodarce informacyjnej , Studia regionalne i lokalne nr 4(7)/2001 Stadtebaulicher Idden – und realisierungswettbewerb “Rathausumfeld mit Burgersaal” in Vaterstetten, materiały informacyjne gminy Vaterstetten, 17.02.2004, www.vaterstetten.de, Statut Samorządowego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej, Uchwała RM Nr XLIV/862/05, Szczecin 2005 Steuteville R., The New Urbanism: An alternative to modern, automobile-oriented planning and development, New Urban News, 8 lipca 2004; Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania; Południowy Łuk Bałtyku; Łuk Południowego Bałtyku — strategie integracji i zrównoważonego rozwoju dla strefy Południowego Bałtyku w ramach programu Interreg III B; RBGP Szczecin 2004, www.south-baltic-arc.org Strategia ekorozwoju w gminie wiejskiej, www.eko.org.pl Strategia rozwoju infrastruktury transportu na lata 2004-2006 i lata dalsze, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2003, www.mi.gov.pl Strategia rozwoju Szczecina; Uchwała nr 1/N/1155/02 Rady Miasta Szczecina z dnia 6.05.2002; Szlachta J., Znaczenie funduszy europejskich dla rozwoju regionalnego, Regionalne Centrum Informacji Europejskiej Szymski A. Rzeszotarska-Pałka M. Ignaczak-Felińska J. PawłowskiW. Wieś pomorska wczoraj i dziś,Walkowska Wydawnictwo Szczecin 2006 The Cost of Bad Design, CABE, Londyn 2006; www.cabe.org.uk The Edinburgh Standards for Urban Design, The city of Edinburgh Council, www.cabe.org.uk The value handbook – Getting the most from your building and spaces, CABE, Londyn 2006; The Cost of Bad Design, CABE, Londyn 2006; The value handbook – Getting the most from your building and spaces, CABE, Londyn 2006 Toczyski W. Zaucha J., Profile rozwoju zrównoważonego, Ośrodek Badań Regionalnych; Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2004 Toczyski W., Region Bałtycki, Rzadowe Centrum Studiów Strategicznych, Gdańsk 1999. Towards a local sustainability profile: European common indicators, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2000 Towards an Urban Renaissance, Final Report of the Urban Task Force Chaired by Lord Rogers of Riverside; Int Thomson Publishing Services; Londyn 1999 Turnock D., Globalisation: regional and rural development In Eastern Europe; /in/ Domański B.; Studies in local and regional development; Institute of Geography of the Jagielonian Institute, Prace geograficzne 106, Kraków 2000 Urban Audit, Towards the Benchmarking of Quality of Life in 58 European Cities; Office For Official Publications of the European Communities, Luxemburg 2000, www.inforegio.cec.int/urban/audit Urban Design For Sustainability, Final Report of the Working Group on Urban Design for Sustainability to the European Union Expert Group on the Urban Environment, Bruksela 23.01.2004, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn.27 marca 2003 roku Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717 Ustawa o samorządzie powiatowym z dnia 5 czerwca 1998, DzU nr 91, poz. 578 Ustawa o samorządzie terytorialnym z dnia 8 marca 1990 r., tekst jednolity: DzU nr 142, poz. 1591 z 2001 r. Ustawa o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998, DzU nr 91, poz. 576 z 1998 r. Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. DzU nr 62 z 2001r. van den Berg L., van der Meer J., Otgaar A.H.J.; Attractive City, Catalyst for Economic Development and Social Revitalisation; EURICUR, Rotterdam 1999 Village Design Statement; www.countryside.gov.uk/LAR/Landscape/CC/landscape/village/introduction.asp 156 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Waddell P., Evans D.J.; UrbanSim: modeling Urban Development for Land Use, Transportation and Environmental Planning; Urban Design and Planning department, School of Public Affairs, University of Washington, 2003 Więckowska K., Ewolucja przestrzeni francuskiej u progu XXI wieku, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004 Witek W., Nowakowski C.; Gmina Dobra Szczecin – Skrócone studium ruralistyczne do planu Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Gminy; Biuro Studiów i Dokumentacji Konserwatorskiej, Szczecin 1994 Wspólne wskaźniki europejskie – ku lokalnemu profilowi zrównoważenia, Komisja Europejska, 1996 Wspólny program cząstkowy polsko-niemieckiego pogranicza na obszarze krajów związkowych Meklemburgia-Pomorze Przednie/ Brandenburgia oraz Województwa Zachodniopomorskiego; Interreg III A/Phare CBC, Szczecin 2000 Zalew Szczeciński – region dwóch narodów; IKZM-Oder Neubrandenburg, RBGP Szczecin 2001r. Zimnicka A. Zmiany demograficzne w strefie podmiejskiej Szczecina, w Odnowa Wsi Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Białostockiej, Białystok 2006 Zimnicka A., Przestrzenie publiczne miasta w dobie suburbanizacji – obszar metropolitalny Szczecina, PAN; Kraków 2006 Ziobrowski Z. i in.; Zmiany jakości przestrzeni dużych miast w Polsce – Mierniki i metoda oceny, IGPiK, Kraków 1996 Ziobrowski Z., Analiza Porównawcza Projektu Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na lata 2006-2013 i zaktualizowanej Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Instytut Rozwoju Miast i Akademia Ekonomiczna, Kraków 2005 dane Urzędu Gminy Dobra dane Urzędu Gminy Kobylanka dane Urzędu Gminy Kołbaskowo dane Urzędu Miasta i Gminy Goleniów dane Urzędu Miasta i Gminy Police Bank Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl Dane Państwowej Komisji Wyborczej, www.pkw.pl www.auran.org www.bip.dobraszczecinska.pl www.bip.gov.pl www.bip.police.pl www.cabe.org.uk www.ceunet.de www.citymayors.com www.cnu.org www.countryside.gov.uk www.dobraszczecinska.pl www.ec.europa.eu www.eko.org.pl www.epa.gov www.espon.lu; www.gdansk.pl www.gisserver.um.wroc.pl www.goleniow.pl www.isra.tuwien.ac.at www.kobylanka.pl www.kolbaskowo.pl www.mairie-orvault.fr www.mpu.bydgoszcz.pl www.mpu.pl/plany.php www.mswia.gov.pl www.nantes.fr/urbanisme/nantes-metropole.html www.nantesmetropole.fr www.newurbannews.com www.npr.gov.pl www.panda.bg.univ.gda.pl www.pkw.gov.pl/s/wyniki/sam98/index.html www.planningportal.gov.uk www.police.pl 157 www.przejrzystapolska.progressframework.com www.pv-muenchen.de www.rcss.gov.pl www.stat.gov.pl www.stat.gov.pl www.tndtownpaper.com/ www.um-zachodniopomorskie.gov.pl www.vaterstetten.de www.verwaltung.uni-wuppertal.de www.wroclaw.pl www.wybory2002.pkw.gov.pl www.wybory2006.pkw.gov.pl www.zporr.gov.pl 158 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Spis fotografii Fot. 2.1-1 Podmiejski obszar, USA. ......................................................................................................................................20 Fot. 2.1-2 Podmiejski obszar, Warzymice. [CS]....................................................................................................................20 Fot. 2.2-1 Zabudowa przedmieścia w Detroit. . ...................................................................................................................22 Fot. 2.2-2 Zabudowa przedmieścia w Wołczkowie. [LC]...................................................................................................22 Fot. 2.2-3 Suburbia w Detroit. . .............................................................................................................................................23 Fot. 2.2-4 Suburbia w Szczecinie. [LC]..................................................................................................................................23 Fot. 2.3-1 Urbanizacja wsi Przecław. [CS]..............................................................................................................................27 Fot. 2.3-2 Urbanizacja wsi Mierzyn. [CS]...............................................................................................................................27 Fot. 2.3-3 Dezintegracja przestrzenna wsi Mierzyn. [CS]...................................................................................................27 Fot. 2.4-1 Nowa miejscowość w strefie Londynu – New Ash Green. ............................................................................28 Fot. 4.1 1 Marden. Zabudowa historyczna wzdłuż głównej ulicy . [LC].........................................................................51 Fot. 4.1 2 Marden. Historyczne gospodarstwa. [LC]..........................................................................................................51 Fot. 4.1 3 Marden. Zabudowa w części centralnej wsi. [LC]..............................................................................................52 Fot. 4.1 4 Marden. Historyczna tawerna w centrum. [LC].................................................................................................52 Fot. 4.1 5 Marden. Wiejskie rezydencje. [LC].......................................................................................................................52 Fot. 4.1 6 Marden. Wiejski charakter zabudowy. [LC]........................................................................................................52 Fot. 4.1 7 Marden. Historyczne detale zabudowy. [LC]......................................................................................................52 Fot. 4.1-8 Marden. Historyczna zabudowa rdzenia. [LC]....................................................................................................52 Fot. 4.1 9 Marden. Nowa zabudowa obrzeżna w Marden. [LC].......................................................................................53 Fot. 4.1 10 Marden. Zabudowa wielorodzinna w centralnej części. [LC]........................................................................53 Fot. 4.1 11 Marden. Związki z kulturą agrarną. Uprawa chmielu. [LC]...........................................................................53 Fot. 4.1 12 Marden. Związki z kulturą agrarną. Sady jabłoniowe. [LC]...........................................................................53 Fot. 4.1 13 Wadhurst. Historyczna zabudowa wzdłuż głównej ulicy. [LC]. ...................................................................54 Fot. 4.1 14 Wadhurst. Detale historycznej zabudowy w Wadhurst. [LC] .......................................................................54 Fot. 4.1 15 Wadhurst. Historyczna zabudowa mieszkaniowa. [LC]..................................................................................54 Fot. 4.1 16 Wadhurst. Zamek. [LC]........................................................................................................................................54 Fot. 4.1 17 Wadhurst. Historyczny rdzeń wsi. [LC].............................................................................................................55 Fot. 4.1 18 Wadhurst. Centrum handlowe wsi. [LC]...........................................................................................................55 Fot. 4.1 19 Wadhurst. Fizjonomia krajobrazu wsi. [LC] ....................................................................................................55 Fot. 4.1 20 Wadhurst. Tereny otwarte. [LC]..........................................................................................................................55 Fot. 4.1 21 New Ash Green. Fotografia lotnicza. ..............................................................................................................57 Fot. 4.1 22 New Ash Green. Zabudowa szeregowa (panele). [LC]...................................................................................58 Fot. 4.1 23 New Ash Green. Zabudowa jednorodzinna.[LC]............................................................................................58 Fot. 4.1 24 New Ash Green. Zabudowa szeregowa (klinkier). [LC].................................................................................58 Fot. 4.1 25 New Ash Green. Zabudowa jednorodzinna. [LC]..........................................................................................58 Fot. 4.1 26 New Ash Green. Centrum handlowe wsi. [LC]...............................................................................................59 Fot. 4.1 27 New Ash Green. Przestrzeń publiczna w centrum wsi. [LC]........................................................................59 Fot. 4.1 28 New Ash Green. Fragment „starego” Ash. [LC].............................................................................................59 Fot. 4.1 29 New Ash Green. Tereny otwarte wsi. [LC]......................................................................................................59 Fot. 4.2 1 Route de Rennes w Orvault. Zachowana zabudowa przedmieścia Bout des Paves u rogatek Nantes. 159 [AZ]..........................................................................................................................................................................64 Fot. 4.2 2 Route de Rennes w Orvault. Nowa zabudowa mieszkaniowo-usługowa w subcentrum dzielnicy. [AZ]64 Fot. 4.2 3 La Haute Valle w Orvault. Nowa zabudowa jednorodzinna wzniesiona zgodnie z lokalnymi kanonami na skraju doliny rzeki Cens. Na drugim planie: bloki mieszkalne w południowo-zachodniej części Orvault. [AZ] .........................................................................................................................................................65 Fot. 4.2 4 Le Bout de Pave w Orvault. Prywatne ogrody przy budynkach wielorodzinnych. [AZ]...........................65 Fot. 4.2 5 Le Bout de Pave w Orvault. Fizyczny rozdział ruchu pieszego, rowerowego i zmotoryzowanego na terenach mieszkaniowych. [AZ]...........................................................................................................................65 Fot. 4.2 6 La Haute Valle w Orvault: typowa architektura budynków jednorodzinnych na północ od Loary. [AZ]..........................................................................................................................................................................65 Fot. 4.2 7 Le Bout de Pave w Orvault. Nowa zabudowa wielorodzinna w układzie pierzejowym. [AZ]...................65 Fot. 4.2 8 Orvault Bourg. Zabudowania gospodarcze zaadaptowane na letnie rezydencje. [AZ]................................66 Fot. 4.2 9 Orvault Bourg. Ciągłość typologii form architektonicznych – historyczna zabudowa mieszkalna. [AZ]66 Fot. 4.2 10 Orvault Bourg. Ciągłość typologii form architektonicznych – współczesna zabudowa mieszkaniowa. [AZ]..........................................................................................................................................................................66 Fot. 4.2 11 La Bougalliere. Typowa ulica. [AZ]....................................................................................................................67 Fot. 4.2 12 La Bougalliere. Zabudowa czynszowa. [AZ]....................................................................................................67 Fot. 4.2 13 La Bougalliere. Sprywatyzowana zabudowa czynszowa. [AZ].......................................................................67 Fot. 4.2 14 Le Bois Raguenet. Wewnętrzny skwer na szlaku pieszym. [AZ]..................................................................69 Fot. 4.2 15 Le Bois Raguenet. Typowa zabudowa. [AZ].....................................................................................................69 Fot. 4.2 16 Le Bois Raguenet. Typowe zakończenie ślepej ulicy. [AZ].............................................................................69 Fot. 4.2 17 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego na północ od Loary. [AZ]........................................70 Fot. 4.2 18 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego na południe od Loary. [AZ]....................................70 Fot. 4.2 19 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego diaspory polskiej. [AZ].............................................70 Fot. 4.3-1 Rosengarten. Wiejska idylla. [LC].........................................................................................................................75 Fot. 4.3-2 Rosengarten. Historyczna zabudowa wsi. [LC].................................................................................................75 Fot. 4.3-3 Rosengarten. Dom jednorodzinny o cechach historycznych. [LC]................................................................75 Fot. 4.3-4 Rosengarten. Współczesne budownictwo jednorodzinne. [LC] ....................................................................75 Fot. 4.3-5 Rosengarten. Historyczny obiekt adaptowany na pensjonat. [LC].................................................................76 Fot. 4.3-6 Rosengarten. Skansen utworzony na obrzeżu parku. [LC]..............................................................................76 Fot. 4.3-7 Rosengarten. Gospodarstwo rolnicze. [LC].......................................................................................................76 Fot. 4.3-8 Rosengarten. Związek z kulturą agrarną. [LC]...................................................................................................76 Fot. 4.3-9 Rosengarten. Detal zabudowy ryglowej. [LC]....................................................................................................76 Fot. 4.3-10 Rosengarten. Detal elewacji klinkierowej. [LC]................................................................................................76 Fot. 4.3-11 Rosengarten. Wiejski współczesny ratusz. [LC]..............................................................................................77 Fot. 4.3-12 Rosengarten. Zabudowa podmiejska. [LC]......................................................................................................77 Fot. 4.3-13 Rosengarten. Droga wewnętrzna wsi. [LC]......................................................................................................77 Fot. 4.3-14 Rosengarten. Droga przecinająca wieś. [LC] ..................................................................................................77 Fot. 4.3-15 Prisdorf. Obiekty zabudowy historycznej. [LC]...............................................................................................78 Fot. 4.3-16 Prisdorf. Gospodarstwo przekształcone w obiekt mieszkalny. [LC]............................................................78 Fot. 4.3-17 Prisdorf. Budownictwo jednorodzinne. [LC]...................................................................................................78 Fot. 4.3-18 Prisdorf. Budownictwo wielorodzinne. [LC] ..................................................................................................78 Fot. 4.3-19 Prisdorf. Związek z kulturą agrarną. [LC]........................................................................................................79 Fot. 4.3-20 Prisdorf. Przestrzeń publiczna w centrum wsi. [LC] .....................................................................................79 Fot. 4.3-21 Prisdorf. Pola golfowe. [LC]................................................................................................................................79 Fot. 4.3-22 Prisdorf. Budynek klubu golfowego. [LC]........................................................................................................79 Fot. 4.3-23 Prisdorf. Nowy obiekt sakralny. [LC]................................................................................................................79 Fot. 4.3-24 Prisdorf. Dom opieki. [LC].................................................................................................................................79 Fot. 4.3-25 Bönningstedt. Wiejska uliczka. [LC]..................................................................................................................80 Fot. 4.3-26 Bönningstedt. Zabudowa jednorodzinna. [LC]...............................................................................................80 Fot. 4.3-27 Bönningstedt. Zabudowa gospodarstwa rolnego. [LC]..................................................................................81 Fot. 4.3-28 Bönningstedt. Funkcja usługowa w historycznym obiekcie. [LC]...............................................................81 Fot. 4.3-29 Bönningstedt. Nowa zabudowa wielorodzinna. [LC].....................................................................................81 Fot. 4.3-30 Bönningstedt. Dom opieki dla ludzi starszych. [LC]......................................................................................81 Fot. 4.3-31 Bönningstedt. Przestrzenie publiczne wewnątrz zabudowy. [LC]................................................................81 Fot. 4.3-32 Bönningstedt. Zabudowa na styku miasta. [LC]..............................................................................................81 Fot. 4.3-33 Baldham Dorf. Kościół. [AZ] ...........................................................................................................................84 Fot. 4.3-34 Baldham Dorf. Zamknięcie kompozycyjne. [AZ] ..........................................................................................85 Fot. 4.3-35 Baldham Dorf. Przestrzeń społeczna. [AZ].....................................................................................................85 Fot. 4.3-36 Baldham Dorf. Dom mieszkalny. [AZ].............................................................................................................85 160 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Fot. 4.3-37 Baldham. Miejsce cotygodniowego targu produktami ekologicznymi. [AZ]..............................................85 Fot. 4.3-38 Baldham. Ośrodek jeździecki. [AZ]...................................................................................................................85 Fot. 4.3-39 Baldham. Nowa zabudowa jednorodzinna w części zurbanizowanej. [AZ]................................................85 Fot. 4.4 1 Publiczna Szkoła Podstawowa w Mierzynie. [LC]..........................................................................................104 Fot. 4.4 2 Publiczna Szkoła Podstawowa w Dobrej. [AZ] .............................................................................................104 Fot. 4.4 3 Publiczna Szkoła Podstawowa w Przecławiu. [AZ]........................................................................................104 Fot. 4.4 4 Miejskie przedszkole w Bezrzeczu. [AZ]...........................................................................................................104 Fot. 5.1-1 Szczecińskie suburbia. [CS].................................................................................................................................108 Fot. 5.1-10 Budynki zagrodowe w Bezrzeczu. [LC]..........................................................................................................110 Fot. 5.1-11 Zabudowania gospodarcze w Rurzycy. [LC]..................................................................................................110 Fot. 5.1-12 Odnowiony dom w Dobrej. [LC]....................................................................................................................110 Fot. 5.1-13 Odnowiony dom w Bartoszawie. [LC]............................................................................................................110 Fot. 5.1 14 Morzyczyn: śmiała i nowoczesna architektura muszli koncertowej. [LC].................................................111 Fot. 5.1-2 Ulica w Wołczkowie. [LC] . ................................................................................................................................109 Fot. 5.1-3 Promenada w Morzyczynie. [LC]........................................................................................................................109 Fot. 5.1-4 Usługi w Bezrzeczu. [LC] ..................................................................................................................................109 Fot. 5.1-5 Usługi w Bezrzeczu. [LC] ..................................................................................................................................109 Fot. 5.1-6 Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji w Pilchowie. [LC].................................................................................109 Fot. 5.1-7 Stadnina w Dobrej. [LC] ....................................................................................................................................109 Fot. 5.1-8 Budynek Urzędu Gminy w Dobrej. [AZ].........................................................................................................110 Fot. 5.1-9 Publiczna Szkoła Podstawowa w Pilchowie. [LC]...........................................................................................110 Fot. 5.2-1 Masowa urbanizacja w Bezrzeczu. [CS] ..........................................................................................................115 Fot. 5.2-2 Punktowa lokalizacja osiedla w Mierzynie. [CS]................................................................................................116 Fot. 5.2-3 Blokowa zabudowa w Dobrej. [CS]...................................................................................................................117 Fot. 5.2-4 Nowa zabudowa wielorodzinna w Dobrej. [CS]..............................................................................................117 Fot. 5.2-5 Sieć uliczna w Dobrej. [CS].................................................................................................................................118 Fot. 5.2 6 Mierzyn: trwała samowola mieszkańców w postaci zazielenienia pasa drogowego. [CS]..........................119 Fot. 5.2 7 Mierzyn: kolejna trwała samowola mieszkańców w postaci zazielenienia pasa drogowego. [CS]...........119 Fot. 5.2 8 Szkoła podstawowa w Bezrzeczu zlokalizowana przy drodze głównej będącej jednocześnie drogą tranzytową ku innym, szybko rozwijającym się miejscowościom podmiejskim. [AZ]...............................119 Fot. 5.2-9 Orvault Bourg (Francja), droga przy gminnej szkole: ruch spowolniony, bezpieczny chodnik i ścieżka rowerowa. [AZ].....................................................................................................................................................119 Fot. 5.2-10 Bezrzecze: fikcyjny przystanek autobusowy jako pretekst do sąsiedzkich spotkań oraz spełnienie snu mieszkańców o dostępie do komunikacji zbiorowej. [AZ]...........................................................................119 Fot. 5.2-11 Boeningstedt (Niemcy), stacja kolejowa we wsi podmiejskiej w obszarze metropolitalnym Hamburga. [LC] . ......................................................................................................................................................................119 Fot. 5.2-12 Wyalienowana zabudowa wielorodzinna w Bezrzeczu. [LC]........................................................................120 Fot. 5.2-13 Wyalienowana zabudowa wielorodzinna w Bezrzeczu. [LC] .......................................................................120 Fot. 5.2-14 Domy szeregowe na jednym z pól w Dobrej. Ciasna zabudowa, konieczność korzystania ze schodów w każdych okolicznościach, wąski ogród od strony północnej, to tylko niektóre z negatywnych cech jakościowych tej realizacji. [AZ].........................................................................................................................121 Fot. 5.2-15 Nadmierne zróżnicowanie form zabudowy przy jednej z ulic w Dobrej. [LC]......................................121 Fot. 5.2-16 Harmonijna forma zabudowy przy jednej z ulic w Dobrej. [LC] . ..........................................................121 Fot. 5.2-17 Bezrzecze: zamknięte osiedle domów jednorodzinnych zlokalizowane w części wiejskiej jest dostępne wyłącznie z drogi znajdującej się w części miejskiej. [CS]............................................................................121 Fot. 5.2-18 Mierzyn: domy w zabudowie szeregowej obsługiwane drogami z dwóch stron. [CS]..........................121 Fot. 5.4-1 Charakter wsi rustykalnej w Wołczkowie. [LC].................................................................................................129 Fot. 5.4-2 Charakter wsi podmiejskiej w Bezrzeczu. [LC].................................................................................................132 Fot. 5.4-3 Charakter wsi miejskiej w Mierzynie. [LC].........................................................................................................133 161 Spis rysunków Rys. 1-1 Model pracy badawczej. [AZ]..................................................................................................................................12 Rys. 1-2 Obszar metropolitalny Szczecina w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego.........................................................................................................................................13 Rys. 1-3 13 Rys. 1-4 Obszar oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [LC]...........................................................................14 Rys. 1-5 Region metropolitalny Londynu. [LC].....................................................................................................................14 Rys. 1-6 Region metropolitalny Nantes. [AZ]........................................................................................................................15 Rys. 1-7 Region metropolitalny Hamburga. [LC]..................................................................................................................15 Rys. 2.2-1 Model przestrzeni Macro-Meso-Micro. ..............................................................................................................21 Rys. 2.3-1 Strefy suburbanizacji...............................................................................................................................................26 Rys. 4.1 1 Obszar zewnętrzny i wewnętrzny Wielkiego Londynu. ..................................................................................50 Rys. 4.1 2 Strefy suburbanizacji w obszarze oddziaływania metropolii Londynu w układzie historycznym; Strefy: T1 – przed okresem wiktoriańskim, T2 – po okresie ekspansji wiktoriańskiej, T3 – po okresie ekspansji międzywojennej, T4 – po okresie ekspansji powojennej, o.............................................................................50 Rys. 4.1 3 Lokalizacja wybranych jednostek struktury osadniczej w strefie oddziaływania obszaru metropolii Londynu. [LC].........................................................................................................................................................50 Rys. 4.1 4 Marden. ...................................................................................................................................................................50 Rys. 4.1 5 Wadhurst. Zabudowa mieszkaniowa. .................................................................................................................56 Rys. 4.1 6 New Ash Green. Zagospodarowanie przestrzenne...........................................................................................57 Rys. 4.2 1 Nantes Metropole: związek 24 gmin obszaru oddziaływania funkcjonalnego Nantes. [AZ].....................62 Rys. 4.2 2 Nantes Metropole: 10 obszarów dostępności usług publicznych wraz z liczbą obsługiwanej ludności. [AZ]..........................................................................................................................................................................62 Rys. 4.2 3 Tereny zurbanizowane na tle podstawowego układu komunikacyjnego w gminie Orvault. [AZ].............63 Rys. 4.2 4 Układ komunikacyjny w południowym Orvault. [AZ].....................................................................................65 Rys. 4.2 5 Orvault Bourg. Układ komunikacyjny. [AZ] .....................................................................................................66 Rys. 4.2 6 La Bougalliere. Układ komunikacyjny. [AZ].......................................................................................................67 Rys. 4.2 7 Le Bois Raguenet. Układ komunikacyjny. [AZ].................................................................................................69 Rys. 4.3-1 Region Metropolitalny Hamburga. [LC] ............................................................................................................72 Rys. 4.3-2 Europejski Region Metropolitalny Monachium. [LC]......................................................................................82 Rys. 4.3-3 Zasięg oddziaływania Regionu Metropolitalnego Monachium. [LC wg EIOMM].......................................82 Rys. 4.3-4 Monachium 1930 r. ...............................................................................................................................................82 Rys. 4.3-5 Monachium 2004 r...................................................................................................................................................82 Rys. 4.3-6 Osie rozwojowe południowo-wschodniego Regionu Metropolitalnego Monachium. ................................83 Rys. 4.3-7 Vaterstetten i Baldham. [AZ]................................................................................................................................83 Rys. 4.3-8 Baldham Dorf. .......................................................................................................................................................84 Rys. 4.4-1 Szczeciński Obszar Metropolitalny. [LC]..........................................................................................................101 Rys. 4.4-2 SOM – Szczeciński Obszar Metropolitalny: dane statystyczne. ..................................................................100 Rys. 4.4-2 Szczeciński Obszar Metropolitarny = Szczecin + 8 gmin (Goleniów, Gryfino, Stare Czarnowo, Police, Dobra, Kołbaskowo, Stargard Szczeciński, Kobylanka). ..............................................................................101 Rys. 4.4 3 Potrzeby funkcjonalne mieszkańców wsi podmiejskich w otoczeniu Szczecina. [AZ]............................105 162 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Rys. 5.2 1 Dezintegracja przestrzenna w miejscowości Mierzyn. [AZ]..........................................................................114 Rys. 5.2-2 Zestawienie obszarów zurbanizowanych w roku 2006 i obszarów z możliwością zabudowy według odpowiednich dokumentów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. [AZ]........................................................................................................................................................................115 Rys. 5.4-1 Model planowania zagospodarownia przestrzennego w Polsce. [AZ]..........................................................123 Rys. 6.3 1 Model zapisu planistycznego poprawiającego skuteczność koordynacji i kontroli rozwoju przestrzennego przez samorządy. [AZ].............................................................................................................142 Rys. 7 1 Zadania poszczególnych szczebli administracji i przedstawicieli sektora prywatnego w procesie kształtowania wysokiej jakości przestrzeni wsi podmiejskich. [AZ].............................................................150 163 Spis tabel Tab. 3.1-1 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na ocieplenie klimatu...................................................................................................................................................32 Tab. 3.1-2 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na zasoby wód podziemnych i powierzchniowych.................................................................................................32 Tab. 3.1-3 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na wrażliwość na klęski żywiołowe. .........................................................................................................................33 Tab. 3.1-4 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na jakość gruntów. ......................................................................................................................................................33 Tab. 3.2-1 Ocena mandatu społecznego samorządu do planowania rozwoju. [AZ] Tab. 3.2-2 Ocena stopnia kontroli rozwoju przestrzennego przez samorząd. [AZ]..................................................................................36 Tab. 3.3 1 Ocena stopnia zabezpieczenia terenów naturalnych. [AZ]...............................................................................38 Tab. 3.3 2 Ocena efektywności wykorzystania istniejących terenów zabudowanych i infrastruktury. [AZ]................38 Tab. 3.4-1 Ocena zasobów i ochrony dziedzictwa historycznego oraz specyfiki terenów wiejskich. [AZ]................40 Tab. 3.4-2 Ocena wizerunku przestrzennego miejscowości. [AZ]....................................................................................41 Tab. 3.5-1 Ocena różnorodności i dostępności funkcji na terenie miejscowości. [AZ].................................................42 Tab. 3.5-2 Ocena bezpieczeństwa i różnorodności komunikacji wewnętrznej miejscowości oraz połączeń zewnętrznych. [AZ]................................................................................................................................................44 Tab. 4.1 1 Ramy polityki planowania w Anglii. ...................................................................................................................49 Tab. 4.1 2 Instytucjonalne ramy planowania w Anglii. ......................................................................................................49 Tab. 4.3-1 System planowania przestrzennego w Niemieckiej Republice Federalnej. [LC]..........................................72 Tab. 4.4-1 Stan dokumentacji planistycznej gmin obszaru metropolitalnego Szczecina. [LC][AZ]............................91 164 rozwój przestrzenny wokół dużych miast… Spis wykresów Wyk. 4.4-1 Zmiany liczby ludności w gminach obszaru metropolitalnego Szczecina w latach 1997-2003. [AZ]......92 Wyk. 4.4-2 Udział najdynamiczniej rozwijających się miejscowości w ogólnej liczbie mieszkańców wiejskich części gmin w roku 2005. [AZ]........................................................................................................................................92 Wyk. 4.4-3 Proporcje między ludnością zamieszkałą w wybranych wsiach w roku 1995 a przybyłymi do roku 2005. [AZ] ..............................................................................................................................................................93 Wyk. 4.4-4 Przyrost liczby mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]................................................................................................................94 Wyk. 4.4-5 Dynamika przyrostu liczby mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]......................................................................................94 Wyk. 4.4-6 Przyrost powierzchni mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]................................................................................................................95 Wyk. 4.4-7 Dochody budżetu gmin w latach 2002–2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (PLN) w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ].......................................................95 Wyk. 4.4-8 Wydatki budżetów gmin w okresie 2002–2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (PLN). [AZ]................96 Wyk. 4.4-9 Dynamika dochodów z tytułu podatku od nieruchomości w latach 1995–2005. [AZ].............................96 Wyk. 4.4-10 Dynamika dochodów gmin z tytułu podatku od czynności cywilnoprawnych w latach 2004–2005. [AZ]..........................................................................................................................................................................97 Wyk. 4.4-11 Przyrost powierzchni mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]................................................................................................................97 Wyk. 4.4 12 Skolaryzacja netto, szkoły podstawowe na terenach wiejskich gmin otoczenia Szczecina oraz w mieście. ..............................................................................................................................................................99 Wyk. 4.4 13 Skolaryzacja netto, gimnazja w gminach wiejskich otoczenia Szczecina oraz w mieście. ....................99 Wyk. 4.4 14 Lokalizacja lekarza rodzinnego wg mieszkańców wybranych wsi podmiejskich otoczenia Szczecina. [AZ]........................................................................................................................................................................105 Wyk. 4.4 15 Miejsce codziennych zakupów wg mieszkańców wybranych wsi podmiejskich otoczenia Szczecina. [AZ]........................................................................................................................................................................105 Wyk. 4.4 16 Najważniejsze miejsce we wsi wg mieszkańców. Wynik badań ankietowych. [AZ]................................105 Wyk. 6.1 1 Siły i działania w procesach zagospodarowania przestrzennego. [AZ]......................................................136 165
