docCzerwiec 2014
download 
Reklamacja Transkrypt
Czerwiec 2014
Z Bëtowa s. 10–15 25-lecie wyborów czerwcowych s. 3–9 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. W NUMERZE: 35 Płomiennowłosi Jacek Borkowicz 3 Ćwierćwiecze ZKP w wolnej Polsce Michał Kargul 4 Wolność przyszła jak sen Z Janem Wyrowińskim rozmawia Stanisław Janke 36 Stôri wanożnik rd 37 Z drugiej ręki 7 Na każde pytanie Stanisław Janke 38 Roczëzna sëna kaszëbsczi Nordë rd 10 Za nama pierszi krok Z Riszardã Sylką gôdô Dariusz Majkòwsczi 38 Alojzy Bùdzysz. Roztrãbôcz 13 Stara, krzywa i kruszeje W.R. 42 „Zrzesz Kaszëbskô” wedle pòzdrzatkù cenzurë Słôwk Fòrmella 14 Malowóné òpòwiôstczi P.D. 44 Mòja Mëma Tómk Fópka 16 Reaktywacja kolei bytowskiej Sławomir Lewandowski 46 Karowa Baszta Jerzy Samp 17 MOF, czyli w jedności siła Sławomir Lewandowski 48 Majówka kòl Tuszkòwsczi Matczi Maya Gielniak, tłóm. DM 18 O Kaszubach na odległość Stanisław Janke 20 W stulecie urodzin Józefa Milewskiego (cz. 2) Józef Borzyszkowski 22 Kartki z życiorysu nauczyciela (cz. 2) Kazimierz Ostrowski 25 Burza wokół Komitetu Obrony Kaszubów Bogusław Breza 28 Mój Bieszk Kazimierz Ostrowski 28 Mój Bieszk Tłóm. Hana Makùrôt 30 Pomorze ich uchroniło... Stanisław Salmonowicz 32 Ùczba 34. Krowi Ògón Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 40 „Zapomniany diabeł” we Wielu Jón Wôłdoch 49 Listy 50 Ùcecha i bùsznota Matéùsz Bùllmann 50 O Bożym Ptaszniku Zyta Wejer 51 Sztefón Bieszk. Wiérztë 53 Lektury 56 Chcemë sã dzelëc tim, co dobré Adrian Watkowski, tłóm. Tomôsz Ùrbańsczi 58 Hitë na Gôchach Red. 59 Co Kaszëbi w Słëpskù wëstwôrzelë kk, tłóm. sj 61 Klëka 34 Świętego Ducha Marta Szagżdowicz 67 Bez brodë spiéwanié Tómk Fópka I–VIII NAJÔ ÙCZBA 68 Pëlckòwsczé eùrowelónczi, to je rozmëslënczi nad mùchą Rómk Drzéżdżónk POMERANIA CZERWIŃC 2014 Od redaktora To było jak sen. Wciąż miałem wrażenie, że nagle się obudzę, a za oknem szara, socrealistyczna rzeczywistość – tak rozpoczyna swoją rozmowę z „Pomeranią” o wyborach z czerwca 1989 r. wicemarszałek Senatu RP Jan Wyrowiński. Dzisiaj wielu uczestników tych wydarzeń nie pamięta już o tym, co oznaczało dla Polski i dla nich bezdyskusyjne zwycięstwo „Solidarności”, która zdobyła 160 na 161 możliwych miejsc w Sejmie. Nie mówiąc o tym, że całe pokolenie dorosłych już ludzi urodziło się później, i PRL oraz jego upadek zna tylko z opowiadań. Wszystkim zapewne przyda się przypomnienie atmosfery tego czasu, dlatego proponujemy w tym numerze naszego miesięcznika reportaż Stanisława Jankego – związanego z „Pomeranią” wówczas i obecnie – opublikowany dokładnie 25 lat temu. Czas przełomu wymagał wielkiej roztropności i mądrego przewidywania możliwych scenariuszy również od władz Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Dzisiaj, z perspektywy czasu, wydaje się, że zdały ten trudny egzamin. O tym, czego udało się dokonać naszemu środowisku w ostatnim ćwierćwieczu właśnie m.in. dzięki ich decyzjom i pracy, pisze obecny wiceprezes Zrzeszenia Michał Kargul. Przypomina on, że środowisko ZKP sprawdziło się zwłaszcza w samorządach i właśnie w nich potrafiło i potrafi dbać o urzeczywistnianie kaszubsko-pomorskich idei. Przykładem może być Bytów, któremu w tej „Pomeranii” dość uważnie się przyglądamy. Dariusz Majkowski ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Stanisław Janke Dariusz Majkowski Hanna Makurat Karolina Serkowska Tomasz Urbański FOT. NA OKŁADCE Kazimierz Rolbiecki PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! 2 WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. DRUKARNIA WL Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: [email protected] • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. POMERANIA CZERWIEC 2014 W 25-LECIE WYBORÓW CZERWCOWYCH Ćwierćwiecze ZKP w wolnej Polsce Mija właśnie 25 lat od jednego z najważniejszych wydarzeń współczesnej historii Polski. W 1989 roku w Polsce upadł komunizm. Niezależnie od rozbieżności w ocenie tamtych zdarzeń, nie ulega wątpliwości, że 4 czerwca 1989 roku Polacy w zdecydowany sposób dali wyraz swojemu brakowi akceptacji dla dalszych rządów PZPR. Jest też pewne, że choć wówczas jednoczyła ich chęć zakończenia komunistycznej dyktatury, to dla większości dość mgławicowo rysowała się demokratyczna przyszłość. Tym bardziej należy docenić to, że środowisko Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego już wiosną 1989 roku jasno precyzowało swoje cele i działania oraz że apelowało o udział w wyborach i oddanie głosu na najlepszych kandydatów. Z zaciekawieniem czyta się dziś „Pomeranię” z czerwca tamtego roku, w której znalazło się kilka tekstów prezentujących dyskusje w gronie ówczesnego Zarządu Głównego. Jakże proroczo brzmi bowiem głos prof. Marka Latoszka, który w kwietniu 1989 roku na zebraniu Zarządu przestrzegał członków ZKP, że wraz z demokratyzacją stosunków w Polsce powstawać będą nowe organizacje i stowarzyszenia, które mogą przedstawiać ofertę o wiele atrakcyjniejszą od zrzeszeniowej. Zwracał też uwagę, że zamykanie się organizacji w postawie izolacjonistycznej może ją odciąć od ważnych dla Kaszub i Pomorza spraw. Wielu ówczesnych działaczy ZKP zastanawiało się, czy wybory do sejmu kontraktowego powinny być priorytetem dla naszej organizacji. Bano się jej upolitycznienia, niepewnie rysowały się też skutki tych pierwszych, częściowo wolnych wyborów. Droga od wyborów kontraktowych do pełnej demokracji wydawała się jeszcze bardzo długa. POMERANIA CZERWIŃC 2014 Czytając te głosy, można się zadumać nad tym, że wydarzenia następnych miesięcy były dla większości Polaków całkowitym zaskoczeniem. Dziś wiosną 2014 roku możemy podsumować ówczesne wybory zrzeszeniowych decydentów. Bez wątpienia dobrze się stało, że wzięto sobie do serca słowa prof. Latoszka i umiejętnie uniknięto marginalizacji Zrzeszenia, tak ideowej, jak i organizacyjnej. Wystarczy spojrzeć na dzisiejszą listę członków Rady Naczelnej czy Zarządu Głównego, by z satysfakcją odnotować, że w przeciwieństwie do większości aktywnych przed ćwierćwieczem organizacji Zrzeszenie potrafiło dotrzeć do młodych ludzi, którzy twórczo kontynuują urzeczywistnianie statutowych celów naszej organizacji. Mimo wielu pokus potrafiliśmy nie wpaść w pułapkę kaszubskiego egoizmu. Wyjątkowy plan, wymyślony w czasach PRL-u przez ówczesnych działaczy ZKP, by działania stricte kaszubskie, skoncentrowane na języku, połączyć z szerszym kontekstem pomorskim, odwołującym się do wspólnego dziedzictwa i kultury, w wolnej Polsce przyniósł Kaszubom spektakularny sukces. Nie Ślązacy, nie Górale, ale właśnie Kaszubi zagwarantowali sobie ustawową opiekę Rzeczpospolitej nad swoim największym skarbem – mową. Nie byłoby to możliwe bez długoletniej merytorycznej pracy u podstaw, która spowodowała, że Kaszubi wypracowali sobie i pozycję wyrazistej grupy etnicznej, i naturalnych liderów całej społeczności pomorskiej. Mimo głębokich podziałów ideowych działacze ruchu kaszubsko-pomorskiego potrafili w wolnej Polsce dalej jednoczyć się wokół wspólnych celów. Rzecz jasna przez ten czas powstało wiele różnorodnych kaszubskich i pomorskich organizacji. Niektóre z nich wprost kontestowały i kontestują pozycję i działania Zrzeszenia. Jednak charakterystyczne jest to, że tak na Kaszubach, jak i bliskim mi Kociewiu nawet najzagorzalsi krytycy naszej organizacji doceniają jej merytoryczne działania i nierzadko sami proponują podejmowanie wspólnych inicjatyw. Na pewno ułatwia to wielonurtowość naszej organizacji. Aktywnie działają w niej Kaszubi-Polacy, Kaszubi narodowości kaszubskiej, Kaszubi rodem z Wileńszczyzny, Kociewiacy, Krajniacy czy Pomorzacy. Nierzadko poszczególne grupy spierają się czy dyskutują z sobą, ale duch organizacji utrzymuje je ciągle w ryzach merytorycznej debaty. Środowisko Zrzeszenia było do wejścia w demokrację gotowe. Jego liderzy stali się naturalnymi przywódcami swoich małych społeczności, co wyraziście dało się odczuć w pierwszych wyborach samorządowych w 1990 roku. Program ZKP, choć pisany w czasach komunistycznej dyktatury, w warunkach demokracji był w końcu możliwy do zrealizowania. Demokracja pozwoliła nam na wywalczenie nauki kaszubskiego w szkole i uznanie go za język regionalny. Demokracja umożliwiła zaangażowanym w sprawy regionu Kaszubom czy Kociewiakom chwycenie w ręce steru władzy w swoich lokalnych ojczyznach. Demokracja w końcu pozwala nam także na skuteczne monitorowanie, czy dzierżący ową władzę faktycznie wcielają w życie kaszubsko-pomorskie idee. Obyśmy potrafili wyciągnąć z tych minionych 25 lat naukę na przyszłość. Aby wykorzystać dar demokracji, trzeba umieć ciężko pracować. Nasi poprzednicy tę pracę podjęli. Wierzymy, że potrafimy im dorównać. Michał Kargul wiceprezes ZKP 3 W 25-LECIE WYBORÓW CZERWCOWYCH Wolność przyszła jak sen Z Janem Wyrowińskim, wicemarszałkiem Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, prezesem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w latach 1994–1998, rozmawia Stanisław Janke. W pierwszej połowie 1989 roku odbyły się obrady Okrągłego Stołu, a 4 czerwca tego samego roku zwycięskie wybory Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” do Sejmu kontraktowego. „Solidarność” pod patronatem Lecha Wałęsy zdobyła w pierwszej turze 160 miejsc na 161 możliwych mandatów poselskich, a także 92 mandaty na 100 miejsc w Senacie. Jakie refleksje towarzyszyły panu w tym zrywie wolności? To było jak sen. Wciąż miałem wrażenie, że nagle się obudzę, a za oknem szara, socrealistyczna rzeczywistość. Przecież po krótkim karnawale „Solidarności” zakończonym traumą stanu wojennego wszystko miało wrócić w stare, dobrze znane koleiny. Nigdy nie przypuszczałem, że doczekam niepodległości Polski, ba, że będę czynnie zaangażowany w proces jej przywracania. Jeszcze siedząc w ławie poselskiej, szczypałem się, aby sprawdzić, czy to jawa czy sen! Od lat siedemdziesiątych był pan marszałek związany z Klubem Inteligencji Katolickiej (KIK) w Toruniu, stowarzyszeniem kontestującym władzę PRL-u, stanowiącym azyl niezależnego myślenia w duchu II Soboru Watykańskiego. W jakich okolicznościach wstąpił pan do tego klubu? Studia ukończyłem na Politechnice Gdańskiej (PG) w 1971 roku. To była bardzo dobra uczelnia. Tak się złożyło, że w Gdańsku przeżyłem studencki bunt w Marcu 1968. Jak wiadomo, wokół PG koncentrowały się najważniejsze wydarzenia z owego czasu. Przeżyłem również dramatyczny protest robotników Gdańska 4 i Gdyni w pamiętnym Grudniu 1970 z bagażem pokoleniowych doświadczeń i całkowitego rozczarowania. W Marcu 1968 byłem dosyć aktywnie zaangażowany w to, co działo się na politechnice i wokół niej. Moją uczelnię opuszczałem nie tylko z dobrym dyplomem, ale także mając w pamięci fatalną rolę panującego w Polsce systemu politycznego. Podjęta w Toruniu praca inżyniera dawała mi spory margines niezależności. Jednocześnie szukałem miejsc, w których mógłbym z myślącymi jak ja podejmować działania autentyczne i niezależne od oficjalnej polityki. Takim miejscem był bliski mi ideowo toruński Klub Inteligencji Katolickiej z Andrzejem Tycem i Jerzym Matyjkiem. Tam również poznałem młodszych kolegów, także absolwentów Politechniki Gdańskiej zaangażowanych w działalność opozycji demokratycznej i powiązanych bezpośrednio z KSS KOR (Komitet Samoobrony Społecznej Komitetu Obrony Robotników). Myślę przede wszystkim o Staszku Śmiglu i Antonim Mężydle, współpracownikach Bogdana Borusewicza. Od września 1980 roku działał pan marszałek w toruńskiej „Solidarności”, był członkiem jej Komitetu Założycielskiego, a następnie Komitetu Zakładowego Chemoautomatyki, gdzie pracował pan jako adiunkt. Jak dziś postrzega pan klimat tamtych wydarzeń? Oczywiście angażowałem się w organizowanie „Solidarności” w ośrodku badawczo-rozwojowym, w którym pracowałem. Była to jednak niewielka firma skupiająca głównie inżynierów, których większość była entuzjastami „Solidarności”. Z racji moich powiązań opozycyjnych angażowałem się głównie w działania okołozwiązkowe poprzez tworzenie sieci doradczo-eksperckiej, struktury bibliotek związkowych, tworzenie niezależnych wydawnictw oraz publicystykę. Pomagałem w powstawaniu „Solidarności” Rolników Indywidualnych, niezależnego harcerstwa oraz współzakładałem Toruński Komitet Obrony Więzionych za Przekonania. Jednym słowem uczciwie pracowałem na to, aby 13 grudnia 1981 zostać internowanym (śmiech). W 1981 roku związał się pan z Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim. Jakich ludzi pan szczególnie zapamiętał z tego okresu? Tak, to niezwykle ciekawe, że w okresie solidarnościowego przebudzenia odkryłem w sobie moją dotychczas uśpioną kaszubską odrębność. Te w końcu najgłębsze, najpierwotniejsze zakorzenienia nie dawały o sobie znać ani w czasach licealnych w Chojnicach, ani w czasie studiów, ani w pierwszym okresie pracy. Mogę chyba powiedzieć, że w moim przypadku solidarnościowy wiatr od morza odsłonił kaszubską część mojej natury. I w zasadzie nigdy potem polskość nie walczyła u mnie z kaszubskością. Uważałem bowiem z niejaką dumą, że jestem bogatszy od innych Polaków o moją kaszubską odrębność. Cóż, zaangażowanie w Zrzeszenie, którego uporczywą walkę o jak największą autonomię niezwykle ceniłem i starałem się wnosić w nią swój wkład, to również przyjemność współpracy z Tadeuszem Bolduanem, Lechem Bądkowskim, Jerzym i Wojciechem Kiedrowskimi, Izabellą Trojanowską, Bronkiem Synakiem, POMERANIA CZERWIEC 2014 W 25-LECIE WYBORÓW CZERWCOWYCH Józkiem Borzyszkowskim i z pochodzącym z moich rodzinnych Zaborów Stanisławem Pestką [marszałek Wyrowiński urodził się w Brusach]. Ich i wielu innych można by wspominać długo. Niestety coraz więcej z nich przenosi się na drugą stronę. Zresztą w sejmie kontraktowym byłem chyba jedynym działaczem ZKP i nieco samozwańczo uważałem się za reprezentanta społeczności zrzeszonej. Wyrazem tego było moje aktywne członkostwo w kierowanej przez Jacka Kuronia Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych. To z mojej inicjatywy tematyka kaszubska stała się ważnym tematem prac tej Komisji. Z mojej inicjatywy odbyło się pierwsze historyczne posiedzenie wyjazdowe Komisji na Kaszubach. Wspomniał pan o Lechu Bądkowskim, podobnie jak pan, torunianinie. Jakim go pan zapamiętał? Na moje zaproszenie wygłosił 6 listopada 1980 roku w Klubie Inteligencji Katolickiej odczyt o bieżącej sytuacji politycznej. To było wtedy w Toruniu wydarzenie! Mówił o swoich związkach z rodzinnym miastem, o Pomorzu i regionalnej samorządności. Towarzyszyła mu sława sygnatariusza Porozumień Gdańskich i pierwszego rzecznika prasowego „Solidarności”. Pamiętam, że lokal KIK-u pękał w szwach. Było ponad 200 osób. Przyszło wielu, którzy pamiętali go z lat szkolnych. Bądkowski był Pomorzaninem z krwi i kości. Myślę, że miał wiele wspólnego z też urodzoną w Toruniu i zdeklarowaną Pomorzanką Elżbietą Zawacką. Ceniłem w nim umiejętność dalekowzrocznego myślenia, polityczną dojrzałość, akcentowanie konieczności pracy u podstaw, upatrywanie w idei samorządności lokalnej i regionalnej sposobu na rozwój cywilizacyjny Pomorza i Polski, niechęć do tromtadracji i niezwykłą przenikliwość w ocenianiu ludzi. Niestety, gdy w czasie rządów AWS – Unia Wolności rozstrzygał się nowy kształt podziału terytorialnego kraju, nie udało się powołać województwa pomorskiego w jego historycznym kształcie również z Toruniem, Grudziądzem, Chełmnem i Brodnicą. Byłem wówczas przekonany, że Bądkowski też byłby zwolennikiem takiego województwa. Walcząc o taki jego kształt, uważałem, że w jakiś POMERANIA CZERWIŃC 2014 5 W 25-LECIE WYBORÓW CZERWCOWYCH sposób zabiegam o realizację jego politycznego testamentu. Mówiłem o tym z trybuny sejmowej. Niestety stało się inaczej. W Toruniu, w gmachu I Liceum, którego jest absolwentem, ufundowaliśmy poświęconą mu tablicę. Jego imię nosić winna jedna z ulic rodzinnego miasta. Mam nadzieję, że już niebawem tak się stanie. Po wprowadzeniu stanu wojennego odmówił pan podpisania tzw. lojalki i został internowany najpierw w Ośrodku Odosobnienia w Potulicach, a potem w Strzebielinku. Co było dla pana szczególnie ważne w tamtym czasie? Cóż, na początku nie wiedzieliśmy, jak to się skończy i co nas czeka. Dramat przeżywały nasze rodziny. Moja dzielna żona Anna pozostała w tę grudniową noc z dwiema córkami. Młodsza Maria miała niecały rok, starsza Agnieszka lat siedem. Doświadczenia historyczne nie były najlepsze. Krążyło wiele niesprawdzonych informacji. Gdy sytuacja powoli się wyjaśniała, napięcie opadało, rodziła się solidarnościowa samopomoc dla rodzin represjonowanych. Doświadczała społecznym katolików świeckich w PRL-u, historii ruchu ZNAK i środowiska Klubów Inteligencji Katolickiej; mówiłem również o niesłychanie wówczas modnej nauce społecznej Kościoła. Przy okazji warto zaznaczyć, że w czasie II wojny światowej w Potulicach Niemcy więzili część mojej rodziny ze strony ojca. Czyli w grudniu 1981 roku historia zatoczyła zaskakujące koło. Po wyjściu na wolność, jeśli można tak powiedzieć, między innymi udostępnił pan swoje mieszkanie na próby toruńskiego Radia „Solidarność” oraz redagował i organizował produkcję w podziemnym wydawnictwie Kwadrat. Nie bał się pan wtedy ponownego aresztowania? Co na to żona? Jak wspomniałem, moja nieżyjąca już niestety żona, która była cenionym i lubianym lekarzem pediatrą, wręcz nie cierpiała panującego w Polsce systemu. Akceptowała moje zaangażowanie i była świadoma ryzyka, jakie wspólnie ponosimy. Zresztą o wszystkim jej nie mówiłem, starając się przestrzegać elemen- (...) pokolenie niezwykle dramatycznie doświadczone przez historię, pokolenie, które przeżyło traumę zdrady przez zachodnich koalicjantów i umacniania się wszechwładzy całkowicie uzależnionych od Moskwy polskich komunistów. jej moja rodzina. Natomiast czas internowania dla mnie, to czas nabywania nowych doświadczeń i umacniania więzi, które trwają do dziś. W „Encyklopedii Solidarności” wyczytałem, że w okresie internowania prowadził pan wykłady dla internowanych. Kiedy zakończył się okres traktowania nas jak więźniów kryminalnych i zelżał regulamin, pozwolono nam (pod koniec stycznia 1982) w więzieniu w Potulicach, w którego pawilonie VII mieścił się ośrodek internowania dla regionu toruńskiego i bydgoskiego „Solidarności”, na otwarcie cel i prowadzenie m.in. działalności samokształceniowej. W ramach tej ostatniej wygłosiłem w więziennej świetlicy kilka wykładów o zaangażowaniu 6 tarnych zasad konspiracji. Na przykład o próbach z podziemnym radiem w ogóle nie wiedziała, gdyż przeprowadzaliśmy je w naszym mieszkaniu na dziesiątym piętrze w tym czasie, gdy wraz z córkami udawała się na weekend do swoich rodziców mieszkających w Ostródzie. Oczywiście obawa o aresztowanie stale istniała, ryzyko represji było wpisane w nasze opozycyjne działania, w naszą walkę z tamtym systemem. W latach osiemdziesiątych był pan inwigilowany przez służbę bezpieczeństwa, m.in. pod kryptonimem Turysta i Kaszuby… Niestety, a może szczęśliwie, nie dane mi było przeczytać tego, co na mój temat produkowali funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa i co donosili tajni współpracownicy. Moje akta zostały zniszczone. Wiadomo jedynie, że byłem inwigilowany od początku 1980 roku do listopada 1989 roku, a więc również przez pół roku sprawowania mandatu poselskiego! Jest wiele informacji w niezniszczonych aktach innych osób z toruńskiego środowiska opozycyjnego. Kryptonim Kaszuby był prawdopodobnie związany z moją aktywnością w Toruniu w ramach lokalnego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Toruński oddział Zrzeszenia, chyba jako jedyny spośród oddziałów ZKP, ma swoje hasło w prestiżowej Encyklopedii Solidarności. Od 1990 roku pełnił pan funkcję przewodniczącego Rady Fundacji Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek. Miał pan więc bezpośredni kontakt z legendarną generał Zo. Elżbieta Zawacka pełniła niezwykle ważną rolę w środowiskach opozycyjnych Torunia. Dla mnie osobiście stanowiła niedościgły wzór nowoczesnego patriotyzmu i wierności zasadom. Reprezentowała pokolenie niezwykle dramatycznie doświadczone przez historię, pokolenie, które przeżyło traumę zdrady przez zachodnich koalicjantów i umacniania się wszechwładzy całkowicie uzależnionych od Moskwy polskich komunistów. PRL nie był ich państwem, ale musieli w nim żyć, najczęściej jako obywatele gorszej kategorii. Była dla nas, pokolenia urodzonych po wojnie, łącznikiem z tymi, którzy walczyli podczas okupacji i bezpośrednio po zakończeniu wojny. Uważaliśmy – może trochę na wyrost – że z rąk takich, jak ona przejmujemy zobowiązanie walki o demokratyczną Polskę, zobowiązanie realizacji testamentu Polskiego Państwa Podziemnego. „Pod rozkazami” pani Elżbiety znalazłem się pod koniec stanu wojennego. Zaproponowałem jej, by wstąpiła do Zrzeszenia, na co z ochotą przystała. Czuła się bowiem pochodzącą z Torunia Pomorzanką. Zawsze to z mocą podkreślała. Szczególnie wiele energii poświęcała przywracaniu pamięci o ludziach zaangażowanych w działalność konspiracyjną na Pomorzu w czasie II wojny światowej. Mówiła, że nikt nie POMERANIA CZERWIEC 2014 W 25-LECIE WYBORÓW CZERWCOWYCH może być zapomniany. To za jej sprawą powstał fundamentalny Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej (Toruń 2004), najwspanialszy pomnik, jaki można było wznieść tym wszystkim, którzy w specyficznych warunkach włączonego do Rzeszy Pomorza Gdańskiego odważyli się przeciwstawić okupantowi. W połowie lat osiemdziesiątych zaproponowałem, aby tam, gdzie to możliwe, wykorzystywać do akcji organizowanych przez generał Zo struktury działającego z kłopotami, ale legalnie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Efektem tego było między innymi odsłonięcie w listopadzie 1986 roku, mimo rozlicznych przeszkód stwarzanych przez władze, pierwszej tablicy upamiętniającej Pomorski Okręg Armii Krajowej. Również powstały przy toruńskim oddziale ZKP Klub Historyczny rozwijał do 1989 roku niezwykle prężną działalność przywracającą pamięć o wszystkich organizacjach podziemnych działających na okupowanym przez Niemców Pomorzu. To z tego klubu już w wolnej Polsce powstała słynna, wspomniana przez pana Fundacja, która od roku 2009, czyli od śmierci swojej inicjatorki, działa jako Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek. Staramy się – myślę, że z niezłym skutkiem – kontynuować dzieło Założycielki. Na początku rozmowy wspomniał pan, że dopiero w wieku dojrzałym odkrył pan w sobie uśpioną kaszubską odrębność. Wiadomo, że kształtowanie się systemu wartości zaczyna się w każdym człowieku już w dzieciństwie. Kto pana zdaniem miał największy wpływ na narodziny cech pańskiej osobowości? To byli przede wszystkim moi nieżyjący już rodzice. Stworzyli nam, myślę również o bracie i siostrze, właściwe środowisko wychowawcze. To była, tak jak na to patrzę z perspektywy nieubłaganie biegnącego czasu, solidna kaszubska rodzina, w której przekaz wartości, sposobów postępowania, tradycyjnych kodów kulturowych następował w sposób naturalny zgodnie z zasadą verba docent exempla trahunt (słowa uczą, przykłady pociągają [Seneka] – przyp. red.). Niewątpliwie, rodzina była najważniejsza! POMERANIA CZERWIŃC 2014 Na każde pytanie Wtedy wszystko było jasne i oczywiste. Po dobrej stronie byliśmy my, a po drugiej oni. My – „Solidarność”, oni – nomenklatura komunistyczna. To, co zdarzyło się przed 25 laty, kojarzyło się z klimatem Sierpnia 1980 roku. Przypomniał mi się wtedy reportaż mistrza Ryszarda Kapuścińskiego „Notatki z Wybrzeża”, w którym tamte wydarzenia nazwał nową lekcją polskiego, batalią o język. W roku 1989 to się powtórzyło: my chcieliśmy języka prostego, nazywania rzeczy po imieniu, oni preferowali nowomowę i owijanie w bawełnę. I taki język dosadny, potoczny w dobrym tego słowa znaczeniu panował na ulicach, wiecach wyborczych. O tym jest mój reportaż opublikowany w 6. numerze „Pomeranii” z 1989 roku. Proponując redakcji jego przedruk, pomyślałem, że warto przypomnieć tę atmosferę i pomimo pozornego chaosu – jedność myślenia i pragmatyzm działania. Trudno sobie to dziś wyobrazić, ale też w samym środowisku „Solidarności” panowała jednomyślność i zgoda. To, co zapisałem w Wejherowie, można odnieść do tamtego klimatu w całej Polsce. Kaszubi i mieszkańcy Pomorza też w tym uczestniczyli i, parafrazując słowa Jana Pawła II z jego pierwszej wizyty w kraju, zmieniali oblicze tej ziemi. S TA N I S Ł AW JA N K E W „Tygodniku Powszechnym” wydrukowano dużymi literami: ,,»Solidarność« znów legalna”. W Wejherowie natomiast rozwieszono ogłoszenia, że 3 maja w Miejskim Domu Kultury odbędzie się spotkanie z kandydatem do Sejmu Antonim Furtakiem oraz kandydatami do Senatu Lechem Kaczyńskim i Bogdanem Lisem z ramienia Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Przy budynku MDK-u stoi kilka samochodów. Młody człowiek rozdaje ulotki z apelem Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” w sprawie kampanii wyborczej. W szatni rozbrzmiewają głosy podenerwowanych ludzi. Sala klubowa już całkowicie zapełniona, nie można wejść. – Dlaczego to spotkanie zrobiono w tej małej sali, a nie w dużej?! Co to ma znaczyć?! – słychać. Ktoś odkrzykuje: – Duża sala się rozsypuje! Dach grozi zawaleniem! Szczupły młodzieniec rozpoczyna spotkanie. – Tak ogromna frekwencja przeszła nasze oczekiwania. Przepraszamy za te uciążliwości. Jest to pierwsze spotkanie wyborcze w naszym okręgu. Jeszcze raz przepraszamy i przyrzekamy poprawę. Prosi o głos pierwszego z kandydatów – Lecha Kaczyńskiego. Kandydat na senatora bierze do ręki mikrofon i przedstawia się. Jest prawnikiem, pracuje w Uniwersytecie Gdańskim, był uczestnikiem rozmów „okrągłego stołu”, 7 W 25-LECIE WYBORÓW CZERWCOWYCH w opozycji działa od połowy lat siedemdziesiątych, działacz regionalnych władz „Solidarności”, parokrotnie więziony. Z sali dochodzą głosy: – Słabo słychać! Lech Kaczyński przerywa swą wypowiedź. Jest zakłopotany. Po chwili konsternacji ktoś ogłasza, że dyrektorka domu kultury dostarczy sprawny sprzęt nagłaśniający. Ludzie czekają, natomiast młodzi organizatorzy gorączkowo kręcą się wokół aparatury, a potem montują nowy sprzęt. – Nic z tego – rozlega się rozpaczliwy głos. Młody mężczyzna w granatowej kurtce energicznie wyciąga rękę i mówi: – Proponuję, byśmy przeszli na rynek, przed kościół Świętej Trójcy. Tam jest dobre nagłośnienie i dużo miejsca, a tu jest duszno, parno i nic nie słychać. Propozycja zostaje przyjęta gromkimi brawami. Z MDK-u na rynek rusza pochód na czele z transparentami „Solidarności”. 8 Ludzie idą ulicą 12 Marca (dzień wyzwolenia Wejherowa). W oknach kamieniczek zaciekawione twarze. W niektórych nie widać mieszkańców, tylko poruszające się firanki. Pochód zatrzymuje się przed drzwiami kościoła i zajmuje część Placu Armii Czerwonej. Ktoś woła: – Poczekajmy, aż skończy się msza, niech ludzie spokojnie wyjdą z kościoła. Grupa oczekujących powiększa się. Dochodzą zaciekawieni przechodnie. Nad głowami ludzi rozwinięte transparenty z napisami: „NSZZ »Solidarność« Rolników Indywidualnych – gmina Wejherowo”, NSZZ »Solidarność« RI – koło Gowino”, „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”. Przy tych dwóch ostatnich słychać głośne rozmowy w języku kaszubskim. Do stojących na schodach przed drzwiami kościoła kandydatów na senatorów i posła podchodzi starszy mężczyzna o kulach. – Bracia, trzymajcie się! – mówi i wyciąga drżącą rękę. Kandydaci podchodzą do niego i witają się. Ludzie wychodzący z kościoła otrzymują ulotki wyborcze. Większość zatrzymuje się przy zebranych. Kilkudziesięcioosobowa grupa rozrasta się w pokaźny tłum. Lech Kaczyński przedstawia się raz jeszcze. Mówi, że poza poparciem programu „Solidarności” będzie dążył przede wszystkim do tego, by za cztery lata odbyły się w pełni demokratyczne wybory do Sejmu i Senatu. Omawia swój punkt widzenia na zagadnienia socjalne, prawo pracy, działalność legislacyjną. Specjalizuje się w tych sprawach i będzie zajmował się nimi w Senacie. Mówi pięknym językiem. Zebrani słuchają go z uwagą i nagradzają jego wystąpienie długimi brawami. Następny kandydat, Bogdan Lis, jest z zawodu mechanikiem urządzeń okrętowych. Brał udział w wydarzeniach Grudnia 1970 roku. Od 1978 roku działał w Wolnych Związkach Zawodowych. W 1980 roku był jednym ze współorganizatorów strajku w „Elmorze”, w którym pracował od 1972 roku. POMERANIA CZERWIEC 2014 W 25-LECIE WYBORÓW CZERWCOWYCH Od 13 grudnia 1981 roku ukrywał się i uczestniczył w zakładaniu regionalnych i centralnych struktur „Solidarności”. Aresztowany i więziony w roku 1984, 1985 i 1988. Jego osobisty program: dążenie do załatwienia spraw, które zostały ujęte w „protokole rozbieżności” „okrągłego stołu”, oraz demokratyczne zmiany konstytucji. Antoni Furtak swoje wystąpienie rozpoczyna słowami: – Widzę przed sobą twarze moich sąsiadów. Przez szesnaście lat mieszkałem w Wejherowie i pracowałem w Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni. Tutaj ciągnie mnie serce i dlatego postanowiłem kandydować w tym okręgu, a nie w miejscu zamieszkania, w okręgu tczewskim. Od 1985 roku mieszka we wsi Mierzeszyn w gminie Trąbki Wielkie i pracuje na własnym sześciohektarowym gospodarstwie. W „Solidarności” od Sierpnia 1980 roku. Ze sprawami rolniczymi związał się w 1981 roku, gdy został oddelegowany do pracy w „Solidarności” Rolników Indywidualnych. 13 grudnia 1981 roku był w szpitalu i dlatego uniknął internowania. Mówi, że w Sejmie będzie rzecznikiem regionu kaszubskiego, wsi kaszubskiej. Uważa, że ta nieurodzajna ziemia powinna być otoczona specjalną troską. Niepokoi go młodzież opuszczająca wieś, coraz więcej pól leżących odłogiem, zanieczyszczone środowisko. Chwali Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, że robi wszystko, by społeczeństwo czuło się gospodarzem tej ziemi. Zapewnia, że będzie czynić wszelkie starania, by przerwano budowę elektrowni jądrowej w Żarnowcu i po tych słowach jako pierwszy otrzymuje oklaski jeszcze w trakcie wystąpienia. – Gdyby w Żarnowcu nastąpiła taka awaria jak w Czarnobylu, gdzie byśmy wyemigrowali?! Na Syberię?! Czas na pytania. Brodaty młodzieniec pyta, co kandydaci sądzą o polityce pełnego zatrudnienia. Prosi też o komentarz do następującego wydarzenia: w pewnym mieście po wprowadzeniu stanu wojennego internowano przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej... Rozlegają się gwizdy i głosy oburzenia: – Niech się pan przedstawi! Kto pan jest?! Młodzieniec podaje nazwisko i informację, że działa w Franciszkańskim Ruchu Ekologicznym. Tłum uspokaja się. Kandydaci na senatorów i posła odpowiadają spokojnie i rzeczowo. Korpulentna kobieta pyta, w jaki sposób „Solidarność” zamierza zwalczać alkoholizm, bo, dodaje: – W Wejherowie piją jak szewcy. Ludzie śmieją się. Po próbie odpowiedzi Lisa do mikrofonu podchodzi młody człowiek i proponuje: – Zaśpiewamy naszym kandydatom „Sto lat”! Głosy z tłumu: – Jeszcze nie teraz. Na koniec im zaśpiewamy. Młody człowiek nie daje za wygraną. Zaczyna śpiewać. Po chwili zamieszania wszyscy dołączają do niego. Niektórzy z przodu szepczą, że w tłumie jest jakiś człowiek z petardą. „To może być prowokacja”. Paru młodzień- ców wyprowadza z tłumu jakiegoś mężczyznę. Jest pijany. Następne pytania dotyczą przyszłej struktury samorządu na wsi, demonopolizacji przemysłu, wolnego rynku. Młodzieniec długo czyta z kartki pytania o indeksację płac, rozwój budownictwa mieszkaniowego, renty i emerytury. Wśród zgromadzonych pojawia się zniecierpliwienie. Kandydaci odpowiadają cierpliwie. Po każdej wypowiedzi otrzymują oklaski. Kolejne pytania dotyczą Andrzeja Gwiazdy i Anny Walentynowicz. Ktoś domaga się odpowiedzi, czy w najbliższym czasie będą podwyżki cen. Słychać wesoły pomruk. Mężczyzna o ogorzałej twarzy mówi do mikrofonu: – Tu się mówi, żeby nie budować jądrówki w Żarnowcu. Ja dwa lata tam pracowałem i mam pytanie: jak nie będzie tej elektrowni, to skąd weźmiemy prąd? Z tłumu krzyczą: – A skąd uran? Młodzieniec w rozpiętej koszuli i z tatuażem na piersiach wykrzykuje: – Czy „Solidarność” będzie bronić tych, co za darmo w kryminale siedzą?! Ja dziś wyszedł z więzienia w Wejherowie, mogę pokazać zaświadczenie. Rozlegają się gwizdy i śmiechy. Kandydaci odpowiadają na każde pytanie i nie tracą spokoju. Gdy zapada zmrok, ktoś proponuje, by zakończyć spotkanie, bo kandydaci są już od rana w terenie i należy im się odpoczynek. Propozycja zostaje przyjęta oklaskami. Ludzie powoli się rozchodzą. Plac Armii Czerwonej pustoszeje. Przed 25 laty Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego powołał Komisję Wyborczą. Tematem jej posiedzeń było rozeznanie sytuacji przedwyborczej w okręgach województw: gdańskiego, słupskiego, bydgoskiego, koszalińskiego i toruńskiego, gdzie działały ogniwa ZKP. Po trzech spotkaniach komisja opracowała stanowisko Zrzeszenia wobec czerwcowych wyborów do Sejmu i Senatu, które prezentujemy na s. 8; stanowisko to zostało przyjęte jednogłośnie przez Zarząd Główny. Zrzeszenie rekomendowało wówczas do Sejmu jako członka ZKP Jana Wyrowińskiego. W ulotce wyborczej ZKP zapisano hasło: „Idziemy do wyborów głosować na demokrację, suwerenność, samorządność, gospodarność, rzetelność, oszczędność, otwartość, praworządność, odpowiedzialność”. Red. POMERANIA CZERWIŃC 2014 9 Z BËTOWA Za nama pierszi krok Z bùrméstrã Bëtowa Riszardã Sylką gôdómë ò ùczbie kaszëbsczégò, wespółdzejanim, kòłowëch stegnach i sztrëce. Òb czas łżëkwiatowégò zéńdzeniô Òglo wi Radzëznë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Lãbòr gù pòmòrsczi samòrządôrze kôrbilë ò swòjich dobëcach i stracënkach w robòce dlô kaszëbiznë. Wajô lësta zwënégów zrobiła wiôldżé wrażenié na słëchińcach. Ùczba kaszëbsczégò, dëbeltné tôfle, rozmajité wëdôwiznë… Mëszlã, że to nie bãdze z mòji stronë jakôs falszëwô skromnosc, bò jem dalek òd te, ale tak pò prôwdze to, co sã dzeje, to nie je wiele. Dëbeltné tôfle – dobrze, że stoją, zadanie je zrobioné, ale to mało. Żebë te tôblëce òbezdrzec, lëdze mùszą przejachac przez Bëtowò, tej nôprzódka mùszimë jich zachãcëc, żebë nas òdwiedzëlë. To, że dzecë chòdzą na kaszëbsczi, to fëjn, ale téż ni ma sã jesz czim chwôlëc. To nie bëło jaż taczé cãżczé zadanié. Terô mùszimë zrobic cos, żebë ten kaszëbsczi stôwôł sã jak nôlepszi, żebë to nie béł blós dodôwkòwi przedmiot na swiôdectwie. Mómë za sobą dopiérze pierszi krok. Mùszimë bùdowac dali. Żebë jic dali, wezmë na to, z edukacją, brëkùjeta dobrëch szkólnëch. Jesce rôd ze swòjich? Nie pòwiém, że są złi, ale czej sóm chòdzã sã ùczëc kaszëbsczégò, czëjã z rozmajitëch strón, że szkólny mają problemë z rozmajitima sprawama, m.jin. z jãzëkã. A skòrno òni mają jaczés jiwrë, to mùszimë jima pòmòc. Dlôte pòwsta w wajim miesce pòdiplo mówka z kaszëbsczégò? To czekawô historiô. Pôrã lat temù jesmë sã pòtkelë przë kawie z prof. Cezarim 10 Òdj. K. Rolbiecczi POMERANIA CZERWIEC 2014 Z BËTOWA Òbracht-Prondzyńsczim, Piotrã Dzekanowsczim i wicebùrméstrã Adamã Leikã. Më, samòrządôrze, jesmë ùczëlë, że za mało robimë dlô kaszëbiznë. Tej jem rzekł, że czekómë, żebë chto nama pòmógł. Zarô pòjawiło sã pôrã czekawëch ùdbów, m.jin. takô, żebë ùczëc szkólnëch. Cezari scwierdzył równak, że to nie je tak letkò zrobic, bò ùniwersytet to wiôlgô institucjô, wszelejaczé sprawë warają tam długò i nie dô sã tegò zrobic „òd rãczi”. Jesmë pòjachelë do rektora Pòmòrsczi Akademie w Słëpskù Rómana Drozda – wiôldżégò Ùkrajińca, chtëren robi dlô swòji mniészëznë w Pòlsce baro wiele. Nie skùńczëlë më pic kawë, a ju bëło ùstaloné, że za 2–3 miesące rëgnie w Bëtowie pòdiplomówka. Wnenczas jesmë sã jesz z wastą rektorã nie znelë, mógł nama nie pòmòc, kò ni miôł z Kaszëbama nick pòspólnégò, ale ju wnenczas łączëłë naju jistné problemë. I më, i Ùkrajińcowie mómë jiwer z ùczenim jãzëka, z òrganizacją kùlturalnëch dzejaniów. Pózni jesmë jesz pòtkelë wiele dobrëch lëdzy, bez jaczich te sztudia pòdiplomòwé z kaszëbsczégò wëzdrzałëbë jinaczi, jak chòcle Daniela i Adelã Kalinowsczich, ale chcã pòdczorchnąc, że na pòczątkù béł Ùkrajińc Róman Drozd. Pòdiplomówka to bëlnô ùdba i kòrzistają z ni téż szkólny z jinëch gminów. Wiele z nich narzékô, że jich wójtowie i bùrméstrowie nie dôwają dëtka na niżódné szkòlenia, ksążczi i jiné pòmòce. Bëtowò je bògatszé òd jinëch samòrządów, że tuwò dô sã nalezc pieniãdze na kaszëbsczi? Mëszlã, że wszãdze są… Ale nie wszãdze chcą sã nima dzelëc. Gwës nigdze nie je tak, że gminë ni mają dëtków na pòmòc dlô szkólnëch òd kaszëbsczégò. Mòże nie widzą pòtrzebë, żebë je jima òddac. Mie sã zdôwô, że taczégò czasu dlô rozwiju kaszëbiznë, jak mómë terô, ju wiãcy nie bãdze. Dlôte jem baro rôd, że w Bëtowie tak fëjn sã dzeje, że szkólny chcą sã ùczëc, że wëchòdzą ù nas taczé ksążczi, jak ùczbòwnik Bëtowskô Zemia, jak kòmiksë, ksążczi Piotra Dzekanowsczégò, profesora Cezarégò Òbracht-Prondzyńsczégò. POMERANIA CZERWIŃC 2014 Wierã je to mòżlëwé dzãka temù, że môta w bùdżece gminë m.jin. 10 tës. zł na kùpianié ùczbòwników do kaszëbsczégò, 5 tës. na kùpianié rozmajitëch pòmòrsczich ksążków i cządników, 10 tës. na pòtkania z lëdowima ùtwórcama, łoni na kaszëbsczé ruchna dlô szkòłów, gdze sã ùczi tegò przedmiotu, nalazło sã wiãcy jak 32 tës. zł. Nie gôdającë ju ò strzódkach na szkòlenia, pòdiplomòwé sztudia… Wasta gôdô tuwò ò dëtkach tpzw. òswiatowëch. Są równak téż pieniãdze promòcyjné, jaczé są blós do mòji dispòzycji. Z nich prawie je kùpiwónëch np. wiele ksążków. Mést z 20 tës. mùszôłbë jesz doliczëc. Ale mëszlã, że nié to je nôwôżniészé. Wszëtkò dobré, co sã dzeje wkół kaszëbiznë w Bëtowie, je mòżlëwé dzãka lëdzóm. To są ti, ò jaczich jem ju wspòmnął, to téż Jaromir Schroeder, to całé karno sparłãczoné z Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim, a òsoblëwie przédniczczi tegò karna. Lilianna Grosz czë Kasza Kòzłowskô, chtërne dërch szukają sobie robòtã, piszą projektë, są òdemkłé na rozmajité ùdbë i chcą cos zrobic dlô kaszëbiznë. Gmina blós dôwô jima zelony wid: wëdôjta fëjn ksążkã – më jã kùpimë, bò brëkùjemë tak czegòs. A mieszkańcë chcą czëtac? To napiselë lëdze, co mieszkają midzë nama. Më jich znajemë, gôdómë z nima na codzéń, tej rôd kùpimë jich dokazë. Tim barżi, jeżlë piszą ò najich stronach. Òsoblëwim przikładã je ùczbòwnik Bëtowskô Zemia. Jem bùszny, że ùdało sã nama gò przërëchtowac, wëdac i rozdac do szkòłów. Taczi ksążczi ni ma nigdze w regionie: ani pò kaszëbskù, ani tak pò prôwdze nawetka pò pòlskù. Ale mùszã rzeknąc, że to jesz nie je to, czegò bëm chcôł. Móm nôdzejã, że pòwstónie jesz jedna ksążka, kąsk jinô. To, co mómë, je dobré do tornystra, a jô mëszlã ò ksążce wëdóny na fëjn papiorze, z cwiardą òbkłôdką, namieniony dlô wszëtczich: ùczniów, szkólnëch, lëdzy dozdrzeniałëch, emeritów. Ò ksążce, jakô mô leżec na pòlëcach, wiedno przëszëkòwónô do czëtaniô. Czãsto sã czëje ò wielekùlturowòscë Bëtowa. Na codzéń Kaszëbi rozmieją wespółdzejac z jinyma grëpama, jaczé żëją w miesce i òkòlim? Tą nają wielekùlturowòscą chwôlimë sã, gdze le sã dô – mòże jaż za wiele, ale to je piãkno najégò miasta i gminë. Mùszimë pamiãtac, że nie jesmë sami. Më tu przëszlë pò wiele latach, czedë w Bëtowie Kaszëbów nie bëło. W òkòlim jo, ale nié w samim miesce. Wkół nas żëją lëdze rozmajitégò pòchòdzeniô: Ùkrajińcë, Niemcë, Pòlôsze… Dzejô Towarzystwo Przyjaciół Wilna i Grodna. To pchô nas, Kaszëbów, wprzódk. Czej widzymë, jak Ùkrajińcë przërëchtëją piãkną Watrã, tej më téż mùszimë cos pòkazac. Czasã, czej jadã do mòji familie ze Serakòjc i Stãżëcë, to mie sã zdôwô, że na westrzédnëch Kaszëbach téż takô kònkùrencjô bë sã przëdała. Człowiek przestôwô mëslec, że je nôlepszi i dostôwô chãcë do robòtë. Je to równak nié leno kònkùrencjô, ale téż wespółrobòta. To prôwda. Takô wespółrobòta je w najich stronach normalnô. Je wiedzec, że są kòl nas jaczés pòliticzné sztridë, ale ni ma tak, że gminë ni mògą sã dogadac z pòwiatã abò ze sobą. Nicht nie próbùje pòkazac, że je nôwôżniészi. To sã przekłôdô na relacje midzë lëdzama. A żlë jidze ò òdniesenia Kaszëbów do jinëch mieszkańców, to czedë cos robimë, wiedno pamiãtómë ò np. Ùkrajińcach, żebë jich rôczëc, ùgòscëc. Òni téż pamiãtają ò nas. Òsoblëwie zgòda je wôżnô przë dzelenim pùblicznëch dëtków. Żlë mómë na Kaszëbów, tej mùszimë nalezc téż dlô jinëch. Òb czas zéńdzeniô Radzëznë Zrzeszeniô w Lãbòrgù jesce gôdelë ò wiãkszi wespółrobòce midzë sąsadnyma samòrządama. Na czim bë to miało zanôlégac i czim mòże brzadowac? Takô wespółrobòta mùszi bëc mòcniészô. Bëtowò nie je centrum swiata, nie je nôwôżniészim môlã w Eùropie. Nie są nim téż Kartuzë czë Lãbórg. Jeżlë mómë przëcygac do se lëdzy, chòcbë pò to, żebë pòkazac jima kaszëbską kùlturã, jãzëk, dëbeltné tôfle, mùszimë dzejac razã. Na swiece wnetka wszëtczé gminë promùją sã wespół. Wôrt je sã chòcle dogadac i wëdac pòspólné pòrządné promòcyjné materiałë, bò rozmajitëch lecónków, 11 Z BËTOWA fòlderów człowiek mô doma fùl. Gdzes sobie leżą i nicht ò nich nie pamiãtô. Czej jadã np. do Dalmacji, to kùpiwóm so ksążkã: Dalmacjô Nordowô czë Pôłniowô, gdze móm wszëtkò zebróné. Czedë gdzes rézëjã, to nié blós w jeden plac. Jak chtos jedze w naje stronë, to nié leno pò to, żebë òbôczëc bëtowsczi zómk. Atrakcji w samim Bëtowie na dwie – trzë niedzele nie je letkò nalezc. Lëdze szukają za cos wiãcy. Mùszimë jich rôczëc na zómk, basen, pôrã jinëch atrakcji – to sygnie na 2–3 dni, ale wôrt téż pòkazac, co je w òkòlim, co w Kòscérznie, Kartuzach itd. Przikładã taczégò wespółdzejaniô je „kaszëbskô kòłowô stegna”, jaką mdzemë robic razã òd Gduńska do Bëtowa, przez m.jin. Żukòwò, Kartuzë, Sëlëczëno, Stãżëcã. Pùdze téż przez Czôrną Dąbrówkã czë Serakòjce. Lëdze na kòłach bãdą mòglë pòznawac wnetka całi nasz región i ò to prawie jidze. Samòrządôrze, jaczi dzejają w KPZ, mògą sã stac spòdlim do taczégò òglowégò wespółdzejaniô? Mëszlã, że nié. Sztridów nie felëje téż midzë zrzeszeńcama. Do samòrządôrzów mùszi gadac jinaczi, mùszimë szukac jinégò jãzëka. Nie sygnie kaszëbskô deja, pòtrzébnô je mòwa biznesowô: „Jeżlë to a to zrobimë, bãdze z tegò taczi a taczi zwësk”. zakòdowóné, że nawetka jeżlë nie mdze zapisu w strategii ò promòcji kaszëbiznë i wielekùlturowòscë, to i tak mdze sã cos dzejac w tim czerënkù. Chcemë wrócëc do Bëtowa. Pòwstôwô strategiô gminë na lata 2015–2025. Je tam plac dlô kaszëbiznë? I na zakùńczenié pëtanié ò metro pòlitalną banã. Dojedze do Bëtowa? Jo. Jednym z célów bãdze promòcjô kùlturë i tradicji kaszëbsczi. Tak lëdze z bùtna, jak i naszi mieszkańcë mają wiedzec, że Bëtowò to – jak czëtómë na najim logò – gard na Kaszëbach. Czasã widzã pò sobie, że to je letkò zabëc. Mést, czejbë mój tatk wstôł dzysô z grobù, tej ni miôłbëm òdwôdżi gadac z nim pò kaszëbskù, bò bë bëło mie wstid, że tak wiele móm zabôczoné. Wszëtcë mùszimë kąsk wiãcy zrobic dlô nôùczi jãzëka, sami sã pòdszkòlëc i pilowac ti sprawë w swòjim òkòlim. Drëdżim wôżnym pónktã w ti strategie bãdze wielekùlturowòsc. To, co bãdzemë w nôblëższich latach bùdowelë: np. nowé centrum kùlturë czë biblotekã – to z mëslą, żebë to bëło dlô wszëtczich karnów, jaczi mieszkają w gminie. Mëszlã, że równo chto mdze dali w Bëtowie rządzył, to mómë tak to To cãżczé pëtanié. Mómë zrobioné analizã, jak wiele lëdzy z Bëtowa chcałobë jezdzëc baną. Wëchôdô, że w 2025 bëłobë to kòl 500 mieszkańców. To taczé minimùm, żebë to lónowało. Ni ma dzysô ù nas tradicji jeżdżeniô baną, ale mëszlã, że jak bësmë mòglë chùtkò dojachac do lotniska, na Pòlitechnikã, do kòmùnikacyjnëch sparłãczeniów, do centrów handlowëch, w jaczés 90–100 minut, to tradicjô sã òdrodzy. Ta analiza, ò jaczi jem rzekł, pòzwòlëła nama zlecëc projekt, ale mùszimë jesz nalezc kògòs, chto zbùdëje sztrëkã. Miasto je na to za môłé. Mòże marszôłk wòjewództwa? Mòże PLK? Bãdzemë próbòwelë… Zrobimë wszëtkò, co mòżemë, żebë bëc przërëchtowóny, ale wcyg nie wiémë, chto bãdze bùdowôł. Gôdôł Dariusz Majkòwsczi Rôczimë na XVI Zjôzd Kaszëbów Latos pòtkómë sã 5 lëpińca w Pruszczu Gduńsczim. Ò 9.30 reno do miasta dojedze Transcassubia, ò 10.00 zacznie sã farwny marsz szaséjama gardu. Ò 11.00 òstónie òdprôwionô Mszô Swiãtô w kòscele pw. Pòdwëższeniô Swiãtégò Krziża. Ùroczësté òtemkniãcé Zjazdu je zaplanowóné na pierszą pò pôłnim w pruszczańsczi Faktorie. Pózni na binie pòjawią sã karna z całëch Kaszub i nié leno. Na zôczątk gòspòdôrze, to je karno Jagódki. Pò nich ùzdrzimë i ùczëjemë m.jin. karna spiéwu i tuńca: Sierakowice i Frantówka, Czarodzieje z Kaszub, Fucus, i téż Pawła Ruszkòwsczégò. Gwiôzdą wieczoru mdze kabaret Limo. Chcemë bëc tam razã i pòstãpny rôz ùtczëc sparłãczenié Kaszëbów w jednym wòjewództwie. 12 POMERANIA CZERWIEC 2014 Z BYTOWA Stara, krzywa i kruszeje Czy najstarszej budowli w Bytowie grozi zawalenie? Dziś ta trochę zapomniana starsza siostra kwitnącego bytowskiego zamku podupada. Jest jednak szansa, że to się zmieni. Wojewódzki konserwator zabytków ma wskazać samorządowi, jak ratować liczącą ponad 700 lat wieżę kościoła św. Katarzyny w Bytowie. O fatalnym stanie ceglanej wieży wypalonego w 1945 r. kościoła św. Katarzyny mówi się od co najmniej kilkunastu lat. Nawet przypadkowych obserwatorów niepokoją liczne spękania ścian i kamiennych fundamentów przypór starych ceglanych murów. Co bystrzejsze oko dostrzeże nawet niewielki przechył 20-metrowej wieży. Jej budowę datuje się na pierwszą połowę XIV w. Prawdopodobnie dwunawowa świątynia powstała blisko 100 lat przed bytowskim zamkiem, który większość mieszkańców miasta niesłusznie uważa za starszy. Pierwszy zapis o bytowskiej parafii pochodzi z 1329 r. Najpierw patronką ceglano-kamiennego gotyckiego kościoła była św. Małgorzata. Prawdopodobnie po lokacji miasta w 1346 r. patronką została św. Katarzyna. Na przełomie XIV i XV w. świątynię rozbudowano o nawę południową. Po pożarach w 1629 i 1656 r. doczekała się kolejnej modernizacji. Zmierzch przyniosło jej zakończenie II wojny światowej. Pożar w marcu 1945 r. strawił całe wnętrze. Większość murów rozebrano na początku lat 60. XX w. Wydawało się, że to koniec wielowiekowego górowania wieży kościoła nad śródmieściem. Budowla jednak przetrwała, choć teren, na którym stał kościół, na dziesięciolecia przykryły betonowe płyty parkingu. Kilka lata temu po przeprowadzonych pracach archeologicznych odsłonięto zarysy fundamentów świątyni. Ich ekspozycja miała sprawić, że jedno z najważniejszych miejsc w historii Bytowa odzyska godną funkcję. Niestety, tak się nie stało. Wieża, wraz z odsłoniętymi kilkanaście lat temu zarysami fundamentów kościoła, w efekcie stała się schronieniem dla amatorów mocnych trunków. Mury byłej POMERANIA CZERWIŃC 2014 świątyni znajdujące się na zapleczu kamienic przy jednej z głównych ulic miasta stały się dla nich miejscem pikników pod chmurką, a dla niektórych – latryną. Na kwietniowej sesji Rady Miejskiej w Bytowie zwrócono uwagę na pogarszający się stan wieży. Na kamiennych przyporach świątyni widać liczne spękania. To jeden z najcenniejszych zabytków w mieście, dlatego powinnyśmy coś z tym zrobić – mówił podczas obrad (30.04) radny Stanisław Borzyszkowski. Konsultacje w tej sprawie z wojewódzkim konserwatorem zabytków zapowiedział wiceburmistrz Bytowa Andrzej Kraweczyński. Właścicielem wieży jest gmina. Obiekt widnieje w rejestrze zabytków, więc wystąpimy do wojewódzkiego konserwatora zabytków o wskazanie sposobu naprawy – zapowiedział wiceburmistrz Bytowa. Pracownicy ratusza zapewniają, że na bieżąco monitorują stan techniczny zabytkowej budowli. Spękania obserwujemy od jakiegoś czasu. Dotyczy to jednak głównie kamiennych fundamentów przypór podpierających ściany. Nie obserwujemy tego na ceglanych murach samej budowli. Postępujący proces zauważono już podczas prac na Placu Garncarskim w 2005 r. Fundamenty wieży i przypór różnią się od siebie, dlatego pod wpływem wód opadowych pracują nierównomiernie. Prawdopodobnie to powoduje spękania – mówi Leszek Neubauer, miejski konserwator zabytków w bytowskim ratuszu. Wpływu na stan techniczny zabytkowego obiektu raczej nie ma niewielkie odchylenie od pionu. O przechyle wieży świadczy m.in. woda ściekająca z dachu na ścianę. Stwierdziliśmy jednak, że proces odchylenia nie postępuje – dodaje L. Neubauer. Ostatni remont wieża przeszła ponad 20 lat temu. Wykonano go przy okazji prac adaptacyjnych na potrzeby pracowni architektonicznej, która przez kilka lat Fot. W.R. swoją siedzibę miała na poddaszu. Obiekt zyskał wtedy nowy dach i stropy. Uzupełniono m.in. ubytki w ścianach zewnętrznych i zabezpieczono okapami przypory ścian oraz wzmocniono fundamenty. Obecnie obiekt oddano w użyczenie Muzeum Zachodniokaszubskiemu, które urządziło w nim ekspozycję poświęconą historii Bytowa. Koszty kolejnego remontu będzie musiało ponieść miasto. Obiekt jest w rejestrze zabytków i sposób naprawy musimy skonsultować z wojewódzkim konserwatorem. Prawdopodobnie zrobimy to przy okazji spotkania w sprawie ekspozycji zarysu murów świątyni. Musimy podjąć decyzję, czy podnieść w tym miejscu poziom gruntu i ukryć część fundamentów w ziemi, aby nie były narażone na działanie warunków atmosferycznych. Jeżeli uda nam się zebrać pieniądze, to prace remontowe przy wieży spróbujemy przeprowadzić jeszcze w tym roku – zapowiada L. Neubauer. W.R. 13 Z BËTOWA Malowóné òpòwiôstczi Nawielony robòtą bierze łãk, strzałë a jidze w las, co rosce za ùlëcą. Ten łãk szlachùje za tima dôwnyma ze strzédnëch stalatów. Z taczim pierszi rôz miôł do ùczinkù kòle malowaniô kòmiksu Szczeniã Swiãców. Zazérómë do plastika Rómana Kùcharsczégò. Ùrodzył sã w Słëpskù. Kò òd 6 lat mieszkô w Bëtowie. Piérwi równak, pò sztudiach na mòdłowanim na Kòszalënsczi Pòlitechnice, wëjachôł za robòtą do Anglie. Krojenié cëbùlë dosc chùtkò mu sã nabledło. Temù pò półtora rokù na kòle bez Szkòcjã, Hòlandiã a Niemcë wrócył dodóm. Pózni wiãcy jak rok malowôł mòrsczé òbrazë. Bôłt doch miôł krótkò, a lëdze wiedno rôd kùpiwają malënczi z jegò szarima wałama, biôłim sztrądowim piôskã a chòjnama na dunach. Jem jich zradzył wnet 200. To bëła dlô mie dobrô ùczba, co je pãzlã kłasc òlejowé farbë – wdarziwô nen cząd. Kò jedną razą drëch ze sztudérsczich czasów, Przemek Fòrnal, dôł wiadło, że chãtno dô mù biórkò a kòmpùtr w swòji bëtowsczi dizajnersczi firmie Todesign. Wcyg trôpi gò na cos nowégò Róman nie wëstwôrzôł wiele. Doch z Przemkã parłãcził gò nié leno Kòszalën. Jeden a drëdżi ju za dzecnëch lat założëlë kòchbã z kòmiksã. Todesign to nie bëło normalné bëtowsczé bióro. Z jednégò òkna widzelë stôri krzëżacczi zómk, z drëdżégò jesz starszą wieżã, zaòstałosc pò kòscelë sw. Katarzënë z zôczątkù XIV w. Równak we strzódkù ju czësto móderno – dzywné lampë, co jakbë wëtopiałë sã z pòwałë, prostô pseùdobetonowô pòdłoga, specjalno zrëchtowóné biórka, në i jesz nen stół do ping-pònga na strzódkù... Projektowelë internetowé starnë, kòmpùtrowé grë, mapë, logòtipë, plakatë i co jesz chto chcôł. Równak Przemka wcyg trôpiało na cos nowégò. Na kùńc padło na kòmiks, a w Bëtowie nôlżi doch jidzë cos ùdbac ze strzédnëch wieków. Pierszé taczé jesz grëbé malënczi do „Szczeniãca Swiãców” 14 Róman Kùcharsczi. Òdj. ze zbiérów R.K. POMERANIA CZERWIEC 2014 Z BËTOWA wzãłë mie dobri miesąc. Pózni brôł jem sã za drobnotë historëji ò Chòtkù. Mielë më pôrã wëzgódków, np. jak wëzdrzałë Bëtowò abò gard w Chmielnie w nëch czasach, jak tedë chòwelë ùmarłëch, jak sã òblôkelë lëdze, i wiele jinëch. Jem chòdzył na bëtowsczi zómk, chòc je òn jedno stalato młodszi òd naszi òpòwiescë. Wiele jem czëtôł historicznëch ksążków. Czasã nôlégało co zmienic. Do grëpë nen kòmiks jem malowôł bez 4 miesące – wspòminô Róman, sedzącë w swòjim nowim mieszkanim. Tùwò, to je do niewiôldżégò blokù, co gò pòstawilë na kraju miasta, je ju wnet 3 lata, jak przëcygnął. Jesz wszëtczégò ni mô skùńczoné. Jakno pierszą jizbã zrëchtowôł swòje studio – biórkò, na nim kòmpùtr, tablet, papiorë do céchòwaniô. Prawie tu, co mù sã w głowie wëlãgnie, pòzmieniwô w cyfrowé malënczi. Historëjã ò Chòtkù jem malowôł prawie na tablece. To dlô miã ani lepszé, ani gòrszé nôrzãdło do robòtë. Jô pò prôwdze bë mógł wëstwôrzac wedle tradicyjnégò mòdła na papiorze – pôcha òd farwë, pãzle, tusz, òłówk... jo, czëstô magiô malënków. Równak na kòmpùtrze jidze chùdzy, a téż letkò co przeprawic, dodac – klarëje. Robi strzałë i kòmiksë Nijak nie tacy, że Bëtowò mù sã baro ùwidzało. W Słëpskù wiedno jem miôł jiwer z alergią. W Bëtowie, nijak nie znóm dlôcz, mòże òd kąsk zëmniészégò klimatu abò wedle felowaniô jaczis roscënë, gò ni móm – dolmaczi kąsk pòwôżno, kąsk smiészno. W Bëtowie nie żëje leno robòtą. Jął strzélac ze strzédniowiecznégò łãkù. Sóm też rëchtëje so strzałë. Chòdzã z łãkã do lasu colemało dzéń w dzéń. Renata i Hana, mòje cëdné sąsôdczi, pòdkôrbiają sã, że chcã ùbic jaczégò dzëka! Prôwdac jem zdebło òbarchłi, robiã nié le strzałë, ale téż kòłczanë i karwasze. Tak so mëszlã, że w strzédnëch stalatach jô bë robił za płatnerza – gôdô Róman. Tec dlô niegò Kaszëbë to nié leno Bëtowò. Pòstãpny kòmiks Wakacje w raju sprawił, że pòznôł òkòlé miasta, òsoblëwie rum wkół jezora Jaséń. Zôs ùdbã miôł Przemek. Terô równak do malowaniô czekała romanticznô kòmediô. Z piersza miôł jem wãtplëwòtë. Dac sã na cos tak? Kò czej jem przëczëtôł scenar, jaczi napisa Basza Kòsmòwskô, jem zroz miôł, że sã dô... Basza to prôwdzëwi méster, chòc za kòmiks wza sã pierszi rôz. Chùtkò POMERANIA CZERWIŃC 2014 Róman Kùcharsczi i P. Fòrnal. Òdj. ze zbiérów R.K. ùwidzała mie sã Éwa – bòhaterka ti naszi pòwiôstczi – òpòwiôdô. Nié wszëtkò szło prosto. Béł stëcznik, a całô historëjô dzeje sã doch òb lato... Róman, nie zdrzącë na wiodro, jezdzył kòłã nad Jaséń i òdjimôł, co brëkòwôł. Na jezorze béł lód. Kò jô na wszëtkò jem zdrzôł latowima òczama, jem so wëòbrôżôł, jak to wëzdrzi z zelonyma drzewama, trôwą i ze słuńcã, co wësok stoji. Òstrów z kòmiksù je prôwdzëwi, jistno jak przeklãtô spinka do włosów – gôdô Róman. Tec nowô òpòwiésc mùsza miec swòje òsoblëwé malarsczé mòdło, swòjã kreskã. Jakno że tema bëła wakacyjnô, ùdbelë z Przemkã dac wiele farwë, a pãzel ekspresyjny. Równak nie chcelë, żebë malënczi jawiłe sã mòcniészé jak sóm scenar, fabùła. Tak ùsztëlowelë baro pasowny szëk. Hëft w kaszëbsczi wersje na ksãgarsczé pòlëcë wszedł na zymkù. Bãdze trzecy kòmiks w rodny mòwie? Równo w tim czasu bëtowsczi artista zôs mógł sã pòchwôlëc nowim kòmiksã. Në tą razą dlô nômłodszich, a na dodôwk jaż dlô Pòlesczégò Nôrodnégò Parkù, jaczi ùmëslił tim szëkã ùczëc ekòlogie dzecë, co do niegò zazérają. Òpòwiésc ò karnie môłëch żółwiów napisa Maja Nowòtnik pòchòdzącô z pòdbëtowsczégò Pòmëska. Je farwni, kò z grëbim sztrichã, taczim, co sã stosejë do młodégò czëtińca – òpòwiôdô. Szkòda, że dokôzkù nie jidze dostac na Pòmòrzim. Równak nie je rzekłé, że długò bãdzemë za nim żdelë i jesz w kaszëbsczim jãzëkù. Temù, że taczich farwnëch òpòwiôstków wcyg mómë mało, a bëtowsczi part KPZ bëlno to rozmieje. Dlô bëtowsczich zrzeszeńców to bë béł ju trzecy kòmiks w rodny mòwie. Róman nie przékùje téż, czej pitómë ò pòstãpny dzél ò Chòtkù. A dlôcze ò Chòtkù, a nié ò Chòcmierzu? Przecã òd pierszégò hëftu z knôpa na gwës ju sa pòzmienił w bëńla, a chto wié, mòże je ju żeniałi i mô ricersczi pas ù bòkù? – òdpòwiôdô pitanim artista, równak chùtkò doszmërgô, że na pòstãpnégò Swiãca przińdze nama jesz dosc pòczekac. P.D. 15 Z BYTOWA Reaktywacja kolei bytowskiej Budowa Pomorskiej Kolei Metropolitalnej oraz rewitalizacja kościerskiego i helskiego korytarza kolejowego (linia 201 i 213) powodują, że transport kolejowy staje się realną opcją alternatywną dla transportu drogowego. Szybkie i wygodne połączenie kolejowe z Trójmiastem od dawna planują władze Bytowa. Pierwszy krok już zrobiły, teraz szykują się do kolejnego. Czas ku temu jest dobry, gdyż Unia Europejska chętnie finansuje projekty związane z koleją. Poparcie płynie także ze strony władz województwa. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Zawieszone połączenia, rozebrane torowiska Ostatni planowy pociąg pasażerski odjechał z Bytowa 23 maja 1993 roku. Od tego czasu kursowanie składów osobowych na linii nr 212 Lipusz – Bytów, którą można było dojechać również do Kościerzyny i dalej do Gdyni, jest zawieszone. W tym czasie z torów korzystały jedynie sporadycznie składy towarowe, choć ze względu na stan torowiska ich prędkości były minimalne. Co roku do Bytowa przyjeżdża także specjalny pociąg wożący Kaszubów na coroczne zjazdy. I to tyle, jeśli chodzi o połączenia kolejowe z Bytowa, który przed II wojną światową był węzłem kolejowym doskonale skomunikowanym nie tylko z Lipuszem, ale również z Miastkiem, Lęborkiem i Słupskiem. Po wojnie tory w kierunku Miastka i te w kierunku Lęborka rozebrała Armia Czerwona, a w 1991 roku zlikwidowano kursy pasażerskie do Korzybia, umożliwiające dojazd do Słupska. Z kolei linię do Lipusza PKP Polskie Linie Kolejowe wzorem czerwonoarmistów także planowały rozebrać, na szczęście wolę przejęcia zarządu nad nią wyraził bytowski samorząd. Projekt modernizacji linii nr 212 We wrześniu 2012 roku w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 gmina Bytów oraz powiat bytowski pozyskały środki finansowe w wysokości 2 mln zł (dofinansowanie 16 Fot. Kazimierz Rolbiecki wyniosło 1,5 mln zł) na opracowanie dokumentacji projektowej rewitalizacji linii kolejowej nr 212 na odcinku Bytów – Lipusz. Firma WYG International z Warszawy, która zajęła się opracowaniem analizy technicznej i ekonomicznej, 27 marca br. na spotkaniu w siedzibie Pomorskiej Kolei Metropolitalnej SA w Gdańsku przedstawiła trzy warianty modernizacji linii, rekomendując jednocześnie wariant drugi. Zakłada on odtworzenie infrastruktury kolejowej po istniejącym śladzie oraz odbudowę łącznicy pomiędzy liniami kolejowymi nr 212 i 211 (linia kolejowa łącząca Chojnice z Kościerzyną przez Brusy i Lipusz). Zaproponowane rozwiązanie przewiduje ominięcie obecnego dworca kolejowego w Lipuszu. W zamian zbudowany zostanie w tej miejscowości przystanek osobowy dla tej linii. Bez nowego przystanku w Lipuszu byłby przymusowy, min. 10-minutowy postój, w związku ze zmianą kierunku jazdy i koniecznym w tej sytuacji przestawieniem składów. Na trasie Lipusz – Bytów zlokalizowane będą przystanki osobowe: Róg, Osława Dąbrowa, Studzienice, Ugoszcz oraz nowy przystanek Lipusz i bocznice: Ugoszcz (Naftobaza), Osława Dąbrowa (Prefabet) i Bytów. Na odcinku Lipusz – Bytów nie przewiduje się lokalizacji dodatkowych stacji lub mijanek. Koszt modernizacji 25-kilometrowego odcinka szacuje się na 65 mln zł. Opracowanie pełnej dokumentacji umożliwi przygotowanie inwestycji do ubiegania się o dofinansowanie w aktualnej perspektywie finansowej UE w latach 2014–2020. Dofinansowanie może sięgać niemal 80 proc. Pozostaje pytanie, kto wyłoży pozostałą kwotę. Władze Bytowa liczą, że budową i późniejszym utrzymaniem linii zajmie się Pomorska Kolej Metropolitalna lub Polskie Linie Kolejowe. POMERANIA CZERWIEC 2014 Z BYTOWA MOF, czyli w jedności siła Przestajemy traktować miasto jako obszar zamknięty granicami administracyjnymi. Planując rozwój, bierzemy pod uwagę także jego obszar funkcjonalny – mówi wicepremier Elżbieta Bieńkowska. Zdaniem wicepremier odpowiedzialnej za unijne fundusze polskie miasta mają być przyjaznym miejscem do życia, z dostępem do wysokiej jakości usług publicznych. Jednak nie można tego zrobić, zamykając się na swoich sąsiadów. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Remont do granicy gminy? Podróżując choćby po naszym województwie, trudno nie przyznać racji wicepremier Bieńkowskiej. Najlepszym tego dowodem są drogi, których modernizacje bądź remonty zazwyczaj prowadzi się do granic administracyjnych miasta, gminy bądź powiatu. Mijając tablicę wskazującą koniec danego obszaru administracyjnego, nierzadko kończymy jazdę równą i bezpieczną drogą, dalej jadąc niewyremontowaną przez lata trasą. Taki stan rzeczy wynika zazwyczaj zarówno z różnych priorytetów ich zarządców, jak i z zasobności lokalnego skarbca. Przytoczony wyżej drogowy przykład często dotyczy sąsiadujących ze sobą gmin, co więcej często powiązanych ze sobą np. poprzez migrację ludności, dojazd mieszkańców do pracy czy do szkół. W Miejskich Obszarach Funkcjonalnych (MOF), w których skład z założenia wchodzić mają sąsiadujące ze sobą jednostki administracyjne, będzie się patrzeć na problem szerzej, nie ograniczając się do jednej gminy, lecz do kilku sąsiadujących ze sobą ośrodków administracyjnych skupionych w MOF. W ten sposób zrównoważony rozwój regionalny rozciągnie się na szerszy obszar, obejmując większą liczbę mieszkańców. Obszary funkcjonalne (czyt. MOF) z definicji powinny się odznaczać wspólnymi cechami geograficznymi, POMERANIA CZERWIŃC 2014 na które nakładają się wspomniane zależności społeczno-gospodarcze i przestrzenne. Bytowski przykład MOF Bytów składa się z gminy miejsko-wiejskiej Bytów, gminy Borzytuchom i gminy Studzienice i jest jednym z dziewięciu pomorskich obszarów funkcjonalnych. W jego przypadku w wyniku kilkumiesięcznych negocjacji wstępnie wybrano osiem projektów. Wśród zaprezentowanych przedsięwzięć znalazły się: zrównoważone, edukacyjne i turystyczne udostępnienie unikatowych w skali kraju jezior lobeliowych w gminie Bytów, wyrównanie dostępu do usług medycznych oraz poprawa bezpieczeństwa pacjentów i efektywności świadczeń w Szpitalu Powiatu Bytowskiego, budowa węzła transportu zbiorowego w Bytowie, budowa połączenia drogi powiatowej nr 1796G (ul. Prosta) z drogą wojewódzką nr 209, poprawa efektywności energetycznej na obszarze MOF, retencjonowanie wód opadowych w gminie Bytów, a także poprawa infrastruktury do odzysku odpadów na terenie gminy Bytów. Inwestycją najdroższą i jedną z najważniejszych dla mieszkańców Bytowa i okolicznych gmin tworzących MOF jest poprawa efektywności energetycznej. Koszt inwestycji wynosi 27 mln zł. Oczekiwana wartość dofinansowania to ponad 23 mln zł. Kolejną inwestycją, szacowaną na ponad 17 mln zł, jest budowa węzła transportu zbiorowego. Oczekiwana przez MOF wartość dofinansowania to ponad 14,5 mln zł. Węzeł, który planuje się zbudować na terenie obecnego dworca autobusowo-kolejowego, pozwoli na lepszą organizację transportu w tym rejonie, co w perspektywie innych inwestycji, w tym planu modernizacji linii kolejowej Bytów – Lipusz i budowy Pomorskiej Kolei Metropolitalnej, spowoduje przyspieszenie powrotu połączenia kolejowego z Trójmiastem. Innym dużym pod względem finansowym projektem jest rozwój i modernizacja infrastruktury przeznaczonej do odzysku i recyklingu odpadów wraz z odzyskiem energii na terenie gminy Bytów. Koszt tej inwestycji szacuje się na 13 mln zł. Zarządzający MOF liczą na dofinansowanie w kwocie ponad 11 mln zł. Koszt realizacji pozostałych projektów wynosi w sumie ok. 25 mln zł. Wspomniane wyżej projekty należy póki co traktować jako wstępne propozycje, gdyż nie uzyskały jeszcze aprobaty ze strony władz województwa. Ostateczna decyzja zapadnie na początku czerwca [po oddaniu „Pomeranii” do druku – przyp. red.]. Wówczas marszałek wraz z Zarządem Województwa Pomorskiego przedstawi bowiem swoje stanowisko. Jedno jest pewne, projekty zrealizowane przez MOF Bytów wpłyną na rozwój całego subregionu bytowskiego. 17 REPORTAŻ O Kaszubach na odległość Zawsze mnie to frapowało. Jeszcze w erze przedinternetowej w spisie miejscowości Polski znalazłem informację, że istnieje wieś Kaszuby na Zamojszczyźnie. Kupiłem sobie wojskową mapę tamtych okolic, ale jako młody dziennikarz nie miałem śmiałości spytać ówczesnego redaktora naczelnego „Pomeranii” Wojciecha Kiedrowskiego, czy da mi delegację do tych południowo-wschodnich Kaszub. S TA N I S Ł AW JA N K E Przez wiele lat o tym nie myślałem, ale ostatnio, surfując w internecie, z głupia frant wpisałem w wyszukiwarce Google: „Kaszuby lubelskie”. Jako pierwsza „wyskoczyła” Wikipedia, a w niej następująca informacja: „Kaszuby – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie krasnostawskim, w gminie Rudnik. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego”. Jedna z najbiedniejszych wsi Dzwonię do urzędu gminy w Rudniku i pytam sekretarkę, czy mają lokalną, gminną gazetę. Odpowiada, że nie, jest tylko „Nowy Tydzień” z siedzibą w Chełmie. Zatelefonowałem zatem do redaktora tego pisma. Odpowiada mi, że Kaszubami zajmuje się jeden z reporterów w terenie, że da mu do mnie namiary i ta osoba się odezwie. Nic takiego się jednak nie stało. Również z internetu dowiaduję się, że Kaszuby należą do parafii pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Płonce. Znajduję stronę internetową parafii i kontakt do proboszcza, ks. kanonika Ryszarda Marka Jabłońskiego. Ksiądz pytany o pochodzenie nazwy tej miejscowości, nie jest mi w stanie odpowiedzieć. Przypomina sobie, że o historii parafii pracę magisterską na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim obroniła Monika Antończak vel Kinkiela, córka organisty z Rudnika, która teraz robi doktorat 18 na KUL-u. Na podstawie tej pracy ksiądz proboszcz opracował zarys dziejów parafii, w tym miejscowości Kaszuby. Każe trochę poczekać, a potem mówi, że pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z roku 1484 i że jej nazwa wywodzi się prawdopodobnie od Jana Kubacza, ówczesnego właściciela osady; nic jednak nie ma w swoim zarysie o genezie tej nazwy. Według rejestru poborowego z 1564 roku – czyta – Piotr Wierzbicki posiadał tu półtora łanu użytków i dwóch zagrodników bez ziemi, Jan sędzia grodzki jeden łan, Albert i Andrzej Dzaniscy jeden łan i Mikołaj Niezabitowski pół łanu. W XVII wieku wieś weszła w skład dóbr Wierzbica, w posiadanie Wierzbickich. W 1832 roku dobra te należały do Seweryna Głogowskiego, następnie do Karola Singera i Aleksandra i Rozalii Lisenbartów. W 1843 roku wieś odziedziczył Henryk Umieniecki. W XIX wieku wieś jako włościańska liczyła 17 domów i 388 mórg ziemi. Ksiądz nie wie, ile dusz liczy wieś obecnie; podpowiada, by o to spytać w gminie. Informuje, że Kaszuby i Równianki mają wspólną kaplicę pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej w Wierzbicy. Organistą w tej kaplicy jest Stanisław Popielicki z Kaszub. Pytam księdza, jak się żyje w Kaszubach, odpowiada: To jedna z najbiedniejszych wsi w gminie i parafii, ludzie tu głównie i przede wszystkim utrzymują się z rolnictwa, pojedyncze osoby pracują w okolicznych firmach. Spora grupa mieszkańców wyjechała do pracy w Norwegii i we Włoszech. Nie ma na czym zawiesić oka Dzwonię ponownie do gminy i proszę o połączenie z referatem spraw obywatelskich. Urzędniczka z tego referatu podaje, że wieś liczy 414 mieszkańców. Z kolei w wydziale nieruchomości Starostwa Powiatowego w Krasnymstawie dowiaduję się, że osada ma niespełna 327 hektarów. Sołtysem jest Paweł Kucharczyk. Tę funkcję pełnię już czwarty rok, sam mam 29 lat – mówi. – Największy problem w Kaszubach? – pytam. Brak porządnej infrastruktury, mamy drogę asfaltową, ale bardzo zniszczoną. Właściwie nie mamy tutaj budynku użyteczności publicznej. – A gdzie się odbywają zebrania wiejskie? – próbuję się dowiedzieć. W remizie Ochotniczej Straży Pożarnej, ale tam jest bardzo mało miejsca i nie ma środków na remont strażnicy. – Macie wóz strażacki? Nie, właśnie, że nie mamy, bo właściwie nie ma takiej potrzeby. – To czym dojeżdżacie do pożarów? Pożaru u nas nie było od lat, a jak będzie trzeba, to podłączymy się do gminnego wodociągu. – Czy może mi pan podać namiary do naczelnika OSP? – proszę. Nie muszę, bo właśnie pan z nim rozmawia. Mogę się panu pochwalić, że my strażacy z Kaszub jesteśmy najlepszym zespołem pożarniczym w okolicy. O wsi chciałem jeszcze porozmawiać z dzielnicowym, który opiekuje się POMERANIA CZERWIEC 2014 REPORTAŻ Fot. ze strony parafii Narodzenia NMP w Płonce Kaszubami. Ze strony internetowej policji w Krasnymstawie dowiaduję się, że jest nim młodszy aspirant Jerzy Luboradzki. Proszę dyżurnego policjanta o połączenie z nim. Niestety – odpowiada – zmarł rok temu, a nowego dzielnicowego jeszcze nie wybrano. W gminie dokumentacją fotograficzną zajmuje się Mariusz Krakowiak. Pytam go, czy może ma zdjęcie Kaszub. Nie, akurat nie mam. – Dlaczego? Dlatego, że wieś jest taka biedna i mała? – pytam. Nie, nie o to chodzi. Po prostu nie ma tam na czym zawiesić oka. Głównie żyjem z rolnictwa Radnym gminnym z Kaszub jest Piotr Majkut. Dzwonię do niego w południe i zastaję go przy pracy w polu, nie bardzo ma czas rozmawiać, ojciec goni do roboty. Panie, co tam mówić o naszej wsi – zasta nawia się. – My głównie żyjemy z rolnictwa, ja mam 30 hektarów ziemi, tylko paru innych ma podobnie, reszta to posiada po kilka hektarów. No co, wodociąg mamy, kanalizacje tylko przydomowe, telefony stacjonarne są, a komórki teraz ma sporo ludzi. Żyje się jak żyje. Niech pan zadzwoni później, jak już zejdę z pola. Może wtedy jeszcze coś dopowiem… Dzwonię jeszcze raz do radnego Piotra Majkuta, o ósmej wieczorem. Ma pan szczęście, bo ja właśnie wrócił z pola. U nas już pod koniec marca są zasiewy, dlatego dużo pracy na roli. Głównie z upraw żyjemy, ale za pszenicę teraz słabo płacą. Tylko trzech gospodarzy ma po jednej krowie, dwóch ma konie, ale tylko do celów rekreacyjnych, po prostu by mieć, jak to na wsi. Ja mam tylko kury i prosiaki, a pole obrabiam ciągnikiem. Tu jest trochę rencistów, więc z nich rodziny się utrzymują, no i z tej zagranicy. Mój sąsiad się właśnie tam wybiera, Norwedzy go zatrudnili do obsługi ciągnika. My by mogli żyć też z wiatraków elektrycznych, ale zainstalowanie ich drogo kosztuje. Poza tym już w elektrowni w Żółkiewkach nam mówili, że od nas tego prądu i tak nie kupią. – A propos zakupów. Gdzie mieszkańcy Kaszub robią zakupy? – jestem ciekaw. Do nas przyjeżdża sklep obwoźny, rano przywozi chleb, a po południu inne rzeczy. Najbliższy stały sklep jest w oddalonych o kilometr od nas Równiankach. – Jaki pan, jako radny, ma najważniejszy problem? To oczywiście drogi. Od ośmiu lat, i na pewno po raz ostatni, jestem radnym i nic mi się nie udało zrobić w sprawie naprawy naszej szosy. Drogi gruntowe też nie są w najlepszym stanie. Na rok mamy w budżecie sołeckim tylko 8 tys. złotych. Co my za taką sumę możemy zrobić? Pytam Piotra Majkuta, czy mieszkańcy Kaszub zdają sobie sprawę z tego, że na Pomorzu leży kraina, która jest imienniczką ich wsi. O tak, wiemy i pamiętamy o tym. Czasami, gdy mówię, że jestem z Kaszub, przygodni znajomi pytają mnie, czy z tamtych, a ja wtedy odpowiadam: „nie, z tych tu” – radny się śmieje. A MOŻE PRENUMERATA? POMERANIA CZERWIŃC 2014 s. 2 19 ROCZNICE W stulecie urodzin Józefa Milewskiego J Ó Z E F B O R Z Y S Z KO W S K I Działalność społeczna, regionalna, badawcza Od 1959 r. Józef Milewski był mieszkańcem Starogardu, aktywnym w wielu organizacjach społecznych. Współpracował z licznymi gazetami i czasopismami. Jako działacz Zrzeszenia Kociewskiego współtworzył Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, w jakie przekształciło się Zrzeszenie Kaszubskie w 1964 r., i przez wiele lat był członkiem jego władz. Wówczas to, w roku akademickim 1964/65, jako student WSP w Gdańsku, zostawszy członkiem Klubu Młodej Inteligencji „Pomorania” i ZKP, poznałem Józefa Milewskiego (najstarszego brata mojego karsińskiego nauczyciela Ksawerego, ale tego w tym czasie nie wiedziałem). Mogę powiedzieć, że wtedy przed półwieczem byłem dość blisko bohatera tego tekstu. Wówczas to narodziła się jego może najważniejsza publikacja pt. Dzieje wsi powiatu starogardzkiego, wydana w 1968 r. przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie w Gdańsku. Można też powiedzieć, że mieliśmy wspólnego nauczyciela akademickiego. Był nim prof. Witold Łukaszewicz, rektor Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, wykładowca WSP w Gdańsku, na którego seminarium doktorskim w latach 1971–1974 Józef Milewski przygotował rozprawę doktorską pt. Kociewie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, wydaną przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą w Warszawie w 1977 roku. Nad tymi dwiema książkami warto się pochylić z szacunkiem dla Autora nieco dłużej. Przygotował je bowiem, nie mając za sobą uniwersyteckich studiów wyższych, a o dopuszczeniu do doktoratu zadecydowała wcześniejsza jego działalność badawcza i publikacje. Niemniej te dwie książki zasługują na 20 szczególną uwagę. O ich wyjątkowości w owym czasie świadczą opinie ówczesnych recenzentów. O pierwszej w roczniku PTTK „Ziemia” napisano m.in.: „Jest ona pierwszą (bodajże) w Polsce próbą przedstawienia dziejów i innych elementów krajoznawczych wszystkich wsi wybranego obszaru”. O drugiej na łamach „Pomeranii” czytamy: „Żaden chyba region Pomorza Gdańskiego nie doczekał się jeszcze tak szczegółowego opracowania o latach drugiej wojny światowej. (…). Książka Milewskiego w wielu przypadkach ma charakter pionierski (…)”. Pamiętając, że żadne dzieło nie jest doskonałe, co dostrzegli wtedy i dziś widzą tak recenzenci jak i czytelnicy, zwracam uwagę na dwa określenia dotyczące charakteru tych książek Józefa Milewskiego: pierwsza i pionierska! Podobny nieco charakter ma debiutancka książka J. Milewskiego pt. Dzieje Starogardu Gdańskiego (Miasto i powiat) (Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1959). Była to pierwsza monografia stolicy Kociewia wydana po II wojnie światowej. Moje ostatnie chyba spotkania z Józefem Milewskim miały miejsce podczas I Kongresu Kociewskiego, kiedy to był on jednym z głównych referentów plenarnych konferencji, co zostało udokumentowane na fotografiach i w druku. Ten Kongres miał również pionierski charakter, a jego uchwała nadal pozostaje aktualna. Pionierskich dokonań w życiu J. Milewskiego jako badacza regionalisty, a jeszcze bardziej jako popularyzatora wiedzy o Kociewiu, autora swego czasu nieraz jedynych publikacji o dziejach miast i wsi, zakonów, kościołów i cmentarzy, organizacji i instytucji, zakładów przemysłowych (m.in. Polmosu) jest więcej. Sądzę, że wykaz jego publikacji znajdzie się na stronie internetowej Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Ks. Bernarda (część 2) Sychty w Starogardzie. Pionierski charakter mają także jego opracowania krajoznawcze, a zwłaszcza przewodniki, w tym Pojezierze Kociewskie i okolice (Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1983). Pionierskie były też jego referaty, wygłoszone przed laty na wielu konferencjach, choćby o regionalizmie kociewskim w Gdyni w 1968 roku. Upamiętnianie ważnych postaci Nie mniej istotne i cenne są jego liczne publikacje poświęcone wybitnym Kociewiakom. Chodzi o samodzielne publikacje lub artykuły dotyczące postaci z historii lub znanych osobiście autorowi, jak np. dr Jan Kazimierz Szalewski, działacz pomorskiego ruchu oporu, łączący Kociewie i Kaszuby nie tylko wśród kombatantów. Są wśród nich także ks. B. Sychta, ks. Franciszek Wołoszyk czy ks. Henryk Szuman – kiedyś wikary w Wielu, potem zasłużony proboszcz i budowniczy kościoła św. Wojciecha w Starogardzie, zamordowany przez hitlerowców, kandydat na ołtarze. W dorobku J. Milewskiego jest też Mały słownik duchownych Kociewia ofiar represji 1939–1956 wydany w Starogardzie w roku 1994. W tymże roku ukazała się książeczka Patroni ulic Starogardu Gdańskiego. To także cenny dokument jego twórczej pracy i naszej pamięci o poprzednikach. Gdy wspominam tę dziedzinę twórczej działalności J. Milewskiego, mam w pamięci jego ogromne zaangażowanie na rzecz upamiętniania także w postaci tablic i pomników – ludzi i wydarzeń z dziejów Kociewia i Pomorza, np. Floriana Ceynowę jako mieszkańca Kociewia i przywódcę wyprawy na Starogard czy męczenników naszych z lat wojny, zwłaszcza ofiar hitlerowskiego barbarzyństwa, których prochy kryje Las Szpęgawski. W tym kontekście na szczególne uznanie POMERANIA CZERWIEC 2014 ROCZNICE zasługuje opracowana w 1981 r. i wydana dwa lata później w Starogardzie Księga imienna strat ludzkich II wojny światowej (Kociewie). Obejmuje ona niemal siedem i pół tysiąca osób. Znowu mamy do czynienia z aspektem pionierskości. Jak wiemy, mimo dziesiątków lat istnienia Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich i IPN, do dziś w skali Pomorza nie znamy dokładniejszej liczby pomordowanych Polaków i obywateli Rzeczypospolitej, nie mówiąc już o imiennej liście ofiar II wojny światowej poniesionych przez Pomorzan nad Wisłą. Wśród uwzględnionych przez J. Milewskiego pomordowanych na Kociewiu jest Bronisław Knitter (1900–1939), nauczyciel ze Skórcza (rodem z Dąbrowy, parafia Wiele i gmina Karsin), którego syn Roman, honorowy prezes Związku Przyjaciół Pomorza, od lat zabiega o ufundowanie w Gdańsku – stolicy także wojennego Gau Danzig – Westpreussen – pomnika pamięci Polaków tej ziemi zamordowanych w latach wojny, w miejscach nieznanych w innych regionach kraju. (Jest lokalizacja i pokonkursowy projekt; jest patronat…; brak realizacji!?). Myśląc o życiu ludzi minionych pokoleń, do których dziś należy już Józef Milewski, z szczególną wdzięcznością wspominam to jego zaangażowanie na rzecz poznania historii i upamiętniania! W mojej domowej biblioteczce kociewskiej do cenniejszych druków należą „Materiały historyczno-ekonomiczne Kociewia”, wydane przez Zarząd Wojewódzki Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich, w którym działało wielu bliskich mi społeczników ze świata kaszubsko-pomorskiego. Owe Materiały są owocem Sesji TRZZ – Konferencji popularnonaukowej zorganizowanej 9 maja 1963 r. w Tczewie z okazji VI Tygodnia Ziem Zachodnich w ramach obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. Ostatni z pięciu zamieszczonych tam artykułów, to: „Sylwetki działaczy kociewskich – Józef Milewski”. To najobszerniejszy, bo liczący ponad 60 stron tekst, stanowiący swoistą, arcyciekawą koncepcję – zarys słownika biograficznego Kociewia. Obok konspektu jest to już minisłownik, obejmujący ponad 150 biogramów lub notatek biograficznych. Wiele z uwzględnionych w tym zestawie postaci to bohaterowie wspólnych kaszubsko-kociewskich dziejów. I znowu można by powiedzieć, że to pierwszy, pionierski słownik biograficzny Kociewia. Dziś POMERANIA CZERWIŃC 2014 Autor tekstu na uroczystości upamiętniającej Józefa Milewskiego, która odbyła się 15 marca br. w starogardzkim II LO. Fot. z archiwum J. Borzyszkowskiego łatwo by było wskazać jego słabości i braki, zapominając o ówczesnym stanie biografistyki kociewskiej i pomorskiej. Łatwo nam nieraz przychodzi nie tylko krytykowanie, ale także pomijanie dorobku poprzedników, zapominamy nie tylko o warunkach, w jakich powstawały tamte dzieła, ale także o przywołaniu ich choćby w przypisach, gdy z nich korzystamy. „My z niego wszyscy!” Narzekając dziś – często i słusznie – na różne rzeczy, np. na niechęć samorządów i ludzi biznesu do sponsorowania wydawnictw i wydarzeń kulturalnych (J. Milewski zawsze pamiętał o dawnym Polmosie), nie doceniamy może właśnie pionierskiego charakteru dokonań takich ludzi, jak Józef Milewski. W jego dorobku jest m.in. publikacja pt. Mickiewiczowi Starogard (Starogard Gdański 1995). Myślę, że również o Milewskim, który niejednokrotnie stał pod pomnikiem Mickiewicza, można by w gronie autorów książek o Starogardzie i Kociewiu (opublikowanych nie tylko w III RP) oraz w licznym gronie kociewskich regionalistów usłyszeć, i trzeba to powiedzieć: „My z niego wszyscy!”. Nikt bowiem bardziej niż Józef Milewski nie przyczynił się do przebudzenia regionalnego Kociewia, wzbogacenia wiedzy o jego przeszłości, ukształtowania współczesnej kociewskiej tożsamości. Jednocześnie był on jednym z tych, którzy kształtowali zarazem naszą kaszubsko-pomorską i polską tożsamość; którzy widzieli zawsze dobro wspólne i zachowali niezbędny umiar w naszej regionalnej ofensywności. Dlatego też cieszę się, że w półwieczu mego życia w Gdańsku dane mi było poznać nie tylko Józefa Milewskiego, ale i innych ludzi – jemu i mnie bliskich; że dokonania niejednego z nich, jak np. ks. B. Sychty, mogliśmy po kociewsku i po kaszubsku ładnie i oryginalnie docenić i uhonorować, choć na co dzień nie zawsze i nie we wszystkim byliśmy jednomyślni. My wszyscy z ich życia i dorobku nieustannie możemy i winniśmy korzystać, uczyć się, a w miarę możliwości także ów dorobek wzbogacać. A jeśli różnić się, to tylko pięknie! Powtarzam nieraz… Oby tacy obywatele, jak Józef Milewski i przywołane tu postacie, rodzili się nie tylko na Kociewiu na przysłowiowym kamieniu! Postać i dorobek J. Milewskiego, to kamień milowy na przestrzeni wielowiekowych dziejów Starogardu i nadwiślańskiej ziemi kociewskiej nad Wierzycą, łączącą Kaszuby i Kociewie z Wisłą, morzem i Pomorzem… Józef Milewski, żonaty ze Stefanią Rudzińską, miał dwóch synów – Stefana i Piotra – oraz gromadkę wnuków. Za życia wyróżniony licznymi orderami i medalami, m.in. Medalem Rodła i Nagrodą turystyczną im. A. Majkowskiego. Zmarł podczas penetracji terenowej w rodzinnej Zelgoszczy 26 lutego 1998 r. Pochowany został na Cmentarzu Łapiszewskim w Starogardzie. Jedną ze starogardzkich ulic nazwano jego imieniem, a Towarzystwo Miłośników Ziemi Kociewskiej w Zelgoszczy ufundowało upamiętniający go obelisk. 21 HISTORIA Kartki z życiorysu nauczyciela (część 2) Adam Kołodziej, nauczyciel szkoły polskiej w Brąswałdzie koło Olsztyna, w 1936 r. został zmuszony do opuszczenia Niemiec. Do 1 września 1939 r. pracował w Wielkopolsce, w Drzewcach koło Międzychodu. W latach 1939–1945 przeżywał gehennę hitlerowskich obozów koncentracyjnych. K A Z I M I E R Z O ST RO W S K I Kołodziej po wyjściu z więzienia zmuszony był opuścić teren Prus Wschodnich i Rzeszy. Powrócił do Wielkopolski i w latach 1936–1939 ponownie pracował jako nauczyciel w miejscowości Drzewce, niedaleko granicy polsko-niemieckiej. Przykładał się do pracy najsumienniej jak potrafił, toteż w pamięci tamtejszych mieszkańców zapisał się dobrze. W 1945 r., kiedy po wyjściu z obozu koncentracyjnego na nowo podejmował pracę nauczycielską, od Gminnej Rady Narodowej w Międzychodzie otrzymał Świadectwo moralności, gdzie napisano, że w latach 1926 do 1929 oraz 1936– –1939 „prowadził się beznagannie i był gorliwym Polakiem”. Dodano jeszcze, że podczas okupacji był przez władze hitlerowskie poszukiwany; tymczasem był już wówczas w rękach gestapo. Numer 21045 Kilka dni przed niemiecką agresją na Polskę opuścił wieś i, tak jak miliony mieszkańców zachodniej Polski, w obawie przed nadejściem frontu uciekał „za Wisłę”. Wracając z tej bezsensownej wyprawy, zatrzymał się na krótko w Toruniu u swego szwagra Antoniego Błażaka przy ul. Sienkiewicza. 10 października wieczorem został tam aresztowany przez gestapo i Selbstschutz, wraz z innymi osobami, które znajdowały się w mieszkaniu. Po trzech dniach przesłuchań w toruńskim „okrąglaku” został przewieziony do 22 Fortu VII na Bydgoskim Przedmieściu. Spotkał tam m.in. swego nauczyciela muzyki z seminarium w Tucholi Alfonsa Warczaka, zapamiętał także nauczyciela o nazwisku Kazimierz Frąckowski, który po wojnie został lekarzem i mieszkał w Słupsku. Znęcanie się nad więźniami na różne sposoby dało im przedsmak tortur i zbrodni, jakich mieli w przyszłości doświadczyć w hitlerowskich lagrach. W Forcie VII Adam Kołodziej przebywał do grudnia 1939 r., po czym z grupą innych więźniów przetransportowany został pociągiem do Gdańska. Stamtąd po kilku dniach ciężarówkami przewieziono ich do Stutthofu. Był to pierwszy transport więźniów z terenu okupowanej Polski, dotychczas bowiem w obozie osadzano tylko mieszkańców byłego Wolnego Miasta Gdańska i Prus Wschodnich. Byli tam już inni nauczyciele ze szkół polskich w Niemczech. Już pierwszy dzień w obozie napełnił Adama przerażeniem, gdy na oczach wszystkich więźniów w wymyślny sposób bito pałkami Żydów z tego transportu. Podobne, okrutne operacje esesmani przeprowadzali nie raz, np. 12 lutego 1940 r. Nie sposób zapamiętać i opisać wszystkich form bestialstwa oraz egzekucji przed szeregami więźniów, jakich dopuszczali się strażnicy obozowi i kapo. W kwietniu 1940 r. Adam Kołodziej został przetransportowany do KL Sachsenhausen. Odtąd nie miał już nazwiska, tylko numer obozowy 21045. W zbiorze dokumentów i pamiątek przechowywanych przez syna Jerzego znajduje się kilkanaście brulionowych kartek, zawierających opisy wielu zdarzeń z obozów, bez zachowania chronologii, które nie układają się w potoczystą narrację, ale tchną niekłamanym autentyzmem. Fragmentaryczne notatki, poczynione po ok. 30 latach, pełne są relacji o przerażających zbrodniach – aktach bestialstwa i morderstwach. Najstraszniejszy był dziesięciotygodniowy okres kwarantanny. Był wówczas świadkiem męczeńskiej śmierci inspektora szkolnego Edwarda Rochonia z Sępólna oraz urzędnika z Torunia, działacza kaszubskiego Edmunda Jonasa, który na polecenie władz obozu uczył języka niemieckiego nowych więźniów. Po odbyciu tzw. kwarantanny wewnątrz obozu został przydzielony do robót poza obozem. Przez długie 5 lat katorżniczo pracował w cegielni, na różnych budowach jako pomocnik murarza, betoniarz, na placu drewna budowlanego lub dorywczo w innych komandach, np. na lotnisku. Raz, niekiedy dwa razy w miesiącu wysyłał kartkę pocztową lub list do żony i córeczek w Wiśniewce, która teraz nazywała się Lugental; później zaś do Mathildenhof w powiecie sępoleńskim. Herzgeliebte Frau, Kinder und Eltern! – rozpoczynały się cenzurowane listy, po czym dziękował za otrzymaną korespondencję, czasem za paczkę, za przysłane 10 marek. Donosił, że czuje się dobrze, pytał o zdrowie, o wiadomości z domu. Nigdy nie pisał o życiu i wydarzeniach w obozie. Na koniec: Grüsse Euch Alle – Adam. POMERANIA CZERWIEC 2014 HISTORIA Zimą 1941/42 podczas budowy krematorium obserwował z ukrycia, jak z terenu Strafkommando codziennie rano wynoszono 10–12 trupów. Widział ludobójstwo dokonane na tysiącach więźniów Rosjan, których zamorzono głodem; stosy trupów przez całą zimę zwożono do krematorium. 15 marca każdego roku, w rocznicę zamachu na Hitlera w pociągu pod Monachium w 1932 r., z szeregów stojących na placu obozowym esesmani wybierali ok. 200 Polaków na rozstrzelanie. Tak jak wszyscy współwięźniowie, Kołodziej z drżeniem serca czekał, czy nie zostanie wyczytany jego numer. Podczas pracy w cegielni został przez kapo „przyłapany” na chwili odpoczynku; pobitego i pokopanego koledzy przywlekli go do odległego 3 km obozu. Nie był to jedyny przypadek pobicia do nieprzytomności. Latem 1942 r. przydzielono go, opuchniętego z głodu, do robót betoniarskich przy budowie kanału do fabryki Panzerfaust. Padł wówczas z wyczerpania i dzięki kolegom dostał się do szpitala; był świadkiem, jak esesmani chorych więźniów ładowali w koszulach na ciężarówki i wywozili na rozstrzelanie. Chcąc uniknąć śmierci, przed następną „branką” uciekł ze szpitala. W kwietniu 1945 r., gdy zbliżał się radziecki front, zarządzono ewakuację obozu. Na końcu kolumny marszowej zawsze szli esesmani i zabijali więźniów, którzy osłabli i nie mogli dalej iść. W pewnej wsi hitlerowcy spalili dużą grupę więźniów w stodole, w innym miejscu ciężarówka z grupą ludzi w pasiakach wjechała do lasu, po pewnym czasie wyjechała stamtąd pusta. Po dojściu do Schwerina ci sami hitlerowcy, lecz już po cywilnemu, rozstrzelali grupę przyprowadzonych więźniów, nakazując niemieckim mieszkańcom miasta uprzątnąć ciała. 9 maja tego roku Der Oberbürger meister der Stadt Schwerin wystawił (po niemiecku i angielsku) zaświadczenie, że Adam Kołodziej, ur. 25 lutego 1904 r. w Flatow (Złotów), aresztowany (befand) 10 października 1939 r., do 2 maja 1945 r. był więźniem politycznym – politische Håftling im Konzentrationslager. Znów na Krajnie – Piaseczno Przebywał najpierw w polskich obozach w Schwerinie i w Lubece, na początku POMERANIA CZERWIŃC 2014 Adam Kołodziej, 1970 r. listopada wrócił na Krajnę. Po ponad sześciu latach rozłąki nareszcie mógł uściskać najukochańsze istoty – żonę i córeczki Krysię i Urszulkę; cztery lata później urodził się jeszcze syn Jerzy. Otrzymał posadę kierownika szkoły w Piasecznie, wiosce odległej o 2 km od Sępólna Krajeńskiego, objął stanowisko 1 grudnia 1945 r. Zaangażował cały zasób swej wiedzy i uczuć do wychowywania kolejnych roczników dzieci wiejskich, potem doznawał niekłamanej satysfakcji, spotykając swoich uczniów pracujących na różnych stanowiskach i pełniących ważne funkcje społeczne. Polubił Piaseczno, Sępólno i okolicę, głęboko interesował się społecznością, w której żył i pracował – przeszłością, środowiskiem geograficzno-przyrodniczym, życiem współczesnym. Owoce swoich zainteresowań przelał równym, kaligraficznym pismem na papier; popularno-naukowe opracowanie pt. „Gromada Piaseczno” pozostało w rękopisie jako pamiątka w rodzinnym archiwum. W 1968 r. po poważnej operacji gardła utracił mowę, rozstał się wówczas ze szkołą, odchodząc na emeryturę. Przeżycia obozowe nie tylko zniszczyły mu zdrowie. Tkwiły w nim głęboko, odcisnęły się niezatartym śladem na psychice. Ale nigdy też nie zapomniał zmagań z niemiecką przemocą w walce o dusze polskich dzieci na Krajnie i Warmii. Do końca życia czuł się członkiem społeczności nauczycieli szkół polskich w Niemczech, utrzymywał kontakty z dawnymi kolegami. W 1959 r. uczestniczył w uroczystych obchodach 30-lecia Szkoły Polskiej na Ziemi Złotowskiej oraz na Warmii. Z okazji 40-lecia otrzymał w Olsztynie złotą odznakę honorową Zasłużonym dla Warmii i Mazur. W 1970 r. na prośbę Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie napisał wspomnienia „pracy walki nauczyciela polskiego o szkołę polską w Niemczech”. Byli jak jedna rodzina, łączyły ich wspomnienia polskich wysepek w morzu niemczyzny, heroicznej pracy i dramatycznych losów. Mogli nawzajem świadczyć o sobie, o zwycięstwach i bolesnych porażkach. Oto fragment jednego ze świadectw, piórem znanej pisarki i nauczycielki Marii Zientary-Malewskiej: Nauczyciela Adama Kołodzieja, zamieszkałego obecnie w Piasecznie pow. Sępólno Kr., znam od roku 1929. Pracował on wtenczas jako nauczyciel szkół polskich (...) na Ziemi Złotowskiej. Ja wówczas pracowałam jako nauczycielka szkoły polskiej w Wielkim 23 HISTORIA / WAŻNE DATY DZIAŁO SIĘ w czerwcu Odsłonięcie tablicy pamiątkowej V Dzielnicy Związku Polaków i szkoły polskiej w Złotowie, z okazji 40-lecia, 22 listopada 1969 r. Nauczycielki szkół polskich, od lewej: Otylia Grot – organizatorka i wychowawczyni przedszkoli na Warmii; pisarka Maria Zientara- Malewska; Władysława Knosała (z d. Styp-Rekowska z Płotowa na Bytowszczyźnie), działaczka kaszubska, autorka książek m.in. „Była nas gromadka spora” i „Utrwalić pamięć”, żona zamordowanego w obozie Ryszarda. Buczku. Specjalnie miałam możność obserwowania pracy nauczycielskiej i pozaszkolnej Adama Kołodzieja, gdyż pracował w Brąswałdzie, mojej wsi rodzinnej na Warmii. Był on tam nauczycielem od 1 kwietnia 1934 do 31 grudnia 1935 r. Adam Kołodziej z całym zapałem i poświęceniem wszystkich sił pracował nie tylko w szkole, ale w działalności pozaszkolnej wykazał dużo entuzjazmu i gorliwości jako Polak i patriota. Organizował on w pierwszym rzędzie i utrzymywał świetlice wiejskie w Brąswałdzie, Kajnach, Dywitach i Gutkowie, wpływając w duchu polskim na młodzież wychowaną w szkole niemieckiej. (...) 24 Ta twarda postawa w obronie polskości była pretekstem do skazania go na karę więzienną. Zmuszony był opuścić Warmię, ale stale utrzymywał kontakt z rodzinami polskimi i ze swoimi wychowankami. (...) Po zakończeniu czynnej służby nauczycielskiej, w ostatnich latach życia Adam Kołodziej doczekał się dowodów uznania. W 1971 r. został uhonorowany Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1972 r. przyznano mu rentę specjalną dla zasłużonych. Zmarł 1 lutego 1978 roku. Zdjęcia z archiwum rodzinnego Jerzego i Urszuli Kołodziejów • 1 VI 1984 – zmarł Stanisław Rekowski, rolnik, rzeźbiarz, jeden z wybitnych twórców ludowych regionu Kociewia i Kaszub. Jego prace znajdują się w wielu muzeach Polski. Urodził się 14 czerwca 1899 w Więckowach k. Skarszew. • 6 VI 1994 – w Szczecinie powstał oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. • 10 VI 1874 – w Świecinie k. Pucka urodził się Alojzy Bogumił Budzisz, nauczyciel, pisarz kaszubski, autor humoresek, anegdot, opowiadań, opisów rodzinnej ziemi. Swe utwory drukował przede wszystkim w „Przyjacielu Ludu Kaszubskiego”, ale także w „Gryfie” i „Gryfie Kaszubskim”. Od 1923 aż do śmierci mieszkał u sióstr elżbietanek w Pucku. Zmarł 23 grudnia 1934 w Pucku i tam został pochowany. • 15 VI 1784 – w Oliwie zmarł Marcin Alanus, snycerz, brat zakonny w klasztorze cysterskim, m.in. twórca prospektu organów oliwskich, wykonanych w latach 1763–1788. Urodził się 10 listopada 1707 w Dobrym Mieście na Warmii, pochowany został w Oliwie. • 20 VI 1654 – na Kalwarii Wejherowskiej odprawiono pierwsze nabożeństwo. Kalwaria jest najstarszym Sanktuarium kultu Drogi Męki Pańskiej na Kaszubach i trzecią chronologicznie kalwarią na ziemiach polskich. • 22 VI 2004 – w Gdańsku-Jasieniu w Gimnazjum nr 48 odbyła się uroczystość nadania szkole imienia Lecha Bądkowskiego. Poświęcenia sztandaru ze słowami: „Nauka – Praca – Ojczyzna” dokonał metropolita gdański arcybiskup Tadeusz Gocłowski. • 24 VI 1734 – na Westerplatte wojska francuskie skapitulowały przed wojskami rosyjskimi. Dowódca francuski zginął, a jego żołnierze nie chcieli umierać za Gdańsk. Postawa żołnierzy francuskich przeszła do historii i często była wykorzystywana w przyszłości w stosunkach międzynarodowych. • 26 VI 1974 – w Chojnicach zmarł Maksymilian Ichnowski, nauczyciel, kolejarz, działacz kaszubski, autor niepublikowanych esejów, opowiadań i wierszy – także w języku kaszubskim. Fragmenty jego spuścizny literackiej trafiły do MPiMKP w Wejherowie oraz Biblioteki Gdańskiej PAN. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie POMERANIA CZERWIEC 2014 KASZUBY W MIĘDZYWOJNIU Burza wokół Komitetu Obrony Kaszubów W 1922 r. Prezes Rady Ministrów polecił ministrowi spraw wewnętrznych, żeby „zwrócił (…) szczególną uwagę” na pewną międzywojenną kaszubską organizację. Tą organizacją, która wzbudziła zainteresowanie wszystkich szczebli władzy ówczesnej Rzeczpospolitej, był wejherowski Komitet Obrony Kaszubów. W konsekwencji w rozpoznanie jego działalności zaangażowano co najmniej kilkunastu policjantów i ich nieoficjalnych informatorów. Co najciekawsze, Komitet Obrony Kaszubów najprawdopodobniej w Wejherowie nigdy nie powstał, a powód do jego administracyjnego zaistnienia dało kilka prozaicznych, z pozoru błahych, wydarzeń. B O G U S Ł AW B R E Z A Arogancki sędzia W przejrzanych przeze mnie źródłach na pierwszy plan w tym kontekście wysuwa się rozmowa o Kaszubach z lata 1921 r. Prowadziła ją w pociągu z kilkoma niezidentyfikowanymi przeze mnie paniami podróżująca do Gdyni Maria Paschul, żona wejherowskiego kupca. Przerwał ją siedzący z nimi pasażer, jak się później okazało, wejherowski sędzia niedawno przybyły na Kaszuby z Małopolski, który autorytarnie i bezdyskusyjnie stwierdził, że „Kaszubi to chamy” i postępują po „chamsku”. Wywołało to oburzenie wejherowskiej kupcowej, która po powrocie do domu ustaliła z mężem nazwisko współpasażera. Wkrótce po Wejherowie zaczęła krążyć informacja o kolejnym urzędniku przybyłym z zewnątrz, nie tylko odbierającym miejscowym pracę, ale zachowującym się wobec nich arogancko i lekceważąco. Trzeba pamiętać, że miesiąc wcześniej doszło w Wejherowie do burzliwych demonstracji przeciwko napływowym urzędnikom, grożono im nawet, że jeżeli nie opuszczą miasta dobrowolnie, to „zostaną usunięci siłą”. POMERANIA CZERWIŃC 2014 Przesłuchiwany w październiku 1921 r. wejherowski sędzia przyznał się do tego, że tak negatywnie wypowiedział się o Kaszubach. Wyjaśniając swoje zachowanie, powołał się właśnie na tę demonstrację oraz przypomniał konkretne przypadki, w których miejscowi robotnicy grozili przyjezdnym siłowym usunięciem z Wejherowa, w tym Michałowi Urbankowi, przyszłemu wybitnemu nauczycielowi wejherowskiego gimnazjum i polskiego gimnazjum w Wolnym Mieście Gdańsku. Co nieco zaskakuje, ów sędzia nie krył też osobistych powodów negatywnego stosunku do Kaszubów, utrzymywał, że wejherowski starosta Wojciech Lemańczyk i członek Wydziału Powiatowego Augustyn Dybowski „wyłącznie dlatego, że jestem Małopolaninem sprowadzili to [winno być: doprowadzili do tego – BB], iż dotąd nie mogłem uzyskać odpowiedniego dla mojej rodziny i mojego stanowiska urzędowego mieszkania”. Zauważmy, że według tego sędziego, jak można wnioskować, Kaszubi opanowali wejherowskie władze (za Kaszubów bez wątpienia uznał zarówno W. Lemańczyka, jak i A. Dybowskiego) i celowo, bezpardonowo dyskryminują przybyszów z innych regionów. Można więc przyjąć, że w tamtym czasie władze w Wejherowie przez niektóre środowiska były odbierane jako antykaszubskie, przez inne zaś jako prokaszubskie. „Bracia wyzywają” W tym miejscu, pomijając rozważania, które z tych środowisk było bliższe prawdzie, warto powiedzieć, że według ustaleń współczesnych historyków ówczesne ostre konflikty międzydzielnicowe miały obiektywne przyczyny, w znacznej części oderwane od osobistych postaw, przekonań i pochodzenia przedstawicieli władz i innych obywateli. Były to przede wszystkim skutki I wojny światowej, występującej wtedy drożyzny, inflacji, niedoborów towarów spożywczych i przemysłowych, nowego ukształtowania granic państwowych itd. Wszystkie one w stosunkowo krótkim czasie ustąpiły, ale dla żyjących wówczas ludzi były powodem wielu trudnych do pokonania trosk życia codziennego i licznych negatywnych emocji, niepokojów. Skądinąd też wiadomo, że na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku nie było w Wejherowie wystarczającej liczby mieszkań dla wszystkich formalnie uprawnionych i czekało na nie spore grono osób z różnych stron Polski oraz reemigrantów z Niemiec i Francji. 25 KASZUBY W MIĘDZYWOJNIU Dla wejherowian z dłuższym stażem wypowiedź ich nowego sędziego była przysłowiową kroplą goryczy, która przechyliła czarę. Miejscowe, powiatowe elity 11 września 1921 r. zwołały zebranie (miało charakter zamknięty, zapraszano na nie wyłącznie imiennie), na którym omówiono ukazujące się w prasie, zdaniem zebranych krzywdzące opinie, że Kaszubi są Niemcami, zaprotestowano przeciwko wydawaniu zgody na przewłaszczenie nieruchomości osobom innej narodowości niż polska (także Żydom, w szczególności dotyczyło to nabycia dóbr w Małym Kacku, do których – zdaniem policji – rościł pretensje także jeden z zebranych). Sformułowano wniosek, żeby urzędników, 26 którzy negatywnie wypowiadają się o Kaszubach, przesiedlić. Ponieważ jednak zebrani nie mieli bezpośrednich dowodów świadczących o wypowiedzi wejherowskiego sędziego, dłużej nie zajmowano się tą sprawą. Z wszystkich głosów przebijało rozgoryczenie, że Kaszubi, podobnie jak za czasów zaboru, są poniżani. Tak ujął to między innymi robotnik z Gościcina Gniech (w źródle nie podano jego imienia): „Dawniej Niemcy mawiali »Dummer Kaschub« [Głupi Kaszuba – BB], teraz nawet bracia wyzywają – chociaż, jak dalej mówił Gniech, gdy przyszło polskie wojsko, to – starzy ludzie wprost ziemię z radości całowali, a polski pułkownik, który wkroczył do Wejherowa, powiedział: »dziękuję wam Kaszuby za serdeczne przywitanie«, to najlepszy dowód, że lud tut. lgnie do Polski”. Za ciekawostkę można uznać fakt, że na zebraniu byli obecni wyłącznie mieszkańcy ówczesnego powiatu wejherowskiego, z wyłączeniem „Gulgowskiego z Kościerzyny”, najprawdopodobniej współtwórcy kaszubskiego skansenu we Wdzydzach Kiszewskich. Na pewno pojawił się na nim wspólnie z bliskim swoim powinowatym, Witoldem Kukowskim z Kolibek, który należał do głównych organizatorów tego zebrania. Protokół z jego przebiegu sporządził z kolei ks. Edmund Roszczynialski, przyszły długoletni proboszcz wejherowskiej fary, podobnie jak W. Kukowski, wielorako powiązany z młodokaszubami. POMERANIA CZERWIEC 2014 KASZUBY W MIĘDZYWOJNIU / WYDARZENIA Śledztwo w sprawie nieistniejącego Komitetu Jak z powyższego wynika, na tym spotkaniu nie podejmowano żadnych kwestii czy uchwał stwarzających zagrożenie dla bezpieczeństwa polskiego państwa. Za takie jednak to zebranie zostało uznane przez co najmniej część nowych, przyjezdnych wejherowian, najbardziej przez sędziego, który określił Kaszubów jako chamów. Rzeczywiście zebranie to mogło wywołać w ówcześnie panującej w Wejherowie atmosferze zaniepokojenie postronnych. Karol Biliński – zdradźmy, jak nazywał się ten sędzia – doprowadził do wszczę cia specjalnego policyjnego śledztwa w tej sprawie, przyjmując, że na zebranie przybyły osoby powiązane z Niemcami bądź będące Niemcami, przeciwnicy państwa polskiego. Według niego założono na nim tajny Komitet Obrony Kaszubów, mający na celu między innymi usunięcie z Kaszub urzędników pochodzących z innych regionów Polski. Później w niektórych pismach cele te rozszerzono do granic absurdu: „utworzony związek »Obrony Kaszubów«, do którego prócz polaków [tak w oryginale – BB] wątpliwej wartości należą rdzenni niemcy [tak w oryginale – BB], podszywający się pod miano Kaszubów – dąży jawnie do separatyzmu, uprawiając antypolską agitację, obniżając powagę władz i instytucji”. Policyjne śledztwo nie potwierdziło tych zarzutów, chociaż policjanci najwyraźniej mieli kłopot z ustaleniem, czy rzeczywiście doszło do powołania Komitetu Obrony Kaszubów. W niektórych raportach podawali skład jego rzekomego zarządu, liczbę członków itp. Ostatecznie jednak komenda wojewódzka policji w Toruniu przesądziła, że była to jedynie pogłoska, wywołana przez K. Bilińskiego, „który jest w Wejherowie nielubiany ze względu na swe nietaktowne zachowanie się w stosunku do miejscowej ludności”. Jednak w większości dokumentów dotyczących tej sprawy, niezależnie od tego, czy uznawano w nich Komitet Obrony Kaszubów za byt realny czy wydumany, nazywano polskich patriotów z Pomorza Niemcami, przeciwnikami polskiego państwa. Niezbyt dobrze to świadczy o rozeznaniu ówczesnych funkcjonariuszy. Na pewno przyczyniło się to do omawiania tych kwestii na coraz wyższym szczeblu. Natomiast u wejherowskich zwolenników tezy o przestępczej działalności Komitetu Obrony Kaszubów wywoływało przekonanie, że sprawa może być „zamieciona pod dywan”, stąd ich jak wolno przypuszczać, interwencje na szczeblu centralnym. Najprawdopodobniej sprawa została definitywnie zamknięta po stanowczej, mocnej wypowiedzi starosty wejherowskiego, następcy W. Lemańczyka. Przytaczam ją w większym fragmencie, bo jak się wydaje, takich stwierdzeń międzywojennych urzędników, które podważały sens oskarżania Kaszubów o separatyzm, było niewiele: „Związek Obrony Kaszubów nie istnieje w Wejherowie (…) śledztwo wykazało zupełną bezwartościowość doniesień denuncjatora, które wywołały zarazem wśród tutejszego obywatelstwa – zasłużonej dla polskości inteligencji kaszubskiej – wielkie zaniepokojenie i rozgoryczenie. Przypuszczalnie usłyszał informator o zebraniu obywateli wejherowskich, które się dnia 11.9. odbyło, i w jego wybujałej wyobraźni zrodziło się w związek antypolski agitatorów i spiskowców. Starostwo postarało się o odpis protokołu ze wspomnianego zebrania, który w załączeniu przesyłam. Wynika z tego protokołu, że zebrani przejęci byli duchem patriotyzmu i poczucia godności obywatelskiej. Jeżeli natomiast jest ktoś innego zdania, to musi to być jakiejś indywiduom, którego ucho gwara kaszubska razi, który uważa Kaszubów za obce plemię, które stwarza separatyzm i wreszcie przez to obniża i ośmiesza polskość w oczach niemców [tak w oryginale, wytłuszczenie moje; uwspółcześniono styl, interpunkcję i ortografię cytatu – BB]”. Jaki był epilog tej historii? Moim zdaniem nastąpił on jesienią 1939 r. Wtedy głównych jej bohaterów, którzy dożyli tego czasu, spotkał identyczny los. Zostali zamordowani przez hitlerowskich siepaczy: Pomorzanin W. Kukowski i Małopolanin K. Biliński w Lesie Piaśnickim, Kaszuba ks. E. Roszczynialski w Cewicach koło Lęborka. Obecnie wszyscy są uznawani za postacie znaczące w lokalnej historii, o czym świadczą ich biogramy w regionalnych słownikach oraz liczne wzmianki na stronach internetowych. Śródtytuły pochodzą od redakcji Święto książki Burmistrz i Rada Miasta Kościerzyna oraz tamtejsza Biblioteka Miejska im. Konstantego Damrota zapraszają do wzięcia udziału w piętnastej edycji Kościerskich Targów Książki Kaszubskiej i Pomorskiej „Costerina 2014”. Tegoroczne Kościerskie Targi Książki odbędą się w sobotę 12 lipca. Wystawcy mogą się zgłaszać do 18 czerwca. W trakcie trwania targów autorzy opowiedzą na scenie o swoich dziełach, a na POMERANIA CZERWIŃC 2014 stoiskach będzie możliwość pozyskania ich autografów. Tradycyjnie najlepszym książkom, ich twórcom i wydawcom zostaną przyznane nagrody i wyróżnienia. Nie zabraknie też w Kościerzynie ciekawych publikacji, jakie będzie można nabyć w promocyjnej cenie. Zapraszamy na targi „Costerina 2014” wszystkich miłośników literatury, a w imieniu organizatorów prosimy wydawców i autorów chętnych do zaprezentowania się podczas tej imprezy o kontakt z dyrektorką kościerskiej Biblioteki Miejskiej Gabrielą Bielecką-Hommel (tel. 58 686 21 48). Red. 27 Z POŁUDNIA Mój Bieszk KAZIMIERZ OSTROWSKI Nie miałem szczęścia być uczniem Stefana Bieszka jak moi wzruszający gest! Mam w pamięci ten moment – wzruszeni starsi o jedno pokolenie przyjaciele, absolwenci chojnickie- byli wszyscy, a najbardziej zapewne sam Bieszk, obdarowany tak szczególnymi wyrazami go gimnazjum klasycznego, hołdu. Następnego dnia, po a jednak chcę się uważać za powrocie do Chełmna, pisał człowieka z Bieszkowego krędo Józefa Osowickiego o „zagu. To niespotykane i zadziwiające zjawisko, że miasto, (…) „Dh prof. Bieszk, nasz dowoleniu ze zjazdu chojnicwróżył oddziałowi które opuścił był (po 14-letnim opiekun, nauczyciel i wódz kiego”, ZK pomyślną przyszłość, a na pobycie) 80 lat temu, wciąż harcerski – twórca tylu pięk- końcu dodawał „Bóg zapłać za kultywuje i na różny sposób ożywia pamięć o profesorze. nych piosenek harcerskich”. gościnne przyjęcie i całą serdeczność”. Bo, zaiste, postacią był nietuSerdeczne uczucia przezinkową. bijały także ze wszystkich W styczniu 1957 r., na zawspomnień, jakich nasłuchałożycielskim zebraniu Zrzełem się zwłaszcza w gronie szenia Kaszubskiego w Chojnicach, czterej byli wychowankowie wręczyli Stefanowi autorów wspomnianego listu dziękczynnego. Snuli opowieBieszkowi adres dziękczynny. Niespodziewane wydarzenie, ści o turystycznych wędrówkach i harcerskich przygodach, Mój Bieszk Jem ni miôł szczescô bëc ùczniã Sztefana Bieszka jak mòji starszi ò jedno pòkòlenié drëchòwie, absolwencë chònicczégò klasycznégò gimnazjum, a równak chcã bëc trzimóny za człowieka z Bieszkòwégò krãgù. To niepòtikóné i zadzëwiającé zjawiszcze, że gard, chtëren òn béł òpùscył (pò 14-latnym pòbëcym) 80 lat temù, wcyg dozérô i na rozmajiti ôrt pòdskôcô pamiãc ò profesorze. Bò, pò prôwdze, béł òn pòstacą niezwëkòwą. W stëcznikù 1957 r., na założeniowim zéńdzenim Ka szëbsczégò Zrzeszeniô w Chònicach, sztërzeji bëti wëchòwańcowie delë Sztefanowi Bieszkòwi dzãkòwny adres. Niespòdzajné wëdarzenié, skrëszający gest! Wdarzã sobie nen sztót – zmitczony bëlë wszëtcë, a nôbarżi gwësno sóm Bieszk, òbdarowóny tak òsoblëwima przejawama ùczestnieniô. Pòstãpnégò dnia, pò przëjachanim nazôd do Chełmna, pisôł òn do Józefa Òsowicczégò ò „zadowòlenim z chònicczégò zjazdu”, wróżił òn partowi KZ ùdałą przińdnotã, a na kùńc dodôwôł „Bóg zapłac za gòscynné przëjimniãcé i całą serdecznosc”. Serdeczné wseczëca przezérałë téż ze wszëtczich wspòminków, jaczich jô sã nasłëchôł òsoblëwò w karnie aùtorów nadczidłégò dzãkòwnégò lëstu. Pòwiôdelë òni òpòwiescë ò turistnëch wanogach i harcersczich przigòdach, 28 ò niezabôczonym kajakòwim spłëwie Brdą i Wisłą do mòrza i ò żeglowanim na zbùdowónym gwôsnyma rãkama jachce „Hùlajdësza”. Ale téż ò dozérny starze, erudicji profesora, ò òbëczajowëch i mòralnëch prawidłach, chtërne zaszczépiôł òn młodzëznie... Céchòwelë òni przede mną òbrôz człowieka, chtërnégò sã ùwôżô i pòdzywiô. Ò charizmaticznëch znankach Sztefana Bieszka jem sã doznôł òb czas niewielnëch (niesteti) òsobistëch pòtkaniów. Më gòrąco witelë gò w karnie chònicczich delegatów na Zjezdze Kaszëbsczégò Zrzeszeniô w łżëkwiace 1958 r. Leżnoscą do pòtkaniów bëłë kòżdoroczné ferie profesora w Charzëkòwach, a òb czas nich pózné pòpôłnia i wieczorë na priwatnym pòmòsce Bellevue. Biwało, że wkół dwùch drëchów – Bieszka i prekùrsora jachtingù Òttona Weilanda – zgrëpiało sã karno młodzëznë; pòjużnym kôrbiónkóm i spiéwóm nie bëło kùńca jaż do nocë. Më spiéwelë „Na Pomorzu my mieszkamy / Wolnością oddychamy (...)” abò „Kochamy stary gród Chojnice (....). Gród ten kaszëbstwa jest strażnicą (...)”. Jô znôł te harcersczé piesniczczi i jem spiéwôł òd dzecka, nie wiedzącë chùdzy, chto je jich ùtwórcą. Nie zabôczã téż jednégò z pòtkaniów z profesorã, w chëczë Maksymiliana Ichnowsczégò (w młodoscë harcersczégò dzejarza pòd skrzidłama Bieszka), gdze jem sã POMERANIA CZERWIEC 2014 Z PÔŁNIA o niezapomnianym spływie kajakowym Brdą i Wisłą do morza i o żeglowaniu na zbudowanym własnymi rękami jachcie „Hulajdusza”. Ale także o opiekuńczej trosce, erudycji profesora, o obyczajowych i moralnych zasadach, które zaszczepiał młodzieży.... Kreślili przede mną obraz człowieka, którego się szanuje i podziwia. O charyzmatycznych cechach Stefana Bieszka przekonałem się podczas niewielu (niestety) osobistych spotkań. Gorąco witaliśmy go w grupie chojnickich delegatów na Zjeździe Zrzeszenia Kaszubskiego w kwietniu 1958 r. Okazję do spotkań stwarzały coroczne wakacje profesora w Charzykowach, a podczas nich późne popołudnia i wieczory na prywatnym pomoście Bellevue. Bywało, że wokół dwóch przyjaciół – Bieszka i prekursora jachtingu Ottona Weilanda – skupiała się grupka młodzieży; swobodnym rozmowom i śpiewom nie było końca aż do nocy. Śpiewaliśmy „Na Pomorzu my mieszkamy / Wolnością oddychamy (...)” albo „Kochamy stary gród Chojnice (....). Gród ten kaszëbstwa jest strażnicą (...)”. Znałem te harcerskie piosenki i śpiewałem od dziecka, nie wiedząc przedtem, kto jest ich twórcą. Nie zapomnę też jednego ze spotkań z profesorem, w domu Maksymiliana Ichnowskiego (w młodości działacza harcerskiego pod skrzydłami Bieszka), gdzie przysłuchiwałem się – najmłodszy w tym wąskim gronie – dyskusji na temat perspektyw ruchu kaszubskiego, któremu po obiecującym początku Zrzeszenia, groził wówczas uwiąd. Wśród domowych pamiątek przechowuję kilka fotografii dokumentujących konspiracyjną działalność harcerską podczas okupacji niemieckiej, w tym zdjęcia ze zlotu tajnych drużyn z Chojnic i Chełmna w Kruszynie k. Leśna w powiecie chojnickim (w 1942 r.) – był wśród nich patron obu drużyn Stefan Bieszk. Pod osobnym zdjęciem podpis: „Dh prof. Bieszk, nasz opiekun, nauczyciel i wódz harcerski – twórca tylu pięknych piosenek harcerskich”. Autorem zaś hymnu chojnickich Mglistych Postaci, zaczynającego się od słów „W młodości siła orla”, był mój 16-letni wtenczas brat, członek tajnej drużyny ćwik Zygmunt, który końca wojny nie doczekał. Mija 50 lat od śmierci Stefana Bieszka – pedagoga, filologa klasycznego, poety i dramaturga, działacza kaszubskiego z otoczenia zrzeszyńców. Zmarł nagle 18 lipca 1964 r. w Charzykowach, gdzie tamtego lata zamierzał kontynuować pracę nad słownikiem kaszubskim. Pochowany został w Chełmnie. 8 września tego roku w przystrojonej kirem sali posiedzeń w chojnickim ratuszu członkowie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego żegnali i wspominali wybitnego człowieka, a zarazem najwierniejszego przyjaciela: „Żimkò je ùbiżkac smùtk wedle smiercë sp. prof. Sztefana Apòlinarégò Bieszka. Më tu, chóniczanie, dëbeltno to przeżiwómë. (...)” przësłëchiwôł – nômłodszi w nym wąsczim karnie – diskùsji na témã perspektiwów kaszëbsczi rësznotë, jaczi pò òbiecnym zôczątkù Zrzeszeniô zagrôżôł wnenczas barżi drãdżi cząd. Midzë domôcyma pamiątkama trzimóm czile òdjimków, jaczé są dokazama kònspiracyjny harcersczi dzejnotë òb czas miemiecczi òkùpacji, w nym òdjimczi ze zéńdzeniô krëjamnëch zdrëszënów z Chòniców i Chełmna w Krëszënie kòl Lesna w chònicczim krézu (w 1942 r.) – béł westrzód nich patrón òbù zdrëszënów Sztefón Bieszk. Pòd òsóbnym òdjimkã pòdpisënk: „Dh prof. Bieszk, naji òpiekùn, szkólny i harcersczi prowôdnik – ùtwórca tëlé snôżich harcersczich piesniczków”. Aùtorã zôs himnu chònicczich Dôcznëch Pòstaców, zaczinającégò sã òd słowów „W młodości siła orla”, béł mój 16-latny wnenczas bracyna, nôleżnik krëjamny zdrëszënë cwik Zygmùnd, chtëren kùńca wòjnë nie dożdôł. Mijô 50 lat òd smiercë Sztefana Bieszka – pedagódżi, klasycznégò filologa, pòétë i dramaturga, kaszëbsczégò dzejarza z karna zrzeszińców. Ùmarł narôz 18 lëpińca 1964 r. w Charzëkòwach, gdze negò lata miôł òn so ùdbóné kòntinuòwac robòtã nad kaszëbsczim słowarzã. Pòchòwóny òstôł òn w Chełmnie. 8 séwnika negò rokù w przësnôżony kirã zalë zéńdzeniów w chònicczim rôtëszu nôleżnikòwie Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô żegnelë i wdôrzelë so bëlnégò człowieka, a razã nôwiérniészégò drëcha: „Żimkò je ùbiżkac smùtk wedle smiercë sp. prof. Sztefana Apòlinarégò Bieszka. Më tu, chòniczanie, dëbeltno to przeżiwómë. (...)” Tłómaczëła Hana Makùrôt POMERANIA CZERWIŃC 2014 29 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Pomorze ich uchroniło... STANISŁAW SALMONOWICZ Działo się to w XVII wieku. W krajach niemieckich, także na Dolnym Śląsku, ówcześnie generalnie pod władzą Habsburgów, szalała z przerwami od 1618 do 1648 roku wojna quasi-religijna, którą potomni nazwali wojną trzydziestoletnią, najdłuższą wojną w dziejach Niemiec. Protestanckie kraje niemieckie uzyskiwały wsparcie Danii, Szwecji i Francji przeciw katolickim Habsburgom wspomaganym potęgą hiszpańską. Grabieże i zbrodnie wojsk obu stron były na porządku dziennym, a ofiarą ich padali nie tylko zwolennicy danego obozu, ale i cała nieraz ludność regionu, który był widownią zmiennych kolei wojny. Na Dolnym Śląsku okresami dochodziło do prześladowań protestantów licznych w wielu śląskich miastach. Rzeczpospolita polsko-litewska, która nie brała udziału w wojnie, stała się ostoją dla wielu uciekinierów, głównie właśnie ze Śląska. Protestanci schronienia szukali zwłaszcza na Pomorzu Gdańskim (ówczesne tak zwane Prusy Królewskie), w dużych miastach rządziły tam bowiem elity protestanckie często pochodzenia niemieckiego. Stąd określono Pomorze terminem „refugium Germaniae”, schronieniem dla uciekinierów z krajów niemieckich. W dwóch miastach – w Gdańsku 30 i w Toruniu – znaleźli możliwości nauki, kariery i sukcesów poeci i pisarze ze Śląska, którzy dokonali w XVII wieku swego rodzaju przewrotu w literaturze niemieckiej; można go porównać z przełomem w literaturze polskiej wcześniejszym, zapoczątkowanym w połowie XVI wieku przez Jana Kochanowskiego. Mistrzem nowej niemieckiej poezji, dramaturgiem, ale i teoretykiem literatury był Martin Opitz (1597–l639). Pozostawał pod wpływem wzorów antycznych, francuskich, ale i znał poezję polską. Określił aż po epokę Goethego, Herdera i Schillera główny nurt poezji niemieckiej. Opitz urodził się w Bolesławcu n. Bobrem w rodzinie luterańskich mieszczan, jednakże już w czasie swych studiów i podróży po Europie i krajach niemieckich zbliżył się do kalwinistów. W późniejszych latach wypowiadał się za tolerancją religijną, zbliżeniem między wyznaniami chrześcijańskimi, a nawet utrzymywał bliskie kontakty z polskimi arianami. W początkach wojny trzydziestoletniej wiązał się z obozem kalwińskim, brał udział w różnych dyplomatycznych misjach. Już jednak w młodym wieku zdobył sobie uznanie jako poeta i teoretyk literatury niemieckiej i praw języka niemieckiego – nazwano go „ojcem niemieckiej poezji” (Vater der Deutschen Dichtung). Cesarz Ferdynand II nadał mu nie tylko wawrzyn poetycki, ale i tytuł szlachecki (1627 r.). Bieg wojny trzydziestoletniej spowodował, iż Opitz ze swoimi ówczesnymi protektorami – Piastami śląskimi – szukał ostatecznie schronienia w Polsce. Po raz pierwszy odwiedził Toruń w 1634 r., a od jesieni 1635 aż do jesieni 1636 r. mieszkał w Toruniu i dzięki magnatowi pomorskiemu, Gerardowi Denhoffowi, uzyskał protekcję króla Władysława IV. Władysław IV korzystał z usług Opitza w swej tajnej dyplomacji wobec Szwecji i na jego polecenie Opitz przeniósł się do Gdańska, w którym pozostał do swej przedwczesnej śmierci. Padł ofiarą zarazy 20 sierpnia l639 r. i został pochowany w kościele Mariackim w Gdańsku. Tak więc najgłośniejszy niemiecki pisarz XVII wieku przebywał łącznie w Toruniu i Gdańsku ostatnie cztery lata swego życia nie tylko w służbie króla polskiego, ale i wypełniając je niezwykle obfitą działalnością pisarską i żywym udziałem w życiu intelektualnym ówczesnej Europy. Wśród jego bliskich korespondentów byli słynny prawnik i filozof holenderski Hugo Grotius, przebywający wówczas w Polsce także jako wygnaniec, wielki filozof i pedagog czeski Jan Amos Komenský czy wśród jego przyjaciół w Gdańsku Bartłomiej Strobel – malarz ówczesnego Pomorza. Komenský był tym, który nazwał Opitza „niemieckim Wergiliuszem”. W Gdańsku Opitz mieszkał w domu swego przyjaciela, pastora kalwińskiego Bartłomieja Nigrinusa. POMERANIA CZERWIEC 2014 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Ów pastor później brał udział w przygotowywaniu zainicjowanego przez króla Władysława IV tak zwanego Colloquium (1645 r.), które było daremną próbą pogodzenia wyznań chrześcijańskich. Bogata twórczość Martina Opitza z lat toruńsko-gdańskich może być tu tylko wspomniana. Łączył kunsztowną rolę poety dworskiego z postawą religijną protestanta w swych wierszach lirycznych. Był autorem wspaniałego panegiryku po niemiecku na cześć Władysława IV, za co uzyskał bogaty podarek tysiąca talarów oraz nominację oficjalną na historiografa królewskiego. W Toruniu także ogłosił po łacinie panegiryk na pogrzeb księżniczki Anny Wazówny, wyprawiony uroczyście przez króla Władysława IV w l636 r. Próbował także swych sił jako historyk w dziele o Sarmacji starożytnej, dedykowanym magnatowi Tomaszowi Zamoyskiemu. Ukazało się ono w Gdańsku w l637 r. W sumie twórczość Opitza zdominowała dzieje niemieckiej literatury barokowej. Jego wpływy literackie określiły powstanie tak zwanej śląskiej szkoły w dziejach poezji niemieckiej, której wybitni przedstawiciele także szukali możliwości nauki, pracy czy schronienia przed wojną w Gdańsku i Toruniu. Byli pisarzami języka niemieckiego, jednakże rodem ze Śląska, mieli różne związki z ówczesną Polską, często też znali język polski, doceniali polską literaturę piękną, której wielkie nazwisko Jana Kochanowskiego było im dobrze znane, niektórzy tłumaczyli polską poezję na niemiecki. Najwybitniejszy z nich po Opitzu – Andreas Gryphius (1616–1664) – urodził się w Głogowie. Wydarzenia wojenne zagnały go do Gdańska, gdzie przez dwa lata (1634–1636) studiował w miejscowym Gymnasium Academicum. Po podróżach europejskich wrócił jednak do rodzinnego Głogowa. Ulegał wpływom Opitza, ale najoryginalniejszy był w swych utworach o treści religijnej. Swą postawę pełną melancholii i myśli o śmierci chrześcijanina – świadka krwawej wojny trzydziestoletniej wyraził w ogłoszonych dopiero w l667 r. Dissertationes Funebres. Oder Leich-Abdanckungen. Gryphius interesował się także sprawami polskimi, napisał nawet POMERANIA CZERWIŃC 2014 tragedię o Piaście, nieraz posługiwał się śląskim dialektem (pełnym śladów polszczyzny). Wielką rolę odegrał w dziejach twórczości teatralnej w języku niemieckim: pisywał tragedie, satyryczne komedie, niekiedy w dialekcie dolnośląskim jako tak zwane komedie wiejskie („Die geliebte Dornrose”, l660 r.). Andreas Tscherning (1611–1659), rodem z Bolesławca na Śląsku, był może najbliższy twórczości lirycznej Opitza. Przyjaźnił się w kręgu śląskich twórców, głównie studiujących czy przebywających w Gdańsku, jednakże po definitywnym opuszczeniu Śląska przez długie lata był profesorem poezji na pomorskim uniwersytecie w Rostocku. W l642 r. nosił się z planem przeniesienia się do Torunia na profesurę w tamtejszym gimnazjum akademickim i odbył w tym celu podróż do Gdańska i Torunia. W Gdańsku był owacyjnie witany przez grono przyjaciół Opitza, po którym w pewnej mierze przejął przywództwo śląskiej szkoły poetów. Warto dodać, iż Tscherning przerobił libretto pierwszej zachowanej opery niemieckiej („Judith”,1635), początkowo pióra Opitza, z muzyką także Ślązaka, Matthäusa A. von Loewensterna. Inny uczeń Opitza w rzemiośle poetyckim Christian Hoffmann von Hoff mannswaldau (l6l6–l679) wywodził się z patrycjatu wrocławskiego, ale w latach 1636–1638 także przebywał w Gdańsku i bliskie nawiązał kontakty z Opitzem już jako uczeń gimnazjum akademickiego. Podróże po Europie, a zwłaszcza dłuższy pobyt we Włoszech, uczyniły go także bliskim włoskiej poezji barokowej. Tłumaczył na niemiecki utwory głośnego w całej Europie Giambattisto Marino, który narzucał w poezji styl efektowny, pełen wyszukanych form poetyckich, co nazwano marinizmem. Hoffmann von Hoffmannswaldau wrócił po latach do Wrocławia i pędził życie światowe, krzewiąc zamiłowanie do dworskiej poezji baroku. Lata jednakże krwawej wojny w dobie jego młodości znalazły wyraz w postawie filozoficznej bliskiej stoicyzmowi: spokojne znoszenie cierpień i przeciwności losu, co wyraził w utworach zebranych w tomie pt. Grab-Schriften z 1662 r. Gdańszczaninem niemal w pełni został natomiast inny wielbiciel poezji Opitza, sam twórca zgoła wprawdzie mniejszego lotu, jakim był Jan Piotr Titius (1619–1689), rodem z Legnicy, który w roku 1636 uciekając przed wojną, dotarł na studia do Gdańska. Studiował później w Rostocku i Królewcu, wracał jednak z podróży do Gdańska, w którym definitywnie osiadł, piastował różne stanowiska, a w roku 1653 został profesorem w gdańskim gimnazjum akademickim. Był nie tylko poetą, ale i mistrzem retoryki, autorem różnych pism okolicznościowych na chwałę Gdańska, cenionych mów, w tym i panegiryku łacińskiego ku czci króla Jana III Sobieskiego: „Palmae... Joannis Tertii… cum Vindobona felicissime liberata”, którą z okazji zwycięstwa wiedeńskiego ogłosił w 1684 r. Warto też przypomnieć, iż przez wiele lat interesował się historią Polski, krytykował dzieje Zakonu Krzyżackiego, studentów szkoły wprowadzał w cykle dysput z historii Polski. Benjamina Neukircha (1665–1729) określić można jako epigona i chwalcę oraz wydawcę dzieł poetów szkoły śląskiej Opitza. Reprezentował już pokolenie wychowane po wojnie trzydziestoletniej, jednakże związał się także z Pomorzem przez studia w Toruniu od 1682 r. W tej epoce wczesnych prób poetyckich napisał panegiryk na cześć Torunia, w którym (w przekładzie polskim) czytamy słowa o mieście „(…) które klucze Prus w swoich rękach piastuje”. Po latach był Neukirch głównie ceniony jako autor satyr w języku niemieckim, pisywanych już jednak pod wpływem francuskiego mistrza satyry, Boileau. Rozważając ten epizod z dziejów kultury Pomorza, pamiętać warto, iż dawna Rzeczypospolita Polsko-Litewska, podobnie jak i inne wielkie państwa ówczesnej Europy, była państwem wielonarodowym. Czas długi ważniejsze nieraz były różnice społeczne czy wyznaniowe niż język domowy, odmienny od języka danego kraju. Dziś każdy historyk kultury czy antropolog uważa, że różnorodne wątki etniczne, rozmaite trendy kultury płynące z wielu krajów wzbogacają naszą narodową kulturę, nie zagrażają jej zasadniczej, wielowiekowej tożsamości. 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 34 Krowi ògón RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Półwësep abò półòstrów to pò pòlskù półwysep. Hôwinga to port. Bôt to łódź. Rëbôk to rybak, a rëbaczenié to rybołówstwo. Cwiczënk 1 Cwiczënk 2 Wëpiszë z gôdczi kaszëbsczé równoznaczënë pòzwów (wypisz z dialogu kaszubskie synonimy nazw): Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. – Cëż za tropa! Jak tak dali pùdze, to më mdzemë do ti Jastarnie dwie gòdzënë jachelë. – A nie gôdôł jem ce, żebë kòłã jachac. Kò na Hélsczim Półòstrowie mają bëlną kòłową stegnã wërëchtowóné. – Të wiész, że jô jem na to za zgniłi. – Tej nót bëło baną jachac. – Jo, jo, terôzka nie gniecë, a zdrzë, jakô pësznô roda je na ti Hélsczi Kòse. – Pò prôwdze, snôżi je nen nórcëk Kaszëbsczi. A nie zwią gò niechtërny Krowim Ògónã? – Tak téż. Czej më ju mdzemë na placu, tej so òdpòczniemë. Ju czëjã nen wiater na gãbie, czedë mdzemë bôtã płënãlë. A jô so sedzã i jém wãdzoną ribkã. – Leno żebë nen rëbôk Mùża chcôł jesz z nama na Pùcczi Wik wëjachac. Kò òn so mòże za nama nie dożdac. – Dôj pòkù. Czej jem sã z Mùżą ùgadiwôł, tej òn sóm rzekł, że bãdze za nama żdôł tak długò, jaż më dojedzemë. Jesz sã smiôł, że òb lato rëbôcë są nëch tropów zwëczajny. – A dze òn bdze za nama czekôł? – W hôwindze. – Widzôł të nen bôt? Je òn do płiwaniô? – Ale jo! Nie bój sã, to je bëlnô pòmòrénka. – Pamiãtôj, czej wpadnã do wòdë, co të mie wëcygniesz, jo. – Jo, jo… Le móm nôdzejã, że zelińtë nie mdą kòl ce pierszé. – Të mie nie straszë, co! – Jô blós szpòrtëjã. – Alaże, to cë béł ale bëlny szpôs! – Cëż të jes taczi strachòblëwi? Kò w ti Pùcczi Plëce je snôdkô wòda. – Wezkôj lepi wcësnij gaz, kò widzysz, że ne aùtołë są òd naju òdjachóné. – Môsz prôwdã, bez nã gôdkã jem sã przezdrzôł. Widzysz, nie je tak lëchò. Jesz përznã, a ju wnetk mdzemë pò Môłim Mòrzu bôtã jachelë. 32 Zatoka Pucka – Półwysep Helski – Rzeczë përznã ò tim, skądka wedle cebie taczé pòzwë mògłë sã wząc. (Powiedz, skąd twoim zdaniem wzięły się takie nazwy). Cwiczënk 3 Zapiszë pò pòlskù pòzwë môlów, co są na Hélsczim Półòstrowie. (Zapisz polskie odpowiedniki nazw miejscowości położonych na Półwyspie Helskim). Jastarniô – Chałëpë – Bór – Hél (Él) – Jurata – Kùsfeld – Zdrzącë na kartã, ùłożë te pòzwë za régą: òd pierszi pò wjachanim do Wiôldżi Wsë do slédny na samim kùnôszkù półòstrowù. (Korzystając z mapy, ustaw miejscowości w kolejności następującej: od pierwszej po wjechaniu do Władysławowa do ostatniej na samym końcu półwyspu). POMERANIA CZERWIEC 2014 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH Cwiczënk 6 Dofùluj zdania (uzupełnij zdania): Pierszim môlã Krowiégò Ògóna (za Wiôlgą Wsą) są …………….. Na samim kùnôszkù Hélsczi Kòsë je gard ……………….. Jadącë z Chałëpów do Jastarni, mijómë pò drodze ………………… Przed samim Hélã mómë jesz ……………………… Chto jedze baną na Él, za Jastarnią stanie na stacji ………………….. Òkróm Kùsfeldu i Hélu mómë jesz na Hélsczim Półòstrowie pòrt w [tu wpiszë tã pozwã, jakô jesz nie bëła dopisywónô] ………………….. Cwiczënk 4 Czasnik bëc je barò pòtrzébny, czedë chcemë twòrzëc przińdny złożony czas. Przińdny złożony czas twòrzi sã òd niedokònónëch czasników z ùżëcym wëpòmòżnégò słowa bëc w pasowny òsobie z dodôwkã 3. òsobë ùszłégò czasu w pasownym ôrce gramaticznym (abò w nieòznacznikù), np.: bãdã, bądã, mdã, bdã czëtôł (czëtac). (Czas przyszły złożony tworzy się od czasowników niedokonanych przy użyciu słowa posiłkowego bëc w odpowiedniej osobie z dodatkiem 3. osoby czasu przeszłego w odpowiednim rodzaju gramatycznym [lub w bezokoliczniku]). ëpiszë z tekstu pòdsztrëchniãté czasniczi. Òdmieni W je w ternym czasu przez wszëtczé òsobë w òbë dwùch lëczbach. (Wypisz z tekstu podkreślone czasowniki. Odmień je w czasie teraźniejszym przez wszystkie osoby w obu liczbach). (jô) (të) (òn, òna, òno) (më) (wa) (òni, òne) ………….. jész ………….. ………….. ………….. jedzą wiém ………….. ………….. ………….. ………….. wiedzą ëpiszë z tekstu ùżëté tam fòrmë przińdnégò zło W żonégò czasu. Zapiszë je wedle drëdżégò spòsobù (np. z nieòznacznikã). (Wypisz z tekstu użyte w nim formy czasu przyszłego złożonego. Zapisz je według drugiego sposobu [np. z bezokolicznikiem]). – Wëbierzë z tekstu jiné trzë czasniczi i ùtwòrzë òd nich przińdny złożony czas. (Wybierz z tekstu trzy inne czasowniki i utwórz od nich czas przyszły złożony). Cwiczënk 7 Te czasniczi są òdmienioné wedle kòniugacji -ém, -ész. Wôrt je pamiãtac, że w kaszëbsczim jãzëkù leno te dwa czasniczi sã òdmieniwają w ti kòniugacji. Napiszë czile zdaniów na temat: W latné ferie chcã jachac na Hélsczi Półòstrów. (Napisz kilka zdań na temat: W czasie wakacji chcę pojechać na Półwysep Helski). W teksce gôdczi pòjawił sã wiele razy czasnik bëc w rozmajitëch fòrmach przińdnégò czasu. Zdrzë, jaczé fòrmë mòże òn przëbierac we wszëtczich òsobach. (W dialogu wielokrotnie pojawił się czasownik bëc w różnych formach czasu przyszłego. Popatrz, jakie formy może on przybierać we wszystkich osobach). (jô) bãdã, bądã, mdã, bdã (të) bãdzesz, bądzesz, mdzesz, bdzesz (òn, òna, òno) bãdze, bądze, mdze, bdze (më) bãdzemë, bądzemë, mdzemë, bdzemë (ma [dwaji]) bãdzema, bądzema, mdzema, bdzema (wa) bãdzeta, bądzeta, mdzeta, bdzeta (òni, òne) bãdą, bądą, mdą, bdą Pòdsztrëchnij w pòdóny wëżi òdmianie ùżëté w teksce gôdczi fòrmë słowa bëc. (Podkreśl w podanej wyżej odmianie użyte w tekście dialogu formy słowa bëc). POMERANIA CZERWIŃC 2014 SŁOWÔRZK Cwiczënk 5 tropa – tu: korek na drodze; kòłã jachac – jechać rowerem; kòłowô stegna – ścieżka rowerowa; nie gniesc – nie marudzić; pësznô roda – piękna przyroda; bôt – łódź; dożdac – poczekać; bëc zwëczajnym tropów – być przyzwyczajonym do korków; hôwinga – port; zelińt – foka; szpôs – żart; snôdkô wòda – płytka woda; przezdrzec sã – tu: zagapić się UCZ SIĘ ONLINE www.skarbnicakaszubska.pl 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Świętego Ducha Zesłanie Ducha Świętego wypada w tym roku w czerwcu. Z tej okazji zapraszamy na gdańską ulicę, której patronuje tak wyjątkowa – bo przecież Boska – Osoba. M A R TA S Z A G Ż D O W I C Z Na zakupy Ulica Świętego Ducha po raz pierwszy wzmiankowana była w 1336 roku. Biegnie od Targu Drzewnego w kierunku Długiego Pobrzeża, i my dzisiaj również obieramy taki kierunek. W średniowieczu znajdował się tutaj szpital św. Ducha i choć został przeniesiony – nazwa pozostała. Niegdyś przy ulicy znajdował się Targ Poziomkowy, Targ Chlebowy, a także Ławy Mięsne. Te ostatnie mieściły się na wysokości kościoła Mariackiego. Ławy, zwane też jatkami, były specjalnie wydzielonym miejscem do handlu mięsem. Znajdowało się tu 80 kramów, gdzie gdańszczanie, co dowodzą odkrycia archeologiczne, najczęściej kupowali wołowinę. Zapomniany fundator Wędrując ulicą Świętego Ducha, nie sposób nie dostrzec Kaplicy Królewskiej. Barokowa świątynia powstała z inicjatywy Jana III Sobieskiego na potrzeby gdańskich katolików. Kościół Mariacki był już wtedy w rękach protestantów. Kaplica zbudowana została w XVII wieku według projektu Tylmana van Gamerena – architekta m.in. warszawskich pałaców. Budowniczym był Barthel Ranish, a dekorację stworzył Andreas Schlüter Młodszy – nadworny rzeźbiarz Sobieskiego, który pracował też na dworze pruskim i carskim. Twórcy z pokorą podchodzili do stworzenia świątyni – na fasadzie zamieścili fragment Drugiej Księgi Kronik: „Przecież niebo i najwyższe niebiosa nie mogą Cię objąć, a tym mniej ta świątynia, którą zbudowałem” (tłumaczenie za: Biblia Tysiąclecia, wydanie czwarte, Poznań – Warszawa 1984). Nad sentencją widzimy anioły trzymające kartusz herbowy. Podzielony na cztery części przedstawia orły polskie i litewską Pogoń. W centrum widnieje Janina, czyli herb Jana III Sobieskiego. Władcę przypomina 34 Kaplica Królewska. Fot. MB także tablica pamiątkowa z 1983 roku. Choć nawet nazwa kaplicy nawiązuje do postaci króla, jednak był on inicjatorem, a nie fundatorem jej budowy. Główne fundusze – 80 tysięcy złotych – uzyskano dzięki testamentowi arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Olszowskiego. Zmarł on niespodziewanie w 1677 roku w Gdańsku. Kaplicę konsekrowano osiem lat później. W 2003 roku zakończyła się ostatnia konserwacja. Kaplica należy dziś do parafii kościoła Mariackiego. Znani mieszkańcy Gdy słyszymy nazwisko Schopenhauer, na myśl przychodzi imię – Arthur. W XVIII wieku większą sławą cieszyła się jednak jego matka Johanna. Przyszła na świat w tzw. Domu pod Żółwiem (dziś św. Ducha nr 111) w 1766 roku. W wieku 19 lat poślubiła kupca Heinricha i przeprowadziła się kilka kamienic w górę ulicy, gdzie w 1788 roku urodził się Arthur. Wraz z przyłączeniem Gdańska do Prus rodzina opuściła Gdańsk. Johanna owdowiała w 1806 roku i osiadła wtedy w Weimarze. Prowadziła tam salon literacki, którego stałym gościem bywał sam Goethe. To on miał przepowiedzieć, że w przyszłości tylko jedno z Schopenhauerów zostanie zapamiętane przez świat. Jednak dzięki pamiętnikowi Johanny Gdańskie wspomnienia młodości na pewno nie odejdzie ona w zapomnienie. Opisała w nim dawny Gdańsk, który niestety podupadał, coraz bardziej nękany widmem zaborów. Johanna wspomina także innego zacnego mieszkańca ulicy Świętego Ducha – Daniela Chodowieckiego. Ten malarz pozostawił po sobie spuściznę liczącą około 4 tysiące rysunków. Wśród nich Die Reise von Berlin nach Danzig (Dziennik podróży do Gdańska) z 1773 roku, w którym uwiecznił scenki z życia codziennego gdańszczan. Chodowiecki mieszkał w kamienicy nr 54, która nie została odbudowana po II wojnie światowej – tak jak i cała pierzeja północna rozciągająca się od Motławy aż do Kaplicy Królewskiej. Są plany, by to zmienić, a nawet by utworzyć tu muzeum – Dom Chodowieckiego. POMERANIA CZERWIEC 2014 FENOMEN POMORSKOŚCI PAGINA PRAWA Płomiennowłosi (część 17) Z Walii skokiem przez morze docieramy do Irlandii. To wyspa prastarej kultury, której przejawy niejeden raz przedziwnie wiążą się z wątkami naszej historii. Ale dziś nie będziemy robić wykładu. Opowiemy za to o rudzielcach. J A C E K B O R KO W I C Z Irlandia słynie z mnogości rudowłosych, choć oczywiście nie jest to jedyny kraj, gdzie rodzi się ich nadprzeciętna ilość. Jednak w Europie rude włosy i takiegoż koloru piegi na nosie stały się obowiązkowym elementem stereotypu „prawdziwego Irlandczyka” i „prawdziwej Irlandki”. Rzeczywiście, osoby z czerwoną burzą falujących włosów nietrudno spotkać na ulicach Dublina czy Cork. Podobnie wielu rudych znaleźć można u Szkotów. Inny świat Wśród obcych rude włosy zawsze budziły ciekawość, często zaprawioną lękiem. Rudzielców kojarzono z demonami. Nie przypadkiem na wielu średniowiecznych malowidłach wysłannik piekieł nosi ryżą czuprynę. Procesy czarownic niestety nie notują koloru włosów podsądnych, ale idę o zakład, że wśród spalonych na POMERANIA nieszczęśnic CZERWIŃC 2014 rudowłosych stosach kobiet było nadprzeciętnie wiele. Tak czy owak, od niepamiętnych czasów rudych po trosze uważano za osoby z innego świata. Ale gdzie jest ten „inny świat”? Pytam jak najbardziej dosłownie, bez cienia metafizyki. Skąd przybyli do nas ci płomiennowłosi odmieńcy? POMERANIA CZERWIŃC 2014 Suchumi, stolica Abchazji, europejskich antypodów Irlandii. Jestem gościem na abchaskim weselu. Abchazi, kaukascy górale, są dziś mniejszością we własnym kraju, ale to oni stanowią elitę republiki. Są wykształceni. Pełno wśród nich uczonych, artystów, jednym słowem – ludzi nadprzeciętnie utalentowanych. W Suchumi zapełniają teatry, instytuty i wydawnictwa. Z wyglądu nie różnią się od nas, wykształconych obywateli zachodniej części Europy. Ale to tylko pozory. Abchazi pozostają do szpiku kości plemienni. Nawet ci mieszkający w stolicy od dwóch pokoleń – dla nich nadal w kontaktach międzyludzkich najważniejsze jest pytanie: z jakiego jesteś rodu? Trzeba ich zobaczyć, gdy jadą w góry, na wieś do rodziny! Wtedy z każdym przebytym kilometrem opada z nich mieszczański nalot. Na miejscu, gdy całują ze czcią staruszkę-matkę, są już prawdziwymi góralami. W mieście mogą przedstawiać się jako chrześcijanie, muzułmanie lub zgoła ateiści – na wsi opiekę nad nimi sprawują już niepodzielnie domowe bóstwa, których świątynki, ukryte w cieniu drzew, od tysiącleci strzegą pomyślności abchaskiego domu i zagrody. Izba weselna to pokój w szarym suchumskim bloku. Siedzę przy długim stole, spełniam toasty czaczą, wódką z winogron. Po mojej prawej stronie siedzi docent, naprzeciwko – kierownik chóru narodowego teatru. Ale gdy śpiewamy abchaskie pieśni, wokół widzę tylko wojowników z dwóch pradawnych abchaskich klanów, łączących się dziś więzami powinowactwa. Grubo po północy otaczamy siostrzenicę pana młodego, by – jak każe stary abchaski zwyczaj – wyśpiewać jej przyszłego męża. Dziewczyna jest prześliczna! Ognistej barwy włosy spływają falami na jej ramiona. Gdy słucha śpiewaków, jej twarz rumieni się pod delikatnym ornamentem piegów. Pierworodni Taką urodę, zupełnie niepasującą do stereotypu „kaukaskiego wyglądu”, trudno jest wypatrzeć w Suchumi. Za to w górskich wioskach co chwila natykamy się na tak właśnie prezentujących się chłopaków lub dziewczyny (w starszym wieku, o dziwo, podobne cechy tracą 35 na ostrości). Im głębiej w doliny Kaukazu, tym widać ich częściej. Są zawsze w mniejszości, ale rzucają się w oczy. Kiedyś naczelnik jednej z wiosek w najdzikszej, wschodniej części kaukaskich gór, proponował mi zakup takiej ślicznotki. Była nią jedna z jego pięciu córek. Jednak dowiedziawszy się, z którego jestem rocznika, ostatecznie orzekł: za stary! 35 FENOMEN POMORSKOŚCI / ZACHË ZE STÔRI SZAFË Legenda mówi, że owi rudzielce są potomkami najdawniejszej ludności Kaukazu. Tę opowieść słyszałem wszędzie – w Gruzji, Azerbejdżanie, w Armenii… Kolejna wyspa rudowłosych to góry berberyjskie: Rif w Maroku i Dżurdżura w Algierii. Opisaliśmy już je na trasie naszej wędrówki. Na najbardziej niedostępnych, otoczonych przepaściami skrawkach płaskiej ziemi do dziś przetrwały tam osady, w których rude włosy i piegi ma prawie co drugi mieszkaniec. W przypadku Berberów antropolodzy są tego samego zdania, co kaukaska legenda: czerwonowłosi górale są potomkami pierwotnych mieszkańców, przybyłych tu przed kilkoma tysiącami lat. Gdzie Kaukaz, gdzie Maroko a gdzie Irlandia? A jednak jest pewna wspólna nić, łącząca te odległe lądy: to morze. Najstarszy szlak dalekich wypraw, którym ongiś przybyli na północ Europy śmiali żeglarze o płomiennych włosach. Stôri wanożnik Zdrzącë na niegò, człowiek rozmëszliwô, dzeż òn ze swòjim miéwcą w swiece biwôł, a cëż w se tacył. Widzec je, że je dosc stôri – gwës pamiãtô midzëwòjnowi cząd. Mòże służił jaczémù żôłniérzowi, co szedł na wòjnã? Bënë jakô mëma czë białka mia mù włożoné drëdżé bùksë, kòszlã, pewno téż co do zjedzeniô, pôleniô a zażëcô. Kùfer, bò ò nim gôdka, je całi drzewiany, czedës mógł jegò zasztëkac kluczã. Nen je ju dôwno zgùbiony, jistno jak pamiãc ò jegò pierszim gwôscëcelu. Czilenôsce lat temù dostôł òn nowé żëcé. Jedna białka z Pùcka da mie jegò w darënkù. A że je pakòwny, tej jeżdżã z nim na aùtołowé rézë. Chòwiã téż do niegò kaszëbsczé ksążczi, jaczé òbczas rozmajitëch zéńdzeniów wëcygóm a pòkazëjã czëtińcóm. Czasã równak lëdze barżi zajinteresowóny są nym kùfrã jak ksążkama, a nawetka kąsk zdrzą na niegò zôzdrostnym òkã… rd Kaszubskie Bajania to spòlëznowô kampaniô realizowónô przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié i Radio Gduńsk. Pòwsta òna z mëslą ò dzecach, żebë ju òd nômłodszich lat pòznôwałë kùlturową spôdkòwiznã Kaszub. Jednym z célów kampanii je pòdniesenié w spòlëznie swiądë tegò, jak wiôldżé znaczenié mô czëtanié dzecóm. 36 POMERANIA CZERWIEC 2014 Młodé pismiono ò kùlturze Radio Kaszëbë, TEaTER 14.04.10 [RK, Jan Jablonsczi] (…) iskra spadła na ziemię i rozpaliła ją płomieniem kaszubskiej młodości. I nie chodzi tutaj o nowy rodzaj narkotyku, tylko o nowe czasopismo, jakie starają się stworzyć młodzi Kaszubi (…). Mówi Macéj Bańdur, student skandynawistyki na Uniwersytecie Gdańskim oraz redaktor naczelny nowego wydawnictwa: [MB] Skra to je projekt taczi, chtëren mô parlãczëc mlodëch lëdzy z Kaszëb, z Pòmòrzô, jaczi twòrzą swòje dokazë, piszą, ale robią to colemało apart, kòżden gdzes tam na swòjim blogù, na Facebooku (…), a to są lëdze czãsto pòchwatny, jaczi mają wiele do rzekniãcô i wôrt jich zebrac i stwòrzëc môl, gdze wszëscë mògą pùblikòwac swòje dokazë, swòje mëslë. I temù pòwstała „Skra – pismiono ò kùlturze”. [RK] Na òbklôdce je „młodô gene racëjô to bùsznô generacëjô”. [MB] Jo, to je tak, że je widzec wiôlgą różnicã pòmidzë jesz starszą generacją a tą dzysdniową. Starszô generacjô, jakô sã ùrodzëla jesz w PRL-u, to widzec, że òni sã ùrodzëlë w PRL-u, ten jich ôrt mëszleniô, to jich përznã jesz wcyg zasromienié (…). A mlodô generacjô sã tegò nie sromi, gôdô òdemklo, że je z Pòmòrzô, że je z Kaszub, ni ma tôklu, cobë gadac pò swòjémù w skm-ce, midzë lëdzama, nawetk jak chtos je òblokli w ancug i je w robòce. Za czim sã sromic? Ju tegò ni ma. Jô wiém, że to bëlë jinszé czasë i ti lëdze czãsto téż z dôwnëch lat mają jaką przëczënã, cobë tak robic, tak żëc, ale na szczescé to ju je czas miniony. Je czas na mlodą generacjã. [RK] Skra powstała z tych samych pobudek, co magazyn TEaTER, by odnaleźć i zebrać młodych Kaszubów, połączyć ich we wspólnej działalności albo po prostu poznać ze sobą. (…) [podczas meczów rozgrywanych przez Kashubian Griffins w Hali Olivii] poczułem, że kaszubski świat młodych ludzi naprawdę istnieje. Czuje to też Dôwid Miklosz, który w Skrze zajmie się recenzjami literackimi. [DM] Skra je tak barżi do Kaszëbów sczerowónô, bë przebôcziwac wiédzã ò historii Pòmòrzô. Jô jem filologã (…). Mëszlã, że nôwiãcy bãdze taczich tekstów ò jaczich tam zabëtëch mòże knéżkach, chtërne wôrt je przebôczëc (…). [RK] (…) ukazał się już pierwszy numer (…) znajdziecie go na Facebookowym fanpage`u magazynu TEaTER [lub fanpage`u Skra – pismiono ò kùlturze]. W wersji fizycznej czasopismo ma się ukazać w około 50 egzemplarzach i być rozesłane między innymi po bibliotekach na Kaszubach. W internece je ju dostãpny pierszi numer Skrë, dlôcze jô bë miôł tam zazdrzec? [MB] Bò mô fëjn òbklôdkã, je farwistô i przëcygô ùwôgã dzãka naji bëlny graficzce (…). Czemù jesz? Bò są czekawé artikle, jô mëszlã. Përznã je tam taczich rzeczi, jaczich nie jidze pòtkac w jinszich placach, w jinszich gazétach. Skra përznã wëfùlëje ten felënk. Terô tak pò prôwdze kòżden cos dlô se naléze. Czemù to (…) wëszlo? Jakò mlodi czlowiek czëtajã tã pòmòrską prasã, ale jem zmerkôł, że czëtajã, czetajã, przezérajã, ale tam niewiele je rzeczi, jaczé bë mie czekawilë. Mëszlã, że to je téż w przëpôdkù jinszich mlodëch lëdzy. Dlôte më so ùdbëlë, żebë stwòrzëc plac prawie dlô nich, ale nié blós – zachãcywómë wszëtczich do czëtaniô Skrë. [RK] (…) do redakcji Skry należą też m.in. Adam Hebel i Gracjana Pòtrëkùs. [AH] (…) mëszlã, że prawie to pismiono w jednym słowie jakbë òddac, to je czekawòsc. [GP] (…) Skra gôdô ò tim, że są młodi lëdze, jaczi są czekawi swiata… I pitanié bëło ò to, czë òbkłôdka òddôwô dëcha Skrë? Pòkôzywô. Pòkôzywô, że më jesmë spòd Grifa, że jesmë Kaszëbama, më jesmë bùsznyma Kaszëbama. Grifa rozmiejemë òdczëtac përznã pò swòjémù, ze swòją energią, ze swòją młodoscą. Móm nôdzejã, że mie sã ùdało to pòkazac… (…) Taczi je naji cél, cobë gadac ò naji kùlturze, kùlturze szerzi zdrzącë, i ò mù zyce, i ò spòrce, i ò wiérztach najich, òglowò ò lëteraturze… [RK] Didaskalia: Do Skry można napisać w każdej chwili, na dowolny temat. (…) Przy starcie podobnych czasopism starsze osoby pytają często: A na jak długo wystarczy wam zapału? A czy przemyśleliście kwestie finansowe? Emeryci… (…) NAJŚWIEŻSZE INFORMACJE Z ŻYCIA ZKP W TWOJEJ SKRZYNCE MEJLOWEJ ZAPISZ SIĘ DO NEWSLETTERA NA WWW.KASZUBI.PL/NEWSLETTER POMERANIA CZERWIŃC 2014 37 LËTERATURA Roczëzna sëna kaszëbsczi Nordë Latos mijô 140. roczëzna ùrodzeniô Alojzégò Bùdzysza – jednégò z nô bëlniészich kaszëbsczich pisarzów. Rodã béł ze Swiecëna w pùcczim pòwiôce. Ùrodzył sã 10 czerwińca 1874 r. w familie szkólnëch. Òn sóm, czej skùńcził Seminarium Szkólnëch w Grëdządzu, zaczął robòtã w nym fachù. Ùcził w Dolmiérzu, Szëmôłdze, Wiczlińsczich Pùstkach ë Mrzezënie. Temù że chòrzôł na cëkrową chòrosc, dosc chùtkò, bò ju w 1912 r., òstôł emeritã. Czile lat mieszkôł przë familie w Kôrlëkòwie, dze pò zakùńczenim I swiatowi wòjnë krótkò béł szôłtësã. W 1923 r. przëcygnął do Pùcka ë zamieszkôł w klôsztorze sostrów elżbiétanków. W 1928 r. zaczął Bùdzysz pùblikòwac kaszëbsczé dokazë w pismionie „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego” (I seriô 1928– –1929) redagòwónym przez niemiecczé gò slawistã Friedricha Lorentza. Jegò tekstë ùkazywałë sã téż w miesãcznikù „Bënë ë bùten” (1930), „Gryf Kaszubski” (1931–1932) ë ju pò jegò smiercë w drëdżi serie pismiona „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego” (1936–1938). Bòkadné ùtwórstwò Bùdzysza przëbôcził pò wiela latach Jón Drzéżdżón, chtëren zebrôł ë wëdôł dzél dokazów w ksążkach Modra kraina (1980, w pòlsczim dolmaczënkù) ë Zemia kaszëbskô (1982). W 2005 r. wszëtczé pùblikòwóné tekstë wëdała wëdôwizna Region z Gdinie w ksążce pt. Dokôzë. rd Roztrãbôcz Alojzy Bùdzysz W Tëłowie żił mòże tak przed piãcdzesąt abò szescdzesąt latami baro zacny ksądz. Temù mòcno chòdzëło stón kùlturë w naszich stronach pòdniesc. Dlôtegò òn sënów nômòcniészich gbùrów 38 sprôwnëch do wëższi ùczbë darmò ùcził w jãzëkù niemiecczim, łacyńsczim a tëch drëdżich dzélach szkólnëch. Wiedno òn tak dwùch – trzech ksztôłtowôł, bò nie bëło, jak dzys dnia, szkòłë, dze sã kòżdi według chãcë ë sprôwnoscë mòże ùczëc. Stosënczi gòspòdarczé a żëcé bëłë mizerné. W szkòłach ùczëlë w zëmòwëch miesącach diachlónicë, krôwcë, szewcë a czej wësok szło, wãdrëjący szkólny, w lece szlë na szarwark do tëch wikszich gbùrów abò na fòlwarczi. Co òni sã tak ze sebie samëch mòzolnie naùczëlë, to òni maszinowò dzecóm wtromòlëlë. Te feflotalë pół spiéwającë, pół krzikającë: be-a ba, be-e be, be-i bi, ba be bi, be-ò, be-ù, ba, be, bi, bò, bù, abò téż tak: jô – ich, të – du, krowa – Kuh, kóń – Pferd, szabla – Schwert… We wilëją Bòżégò Narodzeniô sedzelë trzeji dbający ò wëższé sztudëje w plebańsczi kùchni a òknã wëzéralë a so ò domôcëch stosënkach rozpòwiôdalë, bò witro pò nieszpòrze zaczãłë sã jich ferije. Bëło ju pò chòjince a gwiôzdce, żdalë terô na pasturkã pò dwanôsti a tej bë szlë we wërë. Ksądz sedzôł w swòji jizbie a sã mòdlił. Wieczór béł dosc jasny, pierszô kwôrta nadchôda, niebò wëskrzoné, że gòłim òkã mógł bezmała gwiôzdë pòrechòwac, a serp ksãżëca pòmału swòjã òdwieczną drogã przechôdôł. Òstri mrozny wiater wiôł a w nórdwesce kłąbilë sã cemné chmùrë. Jednym razã rzekł jeden z tëch benglów: – Dzys je fëjn czas roztrãbôcza gònic! Drëdżi pòprawił: – Jo, jo, kòmù szczescé padnie, temù òn sóm wléze! Bòlesa, dzéwka: – Co wa tã żwôta, głupi lapsowie? Trzecy: – Bòlesa, dzys je piãkné wiodro roztrãbôcza gònic. Òna bëła zdebełkò letkòmëslnô a letkòwiérnô: Òdj. ze zbiérów Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi w Wejrowie – Roztrãbôcza gònic? Co to dëcht je? – Jo, wiész të, to më dëcht nie wiémë, ale to je co. Chto to ùchwôcy, temù sã wszëtkò stónie, co òn sã żëczi. – Ë doch nié? – Jo, jo, mòżesz nóm wierzëc. Òna sóm òdżéń a płom, domiszlającë sã, że ten ji mòch taczé òdwlôkanié, taczé „jo a nié”, taczi labét ò swòjim zamiłowanim béł, hastëczno: – A mie bë téż? Òni ò ji kłopòtach a marzeniach widzącë, wëcmanim: – Në kò tobie prawie, të jes w tëch richtich latach. Ma sã jesz nic nie żëczima, nóm prawò nie przëstoji! – Jak to mùszi bëc zrobioné, żebëm jô gò ùgòniła? – To më wszëtkò òbżorgómë, dôj le nóm czas a pòkù. Ale pòtemù téż ò nas nie zabądzë! Tak jima zgniło bëło przed dwiérze wëlezc, ale dzys òni skòczni jak wewiórczi POMERANIA CZERWIEC 2014 LËTERATURA do stani wërwalë a przënioslë ten szeroczi seczkòwi miech. – Terô pòj z nami, më cë to pòkôżemë. Òna so nie da czasu co ceplészégò òbléc, le szła, jak stoja. W sztachétowim płoce niedaleczégò ògroda dwòru bëła kùńsztownie zlózowónô sztachéta, chto jã òderwôł, to ti spieklińcë nôlepi wiedzelë, zarô przë płoce stojałë w gãsti rédze krëzbùlowé krze a tam dali jesz wiele jinëch szmakòwitëch òwòców, chtërne jich pòżérnosc a chãcë chłoscëłë. Tu téż krze bëłë rozdżãté a tak nie dzarłë. Òni òdjãlë w dole sztachétã. – Tu przed tą dzurą ùklëkni, trzëmôj ten ôpen miech przed nią a sã mòdlë gòrąco. Na richtich czas òn cë wskòknie, wëtrzimôsz të téż? – Ale na pewno, tak głupô jô doch nie jem, taką fëjn leżnosc minąc. – Ale sztël të mùszisz bëc a niżóden mùczk òd ce dac! Ti trzeji, pôrzchnącë, szlë nazôd w cepłą kùchniã. – To kòmédëjô bez pieniądzy! Òch, przemądrzałô Bòlesa! Przeńdze całi dłudżi sztót, òna sã nie zjôwiô. – Czejbë le ksądz nie przëszedł, to bë dało pò ùszach! Sedzą a żdżą, òna nie jidze a serca jima pëtlowałë. Òni mëslelë, czej ji sã zëmno bë stało, tej bë nazôd przëszła, w taką zacwiardzałosc òni nie wierzëlë, ùńc, co bë przińc miało, bë nie ùszło. Wiater wiôł zaznobiony. Bòlesa nie jidze. Biło dzesątą. – Biôj za nią! – Biôj të za nią! – Të ò tim głëpstwie zaczął! – A të to pòprawił! – tak to szło midzë nima. Bòlesa klëcza wiérnie przed dzurą a ôpen miech gòłima rãkóma trzima szczestlëwie: – Czej jô roztrãbôcza wgòniã, tej Wãclôf mie je pewny, le wëtrzëmac, wëtrzëmac! Dreszcz jã przechôdôł, zëma celskò trzãsła, pôlce zesztiwniałë, zawinã rãce we fartuch a nodżi skrãpòwała, biła pôlcami w sniég, ale nie pòpùscëła, zãbama zgrzëta a sedza jak zapëkòwónô. Nic nie przëlazło, chòc z całégò serca mòdłë wëpicha a westchnã. Ju bëło przez gòdzënã, jak òna na ti zëmny zemi we wietrze a sniegù sedza. POMERANIA CZERWIŃC 2014 – Òna je głupô dosc przed tą dzurą ùmiarznąc! A pòmału ti benglowie sã rëszalë. – Co bë ksądz nas nie czëł! Òstróżno ti ùtrôpiélcë sã wësënãlë z pół rozklészczonëch dwiérzi. Wtim zaszczekôł dwòrsczi pies a, wietrzącë za zwierzëną, biegôł. Tëli jak mògła Bòlesa drżącô na całim cele miech rozdzarła. Szczescé a ùcecha, roztrãbôcz w miechù trzepòtôł. Chca chùtinkò wstac a ùcec: – Wãclôf je mój, Wãclôf dobëti! Bëła tak rozkrãpòwónô, że le z bié dą do górë sã pòdniosła, ale nôdzeja na przińdzącą szczeslëwòsc dwignãła jã a z triumfã w òczach zawlekła sã do plebanijë. – Jô gò móm! – krzika jak pãkłô kle kòta krowiô a rzucëła miech w kùchniã midzë tëch niekarańców, dwiérze za trzaskùjącë, że całi dóm zadrżôł. Òni stojelë cëchò a zdrzelë pôłen strachù na pòdskôkający miech. Wtim òtemkłë sã dwiérze kùchniowé a ksądz stojôł midzë nima. – Co to tu za rëk a bek? – Jô gò móm, jô gò móm, panie probòszczu – rzëpnã zarzëpiałim głosã Bòlesa. – Czë të ògłëpia? Co të môsz? – Roztrãbôcza, terô Wãclôfk je mój! – Roztrãbôcza? Ùch sama roztrãbôcz! Co sã tu dzeje? Naszi mądralowie sedzelë cëchò jak mëszë w nórce, serce w bùksach, bò spòdzéwalë sã jesz jednã, ale sëchą gwiôzdkã. Zwierzëna w miechù zaczã ùcesznie w miechù skakac a w nim wërabiac a dzéwka tak wiesoło nad nim stoja, że ksądz mimò wòlë w głosny smiéch wëbùchnął, do tegò ti złoczińcë, to rozlóznienié nie bëło do hamòwaniô. Tej chcącë niechcącë, zajikającë a skrómnie ti pòdżegacze swój kùńszt pòwiedzelë. Ksądz wicy nic nie rzekł, le pòklepôł sã pôlcami pò skarni do ni. – Të bëła…! Bòlesa cãżkò zaznobionô mùszała we wërë, gòrącą harbatã piła a òb te całé swiãta leża a sã mòkła, że z ni czipiało. Òd swégò kòchónégò Wãclôfa ani pikla nie widza. – Z wama trzema jô rechùnk mdã trzimôł – rzekł ksądz – czej wa pò Trzech Królach nazôd przińdzeta. Terô òtemknita miech! Z niegò wëskòkł zmiarzłi, ùmiarti a klutrami lodu na pół przëkrëti – zajc. Pisënk òstôł dostosowóny do dzysdniowëch reglów Słowôrzk diachlónicë – pracownicy dniówkowi hastëczno – popędliwie, gwałtownie klutrë – kluski, grudki, tu: sople laps – chłopaczysko, łobuz mòch – (złośl.) kawaler, amant, zalotnik ôpen – (germ.) otwarty pëtlowac – tu: drżeć ze strachu pikle – zarost, maleńkie piórka rozkrãpòwac – tu: skurczyć, pokurczyć rzëpic – kaszleć, charkotać, chrypieć, rzęzić spieklińc – potępieniec, zły duch ùtrôpiélcë – opętani przez złego ducha wtromòlëc – (pot.) wtrynić, wcisnąć na siłę zapëkòwac – tu: zakonserwować żwac – tu: ględzić, mamrotać, mamleć 39 Z PÒMÒRSCZICH BINÓW „Zapomniany diabeł” we Wielu Pòpôłnia w sobòtã 3 maja w wielewsczim Dodomie Kùlturë nijak nie bëło mòżno pòzwac „spòkójnym”. Na binie, w biórze a jizbach przë nich dało sã czëc gòrączkòwą a zdebło nerwés atmòsferã. To môlowé amatorsczé téatrowé karno pòd przédnictwã Małgòrzatë Stobbe kùńcziło prawie slédné przërëchtowania do pòkôzaniô wieczór swòjégò nônôwszégò, pò taczich dokazach, jak „Posażna jedynaczka” ë „Stryj przyjechał”, binowégò ùsôdzka – adaptacje znóny kòmedie Jana Drdë „Zapomniany diabeł”. JÓN WÔŁDOCH Na widzawni ju na pół gòdzënë wprzódk przed premierą zjawilë sã pierszi òbzérôcze. Pò nich zaczãlë napłëwac drëdżi, a za nima, ju wnetk na sztôłt dobróny rzéczi, pòsobny. Dwadzesce minut do sódmi zala wielewsczégò Dodomù Kùlturë bëła ju w pòłowie zafùlowónô lëdzama, a na dzesãc minut do „gòdzënë zero” direktór ti institucje Zbigórz Czôpiewsczi wskòknął do pòżëczonégò òd jednégò z aktorów bùsa a pònëkôł pò wiãcy stółków. Wnetk równak te téż nie sygłë, a chãtnëch do òbezdrzeniô téatru „Zapomniany diabeł” bëło dërch jesz wiele. Rechùje sã, że tegò wieczoru na wielewsczi widzawni bëło wiãcy jak 400 sztëk lëdzy. Cëż je lóz w Dłudżich Kabatach Pôrã minut pò sódmi wieczór zawieszëdło sã rozsënãło, a binã przëdampionym, czerwionawim widã rozwidniłë reflektorë. Wëcygnãłë ze smrokù trón ùstawiony na pòdwëższenim òbitim pùrpùrowim materiałã, pôrã stółków, stôré biórkò z ksãgama, tintownikã ë wiôldżim gãsym piórã, a téż zawieszoné z tëłu spòdlé z wëmalowónyma na nim ògniama, piecama a sôdzowima celama. Piekło. Przë stole do pisaniô drzémkòwôł biés Marbulius. Wnet, bùdzącë gò trzôskã, doprzëszedł do niegò diôchli òskarżëcél dr Solfernus, tej sã zjawił szef czarcégò kamrôctwa – Belzebùb. Pò nim wlezlë pòsobny 40 pùrtcë ë wnet zarzeszëła sã akcjô dokazu – do Dłudżich Kabatów, skądka òd lat latecznëch nie trafiła do piekła niżódnô dësza, òstôwô wësłóny Ichturiel, jaczi mô wej sprawic, bë w ti wsë lëdze znôw na nowò zaczãlë grzeszëc. A przë leżnoscë złi mô tam òdszëkac zadżinionégò gdzes tam diôchła. Pòsobné òdsłoniãca binë (a bëło jich kùńc kùńców jaż sétmë), fùl szpòrtu a sztótów dramatizmù, wcygnãłë òbzérôcza w swiat wspòmniónégò piekła ë Dłudżich Kabatów a òkòlégò, a téż w séc mącënów Ichturiela (jaczi ùdôwôł nowégò probòszcza parafie), w żëcé pòtcëwëch (pòza falszëwim, kùńdersczim A lojzym Piszkitle) mieszkańców wsë ë nawrócaniô sã „môlowégò” diôchła Trepifajksla, co to sã krił w zatacony w bòru chëczë. Szëkòwnô gra, czekawô scenografiô Akcjô dokazu nëkô chùtkò, aktorzë, tak pò prôwdze pòza jednym, prowadzëlë jã szëkòwno a skrãtno, w wiãkszoscë nôtërno. Jaż sã czasã wierzëc nie chcało, jiżë to le doch amatorzë! Z wiôlgą przëjemnotą òbzérało sã przede wszëtczim granié Tadéùsza Nowacczégò (co sã wcelił w rolã Trepifajksla/Maceja), Irenë Prelewicz (Belzebùb), Hanë Kalinowsczi (Plajznerka), Piotra Prëbë (Ichturiel), a nôwiãcy Môrcëna Kruta, czejbë stwòrzonégò do rolë aktora Lupina – niezbëternika a wëkrëkùsa, jaczi pòdsziwôł sã pòd ksãca. POMERANIA CZERWIEC 2014 Z PÒMÒRSCZICH BINÓW Na dozdrzenié zasługiwô téż scenografiô. Skłôda sã òna z trzech, zmie niwónëch za kòżdim òdsëniãcym za wiesënë, bënów (piekła, plebanie ë chëczë w lasu). Wëkònónô ze starą, zycher że mùsza kòsztac ji ùsôdczëniã – Jolantã Zwarã – wiele robòtë. Jawernotë przed stôwiónémù swiatowi dodôwôł wiãcy jak dwasta lat stôri szelbiąg, nié za wiele młodszé łóżkò czë téż wspòmnióné ju biórkò. Aktorzë colemało ùżiwalë aùtenticznëch rekwizytów, np. Trepifajksel zwëczajną séczerą miôł starã rąbac nié mni zwëczajné drzewò, a Plajznerka krojiła codniowi chléb. Żëwé reakcje pùbliczi Wiãcy jak dwagòdzynowi téater widzôł sã. Ë to baro. Ju bò wej wnetk òd samégò jegò zôczątkù zala wëbùcha smiechã a rozgrzëmiwa klepanim w rãce, ë do slédnégò zasëniãcô zawiesëdła nie stracëłë òne nick ze swòji mòcë. Rzôdkô sã trôfiô pùblika, co tak piãkno a òtemkło òdpòwiôdô na to, co sã dzeje na binie. Dopòwiedzec nót, że nie skłôda sã òna le z samëch wielewiôków a mieszkańców nôblëższégò òkòlégò, le téż z przëbélców ze starnów dalszich a nawetka daleczich (jak np. jeden chłop z białką, jaczi szpecjalno na ten téater przëjachalë jaż z Wrocławia!). Ceszą taczi òbzérôcze, co wiele razë pòdsztrichiwalë sami aktorzë. Kòmentarzów pò premierze bëło trójno. Baro pòchwôlné. Nie béł wòlny òd nich téż internet. Terô pòmiónë szpëtôklu ju pòmalinkù cëchną. Akto rzë nazôd bierzą sã do robòtë, bò wej pòsobny wëstãp dôwają ju 1 czerwińca, znôw we Wielu. A tej bãdą dalszé – w lëpińcu ë wierã w zélnikù. Wierã, bò nimò wszëtkò cãżkò je pôrãnôscepersonowémù karnu nalézc Òdjimczi ze zbiérów wielewsczégò Dodomù Kùlturë terminë, co bë wszëtczim pasowałë. A òbzérôczë ju żdają. Ë wierã zale znôwù sã zafùlëją, bò dało sã czëc zarzekanié sã niechternëch lëdzy, że zycher jiże drëdżi rôz przińdą na dokôz „Zapomniany diabeł”. Pózni pewno nie òpùszczą pòsobnëch adaptacjów. Le co bë tak dobrze przërëchtowónëch a zagrónëch jak ta. OFICJALNY PORTAL ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO AKTUALNOŚCI WYDARZENIA KOMUNIKATY MEDIA FOTORELACJE POMERANIA CZERWIŃC 2014 41 KASZËBI W „LËDOWIM” PAŃSTWIE „Zrzesz Kaszëbskô” wedle pòzdrzatkù cenzurë W jednym z ùszłëch numrów nadczidł jem, że wedle ùbecczégò zôpisu z kùńca 1956 rokù pòwòjnowô „Zrzesz Kaszëbskô” nie bëła w cządze ji wëchôdaniégò w pierszi rédze zainteresowaniów bezpieczi. W nôwiãkszim dzélu przëzéra sã tej ji dzejaniémù wejrowskô cenzura i tameczny Krézowi Kòmitet Pòlsczi Robòtniczi Partie. W archiwùm gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë nalezc mòże prawie cenzorsczé papiorë, chtërnëch zamkłosc pòswiãconô je „Zrzeszë”. S Ł Ô W K F Ò R M E L L A* Zajima sã tą sprawą cenzorka Irena Dubòwicz. Zrëchtowa òna w 1946 r. dokùmeńtë, co miałë scharakterizowac „Zrzesz Kaszëbską”, ë z jaczich mòżemë sã terô wëdowiedzec, co pò prôwdze nie widzało sã wëszëznóm „lëdowi” Pòlsczi w zamkłoscë gazétë i w dzejanim ji redakcjowégò karna. Zadania „w dëchù Demòkraticzny Pòlsczi” Z napisóny przez wspòmnioną wëżi białkã „Charakteristiczi »Zrzeszë Ka szëbsczi«” (pòl. „Charakterystyka »Zrzeszy Kaszubskiej«”), chtërna òbjima cząd òd pierszégò stëcznika 1946 r. do ósmégò séwnika tegò rokù, czej wëszedł setny numer pismiona, dowiedzec sã mòżemë midzë jinszima tegò, jak wëzdrzało pòwstanié rzesznicë, co wëdôwa „Zrzesz”. W òrganizacjowim zéńdzenim cządnika, co òdbëło sã 11 séwnika 1945 r., òkróm kaszëbsczich dzejarzów ùdzél brôł téż przédnik Wòjewódzczégò Ùrzãdù Infòrmacje 42 ë Propagandë, co zwôł sã Michałkiewicz. Tedë téż wëbróné òstało redakcjowé karno, do jaczégò przënôlégelë: przédny redaktór Bruno Richert ë nôleżnicë: Jón Rómpsczi, Ignac Szutenberg, Józef Gniech ë Klémãs Derc. Mielë òni tej zgòdzëc sã na warënczi pòlsczich wëszëznów ë na zadania, jaczé pòstawiłë òne przed nowim cządnikã. „Zrzesz Kaszëbskô” wedle przedstôwców „lëdowégò” państwa mia bëc dlô rządu zdrzódłã wiadłów ò jiwrach a rozmajitëch môlowëch sprawach Kaszëb. Òkróm te mia òna bëc òrganã, chtërnégò zadanim bëło prowadzenié pòliticzno-wëchòwawczi akcje w dëchù Demòkraticzny Pòlsczi i dzejanié kùlturowò-òswiatowé. W pòliticznym dzélu gazétë, òsoblëwie jeżlë jidze ò wiadła zeza grańców Pòlsczi, redakcjowé karno òbiecało, że mdze wëzwëskiwac leno serwis agencje Polpress abò téż to, co przesle Wòjewódzczi Ùrząd Infòrmacje ë Propagandë. Widzymë tej, że samòstójnosc „Zrzeszë” bëła ògrańczonô a przédną ji rolą miało bëc òdkôzëwanié kaszëbsczi spòlëznie tegò, co bëło pasowné wedle krajowëch wëszëznów. Trzimanié sã wëznaczony linie Cenzorka pòdzela òbtaksowiwóny przez se cząd wëchôdaniégò „Zrzeszë Kaszëbsczi” na trzë dzéle. Pierszi z nich warôł òd pòczątkù rokù do 21 maja 1946 r., czedë to wëszedł piãcdzesąti dzewiąti numer pismiona. Napisa, że tedë redakcjô cządnika trzima sã linie, jaką wëznaczëłë państwòwé wëszëznë. Ni mia za wiele zastrzégów. Te, jaczé mia, tikałë sã midzë jinszima niechtërnëch wstãpnëch artiklów Bruna Richerta ë tegò, że w pismionie béł tekst ò swiãce 3 Maja a zafelało nadczidczi ò swiãce robòtë, to je ò 1 Maja. Nen cząd wëchôdaniô gazétë òglowò Irena Dubòwicz scharakterizowa jakno czas regionalëzmù. Pierszé znaczi lëchégò nastawieniô Drëdżi dzél zaczął sã wedle cenzorczi 21 maja i dérowôł do 11 zélnika, czedë wëszedł òsmëdzesąti sódmi numer „Zrzeszë”. Wedle aùtorczi charakteristiczi béł to czas, czej redakcjô mia pòzdrzatk żëczny Pòlsczémù Lëdowémù Strónnictwù, chtërno bëło òb nen czas nôwikszą, dzejającą tej jesz legalno, mòcą, co bëła procëm kòmùnysticznym POMERANIA CZERWIEC 2014 KASZËBI W „LËDOWIM” PAŃSTWIE rządóm w Pòlsce. Tak cos na gwës ni mògło widzec sã przedstôwcóm „lëdowégò” państwa. Wastnô Dubòwicz napisa, że redakcjô „Zrzeszë” mia lëché òdniesenié do lëdowégò welowaniô, to je do referendum, w jaczim pòlskô spòlëzna mia òdpòwiedzec „3 razë JO”, co wedle dbë kòmùnystów miało bëc znakã tegò, że lëdze są za nima ë za ich dzejaniama. Cenzorka dozdrza, że nie bëło w „Zrzeszë” niżódnégò tekstu ò roczëznie pòwstaniô Pòlsczégò Kòmitetu Nôrodnégò Wëzwòleniégò (PKNW), chtëren béł pò prôwdze pòddónym wòlë Stalina pòlsczim „rządã”. Zefelało téż wedle ni w pismionie dokazów, co bë pòtãpiłë „bańdë”, z jaczima biôtkòwałë sã tej ùrzãdë bezpiekù, milicjô a wòjskò, a chtërne bëłë colemało kònspiracjowima wòjskòwima òddzélama procëmkòmùnysticznégò pòdzemiô. Òkróm tegò, jak pisa cenzorka, pòkôzałë sã ju w tim czasu w „Zrzeszë Kaszëbsczi” znaczi separatizmù. Procëmpaństwòwô robòta… Drëdżi dzél òbtaksowiwónégò przez Irenã Dubòwicz cządu wëchôdaniô „Zrzeszë” nie wëzdrzôł ju wedle ji pòzdrzatkù za fejn, ale dëcht nôgòrszi béł pòdług ni dzél trzecy, jaczi zaczął sã òd òsmëdzesątégò ósmégò numra cządnika i warôł do kùńca òpisywónégò przez nią czasu, to je do 8 séwnika 1946 r., czej wëszedł setny numer. Prawie òn jakno pierszi ùkôzôł sã z czësto nowim pòdtitlã, to je „Katolickie Pismo Ludu Kaszubskiego” (przódë a téż pózni, bò negò pòdtitla ni mia gazéta za długò, brzëmiôł òn: „Pismo Ludu Kaszubskiego”). Numrë òd 88 do 100 „Zrzeszë” òstałë przez cenzurã òbtaksowóné jakno czësto klerikalné a separatisticzné. W artiklach mòwa bëła ò òbronie Kòscoła i ò robòce dlô dobra òjczëznë. Wedle cenzorczi gazétnicë „Zrzeszë Kaszëbsczi” òjczëznã zamikają leno w grańcach môłégò regionalnégò òkrãżégò i nie chcą wińc bùten krãgù nacéchòwónégò tãpą pòlitiką izolacjonizmù. Nie widzało sã wastnie Dubòwicz téż to, że redaktorzë òpisywónégò przez niã cządnika wnëkiwają Kaszëbóm w głowë swiądã apartnoscë ju nié regionalny, ale nôrodno-kaszëbsczi. To separatisticzné dzejanié pòzwóné òstało procëmpaństwòwą robòtą, za chtërną òdpòwiôdają pòliticzny òszukańcë, co POMERANIA CZERWIŃC 2014 przënôlégelë do kaszëbsczi inteligencje, z przódkù chtërny stojelë zniemczałi ksãdzowie. …niegwësnégò elemeńtu Wôrt w tim môlu przedstawic to, jakô bëła tej dba przedstôwców „lëdowégò przédnictwa” ò nônowszich dzejach Kaszëbów ë jich zemi. Chòdzy tuwò òsoblëwie ò cząd drëdżi swiatowi wòjnë i czas zarô pò ji skùńczenim. Z „Charakteristiczi »Zrzeszë Kaszëbsczi«” zrëchtowóny przez Irenã Dubòwicz mòżemë sã dowiedzec midzë jinszima, że rësznotë òpiérë na Kaszëbach pò prôwdze nie bëło. Twòrzonô bëła leno na naji zemi legenda ò cerpienim òb czas wòjnë. Do pòlsczégò państwa téż Kaszëbi weszlë jakno winny tegò, że òsmëdzesąt procentów z nich przëjãło niemiecką nôrodną lëstã. Òsoblëwie zôs kaszëbskô inteligencjô nie bëła w pòrządkù. Cenzorka pisa, że faktë pòjmaniô przez Niemców òb czas wòjnë ji przedstôwców bëłë leno przëtrôfkama, chtërnëch przëczëną bëło blós to, że hitlerówcowie stosowelë dbã zbiérny òdpòwiedzalnoscë. Pò wòjnie kaszëbsczi inteligencë, jakno niegwësny elemeńt nie òstelë dopùszczony do stanowiszczów. Wedle Irenë Dubòwicz dzejarze „Zrzeszë” nie zdelë egzaminu pòlskòscë. Bëlë procëmnikama rządu, separatistama, co chòwelë sã za plecama Kòscoła i felało jima pòliticzny dozdrzeniałoscë. Òglowò zdrzącë, redaktorzë i dzejarze „Zrzeszë Kaszëbsczi”, to karno szowinistów ë renegatów, co mają za wiôldżé ambicje a jich dzejanié je wrodżé i procëmrządowé. Separatizm béł dlô nich reakcją na ùbrzątwioné krziwdë i spòsobã na òbronã. Lëché bëło téż to, że jich dzejanié bãdze mógł wëzweskac chtos jinszi. W teksce nie je wëdolmaczoné, chtëż to je nen chtos jinszi, ale na zycher mùszało chòdzëc tuwò ò wrogów Lëdowi Pòlsczi. Widzymë tej, że „Zrzesz” swòjim dzejanim pòmôga tima òstatnyma, dejade ji redaktorzë wedle cenzorczi mielë czësto namkłé na to, że szkòdzą państwù. „Wisła” ò skażonym czerënkù gazétë Zamkłoscë, chtërne szlachùją za tim, co mòżemë przeczëtac w charakteristice Irenë Dubòwicz, nalezc jidze w òdpisënkù dokùmeńtu, jaczi nosy titel „Charakteristika gazétë »Zrzesz Kaszëbskô«” (pòl. „Charakterystyka gazety »Zrzesz Kaszebsko«”). Je na nim data 5 zélnika 1945 r., ale na gwës je to zmiłka i tekst nen pòwstôł w 1946 r., bò òpòwiôdô ò rzeczach, co dzejałë sã prawie w tim rokù. Aùtór jegò nie je nama znóny, bò zatacył sã pòd pseùdonimã „Wisła”. Pisze kriticzno ò artiklach „Zrzeszë” i chòc òbtaksowiwô je mni òstro jak cenzorka Dubòwicz, to równak téż zwrôcô ùwôgã na separatizm ë procëmpaństwòwé nastawienié cządnika. W kùńcowim dzélu swòjégò dokazu „Wisła” napisôł, że Bruno Richert [...] w gòdzënach ùrzãdowaniô w biórze Pòwiatowégò Ùrzãdu Kòntrolë Cządników, Pùblikacjów ë Widzawiszczów (tak prawie brzëmia òficjalnô pòzwa institucje, chtërną znajemë jakno „cenzurã” – S.F.) òb czas załôtwianiégò służbòwégò òbrzészkù kòl cenzurowaniô gazétë rzekł, że òn ò PKNW pisac nie mdze [...]. Dodóm, że „Zrzesz Kaszëbskô” nie òpùblikòwa artikla ani nadczidczi w roczëznã Grunwaldu, a ò swiãce PKNW napisa krótczi articzel dopiérkù pò cëskù ze starnë Pòwiatowégò Ùrzãdu Kòntrolë Cządników i to w pózniészim czasu, ju pò swiãce. [...] Skażony czerënk gazétë dolmaczã terô òblubienim przez wespółrobòtnika i redaktora kaszëbsczi sprawë, co je przëczëną pòwstôwaniô felów. * Title dokùmeńtów ë cytatë z nich (w artiklu zapisóné kùrsywą) skaszëbił aùtór, chtëren je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. 43 NÔTAMA ZAKRËTÉ Mòja Mëma Mòja Mëma – nôwôżniészô dëszë strëna. Mòja Mëma – mdã Jã wiedno w sercu trzëmac! Mëma, mama, matka, matinka, nënka – tëli pòzwów a òsoba jedna. Ta zemskô, co nosa pòd sercã, ùrodza, wëchòwa. Co z nią sã rzeszi wiele wspòminków… Nick dzywnégò, że i w kaszëbsczi piesni je przëtomnô. Nôwiãcy je spiéwóné ò Matce Bòsczi. Równak dzys chcemë sã zając swiecczima spiéwoma. Szukóm w zdrzódłach piesniów dedikòwónëch mëmóm, ò mëmach abò chòc z matką bënë. TÓMK FÓPKA W zbiérnikù „Pieśni z Kaszub” Kirsteina i Roppla W „Rëbôkù” z Hélu nënka płacze za tatkã, co wëszedł w mòrze. Pòdobno je w „Rëbôczkach” z Jastarni, leno tuwò nënka płacze za sënã Jankã. W „Kaczëcach” ze Swòrów matka mô pòzwòlëc na wizytã knôpa, co to do Kaszczi w niedzelã przëjedze. „Kłopòt nënczi” ze Strzelna pòlégô na dozéraniu nipòcy córczi. W „Namòwie” z Òlpùcha kôże sã mamie ceszëc, że dzéweczka chòdzëła na spòwiédz. Złô macecha pòjôwiô sã w „Józefkù i Ance” z Ceszónka. Do niesłëchaniô lëdzczi gôdczi namôwiô sã matkã w „Dwùch serduszkach” z Pùzdrowa. Mama dowiadiwô sã, że „Wieselé za t rzë n iedzele” w Rëbôk ach. W „Ùtraconym wiónkù” matka mô płakac, a w „Doczekała sã matka pòcechë” – chwôlą jã za bëlné wëchòwanié córczi i… zôs kôżą płakac, czej Jaszk córkã zabiérô. Matka staruszeńkô pòjôwiô sã w „Pòcesze serotë”. Dłëższé przëbiwanié kòl matczi w „Òsce kòle drodżi” zez Brus robi z córczi kwiôtk różë. Mòja drogô pani matkò, trzëmôjże mie wiedno gładkò – prosy Kasza w rotãbarsczi „Òd niedzelë do niedzelë”. I znowù płacze matuleńka w „Żôl wiónka” z Ceszónka. Mamùlu mòja, dôj mie sã ùbrac, bò „Jadą żôłnierze” – w frantówce ze Smażëna. Matka je w kòlibiónce „A w Raduni” Të lewsczégò, dze płacze i zybie curuleńkã. W „Kòlibiónce” z Bãdargòwa je mëma, w „Zamknij òczka” ze Swiónowa – nën ka, a w „Seroce” z Lëzëna – mama. 44 Nënka z Chlapòwa nie chce pòzwòlëc na żeńbã Mónë i Tónë – „Naszô nënka”. W „Niedzérsczim Michale” z Kartuz nënka nie zgôdzô sã na òżenk z Michałã, co jak „widzy dzéwczã, to wrzeszczi”. „Żôl” z Ówsnëch Òstrowów je m.jin. téż matczi. Do mamë swój wiónk kùlô córka w „kùlanim wiónka” z Brzezna-Zôbòrzégò. „Mãżowi mamie je trudno dogòdzëc” w „Starce i sënowi” z Jarantów. Matka w grobie spi w „Òjcu i trzech córach” z Rotãbarka. Ni mô matczi „Serota na służbie” ze Strzelna. Ksawér Anulkã nënce òstawił w „Rëbôcë, na mòrze” z Karwie. Kòl Méstra Jana Trepczika i ksãdza Peplińsczégò W Trepczikòwi frantówce „Pòjmë so na grzëbë” dlô mëmë nazbierzemë grzëbów, nawãdzymë rëbów. W „Pòrénkù” kòżdi bòrénk je mëminym synkã. Nënka żużuluszkô córeczka w „Kòlibiónce”. A synkòwi nënka zaspiéwie w „Żużkôj, synkù”. Nënka z sosterką tesknią w „Namienienim”. Ta nôdrogszô z nënk je w „Mòji chëczi”. „Nënka ju żdże” w „Grabiôrkach”. Matka je téż w „Teskniączce”. W „Na wałë!” nënka zapłacze. Mòji nënczi spiéwa wiedno we mie brzmi w „Łodzach mòjich” ze słowama Sztefana Bieszka. A Nënka mie gò wiedno raji w „Najadła sã”. Władk w „Agatce” ksãdza Antóna Peplińsczégò przëjachôł do ji matczi. Mëmka zgòdza sã, żebë Anulka dosta Wawrzińca w „Rosła kalëna”. „Jedno dzéwczã” mëmka miała. Mëmka piastowała mie „Strzód lesnëch drzew”. Czuł jem mëmczi głos „W dolënie”. Czej Mëmka chce żenic swòjégò sëna – to „Malëna”. „Mëmka dzéwczã mia” i bëło ji brutczi żôl. W „Dili-dum” mëmka baro chcała, żebëm Jasza pòkòchała. „Sztërë córczi” mëmka miała. Mëmka ni mô wiedzec ò danim wiéńca w chòrance „W pòlu brzózka”. Në i ta „Mëmka”, do jaczi drëgą melodiã napisôł téż Wacław Kirkòwsczi: Mëma – nôpiãkniészé słowò w swiece. Mëma – wòłô kòżdé môłé dzecã. Mëma – słowò kòżdi dobrze znô. Mëma – szczeslëwi, chto jesz jã mô! Mëmkò, te mie żëcé dała. Mëmkò, të mie wëchòwała. Mëmkò, wszëtkò mie ùczëła, Mëmkò, mie nôlepszô bëła. Téż we frantówkach z mùzyką Kirkòwsczégò Je mëmkò, jô chcã wãgòrza w „Kùtrowi pòlce” Aleksandra Tomaczkòwsczégò. Kòchóm matkã, bò „Jem jô rëbôk” Józefa Cénôwë. Doma swójskò ùczi mëma w „A më so gôdómë” Eùgen ius za Prëczkòwsczégò i Jerzégò Stachùrsczé gò. W bôjce mëmczi słowò czëjã kòl E. Prëczkòwsczégò w jegò „Dzecynnym czasu”. W jegò i Wacława Kirkòwsczégò „Gbùrze kùńca wiekù” je nënka zmò klëzną przemikłô. Kirkòwsczi napisôł téż melodiã do „Mòjégò kraju” Józefa Pòłczińsczégò, dze skrzi slëbny piestrzéń Bôłtu z Matką. Jegò je téż „Mòja krôjna” z tekstã Zygmùnta Narsczégò, dze mòje stronë (…) jak nëneczka mëslë tulą. Z Klémensã Dercã mają „Na kaszëbsczi ôrt”, w jaczi w piesni pamiãtô ò chatce, co jã dostôł pò POMERANIA CZERWIEC 2014 NÔTAMA ZAKRËTÉ swi matce. Z Tomaszã Fópką napiselë „Czawrotanié”, dze mëmka weznie dzeculkò na klin, „Marszëk nipòcëch dzecy”: Nënczi krzik. Znôwù pòmstwò zrobia córka, synk... a „Frantóweczkã dlô Mëmczi”: Zaspiéwiã mòji Mëmie, co sã w sercu krëje. A wiater niese żëczbã, co jã dzeckò sle: Bądzce wiedno zdrów, a Bóg wcyg błogòsławi! Zaspiéwiã mòji Mëmie – to, co w sercu móm. Zaspiéwiã mòji Mëmie, co w pamiãcë chòwiã. Przëjimnijce pòdzãkã za Wasz wiôldżi trud. Wë mie dozéróné môce w dzéń i w nocë. Zaspiéwiã mòji Mëmie, co w pamiãcë móm. Zaspiéwiã mòji Mëmie, póczi jesz je przë mie... Czej rãką dobrą smùcze, cepłé słowò dô. Niech długò nama żëje! Miłotã swą seje! Zaspiéwiã mòji Mëmie, póczi jesz Jã móm! Sławionô przez Prëczkòwsczégò i Stachùrsczégò Zemia namienionô nóm przez mëmkã je w „Kaszëbë, Kaszëbë” Stachùrsczégò i Prëczkòwsczégò. Bò jô mëmie chcã kąsk pòmòc za to w „Dzecny pòmòcë”. Doma z mëmą baro miło w „Żdanim” a matka wiedno gôda znowa pôcórk w „Szkòle żëcô” – tëch samëch aùtorów. Prëczkòwsczi napisôł snôżi tekst ò mëmie, „Ùsmiéwk nôpierszi”, z mòją mùzyką. Co dzéń dëcht z rena Ùsmiéwk nôpierszi mëmie sélóm Bò mòjã drogą mëmã Tak kòchóm, że jaż zmiéróm. Za to że w chëczach dobrze je I za to że cepełkò móm A że do spikù mùjkô mie Òsoblëwie, że nie jem sóm. Mëma mô starã Bëm wcyg òtmikôł serce swòje I tczë miôł wiôlgą miarã Sã dzelił tim, co mòje. I mëszlã sobie: Tak wiele òd Ce móm dostóné! Bëm mógł to czedës Tobie Chòc w dzélu miec òddóné. Ny dwaji aùtorzë stwòrzëlë téż „Mëslã dzecka”, dze: lubiã bëc bliskò mëmë. W jinym jich dokazu – „Rëbacczim POMERANIA CZERWIŃC 2014 namienienim” – na wiedno matce òdszedł syn… Jerzi Stachùrsczi mô robòtã i dlô mòji mëmczi i dlô kòta – „W sobòtã je robòta”. I jesz w dokazach m.jin. Fópczi Dlô tegò aùtora mëma je téż òjczëzną – „Òjczëzna”. Napisôł téż „Mòja Më ma”, z jaczi są pierszé słowa tegò arti kla. Synk spiéwie „Biżónkã dlô mëm czi” – do mùzyczi Tomasza Perza. Pitô sã: widzôł z waji chto mòjã Mëmã? w „Dze je Mëma?” z mùzyką Jerzégò Stachùrsczégò. Pòdobné pitanié w ùtwórstwie tegò duetu je téż w „Jak blónë”: Dze je Nënka? Ti sami ùtwórcë napiselë „Deszczkù, pòj”, dze mëma je z deszczã chmùrą. Jich téż je „Mój tósz”, dze cos sã mëmie zôs wëleje, a „Ta scana” w jaczi: Czó! Mëma. Jidã spac… Stachùrsczi z Fópką zrobilë téż: „Strzébrzné wieselé”, na chtërnym Mëmka sã z Tatkã za rãce trzimią, a „Mëma i Tata”, dze mëma… téż je. Je hewò jesz jich „Mëmie – chòranka w pòdzãka”: Z bëna dzecnégò serca cepłi lëstk, żëczbów gôrzc Sëlô Wami dzys Mëmkò nen winôszk Wóm wdzãcznëch dzôtk. Za bòrénkã piastowanié, dobré słowò pò dniu złim, Dozéranié codniowé i czuwanié, czedë spisz... Mòji Mëmie dzys w môl kwiatów dac chcã nótczi w lopk zrzeszoné mòją miłotą... Pòcałujã Nënkã w rãkã narobiałą i zmãczoną – niech so òdpòcznie... Dalek, w żëcô wanodze tej sej smùtk, tam sam górz. Dze je chëcz? Dze je Matka? Dze sã pòdzôł dzecny czas? Dze je z bratã przecywianié? Chto na pôłnié wòłô nas? I naléwô fùl talérz, ùrznie chleba – kòchô nas... „Mòja mëma przë mie je” i „Mòja mëma na zymkù” to pòsobné Fópkòwé spiéwë dlô nômłodszich dzôtk. W „Hamkù” mëma dô jesc dzeckù. W hip-hopie „Jidã” mëma dôwno wòła na pôłnié, a w „Tej pòjma dali” Mëma mù piãc na mòkro lëmi… W „Bãksu” mëma staje, bë òdspiewac… bãks. Na Dzéń Matczi przërëchtowôł „Zamalënił sã mak”, dze nańdzemë to: kwiôtków w Mëmë swiãto pònazbiéróm, pòprzënôszóm. W kabaretowim „Pò czôrnëch” czëła mëma sënów jôch i za nim szła, na to „auka” kwasné mlékò zbónkã la. Kùreszce w „Marszu na òstatną drogã” są taczé słowa rozestaniô: Z Bògã Mëmkò! Ju na mie czas Hewò płóm mòji swiécë zgasł Pòsmùcz mie rãką dobrą jak chléb Smierc je ju krótkò – wnet nie mdã żił Widzã Mëmkò wid niebnëch bróm... Lëteraturã Fopke Tomasz, Piosenki dlô knôpika i dzéwczątka, piosenki kaszubskie dla małych dzieci, Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Chwaszczyno – Gdańsk 2011. Fopke Tomasz, Pryczkowski Eugeniusz, Stachurski Jerzy, Piesnie Rodny Zemi, ROST, Banino 2003. Fopke Tomasz, Stachurski Jerzy, Piosenki dlô knôpika i dzéwczątka, 20 piosenek kaszubskich dla najmłodszych, Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Chwaszczyno – Gdańsk 2013. Kaszëbsczi cëdowny swiat, śpiewnik dla przedszkoli kaszubskich, red. Tomasz Fopke, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Zarząd Główny, Gdańsk 2010. Kirstein Władysław, Roppel Leon, Pieśni z Kaszub, Komitet Wykonawczy Roku Jubileuszowego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gdańsku, 1958. Labudda Jaromira, Zôrno mòwë, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie 2007. Lecë chòrankò, pieśni kaszubskie, Wejherowskie Centrum Kultury, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, 1997. Nótë kaszëbsczé, pòpùlarné piesnie, red. Eugeniusz Prëczkòwsczi, ROST, Banino 2008. Peplińscë Antón i Aleks, Antologia lëteracczich dokôzów, Gmina Sierakowice 2009. Pepliński Antoni, Kaszëbë wòłają nas, kaszëbsczé piesniczczi, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie oddział gdański, Gdańsk 1988. Rãkòpisë piesniów Wacława Kirkò wsczégò i Tomasza Fópczi. 45 LITERATURA Karowa baszta JERZY SAMP Jeśli w ogóle zachowały się po niej ślady, to trzeba by ich szukać gdzieś głęboko pod asfaltem jednego z najbardziej ruchliwych obecnie gdańskich skrzyżowań: Podwala Staromiejskiego i ulicy Okopowej. Podobnie jak inne fortyfikacje średniowieczne, tak i Baszta Karowa wzniesiona została z czerwonej cegły, a w ukrytej pod ziemią części biegły rozmaite odgałęzienia, były piwnice czy też kazamaty. Zabytkowa baszta podzieliła pod koniec XIX stulecia los wielu innych budowli obronnych oddzielających głównomiejskie centrum nadmotławskiego grodu od Starego Przedmieścia. Przetrwały na szczęście nieliczne XIX-wieczne fotografie ukazujące ogrom prac rozbiórkowych. Zanim do tego jednak doszło, stanowiła ona bardzo istotne ogniwo zachodnich fortyfikacji dawnego Gdańska. Wznosiły ją tysiące ludzi, ściśle według nakreślonego planu. Jedni, zanurzeni po pas w mętnej i cuchnącej wodzie, pogłębiali lub oczyszczali tutejszą fosę. Inni zwozili do miasta z sąsiednich cegielni furmanki pełne świeżo wypalonych cegieł. Los koni zaprzężonych do wozów był nie do pozazdroszczenia. Ale jeszcze gorzej mieli ludzie, których zadanie polegało na rozładunku tego budulca. Każdy z nich toczył przed sobą wyposażoną w jedno kółko taczkę. Obecność tego urządzenia na budowie sygnalizowały dźwięki łańcuchów. Każdy bowiem z robotników przykuty był łańcuchem do owej taczki. Nad wszystkim mieli nadzór nie tylko wyposażeni w plany budowniczowie, ale i bezwzględni pachołkowie miejscy, którzy mężczyzn ociągających się w pracy boleśnie smagali biczami. Ten prymitywny środek transportu dawał jednak lepsze efekty aniżeli rodzaj przytwierdzonego do Fot. Remus z karą na kościerskim rynku. Fot. AM 46 POMERANIA CZERWIEC 2014 LITERATURA pleców tornistra, w taczce mieściło się przecież o wiele więcej cegieł. Do takich robót wykorzystywani byli więźniowie, którzy w ten sposób zarabiać musieli na skromną choćby rację żywności. Chociaż skazańcom ciężką pracę przyszło wykonywać pod gołym niebem, nie zaś w nisko sklepionych i ciasnych kazamatach, i z tego miejsca w zasadzie nie było ucieczki. Niejeden z nich przeklinał dzień swoich narodzin. Wśród więźniów byli nie tylko mieszkańcy Gdańska i okolic, lecz także przybysze z obcych krain. Każdy na swój sposób nienawidził narzędzia pracy, do którego został przykuty. Rozmaite też nosiło ono nazwy. W grupie przestępców znajdował się pewien barczysty mężczyzna zwany Dyrda. Było to wówczas, gdy stara baszta i inne urządzenia obronne wymagały już reperacji. Człowiek ów trafił do tutejszej Katowni pod zarzutem napadu na kupców z obcych stron, którzy przybyli nad Bałtyk po bursztyn. Czekającego na wyrok Dyrdę, a karano wówczas bardzo srogo za podobne przewinienia, każdego dnia rano przykuwano do największej z taczek. Wraz z innymi wyprowadzany był na budowę pobliskiego bastionu. Skazańcy zmierzali tam, pchając taczki po ułożonych na ziemnym wale szerokich deskach, które stanowiły rodzaj chodnika. Większość użytkowników tego sprzętu nie znała słowa „taczka” bądź nie używała wówczas tej nazwy, chociaż można było go znaleźć w każdym nieomal gospodarstwie na Kaszubach. Tu była to po prostu „kara”. „Karowano” więc na niej na przykład torf, obornik czy ziemniaki. Chcąc się szybko pozbyć niechcianego gościa, wołano doń: „Karuj mie stąd précz!”. Udział najprostszego środka transportu musiał być ogromny przy wznoszeniu zachodniego bastionu, skoro nazwano go „Karowym”. Kary pchane POMERANIA CZERWIŃC 2014 przez więźniów widocznie tak silnie wtopiły się w pamięć gdańszczan, że przeszły na nazwę starej baszty. Można się tylko domyślać, co przeżywał wspomniany Dyrda. Z jego perspektywy wszystko wydawało się beznadziejne. Na dole własnym trybem żyło bogate i ludne miasto portowe. Słychać było śmiechy dzieci, odgłosy gawiedzi, majestatyczny dźwięk dzwonów i śpiew cieszących się wolnością ptaków. Tu zaś wciąż jeden i ten sam dźwięk szuranego po ziemi łańcucha łączącego taczkę i łydkę skazańca. Na domiar złego owo jedyne drewniane kółko, które ledwie utrzymywało cały ciężar, niemiłosiernie skrzypiało. Dyrda chcąc nie chcąc, słyszał ustawicznie w wydawanym przez nie odgłosie słowa: „zawsze nigdy, zawsze nigdy”. Tłumaczył to sobie w ten sposób, że kara przypomina mu, iż pokuta, na którą został skazany przez sąd, trwać będzie zawsze, nigdy się nie skończy. A jednak nastał taki dzień, w którym wszystko się odmieniło. Gdańszczanom broniącym właśnie z ogromnym poświęceniem honoru i tronu polskiego króla Stanisława Leszczyńskiego zaczęło brakować ludzi. Oblężone miasto bombardowały wojska Augusta II Sasa. W końcu broniący się musieli rozkuć z kajdan najbardziej rosłych i silnych więźniów – tak przynajmniej potem sobie opowiadano w mieście nad Motławą. Był wśród nich i Dyrda, który na pamiątkę tamtego wydarzenia zabrał ze sobą drewniane, zniszczone zębem czasu kółko swojej kary. Uwolniony, nastawiał dzielnie pierś przed atakami wroga. Dał się poznać jako jeden z najbardziej zasłużonych obrońców króla. To on, gdy już wszystko zdawało się stracone, doradził polskiemu monarsze, by w chłopskim odzieniu uciekał na łodzi z oblężonego miasta do Kwidzyna. Dzielny Dyrda odzyskał więc upragnioną wolność. Do kaszubskiej wioski, skąd pochodził, zdążyła już dotrzeć wiadomość o jego zasługach, zanim on sam zawitał w rodzinne progi. I na pamiątkę, i ku przestrodze ścianę starej checzy, gdzie żyła potem długie lata jego rodzina, zdobiło drewniane kółko, tak ściśle związane z gdańską Basztą Karową. Traf chciał, że kiedyś zaszedł w te strony znany wielu Kaszubom Remus. On także pchał przed sobą całe nieomal życie drewnianą karę. Nie był do niej wprawdzie przykuty łańcuchem, lecz z przedmiotami, które rozwoził jako domokrążca, łączył go szczególny rodzaj więzi. Najbardziej cenił i zachwalał innym książki pisane po polsku a wydawane najczęściej w toruńskiej oficynie Fiałka. Dostrzegłszy przytwierdzone do ściany kółko, wymienił je na jakąś książeczkę o św. Genowefie i przytwierdził do własnej kary, a to, które dotąd mu służyło, zawiesił na miejscu pamiątki po Dyrdzie. Życiu oraz przygodom Remusa swoją najwspanialszą powieść, napisaną w rodnej mowie, poświęcił inny wielki Kaszuba Aleksander Majkowski. Nie odnotował w niej jednak pewnego epizodu z życia tytułowego bohatera. Oto któregoś razu przemierzając kolejne pustkowie, kółko jego zużytej kary zaczęło niemiłosiernie skrzypieć. Mężczyzna pokonujący wyboistą ścieżkę zdawał się coraz wyraźniej słyszeć w owym odgłosie słowa: „zawsze nigdy, zawsze nigdy”. Tamte dźwięki miały się okazać prorocze dla całej kaszubszczyzny. Wprawdzie po gdańskiej Baszcie Karowej oprócz całkiem opacznie przez wielu objaśnianej genezy nazwy nie ma nawet śladu (podobnie jak po kółku od kary), to jednak Remusowa idea zwyciężyła. Dziś i taczka, i jej właściciel mają swój pomnik na rynku w Kościerzynie. Remus ze swoją karą zdają się nam przypominać: „zawsze tu byliśmy, nigdy stąd nie odejdziemy”. 47 TRADICJE STÔRÉ I NOWÉ Majówka kòl Tuszkòwsczi Matczi Czej 3 maja, w swiãto NMP Królewi Pòlsczi, probòszcz lëpùsczi parafie ksądz Jan Òstrowsczi rôcził parafianów na majówkòwą szpacérã do Tuszkòwsczi Matczi, wiele nielëpùszanów mëslało, że jidze ò nawiedzenié jaczégòs tuwòtészégò môla kùltu. Placu, w chtërnym mòże stoji kapelka ze sztaturką Matczi Bòsczi, zwóny na skùtk cëdownégò wëdarzeniô Matką Tuszkòwską. Tim barżi, że òstało zôpòwiedzóné òdprawienié tam majewégò nôbòżeństwa. Timczasã célã parafialno-gminowi szpacérë béł pòmnik rodë, wnetka 300-latnô chòjna, jak to sã gôdô „òczkò w głowie” gminë. M AYA G I E L N I A K Legeńda Mô przez 30 m wësokòscë i òbjim 3,2 m. Czile lat temù w òglowòpòlsczim kònkùrsu pismiona „Przegląd Leśniczy” na nôgrëbszé pòmnikòwé drzewò zajimnãła 28. plac na 264 zgłoszoné drzewa. Niedôwné badérowania wiekù tegò pòmnika nôtërë pòkôzałë, że mô kòl 280 lat. Mô téż swòjã legeńdã. Pòdług ni dôwno temù, pózną jesenią, w môlëznie Tuszkòwë ùmarła nôstarszô białka, chtërną zwelë Tuszkòwską Matką. Trëma z całã ùmarłi bëła wiozłô przez las, wòzã zaprzigłim w wòłë, w czerënkù lëpùsczégò smãtôrza. W żałobnym kòndukce brała ùdzél całô wies. Nôbòżné spiéwë pòmión niósł pò całim lese. Czej doszlë do pół drodżi, ùczëlë snôżi i głosny spiéw ptôcha. Béł tak głosny, że wërzasłé wòłë zaczãłë ùcékac, a zark z całã spôdł na zemiã. Lëdze ùznelë to za znak, że ùmarłô chce bëc zachòwónô w tim prawie placu. Na ji grobie wërosła chòjna, jakô z rokù na rok robiła sã grëbszô i wëższô. Na wdôr tegò wëdarzeniô i na tczã ùmarłi nazwelë jã Tuszkòwską Matką. Rodzy sã tradicjô Nadzwëkòwé, wërosłé nad całi òkòlny las drzewò je jednym z nôwôrtniészich òbiektów gminë Lëpùsz. Jé célã kòłowëch stegnów i familijnëch szpacérów. Mô Òdj. M. Mielczarek 48 téż swój môl w parafialno-gminowëch òbchòdach trzecomajewégò swiãta. Jistno jak łoni chãtnëch na majówkòwą, rodzëznową wanogã do pòmnika rodë Tuszkòwskô Matka nie felowało. Aùtobùs pôrã razy jezdzył midzë Lëpùszã a Płocycznã, tak żebë kòżdi, chto leno chce, mógł w parafialno-gminowi majówce wząc ùdzél. Latos zebrało sã wiãcy jak 300 lëdzy! Żebë mòżna bëło czestno òdprawic zôpòwiedzóné majewé nôbòżeństwò, w procesji lëdze nieslë sztaturã Matczi Bòsczi Fatimsczi. Ksądz probòszcz sóm prowadzył parafianów przez las, bëłë spiéwóné marijné i pielgrzimkòwé piesni. Atmòsfera fùl redotë. Wiele szło piechti, ale nié felowało téż kòłowników. Pò òdprôwionym pòd Tuszkòwską Matką nôbòżeństwie, jak sã słëchô na majówce, rozeszła sã pôcha swójsczégò kùcha ùpiekłégò przez Kòło Wiesczich Gòspòdëniów a téż kawë i grillowónëch kôłbasów, jaczé pòdôwelë ùczãstnikóm przedstôwcowie Parafialny Radzëznë. Na specjalno do te przërëchtowónym môlëkù òstałë pòsadzoné kaùkasczé jedlënë. Nikòmù sã nie przikrzëło. Dozdrzeniałi pilë kawã, sadzëlë drzewka, gôdelë. Dzecë bëłë zajimniãté grama i zôbawama przërëchtowónyma przez lëpùsczi òstrzódk kùlturë. Wëzdrzi na to, że familijnô, parafialno-gminowô szpacéra w dniu 3 maja stónie sã lëpùską tradicją i bãdze miała stałi môl w tuwòtészim kalãdôrzu. Tłómacził DM POMERANIA CZERWIEC 2014 Święto szkoły w Motarzynie Dyrekcja szkoły oraz lokalna społeczność zorganizowały Święto Szkoły Podstawowej im. Leśników Polskich w Motarzynie. Na uroczystości obecni byli m.in. Eugeniusz Dańczak – Wójt Gminy Dębnica Kaszubska, liczni leśnicy oraz nadleśniczy nadleśnictwa Leśny Dwór Janusz Adam Sterczewski. Nadleśnictwo Bytów reprezentował Krzysztof Rudnik. Przybyli również zaproszeni dyrektorzy okolicznych szkół, dyrektorka Domu Kultury w Dębnicy Kaszubskiej Anna Pietrzak, sekretarz gminy Iwona Wójcik, przewodnicząca Rady Rodziców Aldona Peplińska i sołtyska Urszula Rączka. Obecni byli rodzice, nauczyciele, pracownicy, wszyscy uczniowie oraz przedszkolaki. List okolicznościowy przesłał poseł RP Zbigniew Konwiński. W części artystycznej zaprezentował się Kaszubski Zespół Dziecięcy Jantar. Grupa ta istnieje od 2003 roku. Została założona przez dyrektora szkoły Gabriela Konkela, który prowadzi zajęcia z dziećmi i układa choreografię. Nad muzyczną stroną czuwa Agnieszka Musiał – nauczycielka muzyki w szkole. Podczas wyjazdów organizacyjnie zespół wspomaga Wiesława Konkel. Jantar wielokrotnie występował w środowisku lokalnym, a także m.in. w Krakowie (przed kardynałem Dziwiszem) oraz w Sopocie na scenie przy molo. Zespół zdobył m.in Grand Prix (w kategorii dziecięcych zespołów folklorystycznych) na VIII Pomorskim Przeglądzie Zespołów Folklorystycznych, Biesiadnych i Kapel Podwórkowych im. św. Andrzeja w Debrznie. W ciągu 10 lat przez grupę „przewinęło Fot. Z.B. się” ok. 80 dzieci. Piękne stroje uszyła Elżbieta Kseniak, a wyhaftowały je Beata Komar, Kazimiera Lehmann, Katarzyna Owczarek i Anna Zynda. Trzeba nadmienić, że wszyscy wyżej wymienieni, na czele z dyrektorem szkoły, angażują się społecznie na rzecz tego zespołu. Specjalnymi gośćmi była grupa z Turcji: 10 dzieci ze swoim dyrektorem i nauczycielką. Szkoła w Motarzynie od września 2013 roku realizuje program Comenius Partnerskie Projekty Szkół. W ramach projektu uczniowie z Turcji goszczą 10 dni w Polsce, a następnie dzieci z Polski, z zespołu Jantar, przebywają w szkole w Turcji. Podczas pobytu w Polsce tureccy i polscy uczniowie wspólnie uczestniczą w przygotowanych prezentacjach, dyskusjach i prelekcjach oraz zawodach sportowych. Zwiedzają ciekawe miejsca, m.in. podziwiają 700-letnią lipę w Motarzynie, odwiedzają izbę regionalną, elektrownię wodną i leśniczówkę w Gałęźni, jadą do Łeby na ruchome wydmy i do parku dinozaurów. Pływają też kajakami po Jeziorze Głębokim. Podczas święta szkoły dzieci z Turcji w regionalnych strojach wspaniale zaprezentowały swoje tańce regionalne. W dalszej części uczniom wręczono nagrody za osiągnięcia w szkolnych konkursach. Na zakończenie dzieci zaprezentowały spektakl teatralny, bajkę „O czerwonym Kapturku”. Po części artystycznej goście spotkali się na poczęstunku w świetlicy szkolnej. W tej motarzyńskiej szkole od września 2013 roku dzieci uczą się języka kaszubskiego. W początkowym okresie było ich 28, obecnie około 40, od przyszłego roku szkolnego będzie ich jeszcze więcej, bo rodzice wciąż składają nowe wnioski. Nauczyciel, który je uczy kaszubskiego, to Gerard Gawin, członek zarządu ZKP Sulęczyno. Uatrakcyjnieniem zajęć są wyjazdy do miejsc związanych z historią i kulturą Kaszub. W budynku starej szkoły istnieje Izba Regionalna, której zbiory wykorzystywane są w pracy dydaktycznej miejsce to często odwiedzają turyści i goście. Szkoła podstawowa w Motarzynie istnieje od 1945 roku, a w roku 2008 przyjęła imię Leśników Polskich. Z powodzeniem realizuje swoją misję, jaką jest kształcenie umysłów i serc, wychowując dzieci mądre i dobre, rzetelnie przygotowane do dalszych etapów nauczania. Szkoła współpracuje z nadleśnictwami Bytów, Leśny Dwór i Łupawa, z Kołem Łowieckim „Knieja” i „Ryś” oraz z Parkiem Kraj obrazowym Dolina Słupi Zbigniew Byczkowski OPINIE, KOMENTARZE, RELACJE CZEKAMY NA TWÓJ LIST POMERANIA, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, e-mail: [email protected] POMERANIA CZERWIŃC 2014 49 ROZEGRACJE / Z KOCIEWIA Ùcecha i bùsznota Westrzédnokaszëbsczi kùczrowie zaczãlë sezón. Za nama pierszô kòniarskô impreza „Wiśta Wio” w Òstrzëcach. M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N Nôgłosni òb czas miónków bëło ò bracynach Kùpprach z Kòlana. We wszëtczich kònkùrencjach dobëlë razã dzesãc czelëchów. Szło nama jaż za dobrze – gôdô ze smiéchã Pioter Kùpper. Bëło bëlno, chòc jesmë sã nie rëchtowelë do ti rozegracji – pòdczorchiwô młodszi z bracy Arkadiusz. Jezdzymë na kòniach i jesmë kùczrama ju òd môłégò, a naje kònie znają tã trasã – dodôwô. Biôtka szła w sztërzech kònkùrencjach. Trzë z nich bëłë richtich dlô kòniarzów. Pierszô zanôlégała na nëkanim briczką. Kùczer mùszôł dojachac do stołu, jaczi béł kòl drodżi, pòmòcnik zeskakiwôł, wëpijôł, co nalôzł na stole, dali jachalë do jezora, brelë wãbórk wòdë i slalomã wrôcelë do metë. Na kùńc sãdzowie sprôwdzelë czas i kùli wòdë ùdało sã przëwiezc. Jinô kònkùrencjô pòlégała na wòżen im wòdë szlupą. Mést starszi Kaszëbi jesz pamiãtają, co to je, a młodszim ju tłomaczã: szlupa mô sztôłt môłëch saniów ò szeroczich szlizach, w gòspòdarce bëła ùżiwónô òb całi rok do wòżeniô np. miechów z bùlwama. Ùczãstnicë rozegracji w Òstrzëcach mùszelë dojachac szlupą do jezora a tam nafùlowac beczkã wòdą i wrócëc na plac, z jaczégò wëjachelë. Trzecą kònkùrencją béł biég z kòniã (bez sodła) trzimónym za ùzdã. W pòłowie drodżi mùsz bëło wskòczëc na zwierzã i na òklep dojachac do metë. W czwiôrtëch miónkach mógł wzyc ùdzél kòżdi. Sygło cësnąc balotã słomë na drabiniasti wóz. Òkôzało sã równak, że nie je to taczé letczé zadanie i ùdało sã blós czile ùczãstnikóm. Wôżniészô òd mòcë bëła dobrô technika. Letnicë pòdczorchiwelë, że wszëtczé kònkùrencje bëłë baro szpòrtowné. Niejeden z pòmòcników òb czas miónków kùńcził biôtkã zalóny wòdą abò ùczapóny pò przecygniãcym pò zemi przez kònia. Ale spòkójno – nikòmù nick sã nie stało. Dlô kùczrów z òkòlégò Òstrzëców impreza „Wiśta Wio” to przédno bëlnô zôbawa, ùcecha. Równak wzérającë na nich i słëchającë gòrącëch kôrbiónków z sãdzama, mòżna sã doznac, że dobëcé w ni to òrądz do bùchë. Kòżdi chce bëc pierszi i ùdokaznic, że prawie jegò kònie są nôlepszé. Rozegracjã jak wiedno przërëchtowôł Ùrząd Gminë w Somòninie w wespół robòce z môlowima kùczrama. To prawie ti òstatny sami na swòjich pòtkaniach rëchtëją regùlamin. Pòstãpné miónczi ju wnetka, tim razã w Szimbarkù, gdze òkróm kònkùrencjów znónëch z „Wiśta Wio” mdze téż parada briczków i wòzów. O Bożym Ptaszniku Z Y TA W E J E R Mówjó, że to było wew dolinie Tybru chdzieś wew krajinie łumbrijski, jinsze gadajó, że wew drodze zez Counaio do Bewagno. Śłanti Franciszek szet ji słuchał głosóf ptasziskóf, ji sia srodze dziwował, że na kożdim zez drzewóf było jych o wjele za wjele. Tedi łón sia dó niych ozwał: „Pozdrawjóm Was, ptaszki, moje braciszki!”. Ji na tan głos pszifrujnyło jych eszcze wjanci. Franciszek polas na polana, a ptasziska obsiedli wszitke gałanzie – ji te dicht wisok, ji te nisko, a najwjanci łusiedło prosto na ziamni wew śroćku trawiastych kampóf. Ptaszyska zamnilkłi ji dicht na sztorc czekeli na słowa wandrofca. Tedi bjydaczina zez Asyżu mówji: „Braciszki moje, ptaszki kolorowe, bańdzta pochwalóne – ji sia nisko łukłónił dookoła – za to, że tak 50 wdziancznie chwalita Pana swoim śpsiywam. A chwalita Go za to, że zawdy ji wszandi, ło kożdi porze dnia ji roku, nad wodami, wew lasach możeta sia do woli wywrzeszczyć, wikrziczyć, to je żam chciał rzec: wiśpsiywać. Dziankujta Jamu, że ło świcie wjidzita zorza, że mata nat sobó cziste niebo, a pot sobó zielóne łódki, a jesianió złote wjerzchołki drzewóf”. Mówjył tak radośnie, a lekutki wjater rozwjywał jego włosi, ji sia dziwował tamu skrzidlatamu bractwu. „Bańdzta Stwórci wdzianczne za ta swoboda wew przestworzach, za dolini ji góri, za drzewa, we chtórnych nandzieta schrónianie ji możeta lepsiyć słoje gniazda. Za to wszitko śpsiywejta Jamu modlitwi”. Łón długo eszcze gadał a gadał ło tim, żebi chciał, cobi ludziska byli podobne do ptaszantóf. Kedi skończył ta gatka, łucziniył nade ptasió gromado znak krzyża. A tedi te wszitke jego pszijaciołi naczani przecudne śpsiywanie. Łot tego czasu śł. Franciszka nazweli Bożym Ptasznikam. Ptaki sia zozlejciałi na wszitke stroni śłata, ale do dzisia możim jych spotkać wew kaszubskich łurocziskach ji wew zaroślach jazioróf, ji w borach kociewskich, wew dolinach łurokliwych rzykóf Wdi ji Wjerzici. Stare ludzie to furt prawjó, że śł. Franciszek eszcze durch chodzi po polach ji łókach, pszi strumnianiach ji gada ze sfojimi ptasimi pszijacielami. Póno durch da sia czuć ty ptasie rozmowi! Ja miśla, że jak bandzie lato, to mi pudzim słuchać, czi to abi je prawda. Jak go spotkómi, to Wóm powjami na drugi rok, co żam słyszeli! Jano musim jiść cicho, na palcach, żebi ptasziskóf nie wystraszyć, bo tedi bandzie po fertichu. Obaczim, co sia da zrobjyć!! Rózalija Tekst w gwarze kociewskiej, w pisowni Autorki. POMERANIA CZERWIEC 2014 Sztefón Bieszk. Wiérztë Latos mijô 50 lat òd smiercë Sztefana Apòlinarégò Bieszka. W tim numrze najégò cządnika wspòminô gò Kadzmiérz Òstrowsczi, chtëren miôł leżnosc czile razy pòtkac tegò wiôldżégò lubòtnika kaszëbiznë, wespółzałóżcã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, drëcha młodokaszëbów, jaczim czãsto pòmôgôł. Jakno ùtwórca S. Bieszk je znóny przédno dzãka ksążce Sonety kaszubskie. Hewò pôrã dokazów z tegò prawie tomikù (w dzysdniowim pisënkù pòdług: Dzëczé gãsë. Antologiô kaszëbsczi pòezji, Region, Gdiniô 2004). I (Mòje Kaszëbë) XIII (Lorentz 1898 r.) Kaszëbë, Mòrze! Mie na wënëkanim Wa jesta w tësznym smùtkù czej melodiô. Ò, lasë mòje! Ùrzmë! – Słodszé miodu Je wdarzëwac ë serce mirno manic… W Smôłdzënie ju wëdżinã Kaszëb gôdczi. Jich strodné ksążczi zbëté – wespòlu w zarkach! Le jednégò nalôzł Lorãc stetczégò starka: Slédny béł bëlny Kaszëba we wsë Lôtczi. Kò, we mie są mòji zemi ùrodë Tak niezabëczno snôżo wëkùmané, Ë cëszny bór, jezór nëch trójnëch płanié, Dobrotné, czësté, wë kaszëbsczé wòdë… Młodi uczałi bôczno za nim słusze, Sedzącë wiedno bënë starkòwi kôtczi, I co jemù òstatny Słowińc swiôdczi Smùtny testamańt dôwny mòwë pisze. Że co le zawrzã zdrok na cëzą tu wej Tã zemiã – nade mną ju czejbë tãcza Blôsk mòji krôjnë, lubòtny, wëpłiwô. Wami do grobù jic, nié na zabëcé. Òn gôdô, jô dóm grobiszcze wóm wieczné. I co wa sedza w zôcemkù za żëcô, I zôs mòdrawô piesnia w dëszë zwãczi, Przëzéw miłotë, co jã nicht nie czuwô, Le serce sëna – òd daleczi nënczi. W nôùczi widze mdzëta – niezabëczny. Òstatny Lôtczón – stôł sã wiôldżi òrądz: Z jegò cemny kùlë rzozy słôwa: – Lorãc. 1934 LEKTURY widzałé radio na Kaszëbach 800 000 słëchińców na Pòmòrzim dzéń w dzéń wôżné wiadła twòja òblubionô mùzyka pòzdrówczi ë kònkùrsë Kawały z brodą… zbyt modelowaną Podczas niemal każdego spotkania Kaszubów po wymianie powitań i podaniu sobie najważniejszych wiadomości pojawia się moment, kiedy rozmówcy zaczynają pòdkarbiac. To względnie nieszkodliwe działanie przeistacza się niekiedy w jawną i dosadną krytykę osób czy zdarzeń. Bywa jednak i tak, że pòdkôrbianié przechodzi w opowiadanie dowcipów lub żartobliwych humoresek, które bardziej bezpośrednio wyrażają emocje, styl myślenia i świat wartości opowiadaczy. Stąd zaś blisko do różnego typu kawałów, dowcipów, żartów, historyjek, anegdot i gadek, które mają na Kaszubach swoich mistrzów w ich opowiadaniu. Kiedy się bierze w rękę książkę Jerzego Hoppego Gôdczi wùje Léòna, początkowo można odnieść wrażenie, że będziemy mogli się zapoznać z różnymi typami kaszubskiego żartu. Bardzo szybko okazuje się jednak, że ściśle kaszubskiego typu humoru tutaj nie za wiele, a najlepsze chyba dowcipy zbioru wywodzą się z tradycji żydowskiej, tyle że zostały opowiedziane po kaszubsku. Oczywiście mógłby ktoś zauważyć, że nie istnieje coś takiego, jak „narodowość” żartu, że przecież prawdziwie zabawna historyjka wywoła uśmiech u każdego mieszkańca globu, a w związku z tym domaganie się etniczności w dowcipach jest nieporozumieniem. To tylko częściowa prawda, ponieważ istnieje jednak typ humorystycznych form wyrazu, które właśnie są typowe jedynie dla określonej grupy narodowej czy społecznej. Stąd właśnie się wywodzi szmonces żydowski, dowcip francuski czy angielski typ humoru. Dlatego więc chciałoby się, aby w zbiorze Hoppego więcej było odkrywania kaszubskiego typu żartu, mniej zaś adaptowania kawałów z brodą lub – jak się to teraz mówi – zapodawania sucharów. POMERANIA CZERWIŃC 2014 Gôdczi wùje Léòna mają sześć części, które zogniskowane zostały według haseł-tematów: Żëcé wkół nas – przódë i terô, Òni a òne, Naszé pòcéchë, Ach, ta pòlityka!, Kłòpotë z mòwama oraz Gôdczi cotczi Trudë. W każdej z grup zawarte są mini opowiastki, które bądź przypominają anegdotę, bądź są dowcipem podanym w zwarty i krótki sposób. Co do drugiej z wymienionych form nie ma tutaj potrzeby analizować czy streszczać żartów, ponieważ ich efekt komiczny prawie zawsze polega na budowaniu dialogu, w którym rzeczywistość została przedstawiona zaskakująco i humorystycznie. Natomiast pierwsza z technik opowiadania jest warta komentarza z powodu struktury wypowiedzi, którą Hoppe stosuje konsekwentnie i z pewnym zacięciem ideologicznym. Otóż dłuższa anegdota pojawiająca się w zbiorze pisarza-satyryka z Rumi ma trzy części kompozycyjne. Pierwsza to wprowadzenie, które wywołuje temat z rzeczywistości zewnętrznej i kojarzy go ze światem wyrażonym później w dowcipie. Następnie pojawia się przytoczenie owego dowcipu, cytowanego niekiedy z innego źródła lub zasłyszanego od pobratymców. I wreszcie przychodzi czas na podsumowanie anegdoty, które wyłuszcza i tłumaczy znaczenia, aktualizując je do sytuacji doświadczanej przez narratora i słuchacza/czytelnika. Trochę to przypomina chęć zawarcia w jednym utworze składników oraz efektów felietonu i żartu. Jednakże, jeśli można było zaakceptować taką tendencję w ramach tekstu gazetowego, to już w przypadku obcowania z drukiem zwartym zaczyna ona irytować swoją powtarzalnością. Czytelnicy poszukujący nieskomplikowanej rozrywki powiedzą, że literaturoznawcze omawianie dowcipu z pewnością odbiera mu walory lekkości, zaskoczenia i odkrywania nowego wymiaru świata. Jednakże warto wiedzieć, że z drugiej strony takie właśnie postępowanie pozwala zrozumieć, jak to się dzieje, że niektóre żarty wciąż są śmieszne, a niektóre przestają nimi być. Wybrane mechanizmy zjawiska atrakcyjności lub „zwietrzenia” humoru można prześledzić na przykładzie tomu Hoppego. Oto jeśli przyjmiemy, że formy komizmu dają się hierarchizować, szeregować w porządku genologicznym czy na planie poetyki, to możemy w takich porządkach umieścić także propozycje z książki Gôdczi wùja Léòna. Oto bowiem trzymając się procesu historycznego literatury kaszubskiej i zawartej w niej humorystyki, opowiadacza w tomie anegdot Hoppego trzeba umieścić jako kontynuatora powiastek Derdy i niektórych felietonów Gùczowégò Macka. Niestety dla dzisiejszego czytelnika nie zawsze realia pozytywistyczne czy międzywojenne, które czyniły zabawnym humor Derdowskiego i Labudy, są wsparciem w roku 2014. Dawniej można było sobie dworować z Prusaków lub „bosych Antków”, gdyż kontekst i znaczenia były powszechnie znane. Lecz czy i dzisiaj jest to jeszcze nośne? Trochę lepiej bywa już w chwilach, kiedy Hoppe sięga do realiów powojennych, do pełnego groźnego absurdu socrealizmu, polityki obozu państw socjalistycznych, owych żartów o milicjantach, partii i do zaiste niepowtarzalnych dowcipów o Polaku, Rusku i Niemcu… Ponieważ niektóre z owych paradoksów „słusznego” systemu władzy przestały istnieć dopiero w 1989 roku, wciąż można się śmiać z ludzi i faktów tamtych czasów. Choć znowu… przecież dla dzisiejszych trzydziestolatków, to zamierzchła przeszłość… Dla kogo zatem pisane są owe żarty z żydowską mądrością życia codziennego, z prostą a dosadną umiejętnością wypowiadania swojego zdania Górali, czy śmieszno-smutnymi drwinkami ze 53 LEKTURY Stalina lub Gomułki? Najgorsze zaś są wtręty moralizatorskie narratora-wuja Leona, jak to niegdyś było dobrze, a dzisiaj następuje powszechny upadek obyczajów, co ma wdzięk historyjek taksówkarza zabawiającego pasażera. Oczywiście rozumiemy, że kreowany przez Hoppego wuj Leon nie jest młodym i błyskotliwym żartownisiem, lecz doświadczonym życiem, ironizującym sześćdziesięcio- czy siedemdziesięciolatkiem, lecz mimo to, czy ten typ opowiadania dowcipów jeszcze śmieszy? Te stawiane tutaj pytania są zasadne także i wobec tego, że wszak mamy dziś na kaszubskim rynku księgarskim takie zbiorki, jak: Eugeniusza Pryczkowskiego Bëlny szport wiele wôrt czy Romana Drzeżdżona i Tomasza Fopkego Kôrbiónka, a i jeszcze kilka innych przykładów by się znalazło… W tych tomikach mamy przecież humor zdecydowanie bardziej świeży i atrakcyjny… Tym, co uważam za prawdziwie ciekawe w zbiorze Hoppego, jest chęć odzwierciedlenia kaszubskiej mentalności poprzez dowcip. Właśnie w owych partiach książki pojawiają się dialogi, które wybrzmiewają niczym z zasłyszanej rozmowy w karczmie przy piwie, z pociągu, którym się wraca z pracy, lub z sąsiedzkiej rozmowy toczonej gdzieś w zagrodzie. Te momentami dosadne żarty biorą sobie na cel zarozumiałych polityków, podłych szefów czy zwykłych kombinatorów. Wyziera z nich kaszubsko-chłopski dystans do tych, co innych ludzi traktują z wysoka. To mądrość ludzi, którzy przeżyli czasy pruskiego zaboru, nadgorliwych urzędników sanacji dwudziestolecia międzywojennego, wreszcie udawany dobrobyt socjalizmu. Żartujący Kaszubi już dawno „przerobili” poprawność polityczną, zareagowali na turyzm, a nawet na gender. Ich dowcipy nie zawsze są najwyższego lotu, potrafią być „przaśne”, obsceniczne czy niemal wulgarne. Nie zawsze świadczą o wyrafinowanym poczuciu humoru. Ich siła tkwi jednak w specyficznym sprzeciwie wobec miastowych, tych z Berlina lub Warszawy, ludzi nieautentycznych i niezaradnych życiowo. Wiejskość dowcipu kaszubskiego bezwzględnie obnaża głupotę i pychę, pośrednio wychwalając zdolność do adaptacji, spryt i przenikliwość mieszkańców Pomorza. 54 Najambitniejsze w zbiorze Hoppego, a przy tym wciąż pozostające w obrębie humoru, są te anegdoty, w których istnieje nuta kaszubskiej dumy i samoświadomości. Poświęcony jest tej kwestii jeden z rozdziałków zbioru, związany z odwagą mówienia po kaszubsku oraz odważnego wyrażania swej miłości do tatczëznë. Ujawniają ją zwykli ludzie, potrafią wyrazić księża, natomiast ci, którzy się z tego wycofują, nie zasługują na szacunek, a raczej na drwinę. Widać tutaj, że Hoppe potrafi zażartować z samych Kaszubów, z ich oportunizmu, wygodnictwa i bierności. Autor gadek jest zatem gotów zdystansować się do niektórych cech charakterologicznych swej społeczności i pozwala sobie na krytykę. Szkoda, że tak mało tego typu form. Szpòrtë mùszą bëc! Daniel Kalinowski Jerzy Hoppe, Gôdczi wùje Léòna, Region, Gdynia 2013. U źródeł kaszubskiego ruchu oporu Jest kilka powodów, dla których można uznać ogólnopolską organizację konspiracyjną z okresu okupacji hitlerowskiej Komendę Obrońców Polski (KOP) za ważną dla kształtowania się ruchu oporu na Kaszubach. Przede wszystkim jej organ prasowy „Polska żyje”, drugie w kolejności pismo podziemne w okupowanej Polsce, osiągnął taką pozycję i nakład, że jesienią 1939 r. docierał nawet „na teren północnego Pomorza”, czyli na Kaszuby. Słowo „nawet” jest jak najbardziej adekwatne do sytuacji, w jakiej znalazły się Kaszuby na początku hitlerowskiej okupacji. Odcięte granicą od Generalnego Gubernatorstwa, poddane zostały przerażającemu terrorowi i wszechobecnej germanizacji. Okupanci niszczyli wszelkie przejawy używania języka polskiego, za posługiwanie się nim groziły surowe kary. Docierająca na ich obszar gazetka „Polska żyje” była jednym z nielicznych ówczesnych łączników z innymi regionami Polski, także umożliwiających kontakt z żywą polszczyzną, odbieranym jako wezwanie do niepoddawania się polityce najeźdźcy. Najlepiej o znaczeniu tego konspiracyjnego pisma w naszym regionie mówi fakt, że gdy dotarło ono do Wejherowa, działacze jednej z najwcześniej założonych kaszubskich organizacji podziemnych „Pomoc Polakom” zmienili jej nazwę (na przełomie 1939 i 1940 r.) na „Polska żyje”. Z kolei na terenie Chojnic i okolicznych wsi jedną z pierwszych powstałych organizacji konspiracyjnych była samodzielna komórka KOP, której aktywnym członkiem był między innymi Bernard Szczęsny, przyszły prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. A zatem także jeśli się patrzy z kaszubskiej, regionalnej perspektywy, to dobrze się stało, że wyśmienity znawca problematyki okupacyjnej Andrzej Gąsiorowski poświęcił swoją najnowszą książkę właśnie tej organizacji. Jego publikacja, zatytułowana Komenda Obrońców Polski. Okręg Pomorze, została podzielona na pięć problemowych rozdziałów, które są poświęcone ogólnej charakterystyce KOP-u (cele, struktura, kierunki działalności), Okręgowi Pomorskiemu KOP-u (tutaj najwięcej informacji z terenu Kaszub), akcji likwidacyjnej gestapo i losom członków KOP-u po aresztowaniu oraz miejscu KOP-u w Polsce podziemnej. Jest to więc pierwsza pełna monografia tej organizacji, podparta nie tylko licznymi opracowaniami i źródłami historycznymi, ale też wieloletnim doświadczeniem i wiedzą autora, który wcześniej m.in. współtworzył pomnikową publikację o Gryfie Pomorskim, na temat pomorskiego podziemia. Należy jednak żałować, że jak można domniemywać, jej wydaniu towarzyszył znaczny pośpiech, stąd między innymi dwa biogramy tej samej osoby (s. 92 i 93). Niewątpliwie prezentowana książka stanowi cenną pozycję dla wszystkich zainteresowanych historią ruchu oporu na Pomorzu, jednak jeszcze bardziej chciałbym ją polecić tym uważnym czytelnikom, którzy pragną poznawać dzieje w różnych odcieniach, nie tylko w czarno-białych barwach, zauważać ich niejednoznaczność, dostrzegać ludzkie emocje i słabości, niekiedy paradoksy ludzkich losów w tyglu historii. Dla takich czytelników omawiana książka, mimo jej naukowego charakteru, może być prawdziwą gratką. Bo czyż inaczej można nazwać wzmiankę o dwóch POMERANIA CZERWIEC 2014 LEKTURY przyjaciołach i działaczach przedwojennego Związku Strzeleckiego, Polaku i Niemcu, którzy spotkali się w czasie okupacji w tragicznych okolicznościach, gdy ten drugi, wówczas już funkcjonariusz gestapo, przyszedł aresztować konspirującego Polaka. Inna, podobna historia miała odmienny finał. Niemiec, kolega z międzywojennego gimnazjum, pomógł polskiemu żołnierzowi uciec z niewoli. W ten sam nurt można wpisać informację o Niemcu o nazwisku Fenske, któremu doniósł polski zdrajca o jednym z konspiratorów KOP-u. Ten niezwłocznie ostrzegł uczestnika polskiego ruchu oporu. W tym ostatnim przypadku szkoda, że autor nic więcej nie powiedział o owym Niemcu, bo zastanawiam się, czy był on tożsamy z Fenskem (ewentualnie członkiem tej samej rodziny), niemieckim gospodarzem z Wyrówna koło Kalisza w powiecie kościerskim, który według miejscowych relacji pomagał okolicznym polskim partyzantom i był bardzo zżyty ze społecznością kaszubską. Książka A. Gąsiorowskiego, to oczywiście opowieść o polskich patriotach, którzy z narażeniem życia walczyli o niepodległość swojego kraju. Jednocześnie autor mówi wprost, że były wśród nich osoby, które rozkazywały „dokonywanie napadów rabunkowych”, kradły organizacyjne pieniądze itp. Uderza, że sprawy finansowe należały do najbardziej drażliwych wśród konspiratorów, a ludzkie ambicje, nawet w warunkach ekstremalnych, niejednokrotnie brały POMERANIA CZERWIŃC 2014 górę nad dobrem wspólnym. Było to jedną z przyczyn wielu konfliktów, jakie pojawiały się w KOP-ie, co powodowało, że organizacja ta podlegała różnym przekształceniom i podziałom. O ich wyniku, czyli organizacjach powstałych na bazie KOP-u będzie mówić kolejna książka A. Gąsiorowskiego. Należy zaznaczyć, że praca A. Gąsiorowskiego w znacznej części ma charakter pionierski, gdyż do tej pory KOP nie miał oddzielnej monografii. Z tego powodu autor omawianej publikacji sporo miejsca poświęcił kwestiom ogólnopolskim związanym z KOP, na pięć jej rozdziałów tylko dwa dotyczą w całości Pomorza. Jednocześnie zaznaczył, że dysponujemy zbyt skromną podstawą źródłową, by móc w pełni wyjaśnić prezentowane przez niego zagadnienia. Jednak jak się wydaje, jeżeli podejdziemy do tego tematu z perspektywy oddolnej, lokalnej, to zwiększymy możliwości badawcze KOP. Posłużę się tutaj jednym, w miarę dobrze mi znanym, przykładem. Wywodzący się z powiatu wejherowskiego Zygmunt Milczewski, autor trudnej do przecenienia monografii Wejherowo i powiat morski wrzesień 1939– 1945 (Gdańsk 1991) na początku okupacji musiał opuścić Pomorze i schronienie znalazł w Krakowie. Tutaj najprawdopodobniej był członkiem KOP-u i kolporterem gazety „Polska żyje”. Z kolei jego siostra Stanisława była aktywną członkinią wejherowskiej organizacji „Pomoc Polakom”. Może to sugerować, że to właśnie poprzez kontakty rodzinne „Polska żyje” trafiła do Wejherowa, dzięki czemu „Pomoc Polakom” zmieniła nazwę na „Polska żyje”. Jednocześnie ukazuje to, że Kaszubi i Pomorzanie byli członkami KOP-u nie tylko w swoim regionie (i w Warszawie, o czym wspomina A. Gąsiorowski), ale także w innych częściach Polski. Warto nadmienić, że Z. Milczewski, z tego, co mi wiadomo, tylko raz się przyznał, że był członkiem KOP-u, w trakcie przesłuchiwania go przez funkcjonariuszy służb specjalnych PRL-u. We wszystkich innych wypowiedziach, szczególnie w oficjalnych powojennych wywiadach, mówił, że był wyłącznie członkiem Armii Krajowej (AK), co było oczywistą nieprawdą. Innymi słowy KOP była tą organizacją, podobnie jak między innymi „Gryf Pomorski”, do której członkostwa przyznawano się z różnych powodów niechętnie, mimo jej niewątpliwych osiągnięć, na Kaszubach na pewno większych na początku okupacji od dokonań poprzedniczki AK, czyli Służby Zwycięstwu Polski. Praca A. Gąsiorowskiego przywraca więc należne jej miejsce wśród wszystkich okupacyjnych organizacji podziemnych, zarówno tych ogólnopolskich, jak i regionalnych, pomorskich. Należy przypuszczać, że kropka nad i w tym zakresie zostanie postawiona w kolejnej, zapowiedzianej książce tego autora poświęconej kontynuatorkom KOP-u. Bogusław Breza Andrzej Gąsiorowski, Komenda Obrońców Polski. Okręg Pomorze, Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, Toruń 2012. Kaszëbi na swiece Ùkôzała sã ksążka ò kaszëbsczi Pòlonii przódë i dzysô ks. Władisława Szulësta, wëdónô nakłôdã aùtora. Je to apartné pòdsëmòwanié nôùkòwégò doróbkù ùsôdzcë. Ks. Szulëst òmôwiô żëcé i dokazë nôbarżi widzałëch òsób z òbsygù kaszëbsczi Pòlonii. Je westrzódka nich biskùp Paùl Rohde, ùrodzony w Wejrowie, òd 1915 rokù òrdinariusz diecezji Greek Bay w Nordowi Americe. Z tegò samégò miasta pòchôdô dzysdniowô amerikańskô Kaszëbka Adeline Sopa (Copa), chtërna napisała wiele genealogiów naszich rodów. Z Winonë i òkòlégò aùtor przedstawił pierszégò kaszëbsczégò pòétã Jarosza Derdowsczégò, sławetną prozatorkã Anne Pellowski, fùndatora Pòlsczégò Mùzeùm w Winonie ks. Paùla Brezã. Westrzódka dzysdniowëch lëdzy Americzi je téż òbgôdónô pòstac Blanche Krbechek, chtërna je przédną redaktorką pismiona „Friend of the Kashubian People”. Jeżlë jidze ò kanadijsczich Kaszëbów, to je wôrt wëmienic tëch lëdzy, ò jaczich pisze aùtor w swòji ksążce, a są to: ks. Rafał Grządziel, Paweł Brzesczi, Shirley Mask Connolly, ks. Ambrose Pick, ò. Aloysius J. Rekòwsczi (przetłómacził Derdowsczégò Ò Panu Czôrlińsczim co do Pùcka po sece jachôł na 55 LEKTURY / Z ŻËCÔ PÒMÒRANIE Chcemë sã dzelëc tim, co dobré Żëcé a robòta Aleksandra Majkòwsczégò pò dzys dzéń miałëbë rôczëc młodëch Kaszëbów do ùsôdzaniô i rozkòscérzaniô swòji juwernotë. Dlôte jem rôd, że jô mógł brac ùdzél w latosëch warkòwniach Remùsowi Karë – pòdsztrichiwô Jarosłôw Wenta z Gòwidlëna. anielsczi jãzëk) i dobrze dzys znóny David Shulist. Je w ti pùblikacje téż wiele ò Kaszëbach w Brazylii, Aùstralii i Nowi Zelandii, a nawetka na Haiti. Z Kaszëbów miemiecczich ùsôdzca midzë jinszima prezentëje baro widzałégò pisôrza swiatowi sławe Güntera Grassa. Westrzódka Kaszëbów eùropejsczich są naszińcë z Wiôldżi Britanii, Francji, Italsczi. Z ksążczi nôbëlniészégò dzysô znawcë ti problematiczi wërazno wëchôdô ewòlucjô swiądë swòjich kòrzeniów, do jaczi doszło ù kaszëbsczi Pòlonii. Przódë bëła to tożsamòsc w wikszim dzélu pòlskô, a w jaczim parce miemieckô (prëskô). Po rokù 1980 zaczãła ta Pòloniô namikac kaszëbską deją, nié le regionalną, ale na przikładze Davida Shulista i jegò drëchów z Madawaska Valley – téż nôrodną. Ks. Szulëst je prekùrsorã badérowaniô dzejów i dzysdniowòsce kaszëbsczi Pòlonii, swòjim dzejanim òtemknął drogã jinym, młodim badéróm i lubieńcóm: Karól Róda z Wejrowa béł westrzódka kanadijsczich Kaszëbów i przëbliżił jima kaszëbską dejã, a młodô badérka Karolëna Kerlańczik pisze doktorską prôcã ò pismionie „Wiarus” wëdôwónym przez Jarosza Derdowsczégò w Winonie. To je nasza nôdzeja na przińdnosc. Stanisłôw Janke Władysław Szulist, Kaszubska Polonia na świecie dawniej i dziś. Zarys problematyki, Lipusz 2014. 56 Òd ósmégò do jednôstégò maja bëła pòsobnô edicjô „Remùsowi Karë”. Dzãka dëtkóm z Minysterstwa Administracji a Cyfrizacji ùdało sã Karnu Sztudérów Pòmòraniô i Kaszëbskò-Pòmòrsczémù Zrzeszeniu ùsadzëc te znóné a ùwôżóné warkòwnie. Ju sódmi rôz młodi lëdze sã pòtkalë, żebë dowiedzec sã wiãcy ò lëteracczim, kùlturowim a historicznym spòsobie regionu. Dzãka warkòwnióm młodzëzna pòznôwô włôsné ùzymczi i dlôte mòże bëc bùsznô z bëcô Kaszëbą. Pòznôwalë snôżotã regionu W czwiôrtk, ósmégò maja pò pôłnim trzëdzescë piãc ùczniów wëżigimnazjo wëch szkòłów przëjachało w gromadze z nama do Bachòrza nad Charzikòwsczim Jezorã. W pierszi wieczór tradicyjno bëłë zòrganizowóné integracyjné zôbawë, żebë młodi mòglë sã lepi pòznac i pózni wëspółrobic w karnach. Drëdżi dzéń zaczął sã òd wanodżi pò Tuchòlsczich Bòrach. Bëtnicë war kòwnie pòznalë snôżotã i bòkadosc ro slënów a zwierzãtów w nôwikszim lese w Pòlsce. Magdaléna Bigùs, przédniczka Pòmòranie, òpòwiadała ò Kamiannëch Krãgach w Òdrach, Mùzeùm Pòlsczi Szkòłë w Płotowie czë ò historie krzë żacczégò zómkù w Bëtowie. Baro widzała sã młodim ùczba przë rëchtowónô przez Felicjã Baskã-Bòrzësz kòwską, szkólną òd kaszëbsczégò z Brus. W ji òrganizacje a prowadzeniu pòmôga Katarzëna Główczewskô. Wastnô Felicjô bëlno pòkôza nama pôłniowé Kaszëbë. Më pòznalë wëjimczi z dokazów nôwôżniészich kaszëbsczich pisôrzów i mòglë lepi dozdrzec apartnosc tegò dzéla najégò regionu, na przëmiôr w architekturze, lëdowim kùńszce, zwëkach a òbrzãdach – ùwôżô Môrcën Ruszkòwsczi, latosy maturzista z Karłowa kòl Serakòjc. W piątk bëło pòtkanié z apartnym gòscã, jaczim béł Łukôsz Grzãdzëcczi, przédnik KPZ. Òd zôczątkù dzejalnotë regionalny rësznotë wôżną rolã òdgriwalë w ni młodi lëdzë. Sygnie wspòmniec młodégò Floriana Cenôwã czë téż Aleksandra Majkòwsczégò. Warkòwnie jãzëkòwé, historiczné a lëteracczé W sobòtã bëtnicë pòznôwalë jãzëk, historiã a lëteraturã Kaszëb. Marika Jelińskô òpòwiôdała ò tim, skąd sã wzãła kaszëbizna, jaką dzysô znómë. Zwrócëła téż ùwôgã na òsoblëwé ji znanczi, jaczich ni ma w pòlsczim jãzëkù, to je na labializacjã czë kaszëbienié. Téż w ten dzéń bëłë warkòwnie historiczné prowadzoné przez aùtora tekstu. Młodi mùszelë zdzejac genealogiczné drzewò swòji rodzënë a pózni nacéchòwac karikaturë lëdzy zasłużonëch dlô historie Pòmòrzô. Na lëteracczich warkòwniach, jaczé prowadzył Przemësłôw Kilian, bëło nót przërëchtowac scenczi z ùdzélã bòhaterów popkùlturë, na spòdlim wëjimków z Żëcô i przigòdów Remùsa. Jô widzã, że pòmòrańcë mają wiele dobrëch chãców. Dzãka nim më czëjemë sã baro swòbódno, ni ma distansu midzë nima POMERANIA CZERWIEC 2014 Z ŻËCÔ PÒMÒRANIE a nama – gôda tegò dnia Éwelina Stefańskô, ùczennica hùmanisticzny klasë w I LO w Kòscérznie. „Më chcemë wracac do Bachòrza!” W sobòtã przëjachôł pòsobny apartny gòsc. Béł to Michôł Kargùl z Tczewa, wice przédnik KPZ. W pòtkaniu z młodima pòkôzôł Kaszëbë jako jeden z partów kùlturowi mòzajczi Pòmòrzô. Pamiãtôj ta, Pòmòrze to nié leno Kaszëbi. Kòl waji są téż Kòcewiôce, Krôjniôcë, Bòrowiôcë, Ùkrajińcë. Pòdzelił sã téż swòjima më slama ò dzysdniowim pòzdrzatkù na to, kògùm jesmë: Dzysô wëbrac juwernotã POMERANIA CZERWIŃC 2014 je wiele lżi niż przódë. Terô mòże łatwò przëjąc juwernotã, pózni cësnąc jã précz a wëbrac so jinszą – òstrzégôł. Wieczorã „remùsowicze” przedstawilë swòje scenczi z romana Majkòwsczégò, chtërne òpracowalë na lëteracczich war kòwniach. Béł téż mùzyczny wieczór, dze tańcowalë midzë jinszima w ritm lëdowëch kaszëbsczich tuńców. W niedzelã òb czas nazôtny drodżi do Gduńska bëło krótczé pòstojenié w Brusach-Jagliach. W tim môlu je Kaszëbskô Chôta i prôcownia niedôwno ùmarłégò apartnégò żłobnika z pôłnia Kaszëb – Józefa Chełmòwsczégò. Czedë aùtobùs z bëtnikama Re mùsowi Karë zajachôł do Gduńska i czas bëło wësadnąc, czëc bëło słowa: „Chcemë wracac do Bachòrza!”, co nôlepi pòkôzywô, jak młodi lëdze spãdzëlë te szterë dni. Jô mëszlã, że warkòwnie bëłë wôżné nié leno dlô ùczãstników, ale téż dlô òrganizatorów. Jô sã ceszã, że ma so mògła tëlé òd sebie naùczëc. Tłómacził Tomôsz Ùrbańsczi Òdjimczi Marika Jelińskô (1. òdj.) i Przemësłôw Kilian 57 Hitë na Gôchach Do Lëpińc ju piąti rôz przëjachelë młodi lubòtnicë mùzyczi, chtërny szlë na miónczi w przezérkù pòlsczich i swiatowëch hitów pò kaszëbskù. Do kònkùrsu zgłosëło sã 48 ùczãstników. „Pùpùszkã z zaksczi pòrcelanë”, „Farwné jôrmarczi” i jiné szlagrë prezentowelë na binie młodi lëdze przédno z pôłniowëch i zôpadnëch Kaszub. Jich wëstãpë òceniwało karno znajôrzów abò lubòtników mùzyczi i kaszëbsczégò jãzëka: Tomôsz Fópka, Ùrszula Studzyńskô i dwòje przedstôwców najégò pismiona: Bògùmiła Cërockô a Dariusz Majkòwsczi. Jurorzë rozsądzëlë, że pierszé place w swòjich kategóriach dostóną: Agata Wantoch-Rekòwskô z Karna Szkòłów w Lëpińcach, Zuzana Gliszczëńskô z ti sami szkòłë, Julita Bùkòwskô z Karna Szkòłów w Stëdzéńcach i Malwina Laska z I Òglowòsztôłcącégò Liceùm w Kòscérznie. Nôdgrodã za nôlepszą kaszëbiznã dosta Kònstancjô Swiątek-Brzezyńskô z Karna Szkòłów w Brzéznie Szlachecczim, a za nôbëlniészé tłómaczeniô tekstu spiéwë na kaszëbsczi Marta Miszczak i Wanda Lew-Czedrowskô. Zuzana Gliszczëńskô – I plac w kategórie klas IV–VI 58 Nôzwëska wszëtczich wëprzédnio nëch przez jurorów latoségò kònkùrsu, pôrã krótczich filmów z przezérkù i galeriô òdjimków nalézeta na starnie: http://www.kaszubi.pl/aktualnosci/aktualnosc/id/806 Chcemë jesz dodac, że finałowi kòncert laùreatów òdbéł sã 3 maja w Lëpińcach, a patronat nad całim wëdarzenim miôł miesãcznik „Pomerania”. Red. Òdj. dm Przed ògłoszenim rozsądzeniô jurorów… Ò artisticzną stronã mielë starã absolweńcë szkòłë w Lëpińcach POMERANIA CZERWIEC 2014 WËDARZENIA Co Kaszëbi w Słëpskù wëstwôrzelë Bùdink Spòdleczny Szkòłë nr 2 w Słëpskù 29 łżëkwiata przemienił sã w kaszëbską chëcz – sedzbã rodny kùlturë w miesce. To prawie tam słëpsczanie swiãtowele pò swojémù. Wiesczi òbstrój, wëstawë, widzawiszcza, pòkôzczi, warkòwnie, bëlné pòczestowanié i pëszny kòncert karna Fucus z Wejrowa sprawiłë, że ùczãstnicë Kaszëbsczégò Dnia zaszmakòwelë kaszëbsczi kùlturë w rozmajitëch wëmiarach. Kaszëbsczi Dzéń przëcygnął wiele òbzérników i widzałëch gòscy: czile parlamentarzistów, przedstôwców słëpsczégò rôtësza i môlowi Pòmòrsczi Akademii, przédnika KPZ i nôleżników słëpsczégò partu Zrzeszeniô, prezesów firmów Jantar i Rolmasz, direktorów szkòłów, prôcowników i ùczniów Spòdleczny Szkòłë nr 2 w Słëpskù i jich starszich. Na pòczątkù ùroczëznë kòncert dała kapela Zgòda, chtërną prowadzy pòétka i wësziwôrka Henrika Jurałowicz. Pòtemù Szkòłowé Karno Perlë zatańcowało pòlonézra i òficjalno ògłoszoné òstało rozpòczãcé Kaszëbsczégò Dnia. Karolëna Keler, wiceprzédniczka partu Zrzeszeniô w Słëpskù, rzekła: „Dzysészô ùroczëzna napełniwô mie bùchą. Przed wszëtczim temù, że w miesce, z chtërnym jô jem sparłãczonô i w chtërnym stikają sã rozmajité kùlturë, mòżemë swiãtowac kaszëbskòsc. Czim prawie je kaszëbskòsc? Jediné słowa, chtërne przëchòdzą mie do głowë, to taczé, że kaszëbskòsc to cos, co sã mô głãbòk w sercu, co sã rodzy w nas, w môlu, w chtërnym më żëjemë, dorôstiwómë, jesmë. Pòdobnie je z pòczëcym pòlskoscë czë sparłãczenim do jiny kùlturë, jinégò placu. To pòczëcé swòji tożsamòscë. Dzysészi ùroczëznie Kaszëbsczégò Dnia w Słëpskù przëswiécywają słowa Jana Pawła II, òstatno wiele cytowóné z leżnoscë kanonizacji papieża: »Strzéżta tëch wôrtnotów i ti spôdkòwiznë, chtërne są waszą tożsamòscą«. To prawie pòczëcé swòji tożsamoscë POMERANIA CZERWIŃC 2014 Òdj. Tomôsz Keler i zrzeszenié z dóną kùlturą są przëczinkã do t wòrzeniô taczich dokazów, pòkôzków, widzawiszczów, wëstôwków, chtërne më dzys bãdzemë mòglë tu na binie ùzdrzec”. Przemòwóm gòscy nie bëło kùńca. Senator Kazmiérz Kleina przëbôcził ò tim, że wëdarzenié nié bez przëczënë òdbiwô sã w Słëpskù – miesce ò bògatëch kaszëbsczich tradicjach. Zastãpca prezydenta Słupska Édwôrd Zdzebòrsczi scwierdzył, że kaszëbskô kùltura, to nie je le piãkné spiéwanié i pòkôzczi, widzałé stroje i kùchniô, chtërnã pò dzywiają Pòlôszë, to nie je leno baro stôrô historiô i pamiątczi z przeszłoscë, ale terô téż nôùka kaszëbsczégò jãzëka. Òbczas prôcë nad przëszëkòwanim ti ùroczëznë òrganizatorzë – Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié w Słupskù we współdzejanim ze Spòdleczną Szkòłą nr 2 w Słëpskù – doszlë do ùdbë, że w lëdzach, chtërny chcą dołożëc swòjã cegełkã przë bùdowanim taczégò swiãta, je wiôlgô mòc. Przed wszëtczim mùszi pòdczorchnąc zaangażowanié rządzącëch miastã i finansowé wspiarcé przez nich projektu. Szkólny, robòtnicë szkòłë i starszi ùczniów mòcno prô cowelë nad realizacją ti pòdjimnotë. Òsoblëwé słowa wdzãcznoscë nôleżą sã spònsoróm: przédniczce zarządu spółczi Jantar Lucynie Wòjczuk, przédnikòwi zarządu firmë Łosos 59 WËDARZENIA Andrzejowi Piątakòwi, prezesowi firmë Rolmasz Zygmùntowi Bigùsowi, direktorowi wòdnégò parkù Redzëkòwò Rómanowi Wójcëkòwi, gwôscëcelowi piekarni Lewna Eùgeniuszowi Lewnie, gwôscëcelowi piekarni Cyman Geratowi Cymanowi, wicedyrektorce Zespòłu Szkòłów Bùdowlanëch w Słëpskù Magdalenie Majchrzak i firmie Grafpro. Na binie pòkôzelë sã gimnazjaliscë z Zespòłu Szkòłów w Tëchómiu w widzawiszczu „Zôpis” pòd czerënkã Anë Cichosz, wëspòlëzna Môłé Gôchë z Lëpińc pòd czerënkã Danutë Prądzyńsczi-Lewandowsczi razã z kapelą pòd przédnictwã Tomasza Drążkòwsczégò, szkòłowô wëspòlëzna Lãbòrsczé Słunuszka ze Spòłeczny Jãzëkòwi Spòdleczny Szkòłë LTO w Lãbòrgù, ùczennice kaszëbsczégò jãzëka ze Spòdleczny Szkòłë nr 2 w Słëpskù w téatralnym widzawiszczu „Jak lëdze pòznelë tobakã na Kaszëbach” pòd czerënkã Karolënë Keler, kapela Gzubë pòd przédnictwã Ludwika Szrédra i jesz ùczniowie kaszëbsczégò jãzëka z Gimnazjum nr 6 w Słëpskù w téatralnym widzawiszczu „Jastrë na Kaszëbach” pòd czerënkã Karolënë Keler. Zakùńczenim wszëtczich pòkôzków béł widzałi kòncert fòlkòwégò karna Fucus, chtërno midzë jinszima wëkònało tradicyjné kaszëbsczé piesnie i swòje kómpòzycje do tekstów kaszëbsczich pòétów. Równoczasno òdbiwałe sã kùl i narné i wësziwkòwé warkòwnie dlô dzecy. W jedny z zalów ùczniowie zgłãbiwelë krëjamnotë wësziwkù pòd òkã wësziwôrków Marii Fòrtuńsczi z Chònic i Henriczi Jurałowicz ze Słëpska. W jiny dzecë ùczëłë sã piec kùcha pòd òkã méstra regionalny kùchni Rafała Niewiarowsczégò, 60 gwôscëcela restaùracji Dim na Wòdze w Ùstce. Chto miôł leżnosc skòsztowac pësznégò kùcha z rabarberã, długò tegò szmakù nie zabôczi… Na Kaszëbsczi Dzéń òstałë przë szëkòwóné wëstôwczi ekspònatów z Zôpadnokaszëbsczégò Mùzeùm w Bëtowie, regionalny lëteraturë z Wë dôwiznë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, Kaszëbsczégò Institutu we Gduńskù i Centrum Turisticzny Infòr macji w Słëpskù, i téż kaszëbsczich rãkòdokazów. kk, tłóm. sj POMERANIA CZERWIEC 2014 KLËKA JASTARNIÔ. PRZÓDË LAT… Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié part w Jastarni zòrganizowało 1 maja przë Rëbacczi Chëczë imprezã, chtërna wëzdrzała jak żëwô ùczba historii. Pòkôzóné bëło na ni codniowé żëcé kaszëbsczich rëbôków i jich familiów sprzed 100 lat. Bëło m.jin. sëszenié i naprôwianié séców, kùrzenié rëbów i robienié tobaczi. Nie felało téż pòspólnégò mùzykòwaniô i smacznégò jestkù, przëszëkòwónégò na tradicyjny zort. Przédnym pùnktã programù bëła prezentacjô łowieniô laskòrnã, czëli niewòdã namienionym do łowieniô łososa. Red., tłóm. KS Òdj. z archiwùm KPZ p. Jastarniô WDZYDZE. ANIMACJE PÒ KASZËBSKÙ Ò KASZËBACH Òd jeseni 2013 r. na facebook`òwim profilu Mùzeùm – Kaszëbsczégò Etnografnégò Parkù miona Tédorë i Izydora Gùlgòwsczich we Wdzydzach i téż w mùzealnym kanale Youtube òbezdrzec jidze krótczé animacje ò kaszëbsczich zwëkach abò adaptacje lëdowëch pòdaniów. Pierszi film „Diôbelsczé zelëskò” òpòwiôdôł legeńdã ò pòwstanim i zażëwanim tobaczi. Pòtemù bëłë: „Stworzenie Kaszub”, „Dlaczego flądra tak dziwnie wygląda”, „Jastrë, czyli Wielkanoc na Kaszubach”. We wszëtczich ekranizacjach lektór (Wòjcech Mëszk) czëtô pò kaszëbskù. Malënczi wëkòna Iwóna Klinger. Animacją zajãła sã téż wëmienionô ilustratorka i Matéùsz Słomińsczi, a przë móntowanim pòmôgôł Bartosz Stachòwiôk. Czerownikã produkcji je Gabriela Kańczugòwskô-Janik. Red., tłóm. KS EŁGANOWÒ. ÙROCZËSTÉ ÒBCHÒDË 3 MAJA Zgódno z ùdbą szôłtësa Sołectwa Ełga nowò Maceja Czerwińsczégò i Jana Trofimòwicza (chtëren niedôwno dostôł titel „Patriotycznie Zakręcony Pomorza 2013”) zòrganizowóné bëłë w Ełganowie òbchòdë z leżnoscë Nôrodnégò Swiãta Trzecégò Maja. Òkróm tegò w Ełganowie ùtczoné bëłë wôżné dlô wsë roczëznë: POMERANIA CZERWIŃC 2014 150-lecé sztaturczi Matczi Bòżi w centrum wsë i 80-lecé pòwstaniô Pòlsczi Szkòłë Gduńsczi Szkòłowi Zdrëszënë (Szkoła Polska Gdańskiej Macierzy Szkolnej) i 75-lecé stanicë ti ùczbòwi institucji. Òbchòdë zaczãłë sã pòd bùdinkã szkòłë, gdze zeszli lëdze òdspiéwelë państwòwi himn. Òrganizatór ùro czëstoscë Jón Trofimòwicz pòwitôł wszëtczich gòscy. Krótką historiã pòw staniô Pòlsczi Szkòłë Gduńsczi Szkòłowi Zdrëszënë w Ełganowie i Trąbkach Wiôldżich przedstawił Przemësłôw Saùtëcz, direktor SP w Trąbkach Wiôldżich m. Kùnegùńdë Pawłowsczi. Pòtemù bëłë złożoné kwiatë pòd tôflą na wdôr Pòlsczi Szkòłë Gduńsczi Szkòłowi Zdrëszënë. Spòd szkòłë pòcztë ze stanicama i téż mieszkańcowie a gòsce przeszlë pòd historiczną sztaturã Matczi Bòżi, gdze òdmówilë Litaniã Loretańską. Pózni ze spiéwã nôbòżnëch piesniów na lëpach wszëtcë przeszlë do môlowi swiątnicë, gdze òdprôwionô bëła ùroczëstô mszô swiãtô w intencji Òjczëznë. Na kùńc wszëtcë òdspiéwelë „Boże coś Polskę”. Przédnym òrganizatoróm swiãta pòmòglë: direktor SP w Trąbkach Wiôl dżich razã z ùczniama, harcerze pòd òpieką dh. Bùczka i Zenón Òrlikòwsczi, Jón Torbicczi, Zygmùnt Schwischtenberg, Teréza i Henrik Kinderowie. Red., tłóm. KS Z archiwum zdjęć Jana Trofimowicza 61 KLËKA BRUSË. CZËTANIÉ REMÙSA Dzecë, młodzëzna i dozdrzeniałi lëdze pòkôzelë, jak bëlno rozmieją czëtac òb czas 8. edicji Czëtińcowégò Kònkùrsu w Kaszëbsczim Jãzëkù „Czëtanié Remùsa”, chtëren béł 10 maja. Do biôtczi przëstąpiło 72 sztëk lëdzy. Rozegracjã zaczął wëstãp ùczniów z gimnazjum i karna Dzôtczi z Brus. Czëtającëch òbtaksowiwała kònkùrsowô kòmisjô, w jaczi bëlë: Felicjô Baska-Bòrzëszkòwskô (przédniczka), Alicjô Szopińskô, Karolëna Keler, Wòjcech Mëszk, Katarzëna Główczewskô, Dorota Wilczewskô i Lucyna Radzymińskô. Żuri brało na bôczënk przede wszëtczim letkòsc czëtaniô, jãzëkòwą pòprawnosc, interpretacjã i òglowi artisticzny wëzdrzatk prezentacji. „Czëtanié Remùsa” kòżdégò rokù òrganizowóné je w jiny szkòle chònicczégò krézu. Ale wiedno zaczinô sã òd tegò samégò zwëkù. Direktor szkòłë, chtëren òrganizowôł kònkùrs w ùszłim rokù, dôwô karã z ksążkama nowémù gòspòdôrzowi imprezë, pëtającë: „Czë chcesz przeniesc zaklãtą królewiónkã przez głãbòką wòdã? Czë chcesz wëbawic zapadłi zómk?”. Na ten ôrt pòkazëje sã jedną z nôwôżniészich dejów romana Aleksandra Majkòwsczégò – robòtã nad òdrodzenim kaszëbsczégò jãzëka i kùlturë. Przédnym òrganizatorã kònkùrsu bëło Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié part w Brusach. Red., tłóm. KS Òdj. ze zbiérów Ùrzãdu Miasta w Brusach KÒSCÉRZNA. PAROWÒZOWNIÔ W NOWIM WËDANIM Òb czas rokrocznégò drëgòmajewégò piknikù bëło ùroczësté òtemkniãcé Mùzeùm Banowiznë (Muzeum Kolejnictwa) pò òdbùdowie, chtërna dérowa òd kùńca 2012 r. Eùropejsczé fùndusze, jaczé Mùzeùm dostało, bëłë wëdóné na remònt zabëtkòwégò òbiektu Zespół Parowozowni, a téż na stwòrzenié cekawëch dlô zwiédzającëch pòkôzków – stałégò wëstôwkù i nowaczasnëch wëstôwòwëch jizbów. Ùroczëstégò przecãcô blëwiązczi i pòswiãceniô òbiektu dokònôł ks. prałat Marión Szczepińsczi. Pózni w nowi edukacyjny jizbie przeprowadzonô bëła kònferencjô pòdrechòwùjącô projekt. Gòsce mòglë òbzerac nowi stałi wëstôwk. Apartno cekawiłë jich banowé maketë i rãcznô drezyna, chtërną mòżna bëło sã przejachac na turze 1 km. W zabëtkòwim òsobòwim wagónie béł téż rozegróny turniér baszczi. Red., tłóm. KS Òdj. z archiwùm Mùzeùm Banowiznë GNIEWINO. SWIÃTO KARNA NADOLANIE W widowiskòwò-spòrtowi zalë w Gniewinie béł XII Zjôzd Kaszëbsczich Spié wôków, w chtërnym brało ùdzél 9 chùralnëch karnów: Nadolanie, Harmonia, Jubileum, Kaszubki, Lutnia, 62 Pięciolinia, Rumianie, Strzelenka i Towarzystwo Śpiewacze im. Jana Trepczyka. Pòtkanié zaczãło sã mszą swiãtą z kaszëbską lëturgią słowa w kòscele pw. sw. Józefa Rzemiãsnika w Gniewinie. Razã z kaszëbsczima spiéwôkama na binie pòkôza sã téż Państwòwô Młodzëznowô Òrkestra Cymbalistów i Państwòwô Òrkestra Młodëch Taleńtów Repùbliczi Biôłorusë, a téż Ùkrajińsczi Fòlkloristiczny Zespół „Barwy Karpat” z Kòłomëji. Zjôzd ten wôżny béł òsoblëwie dlô fòlkloristicznégò karna Nadolanie. Tegò dnia spiéwôcë z Nadola swiãtowelë jubileùsz dzesãclatny dzejnotë. Karno pòwstało przë Kòle Wiejsczich Gòspòdëniów w Nadolu, a pierszi rôz z kòncertã wëstąpiło 20 czerwińca 2004 r. w Górze. Terô je w nim 32 nôleżników, w tim 15 dzecy. Jich dirigentką i artisticzną czerowniczką je Ilona Kòwalczik, a przédniczką Jadwiga Warmbier. Òb jeséń 2009 r. pòwsta, prowadzonô przez Dorotã Wiãckòwską, tanecznô grëpa Mali Nadolanie, chtërna wespółrobi z karnã. Je w ni 20 lëdzy. Red., tłóm. KS Òdj. A.M. POMERANIA CZERWIEC 2014 KLËKA BËTOWÒ. KASZËBSCZÉ MŁODÉ TALEŃTË XXII Przezérk Kaszëbsczégò Ùtwórstwa Dzecy i Młodzëznë w kategórii spiéwno-taneczné karna béł 15 maja w Bëtowie. Na kònkùrs wpłënãło 11 zgłoszeniów z taczich môlów bëtowsczégò krézu, jak Bëtowò, Lëpińcë, Wiôldżé Roczitczi, Bòrzëtëchómié, Niezabëszewò, Wiôldżi Pòmësk, Czôrnô Dąbrówka. Nôdgrodzoné bëłë dzecë z bëto wsczich przedszkòlów: karno Skórcë z Niepùblicznégò Przedszkòla „Miś Puchatek” i Krôsniãta z Przedszkòla nr 2. Westrzód starszich dzecy i młodzëznë w kategórii spòdleczné szkòłë II môl dostałë dwa karna: Roczitkòwé jagòdë (młodszô grëpa) ze Zrzeszë Szkòłów w Wiôldżich Roczitkach i Zespół Piesni i Tuńca Kacper i Lénka ze Spòdleczny Szkòłë w Niezabëszewie, a III – karno Małe Gochy ze Zrzeszë Szkòłów w Lëpińcach. W kategórii gimnazjalnëch szkòłów I môl zajął zespół Fidżel ze Zrzeszë Szkòłów w Bòrzëtëchómiu. II môl dostałë Roczitkòwé jagòdë (starszô grëpa) ze Zrzeszë Szkòłów w Wiôl dżich Roczitkach i karno Kaszëbsczé Nótczi z Czôrny Dąbrówczi. III môl szedł do zespòłu Bómki ze Szkòlno-Wëchòwawczégò Òstrzódka w Bëtowie. Red., tłóm. KS KÒSCÉRZNA. MŁODI ZNÔWCOWIE K.C. MRONGÒWIUSZA W widowiskòwi zalë m. Lubòmira Szopińsczégò w Kòscérznie 15 maja béł finał V edicji kònkùrsu „Kaszubi wczoraj i dziś”. Téma miónków wiedno zrzeszonô je z ògłoszonym przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié patronã rokù na Pòmòrzim. Latos ùczniowie gimnazjalnëch szkòłów, do chtërnëch sczerowóny je kònkùrs, sprôwdzelë swòją wiédzã ò Krësztofie Celestinie Mrongòwiuszu – pòmòrsczim jãzëkòznajôrzu i badérze kaszëbiznë. Cobë dostac sã do finału kònkùrsu, jegò bëtnicë mùszelë chùdzy przeńc dwa etapë. Pierszi – szkòłowi – béł 21 strëmiannika. Nôlepszi ùczniowie ze swòjich szkòłów pòtkelë sã 15 maja òb czas półfinału. Mùszelë wëfùlowac test, jaczi skłôdôł sã z 30 pëtaniów tëkającëch sã żëcô i robòtë Mrądżi. Szesc nôlepszich półfinalëstów przëstąpiło do biôtczi w finale. Mùszelë stanąc „okò w òkò” z kònkùrsową kòmisją i òdpòwiedzec na dwa pëtania. Ùczãstników òbtaksowiwelë prof. Ta déùsz Linkner (przédnik żuri), prof. Édwôrd Breza i direktor Mùzeùm Kòscersczi Zemi Krësztof Jażdżewsczi. Pierszi môl dostôł Francëszk Fòrtuna z Kòscérznë, chtëren dobéł téż ùszło roczną edicjã kònkùrsu. A to całô lësta dobiwców miónków pt. „»Sam wśród obcego języka...«. Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (1764– –1855) – pomorski językoznawca i badacz kaszubszczyzny”: I môl – Francëszk Fòrtuna (Zrzesz Pùblicznëch Szkòłów nr 3 w Kòscérznie), II môl – Jasmina Zwòlakiewicz (Zrzesz Pùblicznëch Szkòłów nr 3 w Kòscérznie), III môl – Szëmón Bùcor (Zrzesz Sztôłceniô i Wëchòwaniô w Szlachetny Kamiéńcë), IV môl – Magdaléna Cëchòsz (Zrzesz Szkòłów w Gòwidlënie), V môl – Sybilla Gańskô (Zrzesz Szkòłów w Sëlëczënie), VI môl – Kamila Sychta (Zrzesz Szkòłów w Gòwidlënie). Red., tłóm. KS Òdj. z archiwùm Mùzeùm Kòscersczi Zemi GÔRCZ. NÔLEPSZI KASZËBSCZI MŁODZOWI KÙCH Kùcharskô biôtka partów KPZ bëła 7 maja w restaùracji Krzëwi Róg w Gôrczu. POMERANIA CZERWIŃC 2014 Wzãłë w ni ùdzél trzë karna z nordowëch, west rzédnëch i pôłniowëch Kaszub skłôdającé sã z trzech białków. W karnach bëłë niastë z partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô z Pilëców, Brus i Chmielna. Mùszałë zrobic młodzowi kùch, bùlwòwą zupã (parzónkã) i sledzowi zós (sztëpkã sledzową) w 75 minut, pòdług tradicyjnëch kaszëbsczich receptur. Przepisë na jôdã białczi brałë z czësto nowi kùcharsczi ksążczi „Smaki Kaszub”, przëszëkòwóny przez wëdowiznã KPZ. Je w ni pôrãdzesąt receptów, chtërnëch aùtorką je Zyta Górnô ze Stowôrë Białków Zgòrzałégò. W Gôrczu to prawie òna bëła na przódkù kòmisji òbtaksowùjący dokònania kùcharków. Kùcharsczima Arcymésterkama KPZ òstałë białczi z partu z Pilëców. Kùcharsczima Mésterkama KPZ są kòbiétë zez Brus. A titel Kùcharsczich Wicemésterków KPZ dostałë zrzeszoné z Chmielna. jb, tłóm. KS Òdj. Òbkłôdka ksążczi „Smaki Kaszub” 63 KLËKA BÒRZESTOWÒ. EÙROPÒSÉLC W REMÙSOWIM KRÃGÙ 1 maja gòscã Remùsowégò Krãgù béł Jón Kòzłowsczi. Jak wiedno pòtkanié zaczãło sã òd przeczëtaniô dzélëkù ksążczi Aleksandra Majkòwsczégò Żëcé i przigòdë Remùsa. Pózni eùropòsélc Kòzłowsczi òpòwiedzôł ò swòji robòce i ò dzejaniach dlô rozwiju Pòmòrzô w Bruselë. Red. Òdj. z archiwùm Remùsowégò Krãgù STEBLEWO. DUCH W STARYM KOŚCIELE W ruinach XIV-wiecznego kościoła w Steblewie odbyła się 17 maja niezwykła inscenizacja pt. „Duch pastorowej powraca”. Późnym wieczorem uczestnicy spotkania przenieśli się w wiek XVII na pełne muzyki, tańca i śpiewu wesele bogatego chłopa żuławskiego. Widzów zachwycały efektowne stroje z epoki, profesjonalne wykonanie oraz zaklęta przeszłość murów... Przed pokazem odbyła się rozmowa Bartosza Gondka z Tomaszem Jagielskim o historii Żuław i Steblewa. Całe wydarzenie było równocześnie wielkim otwarciem zabytkowego obiektu zabezpieczonego dzięki środkom z Unii Europejskiej. Zorganizowała je LGD „Trzy Krajobrazy” w partnerstwie z gminą Suchy Dąb. Red. WDZYDZE. SCYNANIÉ KANI Ten stôri kaszëbsczi zwëk òdtwòrzony béł 18 maja w Mùzeùm – Kaszëbsczim Etnografnym Parkù miona Tédorë i Izydora Gùlgòwsczich we Wdzydzach. Karno „mieszkańców” kaszëbsczi wsë, chtërna je w skansenie, zeszło sã pòd Karczmą z Rëmi, żebë nalezc i złapac ptôcha, kaniã – co mô winã za całé zło, jaczé jich pòtkało òb czas slédnégò rokù. Nieszczestlëwégò ptôcha ùdało sã schwacëc w stôri kùzni. Pòtemù znerwòwóny „mieszkańcowie” razã z turistama procesją doszlë na „egzekucyjny plac”, gdze kania bëła òbwinionô, scãtô i zachòwónô. Òd tegò czasu miałë zdżinąc wszëtczé nieszczesca, złé ùrzeczi, susze, prëczkówczi, głód. Terô „mieszkańcóm” skansenu we Wdzydzach bãdze sã lepi żëło! Red., tłóm. KS Òdj. A.M. CHOJNICE. PROMOCJA W PODZIEMIACH KOŚCIOŁA Chojnickie parafie i świątynie doczekały się w ostatnim czasie wielu wartościowych opracowań. Szczególnie aktywna na niwie wydawniczej jest Parafia pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela, w której znajdują się dwa urzekające swym pięknem kościoły: gotycka bazylika i późnobarokowy kościół pojezuicki. We wspaniale odrestaurowanych i zaadoptowanych na potrzeby wydarzeń kulturalnych podziemiach tej drugiej świątyni 9 maja br. odbyła się promocja kolejnej książki poświęconej dawnej chojnickiej farze, a od 1993 r. bazylice mniejszej. W spotkaniu uczestniczyło pięciu spośród siedmiu autorów artykułów pomieszczonych w publikacji związanej z rocznicą ustanowienia przez św. papieża Jana 64 Pawła II bazyliki w Chojnicach. Gospodarzem uroczystości był ks. dziekan Jacek Dawidowski, od 1999 r. proboszcz parafii. Spotkanie prowadził Bogdan Kuffel, chojnicki historyk i samorządowiec, współautor wydawnictwa. W gronie zaproszonych gości byli m.in. minister sprawiedliwości Marek Biernacki (również współautor), burmistrz Chojnic Arseniusz Finster oraz starosta chojnicki Stanisław Skaja. Twórcy publikacji ciekawie wypowiadali się o swoich tekstach. Zebranych szczególnie zainteresowało wystąpienie dra Henryka Panera, dyrektora Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, jednego z najwybitniejszych w Europie znawców średniowiecznych znaków (plakietek) pielgrzymich. Chętnie odwiedzający Chojnice minister M. Biernacki zachęcał słuchaczy do podróżowania, opowiadając o wzgórzu noszącym arabską nazwę Mukawir. To właśnie w tym miejscu, opisanym w artykule przez zaprzyjaźnionego z chojniczanami ministra, w twierdzy Heroda ścięto św. Jana Chrzciciela. To znane z kart Biblii wydarzenie wiąże się z wezwaniem chojnickiej bazyliki. Trzeba przyznać, iż wszyscy autorzy-prelegenci potrafili zachęcić do czytania. Warto sięgnąć po lekturę Bazylika Mniejsza w Chojnicach (1993–2013), wzbogaca ona bowiem naszą wiedzę na temat m.in. budownictwa organowego, śląsko-pomorskiego malarza Bartłomieja Strobla czy ośrodków pątniczych. Kazimierz Jaruszewski POMERANIA CZERWIEC 2014 KLËKA SZCZECIN. ŚWIĘTOWANIE POD SKRZYDŁAMI GRYFA Szóste Dni Kaszubskie w Szczecinie zorganizował szczeciński oddział ZKP w ramach Roku Gryfa 2014. Uroczystości były też formą uczczenia XX-lecia istnienia i działania Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Szczecinie. Najwięcej emocji przyniosła „Weekendowa sobota pod skrzydłami Gryfa” (17 maja). Świętowanie rozpoczęto mszą św. z liturgią słowa w języku kaszubskim w bazylice pw. św. Jana Chrzciciela, z oprawą muzyczną Kaszubskiego Dziecięcego Zespołu Pieśni i Tańca Słunôszka ze Szkoły Podstawowej nr 2 w Kartuzach. Potem był czas na rozrywkę. Na Zamku Książąt Pomorskich swoje umiejętności prezentował zespół Słunôszka, a wieczorem zagrały Bubliczki. Red. PUCK. KASZUBSKIE BAJANIA W WIOSENNEJ ODSŁONIE Ruszyła kampania społeczna Kaszubskie Bajania. Akcję rozpoczęto 25 maja od bajkowego festynu na puckim rynku. Na dzieci czekały gry, zabawy i konkurs. Nie zabrakło stoisk twórców, rzemieślników i wydawców oraz regionalnych przysmaków. Uczestnicy mieli też okazję spotkać się z Marzeną Dembek, autorką słownika ilustrowanego Mój słowôrz. Na scenie muzycznej wystąpiła rockowa formacja dziecięca Czarodzieje z Kaszub, zespół Młodzëzna z Banina, Strzelińsczé Dzecë ze Strzelna oraz Nasze Stronë z Wierzchucina. Do Pucka przybyli też mali artyści z Teatru Szkoły Podstawowej z Połczyna. Imprezę zorganizowali pracownicy Biura Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego oraz pucki oddział ZKP. Red. Fot. ze zbiorów ZKP CZERSK. PÒ KASZËBSKÙ Karno ùczącëch sã kaszëbsczégò jãzëka dzecy z czwiôrti klasë Spòdleczny Szkòłë nr 1 m. Janusza Kòrczaka w Czerskù rëgnãło w Dzéń Jednotë Kaszëbów, to je 19 strëmiannika, do Centrum Turisticzny Infòrmacji – je to jedno z wiele centrów w pòmòrsczim wòjewództwie, chtërne nazéwają sã Brómama Kaszëbsczégò Piestrzeniô. Nie bëła to szpacéra, le môłi POMERANIA CZERWIŃC 2014 kaszëbsczi pòchód – dzecë trzimałë kaszëbską fanã i transparent ò Dniu Jednotë Kaszëbów, co bùdzëło wiôldżé zainteresowanié lëdzy w miesce. Czej ùczniowie docerlë do Centrum, pòwitała jich Magdaléna Walenczak, chtërna òpòwiedza ò Kaszëbach i Kaszëbsczim Piestrzenim. Dzecë zapòznałë sã tam z cekawima infòrmacjama ò kaszëbsczi kùlturze, a téż pòdzëwiałë wëstôwk prôc czersczich przedszkòlaków ò jich ùlubionëch môlach w miesce i òkòlim. Pò wrócenim do szkòłë (téż z faną i transparentã) wszëtcë zaspiéwelë kaszëbsczi himn. A 14 łżëkwiata czersczi part Ka szëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô razã z bùrméstrã gardu zòrganizowôł Czersczé Jastrowé Pòtkania. Òb czas tegò wëdarzeniô je wiedno artisticzny dzél. W tim rokù béł òn przëszëkòwóny przez dzecë z czersczi Spòdleczny Szkòłë nr 1. Nen artisticzny dzél béł całi pò kaszëbskù, a miôł òn téż pòkazac, że kaszëbizna je farwnô, wiesołô, nowòczasnô i wcyg żëwô. Dzecë przedstawiłë piosenkã „Głowa, remiona”, nowòczasné wersje Kaszëbsczich Nót, „Kaszëbsczich jezór” czë „Welewetczi”. Bëłë téż barżi lëdowé wëkònania np. „Rëbôk w mòrze wëjachôł” czë „Czemù lecysz”. Baro fëjn wëszedł tuńc szewc i deklamacjô wiérztë „Malowónô rozegracjô”, chtërną pòwiedzała szkòłowniczka ze Spòdleczny Szkòłë w Gòtelpiu. Na kùńc bëłë wiôldżé brawa i bédënk pòstãpnégò wëstãpù. Aleksandra Dzãcelskô Òdj. CIT Czersk 65 KLËKA RËMIÔ. RODNÔ MÒWA 24 łżëkwiata w rëmsczim Miesczim Dodómie Kùlturë òdbëłë sã miesczé eliminacje Rodny Mòwë. Jakno rzekł Ludwik Bach, przédnik partu KPZ i direktor MDK, witając ùczãstników, jich òpiekùnczi, a téż dzél rodzëców, béł to Kaszëbsczi Dzéń w Rëmi. W sztërzech kategóriach zgłosëło sã 30 deklamówców, nôwiãcy tëch nômłodszich, we farwnëch kaszëbsczich òbleczënkach. Jury (Marzena Graczik, Kristina Wolf, Jerzi Hoppe) pò òdsłëchanim wszëtczich bëtników ùstalëło lësta laùreatów. Tu pòdóm leno dobëtników z I môlów: kat. „A” – Ùlka Giermek („Iskierka”), kat. „B” – Małgosza Witkòwskô (SP nr 9), kat. „C” – Léòsza Zwara (SP nr 1), kat. „D” – Wérónika Szréder (Gimn. nr 4). Nié leno laùreacë, le wszëtcë ùczã stnicë dostelë diplomë i jakąs nôdgrodã – mòglë so wëbrac cos z ceramiczi Neclów abò „gadżet” z kaszëbsczima malënkama, robòtë plasticzny sekcji MDK. Darënk dostałë tak samò òpiekùnczi. I tak to wedle nas bë miało wëzdrzec wszãdze, że nicht z dzecy czë dorosłëch nie òdchòdzy z lózyma rãkama. Za ùcemiãgã, starã dlô kaszëbiznë chcemë nôdgradzac nawetka tëch, chtërnym jesz wszëtkò nie wëchôdô. Bò baro letkò je jich zniechãcëc... J.H. LUBÒCËNO. SZKÒŁA M. J. DRZÉŻDŻONA Wiôldżé swiãto przeżiwała 16 maja Spòdlecznô Szkòła w Lubòcënie. Prawie tegò dnia òdbëła sã ùroczëzna nadaniégò ji miona. Patronã òstôł Jón Drzéżdżón. Dzecë i robòtnicë szkòłë dostelë téż nową stanicã, a pòzeszłi gòsce wësłëchelë pierszégò pùblicznégò wëkònaniô himnu szkòłë. Słowa napisôł Róman Drzéżdżón, a mùzykã Tomôsz Fópka. 16 maja w Lubòcënie bëła téż leżnosc òbezdrzeniô wëstôwkù òbrazów z malarsczégò pleneru „Môle pamiãcë pò Janie Drzéżdżonie”. Chcemë jesz dodac, że dzysdniowi patrón lubòcyńsczi szkòłë robił tuwò jakno szkólny. Red. Òdj. D.M. WEJHEROWO. MAGICZNA NOC Podczas tegorocznej Nocy Muzeów w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej oprócz stałych ekspozycji można było obejrzeć wystawy poświęcone „Kaszubskiej Gdyni” i „Czarownicom pomorskim” (z narzędziami 66 tortur), ekspozycję prac Stanisławy Neubauer pt. „Pędzlem haftowane” oraz ekslibrisy z kolekcji prof. Gerarda Labudy. Ponadto nocni goście Muzeum mogli podpatrzeć, jak żyli dawni rycerze, odwiedzając średniowieczny obóz wędrowny przygotowany przez Bractwo Rycerskie spod Nordowej Gwiazdy i Chorągwi Jakuba Wejhera. Oprócz prezentacji strojów, uzbrojenia, artylerii, wozów taborowych i przedmiotów używanych w codziennym życiu można było skosztować specjalnej potrawy średniowiecznej. Wśród atrakcji tegorocznej Nocy Muzeów nie zabrakło promocji książek. Przedstawiono dwie publikacje: Piotra Schmandta Sobótka, ścinanie kani, ogień i czary na Kaszubach i Macieja Bakuna Lotnictwo na Ziemi Gdańskiej 1910–1945. Prezentacji drugiej książki towarzyszyła wystawa modeli autorstwa rysownika Jarosława Wróbla. Odbył się też happening Teatru Zymk pt. „Samosąd” oraz koncert zespołu Fucus. Ogromne zainteresowanie wzbudzili pracownicy Muzeum biorący udział w „Pokazie Mody Czarownej”, którzy wystąpili w strojach czarownic i czarowników wypożyczonych dzięki współpracy z Teatrem Muzycznym w Gdyni. Red. Fot. ze zbiorów MPiMKP POMERANIA CZERWIEC 2014 SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ Bez brodë spiéwanié TÓMK FÓPKA Spiewac kòżdi mòże, jeden lepi, drëdżi kąsk gòrzi. Tak bédowôł jeden znóny pòlsczi aktór, a swiãti Aùgùst stalata slôdë zachãcywôł do nieseniô spiéwë Bògù, cobë sã dëbelt mòdlëc. I spiéwiemë skòpicą. Téż pò kaszëbskù. Dlôte gãsto a czãsto brëkòwny je òbsądzëcél, co to òn sã na spiéwanim pò kaszëbskù znaje. A robòta w taczi wësoczi kòmisëji letkô nie je. (Kòżdô je wësokô, nawetkã czej sedzy). Bò to sã mùszi òblec jak człowiek. Wëpic a zjesc, co pòstawią. Czasã jaczé kwitë pòdpisac, co sã zaczinają na „ù” a kùńczą na „a”. Trzeba tam dojachac na czas, nôlepi tegò samégò dnia. Sedzy sã w rozmajitëch żuri, temù dobrze, jak człowiek je do zgòdë. Trzeba téż mòcno òpasowac, żebë cã nie wëbrelë na przédnika. Taczi òbsądzëcél mô w se cos z ksãdza – mùszi rozmiôc słëchac. Co sã taczi człowiek nasłëchô nótów a nótków, słowów a słówków… Czasã jaż ùszë bòlą, a czasã nawetk zãbë. A czasã nick nie bòli, bò sã zdarzi spiéwający aniół i wcale ni mùszi òn miec brodë. Bò bez brodë spiéwie sã głosni, a bez wąsów – wërazni. Aniołów równak za wiele ni ma. Wiãcy je tëch, co to skrzidłów ni mają. Czãsto taczi wëstãp na binie je mãką dlô òbëdwóch stronów. Mãczi, czej spiéwający nie docygô – falszëje. Różné są tegò przëczënë. Mòże je głodny? Mòże zmãczony. Mòże chòri. Mòże nie czëje… Nie czëje muzycznégò towarzeniô, tzw. akómpaniamentu, bò za cëchò z platczi pùszczony. Bò kabel przëklészczony abò nié do kùńca nen dings w kòlumnã wcësniãti… Tej sej je to szkòłowé nagłosnienié a czwarzą przë tim knôpi ze szkòłë… Biwô, że z głosników zawëje: bùù, jak ten na binie za dalek òd mikrofónu spiéwie a ten òd nagłosnieniô pòdkrący głosnosc... Dobrze, czej spiéwie sã wërazno, tak, żebë dało sã zroz miôc słowa. I nie zmieniwô jich cwëkù i szëkù. Biwô, że sã trafi artistka, co prowadzy swim jãzëkã słëchińca na „dargã do kùńca rzëcy”. (Wierã tam prawie co niejedny spiéwający mają kaszëbsczi jãzëk). Bédëjã taczima prosto zanócëc „la, la, la”. Mni sã zmãczą a słëchającégò nie mdą zãbë bòlëc. Bò òd tak cos to ju zãbë bòlą. Czej sã rôz przëtrôfk taczi POMERANIA CZERWIŃC 2014 przëdarzi na binie – to juleju – nicht òstatków włosów na kaszëbsczi glacy rwac nie mdze. Gòrzi, dzél gòrzi, czej skażonô kaszëbizna òstnie nagrónô na platkã… A jesz gòrzi, czej jaczé radio mdze to dali pùszczac… To je prosto gwôłt na kùlturze! Ten, co spiéwie w chùrze, je òsóbnym zortã spiéwôka. Pewniészim, bò w karnie. W karnie mòże bëc lżi. Mòżna sã schòwać za teczką z nótoma, za sąsôdką z altu. Mòże nie dospiewac, bò jiny pòcygną. Wôżné, cobë równo zacząc a równo skùńczëc. Reszta, na próbach wëcwiczonô – przińdze sama. Leno na dirigeńta zdrzec! Czãsto zdrzącë zeza òbsądzëcelowégò stołu na wëstãpë chùrów, mògã òbôczëc, jak różny lëdze w taczim karnie spiéwią. Nôlepi je to widzec równak na òdjimkach, pózni. Ten sóm tekst – a kòżdi Taczi òbsądzëcél mô mô jinaczi mùniã òtemkłé… Ta wëmôwiô „a”, ten „e”, ten sã chiw se cos z ksãdza ba zdrzémnął… A czej sã pôrã – mùszi rozmiôc kaszëbsczich chùrów do grëpë zbierze, tej mómë zarô różné „ô” słëchac. chòcle. Spiéwôków z chùru òd tëch pòjedincznëch òdróżniwô téż pòrządk. Chùrziscë są równo òblokłi. W pòrządkù wchòdzą na binã i schòdzą z binë. Razã òtmikają i zamikają nótë. Pilno zdrzą i słëchają na dirigeńta. Równo kaszlą, czichają a nosë w jistnym sztóce wëcérają. Czasã sã równak pòstrzód chùru jakô trąba trafi i robi co jinégò jak wszëtcë. Takô „gwiôzda” je zarô widzec ze zdrzadni i całô robòta, co chùr zrobił, żebë fëjno òddac dokôz – jidze w përzënë. Czasã midzë jednym a drëdżim dokazã chùrziscë… gôdają do sebie! Szkólny?! Bò szkólny wiedno mùszą gadac. Za gôdanié spiéwôkòwi sã nie płacy. Chùrziscë òglowò nie spiéwią za pieńdze. To jich różni òd dãtëch òrkestrów, dze co le jaczi trzë zwãczi na krziż zagrac rozmieje, ju bë kasowôł… Nôlepi, czejbë gmina, kòscół trąbã mù kùpilë, instruktora òpłacëlë a tej ju mòże mù płacëc. Za pielgrzimkã, za festin, za Bòżé Cało. A spiéwôk w chùrze wiãcy nótów spiéwie, czãsto czëscy – a kasë nie chce… Dolëbóg jo! Taczi òbsądzëcél letkò ni mô. Tej sej lżi bë mù bëło wëlézc na tã binã a samémù zaspiéwac, jak to bë miało brzmiôc. A tuwò mùszi tłómaczëc, że tonacjô zle wëbrónô, że sã nie depce kapùstë przë spiéwanim… Że wôżné je, cobë prosto wiedzec, ò czim sã spiéwie… 67 Z BÙTNA Pëlckòwsczé eùrowelónczi, to je rozmëslënczi nad mùchą RÓMK DRZÉŻDŻÓNK – Téż mùszisz na lesnégò òpasowac? – drëch we– Kùńc swiata, kùńc swiata – rikôł na całą gôrdzel brifka, wjeżdżającë jak òbarchniałi na mòje pòdwòrzé, zataconé na zdrzôł na mie dzywno, a widzec bëło, że mòckò nad czims rozmëszliwô. zbërkù Pëlckòwa. – A cëż të! Të mie nie dôł rzec, że jô téż na negò z mùchą – Zôs? – Cëż zôs? Ną razą pò prôwdze! – drëszk wnet spôdł welowôł. – Të?!!! Kùńc swiata, kùńc swiata! Taczi pòwôżny chłop? z kòła, czedë parkòwôł kòle łôwczi, na chtërny jem sedzôł, – Tec wiész, że jô ju dôwno móm na ną Ùniã krziżik chwôtającë parmiénie majewégò słunuszka. pòstawioné. – Tej jaczi to znôwù kùńc – A zó co të nibë ti Eùropë swiata të môsz wëmëszloné? PÒLITICZNÉ tak nie lëdôsz? – w głosu brif– spitôł jem zgniło. PÒZDRZATCZI czi czëc bëło rozgòrzenié. – Nie zdrzisz w zdrzélnik, AÙTORA FELIETÓNË – Rzekł jem co ò Eùropie? w internece nie sznëkrëjesz, gazétów nie czëtôsz? NIE SĄ PÒLITICZNYMA Brëkùj chłopie rozëm a ùszë – Czëtóm, ale slédnym PÒZDRZATKAMA REDAK- òdsztopôj. Ùniô mie nerwùje, czasã jô ni miôł w niżódny CJE, LE PÒLITICZNYMA nié Eùropa – biôj a mackòwi dolmaczë. gazéce widzóné, żebë jaczi PÒZDRZATKAMA – Czemùż, ach, czemùż Nostradamùs czë Jackòwsczi AÙTORA. – zawòłôł brifka, téatralno zakùńc swiata zapòwiôdelë. łómôł rãce i wezdrzôł w niebò, – A béł të welowac? szukającë tã dzes wësok pòcészeniô w jiscënkù. – Wszëtcë są – Jo. – To të nie wiész, że nen z mùchą pòd nosã eùrowelónczi za, a nen jeden procëm. – Bò mie sztãplowóné jaje a prosté bananë nie szmakadobéł! ją. Bò nie lëdóm wchadac pò drôbce wedle ùnijny normë – Gôdô sã „z mlékã pòd nosã” – pòprawił jem drëcha. – Nié, ti z mlékã pòd nosã na niegò welowalë – nen nie ani mëc rãków, zdrzącë na ùnijné wskôzë. Bò mier’zy mie dôwanié swiniama zabôwków a nerwùją rozmajité paritetë dôł so nick rzec. – Ne gimbùsë ledwò co do ùrnë sygającé. – Cëż të stożisz, kò wëgrelë ti Pòlsczi Òligarchòwie a pòlitpòprôwné głëpòtë… – chcôł jem wëmieniwac dali, le – pòdôł jô drëchòwi, jesz wòniającą swiéżima wiadłama, brifka, mie nic, tobie nic, zasztopôł mie rãką gãbã. – Przestani, dôj pòkù, nie gôdôj tak głosno – zawòłôł gazétã. – Hewò zdrzi, tuwò stoji jak bik nasmarowóné, PÒ ùrzasno. – Kò cebie negò felietónë nie wëdrëkùją! dobëło. Sztót mòcowôł jem sã z jegò pają, a czej mie sã ùdało jã – Chtëż mógł na negò macka welowac? – brifka sôdł òderwac, strzãsł jem sã, halôł leftë, a spòkójno rzekł: cãżkò na łôwkã. – Kò cëż, redakcjô mdze mùsza napisac wiôldżima – Chòcbë lesny a… – nie dôł mie nen nerwélc skùńczëc. lëtrama: PÒLITICZNÉ PÒZDRZATCZI AÙTORA FELIETÓNË – Lesny?! Nen téż nie lëdô białk? – Lesny nie lëdô białk? – zasmiôł jem sã. – Kò òn za nima NIE SĄ PÒLITICZNYMA PÒZDRZATKAMA REDAKCJE, LE PÒLITICZNYMA PÒZDRZATKAMA AÙTORA. je jak niżóden jinszi chłop w Pëlckòwie. – Të cë môsz ale chłopie ale pòzdrzatczi – zawòłôł brifka, – Prôwda – brifka zgòdzył sã ze mną a ùsmiôł sã pòd wąsã. – Òne za nim téż są. Nëkają do negò lasa jak zaczarzo- wsôdł chùtkò na kòło a pòcësnął do Pëlckòwa. Ùzdrzita, przińdze nazôd. Wiedno przëchôdô. Kò nané. Jo, jo, w nëch sprawach, to białczi… a jejich chłopi mùszą wetka, czej ma z brifką sã pòliticznyma pòzdrzatkama na najégò lesnégò òpasowac. Sztócëk më so tak sedzelë, môłczącë, jaż w kùńcu jô rzekł: apartnimë, równak jeden pòzdrzatk mómë wespólny: NAJU PËLCKÒWÒ. – Në, jô téż. 68 POMERANIA CZERWIEC 2014
Marika Jocz (Najô Ùczba)
