K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-33-132-B
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Opracowała:
Renata Graf
CHARAKTERYSTYKA
PRZYRODNICZA
OBSZARU
Według
podziału
fizycznogeograficznego
Polski
J.
Kondrackiego (1998), obszar objęty arkuszem mapy Mogilno
położony jest w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie
(315),
w
obrębie
makroregionu
Pojezierze
Wielkopolskie
(315.5), w skład którego wchodzą dwa mezoregiony: Pojezierze
Gnieźnieńskie (315.54) i Równina Wrzesińska (315.56).
Natomiast
według
podziału
geomorfologicznego
Niziny
Wielkopolskiej
B.
Krygowskiego
(1961),
omawiany
obszar
znajduje się w zasięgu regionu Wysoczyzna Gnieźnieńska (IX) z
subregionami: Równina Gnieźnieńska (IX9), Pagórki Gnieźnieńskie
(IX10), Pagórki Mogileńskie (IX11) i Równina Wrzesińska (IX15) –
rys. 1.
Rys. 1.
Rozpatrywany
obszar
charakteryzuje
się
znacznym
zróżnicowaniem rzeźby terenu, która jest efektem morfogenezy
plejstoceńskiej
i
holoceńskiej.
Na
omawianym
obszarze,
zwłaszcza w jego wschodniej części (Pojezierze Mogileńskie),
rozprzestrzenia się strefa wysoczyzny morenowej płaskiej i
lekko
falistej
o
deniwelacjach
w
granicach
3-10
m.
Powierzchnia wysoczyzny urozmaicona jest przez liczne pagórki
moreny czołowej (Pagórki Gnieźnieńskie, Pagórki Mogileńskie)
oraz
bogatą
sieć
głęboko
wciętych
(20-40
m)
rynien
glacjalnych, zajętych obecnie przez jeziora. W południowowschodniej części obszaru znajduje się fragment jednej z
większych rynien jeziornych obejmującej jeziora: Pakoskie,
Kamienieckie i Skorzęcińskie (Niedzięgiel), z których tylko
Jezioro
Kamienieckie
występuje
na
obszarze
opracowania.
Kolejna
rynna
rozprzestrzenia
się
od
Mogilna
(Jezioro
Mogileńskie)
przez
Jezioro
Popielewskie
do
Jeziora
Wierzbiczańskiego, z odgałęzieniami jezior Szydłowskiego i
Ostrowickiego. Najniżej położony punkt na omawianym obszarze
(89 m n.p.m.) stanowi rzędna poziomu wody w Jeziorze
Mogileńskim. W rzeźbie terenu, szczególnie na północ od
Wydartowa zaznaczają się liczne zagłębienia wytopiskowe, które
są suche lub wypełnione wodą (oczka polodowcowe). Strefa
pagórków moreny czołowej, rozprzestrzeniająca się w zachodniej
części
obszaru
związana
jest
z
pasmem
wzgórz
czołowomorenowych,
tzw.
odcinka
środkowopoznańskiego
(gnieźnieńskiego) występującego na linii Poznań-PobiedziskaGniezno-Trzemeszno-Konin. Na omawianym obszarze pasmo to
rozcięte jest przez sieć dolin rzecznych i rynien jeziornych,
co pozwala wydzielić dwa zasadnicze łuki moren czołowych:
pierwszy na odcinku Palędzie Dolne - Huta Trzemeszeńska i
drugi na linii Palędzie Kościelne – Wydartowo – Cytrynowo.
Deniwelacje w obrębie analizowanych pagórków są znaczne i
dochodzić mogą nawet do 30 m. Na północ od miejscowości
Duszno, w rejonie tzw. Wzgórz Duszyńskich, występuje najwyżej
położony punkt o rzędnej 166,7 m n.p.m. Znaczne wzniesienia
(158 m n.p.m.) znajdują się również w okolicach Dębna i
Wydartowa.
Niewielkie
fragmenty
w
północno-zachodniej
i
południowo-zachodniej części obszaru zajmują równiny sandrowe
–
Równina
Gnieźnieńska
i
prawie
bezjeziorna
Równina
Wrzesińska.
Dominującym kompleksem gleb na rozpatrywanym obszarze są
gleby płowe właściwe, rozprzestrzeniające się na prawie całym
obszarze, z wyjątkiem wąskiej strefy w części zachodniej
zajętej przez gleby rdzawe właściwe. Gleby płowe właściwe
wytworzyły
się
na
utworach
zwięźlejszych,
piaskach
gliniastych,
glinach
i
utworach
pyłowych
obszarów
wysoczyznowych, szczególnie w strefach o mniejszej ilości
opadów z formami terenu nie sprzyjającymi oglejeniu. Natomiast
gleby rdzawe właściwe występują na glinach piaszczystych i
piaskach, szczególnie w strefach czołowomorenowych.
W użytkowaniu terenu omawianego obszaru dominują grunty
orne. Powierzchnie leśne występują fragmentarycznie, zwłaszcza
w zachodniej części obszaru. Większe kompleksy leśne znajdują
się
w
północno-zachodniej
części
w
rejonie
WymysłowoJastrzębowo oraz w południowo-zachodniej, poniżej Wymysłowa
Dolnego. Zwarty kompleks leśny, o niewielkiej powierzchni,
występuje również w południowo-wschodniej części, w dolinie
Noteci Zachodniej między Ostrówkiem i Myślątkowem. Wśród lasów
dominują sosny, natomiast lasy mieszane i liściaste są
charakterystyczne dla gleb o większej wilgotności. Użytki
zielone (łąki) występują w dolinach rzecznych i strefach
przyjeziornych.
Nieznaczne
natomiast
powierzchnie
na
rozpatrywanym
obszarze
stanowią
tereny
zabudowane
miast
Mogilna i Trzemeszna.
Według
podziału
rolniczo-klimatycznego
Polski
R.
Gumińskiego (1948), rozpatrywany obszar położony jest w
dzielnicy środkowej (VIII), w jej części wielkopolskiej. W
porównaniu z innymi dzielnicami jest to obszar o najmniejszych
w Polsce sumach opadów rocznych, które wynoszą nawet poniżej
500 mm. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 8oC.
Liczba dni z przymrozkami kształtuje się w granicach 100-110,
natomiast pokrywa śnieżna utrzymuje się od 50 do 80 dni. Czas
trwania okresu wegetacyjnego wynosi od 210-220 dni.
Analizowany
obszar
znajduje
się
w
zasięgu
niecki
mogileńsko-łódzkiej, w której główną serię osadową tworzą
utwory kredy górnej, osiągającej tu największe miąższości w
Polsce.
Profil
stratygraficzny
skał
górnokredowych
rozpoczynają piaskowce wapniste, nad którym występują wapienie
z przewarstwieniami opok oraz domieszką kwarcu i glaukonitu, a
zamykają go opoki i margle. Strop utworów kredowych w
omawianym rejonie występuje na rzędnej około –150 m n.p.m., a
cechą
charakterystyczną
są
cechsztyńskie
wysady
solne
przebijające serię utworów jurajskich i kredowych (antyklina
Mogilna). W rejonie Palędzia Dolnego strop utworów permskich
znajduje się na rzędnej 0-25 m n.p.m. Powłokę osadów
kenozoicznych tworzą utwory trzeciorzędowe i czwartorzędowe.
Utwory oligocenu (mułki i iły) osiągają na omawianym obszarze
zróżnicowaną miąższość od 10-20 m w rejonie Trzemeszna do 2070 m w części północnej. Miocen wykształcony został w utworach
piaszczystych i ilastych z
wkładkami węgla
brunatnego.
Miąższość serii mioceńskiej wzrasta z południa na północ, od
25-50 m w okolicach Trzemeszna do około 100-125 m w rejonie
Padniewa. Na miocenie występuje powłoka iłów plioceńskich o
zróżnicowanej miąższości. W południowej części obszaru pliocen
osiąga miąższość około 50 m, natomiast na północy obserwuje
się zarówno strefy (rejon Mogilna) o zredukowanej miąższości
(10 m), gdzie czwartorzęd występuje bezpośrednio na miocenie
lub
też
rejony,
w
których
miąższość
znacznie
wzrasta
(Padniewo).
Trzeciorzęd
przykryty
jest
warstwą
utworów
czwartorzędowych o przeciętnej miąższości około 50 m. Jedynie
w części północnej miąższość ta wzrasta do ponad 100 m.
Analizowany obszar znajduje się w zasięgu fazy poznańskiej
zlodowacenia bałtyckiego, stąd utwory czwartorzędowe związane
są z działalnością lądolodu i wód lodowcowych w okresach
glacjalnych
oraz
wód
rzecznych
w
interglacjałach.
Na
czwartorzęd
składa
się
kilka
serii
glin
zwałowych,
oddzielonych warstwami utworów interglacjalnych oraz utwory
fluwioglacjalne – piaski i żwiry. W południowo-wschodniej i
wschodniej części analizowanego obszaru po linię Wylatowo Trzemżal
Jezioro
Ostrowickie
rozprzestrzenia
się
charakterystyczna forma strukturalna serii czwartorzędowej,
tzw.
Wielkopolska
Dolina
Kopalna,
związana
z
osadami
fluwioglacjalnymi zlodowacenia środkowopolskiego oraz osadami
rzecznymi
interglacjału
mazowieckiego.
Miąższość
utworów
interglacjalnych,
które
stanowią
głównie
różnoziarniste
piaski, żwiry oraz mułki i iły, dochodzi lokalnie do 50 m.
Wielkopolska Dolina Kopalna przebiega równoleżnikowo, pasmem o
szerokości 4-20 km od jeziora Gopło na wschodzie po rejon Obry
na zachodzie (poza omawianym obszarem).
W
litologii
utworów
powierzchniowych,
zwłaszcza
we
wschodniej części obszaru, dominują gliny zwałowe strefy
wysoczyzny morenowej. Na północ od Trzemeszna występują
pokrywy
piasków
i
żwirów
akumulacji
czołowomorenowej.
Niewielkie
fragmenty
obszaru
w
północno-zachodniej
i
południowo-zachodniej jego części pokrywają piaski i żwiry
fluwioglacjalne równin sandrowych. Dna dolin rzecznych, rynien
jeziornych oraz zagłębień bezodpływowych wypełniają osady
najmłodsze – holoceńskie, w tym głównie piaski, namuły i
torfy.
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Omawiany obszar należy w całości do dorzecza Warty i
odwadniany jest przez jej dopływy. Dział wodny III rzędu,
wyznaczony
w
północno-zachodniej
i
południowo-zachodniej
części, rozdziela na rozpatrywanym obszarze zlewnie Noteci,
Wełny i Meszny. Jest to dział wodny wyraźnie zaznaczający się
w rzeźbie terenu, w przebiegu którego, ze względu na
skomplikowaną sieć kanałów i rowów melioracyjnych, występuje
kilka bram wodnych. Największą powierzchnię zajmują zlewnie
wchodzące w skład systemu odwodnieniowego Noteci. Są to
zlewnie: Noteci Zachodniej (Małej Noteci) – IV rzędu i jej
dopływu – Panny, której zlewnia wyznaczona została działem
Trzemeszno
80
70
60
P [mm]
MOGILNO
OGÓLNA
Zgodnie z podziałem Niziny Wielkopolskiej na regiony
klimatyczne A. Wosia (1994), omawiany obszar znajduje się w
Regionie Środkowowielkopolskim. W regionie tym, w porównaniu z
innymi regionami klimatycznymi, częściej obserwuje się dni z
pogodą bardzo ciepłą i jednocześnie pochmurną bez opadu
(przeciętnie w roku 38,7) oraz dni z pogodą umiarkowanie
mroźną i zarazem pochmurną bez opadu. Rzadziej natomiast
występują dni umiarkowanie ciepłe i słoneczne bez opadu
(średnio w roku 9,4) oraz dni umiarkowanie ciepłe z dużym
zachmurzeniem bez opadu (średnio w roku 11,6).
50
40
30
20
10
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
wodnym V rzędu. Dział wodny V rzędu, będący działem wyraźnym
występuje w południowo-wschodniej części obszaru. W jego
przebiegu obserwuje się kilka bram wodnych, co jest efektem
przeprowadzonych zabiegów melioracyjnych. Ponadto na omawianym
obszarze wyznaczono działy wodne obszarów bezodpływowych
(chłonnych i ewapotranspiracyjnych), które występują głównie w
strefach wododziałowych. Istotnym elementem są również licznie
reprezentowane tu izolowane zagłębienia bezodpływowe – chłonne
i ewapotranspiracyjne.
OPADY
Analizę
stosunków
opadowych
na
omawianym
obszarze
przeprowadzono na podstawie wyników pomiarów w posterunku
obserwacyjnym IMiGW Trzemeszno, który charakteryzuje się serią
pomiarową z lat 1961-2000. Sumy opadów miesięcznych i rocznych
w
roku
przeciętnym
(N),
wilgotnym
(W)
i
suchym
(S)
zamieszczono
w
tabeli
1,
natomiast
rozkład
średnich
miesięcznych sum opadów w roku przeciętnym dla analizowanej
stacji przedstawiono na rys. 2.
Średni roczny opad z wielolecia dla Trzemeszna jest niższy
od średniego opadu dla Polski i wynosi 532 mm. W rocznym
rytmie opadów w roku przeciętnym najwyższe sumy opadów
występują w lipcu, najniższe natomiast w lutym. Suma opadów
półrocza letniego jest wyższa o 77% od sumy opadów półrocza
zimowego. W 1967 roku, uznanym za rok wilgotny w analizowanym
wieloleciu, najwyższą sumę opadów miesięcznych na omawianym
posterunku zanotowano w czerwcu. Wartość ta wynosi 117 mm, co
stanowi 192% wartości opadów
przeciętnych dla
czerwca.
Maksymalne odchylenie sum opadów rocznych od wielkości opadu
przeciętnego wynosi dla Trzemeszna w roku wilgotnym 127%. W
1982 roku, uznanym za suchy, suma opadów rocznych stanowi
tylko 57% opadu roku przeciętnego.
Tabela 1. Zestawienie opadów normalnych (N), roku wilgotnego
(W) i suchego (S)
Posterunek opadowy
H m n.p.m.
(lata)
Trzemeszno
39
36
28
27
31
31
54
61
77
62
49
37 532
1.
Popielewskie
308,
292,
297,4
38239,
12,4
45,8
N
31
53
32
50
39
31
64
11
77
88
41
52 675
2.
Ostrowickie
5
5
280,3
5
8,3
27,0
39
38
33
10
16
22
48
7
38
12
4
9
3.
Kamienieckie
276,
250,
222,3
22987,
8,8
18,5
4.
Wierzbiczańskie
7
0
146,5
0
6,7
21,6
(1961-2000)
5.
Szydłowskie
232,
217,
131,9
20393,
11,3
24,5
(1982)
6.
Mogileńskie
5
5
72,9
4
3,2
6,8
7.
Palędzkie
189,
148,
37,3
12765,
5,7
10,4
8.
Kruchowskie
3
5
33,6
0
1,5
2,9
9.
Wielkie Łomno
140,
128,
14,7
15883,
4,9
11,5
10
Długie
2
5
bd
9
5,4
13,2
.
Wieśniata
77,0
72,5
13,6
2526,5
7,7
21,2
11
Przedwieśnia
38,9
36,0
12,7
2197,8
6,5
18,3
.
Słowikowo Degenera*
35,1
35,0
10,8
522,9
7,5
18,1
12
Malicz
16,7
13,5
10,7
825,0
2,3
8,7
.
Kamionek
13,9
13,5
10,4
755,6
-
13,5
13
Modrze*
10,3
12,5
10,3
793,0
3,3
*
.
Milawskie
13,4
12,5
10,0
870,0
-
7,2
14
Chabsko Duże
11,1
-
9,6
832,5
-
5,2*
.
bn
26,0
12,5
9,3
600,0
-
-
15
J.Kruchowskim
-
12,5
.
J.Kamionek
11,0
10,5
8,9
363,0
-
16
Kierzkowskie
-
9,0
8,9
-
5,6
-
.
Słowikowo Sireckie*
-
8,5
8,7
-
-
12,9
17
Żabienko
-
12,5
8,2
-
-
-
.
Folusz
-
-
18
Chabsko Małe
.
bn
19
.
105
(1967)
W
303
34
S
Rys. 2. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych
WODY POWIERZCHNIOWE
W układzie hydrograficznym rozpatrywany obszar należy w
całości do dorzecza Warty. W przeważającej części jest on
odwadniany przez dopływ Noteci - Noteć Zachodnią zwaną Małą
Notecią oraz jej dopływ Pannę. Jedynie niewielkie fragmenty w
północno-zachodniej i południowo-zachodniej części obszaru
wchodzą w skład zlewni Wełny i Meszny – dopływów Warty. Sieć
hydrograficzna omawianego obszaru charakteryzuje się znacznym
stopniem zróżnicowania. Dominującym kierunkiem odwodnienia
jest
kierunek
południkowy.
W
systemy
omawianych
rzek,
szczególnie Noteci Zachodniej i Panny, włączone są długie
rynny jeziorne, licznie reprezentowane na tym obszarze.
Noteć
Zachodnia
(Mała
Noteć)
wypływa
z
Jeziora
Skorzęcińskiego (Niedzięgiel) znajdującego się poza omawianym
obszarem (arkusz mapy Witkowo), następnie kierując się na
północ do Noteci przepływa przez Jezioro Sławikowskie, a dalej
przez długą rynnę Jeziora Kamienieckiego. Dolina Noteci
Zachodniej na rozpatrywanym odcinku jest dość szeroka, silnie
podmokła i miejscami zatorfiona. W jej obrębie dość licznie
występują drobne zbiorniki wodne pochodzenia naturalnego lub
antropogenicznego (stawy hodowlane, zbiorniki potorfowe). W
system odwodnieniowy Noteci Zachodniej włączone zostały: Kanał
Gać
płynący
na
wschodzie
równolegle
do
rynny
Jeziora
Kamienieckiego i Kanał Trzemżal, mający połączenie z Jeziorem
Ostrowickim (zlewnia Panny).
Skomplikowanym układem sieci hydrograficznej charakteryzuje
się zlewnia Panny, która zajmuje znaczną część omawianego
obszaru. Panna wypływa z Jeziora Wiecanowskiego położonego na
północ od Mogilna, a następnie przepływa przez Jezioro
Mogileńskie i kieruje się w głęboko wciętej dolinie na
południowy wschód do Noteci Zachodniej. Na rozpatrywanym
obszarze Panna przyjmuje w zasadzie jeden większy dopływ –
Pannę
Południową,
związaną
z
systemem
rynien
jezior:
Popielewskiego, Szydłowskiego i Ostrowickiego oraz łączących
je cieków i kanałów. Panna Południowa w rejonie Jeziora
Mogileńskiego przyjmuje dopływ Pałeczkę.
Jezioro Popielewskie zajmujące centralną część obszaru,
posiada stały kontakt z Jeziorem Ostrowickim poprzez Kanał
Zieleń, natomiast Kanał Fosa umożliwia połączenie między
zlewniami Panny i Wełny. Ponadto w rejonie Trzemeszna do
Jeziora Popielewskiego uchodzi Kanał Folusz, płynący z północy
przez kilka mniejszych jezior rynnowych (Kamionek, Folusz,
Malicz).
Ze względu na skomplikowany system odwodnienia omawianego
obszaru przez Noteć Zachodnią i Pannę, w tym liczne połączenia
cieków naturalnych, kanałów i rowów melioracyjnych oraz jezior
w obrębie tej samej zlewni, jak i zlewni sąsiadujących ze
sobą, przepływy na ciekach regulowane są przez zespół
zastawek. Urządzenia te funkcjonują na Kanale Trzemżal (2
zastawki) w rejonie stawów hodowlanych zlokalizowanych między
Jeziorem Ostrowickim a wsią Ostrowite, Kanale Folusz (2
zastawki) przy wpływie i wypływie z jeziora Malicz oraz Pannie
Południowej
(1
zastawka)
przy
wypływie
z
Jeziora
Szydłowskiego.
Na analizowanym obszarze zdrenowane zostały nieznaczne
fragmenty zlewni Noteci Zachodniej i Panny. Tereny zdrenowane
o większej powierzchni występują między Padniewem i Chabskiem,
w rejonie Gozdanina, Płaczkowa, Szydłówka oraz w południowej
części obszaru w okolicach miejscowości Ostrowite-Miława.
Drenażem objęte zostały również okolice Jeziora Kamienieckiego
(Rękawczyn,
Ostrówek)
oraz
w
zachodniej
części,
fragmentarycznie teren między Jastrzębowem i Trzemesznem.
W
granicach
obszaru
objętego arkuszem
mapy Mogilno
występują 34 naturalne zbiorniki wodne o powierzchni powyżej 1
ha, zgrupowanych w rynnach i wytopiskach polodowcowych (tab.
2). Szczególnie charakterystyczne są długie i stosunkowo
głębokie
rynny
jezior:
Popielewskiego,
Ostrowickiego,
Kamienieckiego, Szydłowskiego i Mogileńskiego, które wyraźnie
zaznaczają się w rzeźbie terenu. Jezioro Popielewskie o
maksymalnej głębokości 45,8 m należy do najgłębszych jezior na
Pojezierzu
Wielkopolskim.
Jeziora
omawianego
obszaru
to
zbiorniki
o
zróżnicowanych
parametrach
morfometrycznych,
których
zestawienie
przedstawiono
w
tabeli
2.
Średnia
głębokość w jeziorach na ogół nie przekracza 10 m, natomiast
głębokość maksymalna w przypadku kilku jezior o powierzchni
powyżej 10 ha wynosi około lub przekracza 20 m. Analizowane
zbiorniki charakteryzują się w zasadzie niewielkim stopniem
zaniku, z wyjątkiem np. jezior Sławikowskiego i Bystrzycy, w
przypadku
których
zaobserwowano
dość
znaczny
zanik
powierzchni,
spowodowany
prawdopodobnie
pracami
melioracyjnymi. Z kolei niektóre jeziora odznaczają się
przyrostem powierzchni, co wynika z położenia jezior oraz ich
połączeń z ciekami odwadniającymi daną zlewnię.
Na rozpatrywanym obszarze występuje ponadto szereg drobnych
zbiorników naturalnych (o powierzchni poniżej 1 ha) i
sztucznych – stawów hodowlanych oraz zbiorników potorfowych.
Tabela 2. Zestawienie jezior
Powierzchnia [ha]
Lp
.
Nazwa jeziora
z
1
IRŚ
2
KJP
planimetrowania
Głęb
Głęb
Obj.
.
.
[tys.
śred
maks
m 3]
.
.
[m]
[m]
pomiędzy
a
7,2
XI
I
I
II
II
I
IV
V
VI
VI
VI
I
II
-
-
7,5
6,9
-
-
-
8,8
-
5,4
492,8
-
-
J.Kamienieckiego
-
8,5
5,3
-
-
-
Sławikowskie
-
10,0
5,0
-
-
-
Kościelne
-
6,0
4,1
-
-
-
20
Kordos
-
6,0
2,9
-
-
-
.
Bąbowo
-
11,0
2,5
-
1,6
-
21
Kiełcze
-
5,2
2,5
-
-
4,1
na
N
od
.
Małe Łomno
-
4,2
2,4
-
-
-
22
Bystrzyca
-
4,2
1,7
-
-
-
.
Gozdanin
-
5,5
-
23
Ignalin
2,9
1,7
48,6
.
-
5,0
-
24
-
1,7
-
.
-
1,4
-
-
25
.
26
.
27
.
28
.
29
.
30
.
31
.
32
.
33
.
34
.
1
Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
2
Katalog jezior Polski (A. Choiński 1992)
* Atlas jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Charakterystykę hydrologiczną omawianego obszaru utrudnia
brak
posterunków
obserwacji
stanów
i
przepływów
wód
powierzchniowych IMiGW. Określając cechy reżimu rzecznego
wykorzystano
dane
z
posterunków
obserwacyjnych
IMiGW,
znajdujących się poza zasięgiem obszaru objętego arkuszem mapy
Mogilno.
Analizę
przeprowadzono
na
podstawie
danych
dotyczących stanów i przepływów wody na Noteci Zachodniej w
Gębicach, z danymi z okresu 1976-2000 (stany wody) i 1961-2000
(przepływy) oraz w profilu Goryszewo na Pannie, który posiada
dane obserwacyjne stanów wody za okres 1976-2000 i przepływów
za okres 1981-2000.
Rzeki rozpatrywanego obszaru charakteryzują się śnieżnodeszczowym reżimem zasilania i zaliczane są do rzek obszarów
jeziornych. W przebiegu średnich miesięcznych stanów wód
obserwuje się wzrost stanów na wiosnę, a następnie powolne ich
obniżanie aż do jesieni. Taki rytm wahań stanów jest typowy
dla Panny, natomiast w przypadku Noteci Zachodniej pojawia się
dodatkowo wezbranie w okresie letnim, które jest zdecydowanie
wyższe
od
wiosennego
wezbrania
roztopowego.
Wezbranie
roztopowe, wywołane topnieniem pokrywy śnieżnej, występuje na
Pannie już w lutym, a na Noteci Zachodniej w marcu. Zjawiska
lodowe, modyfikujące przebieg stanów i warunki przepływu w
sezonie zimowym, pojawiają się w omawianym rejonie od 21.XII
do 31.XII, a ich zanik ma miejsce od 1.III do 10.III (Noteć
Zachodnia). Przeciętny czas trwania zjawisk lodowych wynosi od
31 do 60 dni. Stała pokrywa lodowa utrzymuje się na Noteci
Zachodniej bardzo krótko (poniżej 15 dni), pojawiając się
przeciętnie po 1.I. Zanik jej następuje przed 28.II. W okresie
wezbrań wiosennych na Pannie odprowadzana jest blisko połowa
średniego odpływu rocznego. Na Noteci Zachodniej natomiast,
przy wyrównanym przebiegu stanów
obserwuje się
większą
zmienność przepływów. Przepływy wyższe od średniego rocznego
występują na Noteci Zachodniej zarówno w okresie wezbrań
wiosennych, jak i w sezonie jesienno-zimowym. Okresy o
przepływach mniejszych od średniego rocznego pojawiają się w
sezonie letnim i jesiennym. Okresy niżówkowe na Pannie
występują w IX-X, natomiast na Noteci Zachodniej w XI-XII jak
i V. Przesunięcie okresu niżówkowego na jesień i późną zimę,
wywołane jest prawdopodobnie retencjonowaniem wód opadowych
przez jeziora, licznie reprezentowane na omawianym obszarze.
Różnice między stanami maksymalnymi i minimalnymi średnimi
miesięcznymi są niewielkie i wynoszą dla Noteci Zachodniej w
Gębicach 23 cm, a na Pannie w Goryszewie 27 cm. Wyższe są
natomiast amplitudy skrajne stanów wód od 1,63 m (Panna) do
2,33 m (Noteć Zachodnia). Wyrównany w miarę przebieg średnich
miesięcznych stanów wód na ciekach analizowanego obszaru jest
efektem częściowego ich skanalizowania oraz oddziaływania
urządzeń hydrotechnicznych.
Rozpatrywany obszar zaliczany jest do regionów o odpływie
jednostkowym niższym od wartości przeciętnej dla Polski,
wynoszącej 5,5 dm3s-1km-2. Średni roczny odpływ jednostkowy dla
Noteci Zachodniej w Gębicach dla wielolecia 1961-2000 wynosi q
= 3,84 dm3s-1km-2 (dla Q = 0,70 m3s-1), przy wartościach
ekstremalnych qmax = 41,5 dm3s-1km-2 (dla Qmax = 7,56 m3s-1) i qmin
= 0,219 dm3s-1km-2 (dla Qmin = 0,04 m3s-1). Natomiast dla Panny w
Goryszewie średni odpływ jednostkowy wynosi q = 2,44 dm3s-1km-2
(dla Q = 0,93 m3s-1), przy wartościach ekstremalnych qmax = 20,1
dm3s-1km-2 (dla Qmax = 7,67 m3s-1) i qmin = 0,110 dm3s-1km-2 (dla Qmin
= 0,042 m3s-1). W całkowitym odpływie rocznym przeważa
zasilanie podziemne, którego udział w przypadku analizowanych
rzek stanowi 60-75%.
W
celu
określenia
wielkości
przepływów
w
ciekach
niekontrolowanych oraz dodatkowo na Pannie w Mogilnie wykonano
w trakcie badań terenowych (25.09.2002) pomiary, których
wyniki przedstawiono w tabeli 3.
Tabela 3. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Miesięczne sumy opadów w mm
XI
-
Wartość
IX
X
Rok
Lp.
*
Rzeka
Profil
objętości
Data
przepływu
pomiaru
3
-1
[m s ]
1.
Kanał Fosa
Wymysłowo
0,04
25.09.2002
2.
Kanał Fosa
Trzemeszno
0,11
25.09.2002
3.
Kanał Folusz
Wydartowo
0,17
25.09.2002
4.
Panna
Mogilno
0,49
25.09.2002
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
WODY PODZIEMNE
W układzie hydrogeologicznym omawiany obszar znajduje się w
zasięgu regionu mogileńskiego (XII), w którym główne poziomy
użytkowe
występują
w
utworach
czwartorzędowych,
trzeciorzędowych i lokalnie kredy. Dość powszechny w tym
regionie jest poziom trzeciorzędowy, zwłaszcza mioceński,
charakteryzujący się przeciętnie wydajnościami w granicach 3070 m3h-1. Większe wydajności (70-120 m3h-1) poziom ten osiąga w
strefie rozprzestrzeniającej się od Gołąbek przez Jastrzębowo,
Kruchowo, Trzemeszno i Wymysłowo. W okolicach Trzemeszna
wydajność poziomu mioceńskiego wzrasta do powyżej 120 m3h-1. W
regionie mogileńskim szczególnie wyraźnie zaznacza się zasobny
rejon
Wielkopolskiej
Doliny
Kopalnej
(XIID),
rozprzestrzeniający się w południowo-wschodniej i wschodniej
części omawianego obszaru. Główny poziom użytkowy wykształcony
został tu w utworach czwartorzędowych (piaskach i żwirach) na
głębokości od 40 do 70 m. Miąższość poziomu wodonośnego wynosi
15-25 m, a uzyskiwane wydajności kształtują się w granicach
70-120 m3h-1, lokalnie ponad 200 m3h-1. Dobra izolacja od
powierzchni
oraz
korzystne
parametry
hydrogeologiczne
pozwalają zaliczyć Wielkopolską Dolinę Kopalną do bardzo
zasobnych kolektorów wód podziemnych. Mniejsze znaczenie
użytkowe w tym rejonie mają poziomy użytkowe w utworach
trzeciorzędowych (miocen), występujące na głębokości 100-130 m
oraz wody szczelinowe w utworach kredy.
W północnej części obszaru, równoleżnikowo po linię Mogilno
– Huta Palędzka rozprzestrzenia się rejon Strzelna (XIIA), w
którym
główny
poziom
użytkowy
występuje
w
utworach
czwartorzędowych, na głębokości od kilkunastu do 70 m.
Miąższość tego poziomu dochodzi do kilkunastu metrów, a
wydajności mieszczą się w przedziale od kilku do 30 m3h-1.
Poziomy wodonośne w utworach trzeciorzędowych, zwłaszcza
mioceńskich, mają mniejsze znaczenie użytkowe.
Ścisły związek z budową geologiczną i rzeźbą terenu
wykazują
wody
podziemne
pierwszego
poziomu
wodonośnego
drenowane przez sieć hydrograficzną. Wody te na analizowanym
obszarze występują z reguły płytko, do głębokości 5 m. W
dolinie Noteci Zachodniej i pozostałych rzek zwierciadło wód
podziemnych występuje na głębokości do 1 m. W strefach
sąsiadujących z doliną głębokości wahają się od 1 do kilku
metrów,
przekraczając
często
wartość
5
m.
Największe
głębokości zalegania zwierciadła wód podziemnych pierwszego
poziomu wodonośnego, tj. poniżej 5 m, a lokalnie 10 m,
występują w południowo-wschodniej części obszaru (Słowikowo,
Rękawczyn, Kamieniec) oraz w rejonie Chabska, Żabna i Rudek.
Analizę zmian stanów wód podziemnych rozpatrywanego obszaru
utrudnia brak posterunków pomiarowych IMiGW. O dynamice zmian
położenia zwierciadła wód podziemnych w tym rejonie można
wnioskować na podstawie danych z terenów przyległych. Wody
podziemne omawianego obszaru charakteryzują się sezonowym
reżimem zasilania z maksimum stanów osiąganym najczęściej w
okresie wiosennych roztopów. Od momentu osiągnięcia maksimum,
stany wód podziemnych wykazują tendencję spadku zwierciadła,
która utrzymuje się do końca roku hydrologicznego. Stany
minimalne występują najczęściej w okresie niżówki letniojesiennej, w czasie której wpływ opadów letnich na zmiany
położenia zwierciadła wód jest nieznaczny. Wahania zwierciadła
wód podziemnych omawianego obszaru są typowe dla stref
dolinnych, jak i stref wysoczyznowych zbudowanych z glin
zwałowych. W strefie dolin rzecznych reżim wód podziemnych
uzależniony jest w dużym stopniu od sposobu zasilania oraz
rodzaju związków wód podziemnych z wodami cieków i jezior tego
obszaru. Wody podziemne występujące w dolinach osiągają
amplitudy średnio roczne w granicach 1 m, natomiast w strefie
wysoczyznowej amplitudy dochodzą do 2-4 m. Wysokie amplitudy
skrajne
wahań
zwierciadła
wód
podziemnych
na
obszarze
wysoczyzny morenowej zbudowanej w przewadze z glin zwałowych
wiążą się z nieciągłym charakterem oraz niewielką zasobnością
warstw wodonośnych. Wody podziemne w tej strefie reagują dość
szybko na impuls opadowy, a w sytuacji ograniczonego zasilania
ich zasoby ulegają szybkiemu sczerpaniu.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Warunki hydrometeorologiczne w okresie wykonywania badań
terenowych zbliżone były do przeciętnych w sezonie letniojesiennym
w
wieloleciu.
Pomiary
głębokości
występowania
zwierciadła wód podziemnych w studniach oraz pomiary natężenia
przepływu wody w ciekach wykonane zostały w drugiej połowie
września (25.09.2002).
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Badania stanu czystości wód powierzchniowych, prowadzone
przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska objęły rzeki:
Noteć Zachodnią, Pannę i Pannę Południową oraz jeziora:
Mogileńskie i Ostrowickie.
Oceny jakości wód powierzchniowych dokonano na podstawie
danych
zawartych
w
„Informacji
o
stanie
środowiska
w
Wielkopolsce w 2000r.” (PIOŚ - Poznań 2001), „Raporcie o
stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego” (PIOŚ Bydgoszcz 1999) oraz w „Raporcie o stanie środowiska w
Wielkopolsce w latach 1997-1998” (PIOŚ - Poznań 1999).
Noteć Zachodnia, w 1998 roku, w przekroju pomiarowym
usytuowanym poniżej Jeziora Kamienieckiego, w miejscowości
Gębice
(poza
omawianym
obszarem),
prowadziła
wody
ponadnormatywnie
zanieczyszczone
bakteriologicznie
(klasa
non).
Oznaczone
stężenia
wskaźników
fizyczno-chemicznych
mieściły się w II klasie czystości. Stan czystości wód Noteci
Zachodniej uległ pogorszeniu po przyjęciu w Kwieciszewie (poza
obszarem opracowania) dopływu - rzeki Panny, prowadzącej wody
silnie zanieczyszczone
Rzekę Pannę zanieczyszczają spływy obszarowe z użytkowanej
rolniczo zlewni oraz zrzuty wód pościekowych z oczyszczalni w
Mogilnie, w ilości około 2100 m3d-1. Wyniki badań prowadzonych
kolejno w latach: 1980, 1987 i 1992 wskazywały na stałe
obniżanie jakości wód rzeki. W 1998 roku wody Panny badano w
dwóch
punktach
pomiarowo-kontrolnych:
poniżej
Jeziora
Mogileńskiego oraz przy ujściu do Noteci Zachodniej (poza
analizowanym obszarem). Poniżej Jeziora Mogileńskiego Panna
prowadziła wody ponadnormatywnie zanieczyszczone (klasa non),
o czym decydowały głównie stężenia związków fosforu oraz
chlorofilu „a”. Poprawie uległ natomiast stan sanitarny rzeki.
W przekroju ujściowym do Noteci Zachodniej, w miejscowości
Kwieciszewo (km 0,9), poniżej wylotu wód pościekowych z
oczyszczalni
w
Mogilnie,
w
wodach
Panny
stwierdzono
pozaklasowe ilości związków biogennych, substancji organicznej
oraz zawiesin ogólnych.
W 1998 roku w wodach Panny Południowej (dopływ do Jeziora
Mogileńskiego
z
Jeziora
Szydłowskiego),
poniżej
Jeziora
Popielewskiego, stwierdzono ponadnormatywną zawartość związków
fosforu (klasa czystości non), natomiast poniżej Jeziora
Szydłowskiego
oznaczono
ponadto
pozaklasowe
stężenie
chlorofilu „a”.
Według danych zawartych w „Raporcie o stanie środowiska
województwa Bydgoskiego w 1995 roku” (PIOŚ - Bydgoszcz 1996)
Jezioro
Mogileńskie
w
latach
1993-1995
objęte
było
systematyczną obserwacją wpływu przeprowadzanych
zabiegów
rekultywacyjnych na stan czystości wód. Badania przeprowadzone
w 1995 roku wykazały jednak pozaklasową jakość wód zbiornika,
o czym decydowały między innymi stężenia ołowiu i cynku. W III
klasie czystości mieściły się stężenia substancji organicznej,
łatwo ulegającej biodegradacji, a oznaczonej jako BZT5. Stan
sanitarny jeziora również odpowiadał III klasie czystości i
spowodowany był stałym dopływem ścieków bytowych. Jezioro
Mogileńskie, jak wykazały badania, zaliczono do zbiorników
bardzo
podatnych
na
degradację
(poza
kategorią).
Wody
analizowanego jeziora powinny odpowiadać docelowej II klasie
czystości.
Jezioro Ostrowickie, badane w 1996 roku, zaliczono do
zbiorników podatnych na degradację (III kategoria) o wodach
silnie zanieczyszczonych (poza klasą). Dla wód tego akwenu
planowana jest I klasa czystości.
Wody
pozostałych
jezior
i
cieków
odwadniających
rozpatrywany obszar są również w dużym stopniu zanieczyszczane
przez spływy obszarowe jak i
przez zrzuty ścieków. Za
intensywnym wodociągowaniem miejscowości nie nadąża bowiem
budowa sieci kanalizacyjnej, co powoduje, że ścieki gromadzone
w szambach są niekiedy w sposób niekontrolowany zrzucane do
wód powierzchniowych. Do małych cieków kierowane są wody
pościekowe np. do Panny z oczyszczalni w Mogilnie. Ze względu
na małe przepływy, nie gwarantujące korzystnego stopnia
rozcieńczania
zanieczyszczeń
i
brak
zdolności
wód
do
samooczyszczania, cieki te powinny zostać wykluczone z funkcji
odbiorników ścieków.
Warunkiem poprawy jakości wód powierzchniowych na omawianym
obszarze
jest
uporządkowanie
gospodarki
wodno-ściekowej.
Dotyczy
to
również
rekreacyjnie
użytkowanych
terenów
znajdujących się w bezpośrednim otoczeniu jezior. Ścieki z
kanalizacji sanitarnej i z rejonów nie objętych kanalizacją
powinny jednak trafiać do oczyszczalni, które umożliwiają
wysoką redukcję zanieczyszczeń do poziomu zapewniającego
ochronę jakościową wód w ciekach i jeziorach. Konieczne jest
również takie zmodernizowanie systemu melioracyjnego, aby
ilość
wody
odprowadzanej
ze
zlewni
rolniczej
do
wód
powierzchniowych była jak najmniejsza.
Tabela 4. Ważniejsze zrzuty ścieków
Ilość
Nr Miejscowoś
*
ć
Zakład
Rodzaj
ścieków
ścieków
m3 d-1
max/aktualna
Urządzenie
do
oczyszcz.
Kierunek
zrzutu
1.
Trzemeszn
ZGK,UG
komunalne
1000/420
mech.-
Kanał Fosa
2.
o
PWiK
komunalne
3000/1700
biol.
Panna
Mogilno
mech.biol.
* numeracja zgodna z numeracją na mapie.
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Obszar objęty arkuszem mapy Mogilno charakteryzuje się
istotnym stopniem przeobrażenia stosunków wodnych. Zmiany te
polegają na:

znacznym wylesieniu obszaru, co ogranicza jego zdolność
retencyjną,

odwodnieniu znacznych powierzchni terenu, co jest efektem
przeprowadzonych zabiegów melioracyjnych,

rozbudowaniu
sieci
rowów
melioracyjnych
w
strefach
dolinnych i sieci drenarskiej na obszarach wysoczyznowych,

częściowym obniżeniu zwierciadła wód podziemnych przez
sztuczny drenaż,

regulacji
i
przekształceniu
odcinków
odpływu
wód
powierzchniowych w system kanałów (Kanał Trzemżal, Kanał
Fosa, Kanał Gać),

wprowadzeniu systemu urządzeń hydrotechnicznych (zastawek),
regulujących warunki odpływu i powodujących zmiany poziomu
jezior,

okresowej zmienności wodności cieków (Panna) wywołanej
zrzutem wód pościekowych,

pogorszeniu jakości wód powierzchniowych przez dopływ
zanieczyszczeń obszarowych, ścieków lub wód pościekowych
(Noteć Zachodnia, Panna),

eutrofizacji wód powierzchniowych przez dostawę do nich
substancji biogennych,

obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w rejonach
nieskanalizowanych osiedli oraz w miejscach nielegalnych
składowisk odpadów,

rozbudowie sieci wodociągowej i przerzutach wody czystej,

utworzeniu
szeregu
sztucznych
zbiorników
wód
powierzchniowych (poeksploatacyjnych, stawów hodowlanych).
Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z:
Choiński A.,1992: Katalog jezior Polski, część trzecia, Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań; Podział hydrograficzny Polski 1983: praca
zbiorowa pod red. Haliny Czarneckiej, IMiGW, Warszawa
© Copyright by Renata Graf
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu