FULL TEXT

EWA ŁASKARZEWSKA
UMCS, Lublin
WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI SAMOOCENY
STUDENTÓW PEDAGOGIKI SPECJALNEJ
W ŚWIETLE WYNIKÓW BADANIA SKALĄ
SAMOOCENY W.H. FITTSA
Główny problem badawczy w niniejszym artykule zawiera się w pytaniu: Jaka
jest samoocena studentów pedagogiki specjalnej w porównaniu z ich rówieśnikami
studiującymi pedagogikę? Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, który jest
sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości. W odniesieniu do przyjętych celów w badaniach empirycznych wykorzystano Skalę Samooceny W.H. Fittsa (Tennessee Self Concept Scale).
W przeprowadzonych badaniach ustalono, że studenci pedagogiki specjalnej nie
różnią się w stopniu istotnym statystycznie w poziomie samooceny od studentów pedagogiki ogólnej. Wyniki obu grup były do siebie bardzo zbliżone w każdej z badanych podskali z wyjątkiem podskali „ja rodzinne”.
Słowa kluczowe: samoocena, studenci, pedagogika specjalna, rodzaje samooceny,
Skala Samooceny W.H. Fittsa
P
isząc o samoocenie jako elemencie inteligencji emocjonalnej pedagogów
specjalnych, należy odwołać się do deontologii zawodu nauczyciela oraz
innych zawodów wiążących się z opieką nad osobami niepełnosprawnymi.
Twierdzenia deontologiczne są twierdzeniami ogólnymi, związanymi tylko
z niezbędnymi zasobami, które są warunkiem efektywnej pracy w ramach danej grupy zawodowej. Od osób pracujących w zawodach, których zadaniem
jest ochrona takich dóbr, jak zdrowie fizyczne czy psychiczne, społeczeństwo
oczekuje czegoś więcej niż tylko fachowej wiedzy i sprawności technicznej.
Zwraca uwagę na cechy osobowości i kwestie wyboru określonej postawy
moralnej w życiu. Do takich zawodów należy m.in. zawód pedagoga (Doroszewska 1989).
Pojęcie i definicje samooceny
Psychologowie różnie definiują pojecie samooceny. Dominujące jest ujęcie
samooceny jako zespołu sądów i opinii, które jednostka odnosi do swojej osoby. Dotyczą one fizycznych, psychicznych i społecznych właściwości jednostki (Kulas 1983, 1986).
38
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI SAMOOCENY STUDENTÓW PEDAGOGIKI SPECJALNEJ...
Według W. Wosińskiej samoocena jest oszacowaniem własnej wartości.
„Jest ona wypadkową schematów „ja” obejmujących różne atrybuty, takie jak
wygląd fizyczny, inteligencje, status ekonomiczny, uczciwość i tym podobne.
Wypadkowa ocen różnych aspektów jest określana jako globalna samoocena.
Takim właśnie rozumieniem posługują się ludzie, gdy mówią o wysokiej lub
niskiej samoocenie. Dana jednostka może mieć wysoką samoocenę globalną
mimo niezbyt wysokiej oceny jednego lub paru aspektów. Negatywne ocenianie siebie w jakimś pojedynczym aspekcie może nie zagrażać całościowej
samoocenie. Gdy jedne przekonania są zagrożone wskutek wydarzeń pokazujących słabe punktu danej osoby, wówczas obroną przed obniżeniem swojej
wartości stają się inne przekonania” (Wosińska 2004, s. 67).
Samoocenę można także zdefiniować jako swoisty stosunek człowieka
do samego siebie, szczególnie zaś do specyficznych charakteryzujących go
właściwości. Samoocenę stanowi także zbiór sądów wartościujących (odnoszących się do poszczególnych cech czy właściwości) oraz ogólny stosunek jednostki do siebie w większości aspektów, które uważa ona za ważne. W związku z tym stosunek jednostki wobec siebie samej może być pozytywny (wówczas mówimy o samoocenie wysokiej) lub negatywny (wówczas mamy do czynienia z samooceną niską). Samoocena może być w różnym stopniu adekwatna. Adekwatność określa stopień zgodności między
cechami, jakie jednostka faktycznie ma, a tymi, jakie jest skłonna sobie przypisywać. Samoocena nieadekwatna może przybierać formę samooceny zaniżonej lub zawyżonej. Oceniając siebie, jednostka bierze pod uwagę wyniki
własnych działań, dokonuje analizy informacji o własnych sukcesach i niepowodzeniach, a także uwzględnia opinie i oceny formułowane przez innych ludzi (Siuta 2005).
N. Branden (2006) twierdzi, iż samoocena jest przekonaniem, że dorastamy do życia i jego wymagań. Jest poczuciem pewności, że potrafimy myśleć,
umiemy stawiać czoło podstawowym życiowym wyzwaniom. Jest przekonaniem, że mamy prawo do szczęścia i powodzenia, że jesteśmy wartościowi oraz zasługujemy na zaspokojenie naszych potrzeb czy pragnień, osiąganie tego, co dla nas ważne, a także cieszenie się owocami swoich wysiłków.
Zdaniem W. Szewczuka (1990) samoocena jest to wartościowanie przez
jednostkę swoich właściwości psychicznych, fizycznych, a także swojego
funkcjonowania w otoczeniu społecznym. Przez E. Aronsona (1997, s. 21) samoocena jest definiowana jako ,,dokonywane przez ludzi oszacowanie wartości samych siebie – to znaczy rozmiaru, w jakim spostrzegają siebie jako dobrych, kompetentnych i przyzwoitych”.
Trzy poziomy w strukturze samooceny, zwanej też pojęciem o sobie, wyróżnia W. H. Fitts (1965, za: Gindrich 2002). Są nimi: tożsamość, zadowolenie
z siebie oraz zachowanie odnoszące się do pięciu sfer „ja”. ,,Ja fizyczne” dotyczy tego, jak jednostka widzi swoje ciało, stan swojego zdrowia, wygląd fizyczny, sprawność i seksualność. ,,Ja moralno-etyczne” opisuje „ja” z moralno-etycznego punktu widzenia. Uwzględnia przy tym moralną wartość jednostki, jej stosunek do Boga i wyznawanej religii, poczucie bycia dobrym
lub złym człowiekiem. ,,Ja osobiste” odzwierciedla osobiste poczucie własnej
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
39
EWA ŁASKARZEWSKA
wartości oraz ocenę osobowości z wyjątkiem jej aspektu fizycznego oraz stosunku do innych osób. ,,Ja rodzinne” ukazuje uczucia jednostki w odniesieniu do własnej wartości jako członka rodziny, a także postrzeganie siebie na
tle swoich najbliższych oraz aktualnego kręgu znajomych. ,,Ja społeczne” jest
sferą „ja”, która odzwierciedla poczucie własnej wartości jednostki, jakie ma
ona w społecznych interakcjach z innymi ludźmi.
Wybrane kryteria kategoryzowania samooceny
Istnieje wiele kryteriów kategoryzowania samooceny. Pojęcie samooceny zazwyczaj odnosi się do pojedynczych cech, które w ciągu życia ulegają
uogólnieniu i tworzą samoocenę globalną. Zarówno samoocena globalna, jak
i składające się na nią samooceny cząstkowe, mogą być rozpatrywane jako
wysokie – niskie, stabilne – niestabilne, adekwatne – nieadekwatne, pozytywne – negatywna, pewne – zagrożone (Kulas 1986). Samoocena może mieć również różne stopnie generalizacji – być szczegółowa lub cząstkowa, o dużym
lub małym stopniu ogólności lub być całościową oceną siebie (Malec 2002).
Pierwszym kryterium jest poziom samooceny. Może być ona wysoka lub
niska. Wysokość samooceny w dużej mierze zależy od tego, jak jednostka ocenia swoją wartość i możliwości. Mogą być one przez nią spostrzegane jako
duże lub stosunkowo niewielkie. Wysokość samooceny ujawnia się w poziomie aspiracji jednostki, czyli celach, jakie próbuje osiągnąć, a jej poziom jest
uzależniony także od tego, jak różnią się rzeczywiste możliwości jednostki
od przyjętego wzoru. Przy dużej różnicy między tym, jaka jednostka rzeczywiście jest a jaka chciałaby być, poziom samooceny jest niski, zaś samoocenę wysoką cechuje bardzo niewielka rozbieżność (Kulas 1986). Wysoki poziom samooceny mają ludzie, których osiągane wyniki zadowalają, ich pozycja w grupie jest zgodna z zakładaną, uważają siebie za atrakcyjnych, sprawnych fizycznie itp. Osoby z niskim poziomem samooceny budują swój sąd
o sobie na podstawie tych dziedzin, w których osiągają wyniki, które w świetle ich własnych standardów są niezadowalające (Reykowski 1970).
Wysoka samoocena koreluje z racjonalizmem, realizmem, intuicją, twórczością, niezależnością, elastycznością, zdolnością do radzenia sobie ze zmianą, chęcią przyznawania się do błędów, życzliwością i gotowością do współpracy. Niska samoocena koreluje z irracjonalizmem, niedostrzeganiem rzeczywistości, sztywnością, lękiem przed nowym i nieznanym, konformizmem,
niewłaściwym buntem, obronnością, zachowaniami nadmiernie kontrolowanymi, lękiem, wrogością wobec innych (Branden 2006).
Określając wysokość samooceny należy brać pod uwagę sytuację społeczną, w jakiej znajduje się obecnie człowiek. Według Reykowskiego (1966) o poziomie samooceny należy mówić porównując nie poziom aspiracji danej jednostki, ale różnicę między posiadaną pozycją społeczną i wykształceniem
a pozycją, do jakiej ten człowiek aspiruje. Należy uwzględniać również typowe aspiracje życiowe ludzi. Poziom samooceny zależy od tego, z kim się jednostka w okresie dzieciństwa porównywała. Gdy dziecko wzrasta w środo40
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI SAMOOCENY STUDENTÓW PEDAGOGIKI SPECJALNEJ...
wisku, w którym jego możliwości są większe niż innych i może dzięki temu
zajmować wysoką pozycję, może wykształcić się u niego wysoka samoocena.
Podobny efekt jest wtedy, gdy dziecko pod wpływem osób biorących udział
w jego wychowaniu przyswoi sobie taki wzór postępowania, który pobudza
je do maksymalnych osiągnięć.
Kolejnym kryterium podziału samooceny jest jej trwałość. Uwzględniając
to kryterium można wyróżnić samoocenę stabilną i niestabilną, inaczej mówiąc: stałą i niestałą. Samoocena stabilna to względnie stały system opinii i
sądów jednostki o sobie samej. Nie ulega on gwałtownym i nieoczekiwanym
zmianom i występuje w dwóch postaciach – samooceny adekwatnej bądź
nieadekwatnej (Niebrzydowski 1989). Istotne jest, aby niestabilną samoocenę odróżnić od jej plastyczności, gdyż prawidłowo ukształtowana samoocena wykazuje pewien stopień podatności na zmiany, które są następstwem
rezultatów własnych działań i opinii otoczenia. W ciągu życia zmienia się
samoocena jednostki i jest to proces jak najbardziej pożądany. Wiąże się to
ze zdobywaniem przez człowieka nowych doświadczeń. Z reguły życiowe
sukcesy podwyższają samoocenę, niepowodzenia zaś przyczyniają się do jej
obniżenia. W literaturze przedmiotu podkreśla się istotny fakt, że wahania
samooceny mogą mieć charakter nie tylko wynikający z życiowych powodzeń i klęsk, ale mogą mieć źródła natury organicznej. Zmiany w samoocenie mogą być na przykład następstwem choroby, zmiany stylu życia,
pogorszenia warunków psychofizycznych, które obniżając zaufanie jednostki do swojego potencjału fizycznego, zarazem obniżają samoocenę (Kulas
1986, Reykowski 1966). Wahania w samoocenie są właśnie często wynikiem
niezdolności określenia granic swoich realnych możliwości. Są też skutkiem
nadmiernej wrażliwości na stosunkowo drobne zmiany w sytuacji jednostki.
Występują u młodych i dorosłych ludzi, są symptomem niedojrzałości osobowości (Reykowski 1966).
Kolejne kryterium samooceny to kryterium zgodności z faktycznymi
możliwościami jednostki. Samoocena jest adekwatna wówczas, gdy człowiek prawidłowo ocenia swoje możliwości i podejmuje zadania im odpowiadające. Jest ona zasadniczym czynnikiem w prawidłowym przystosowaniu jednostki do otoczenia (Niebrzydowski 1989). Samoocena nieadekwatna nie odpowiada rzeczywistym możliwościom jednostki. Dzieli się ona na
samoocenę zawyżoną, która polega na przypisywaniu sobie wyższych możliwości niż się faktycznie ma, oraz zaniżoną, gdy jednostka przypisuje sobie
mniejsze możliwości niż w rzeczywistości ma, czyli nie docenia siebie (Kulas 1986). Samoocena zawyżona przyczynia się do wyboru zadań i działań
zbyt trudnych dla danej jednostki i nieodpowiadających jej aktualnym możliwościom. Ludzie z zawyżoną samooceną często nie rozwiązują podjętych
zadań i z tego powodu narażają się na frustracje i zniechęcenie do dalszej aktywności (Reykowski 1970).
Biorąc pod uwagę kryterium wartości, samoocena jednostki może być pozytywna lub negatywna. Jest to uzależnione od tego, jak bardzo rzeczywisty
obraz własnej osoby, określany jako „ja realne”, jest zgodny, bądź różni się od
idealnego obrazu własnej osoby, czyli „ja idealnego” (Kulas 1986).
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
41
EWA ŁASKARZEWSKA
Samoocenę dojrzałą cechuje umiejętność samodzielnego i krytycznego
spojrzenia na siebie. Jednostka potrafi dostrzec swoje wady i zalety, zaobserwować ich wpływ na błędy, jakie popełnia, sukcesy, jakie są jej udziałem,
a także wyciągnąć wnioski na przyszłość, które mają ją ustrzec przed błędami i zapewnić sukcesy. Niestety, osiągnięcie dojrzałej samooceny jest bardzo trudne i nie każdy człowiek jest w stanie tego dokonać. Wielu dorosłych
pozostaje na etapie samooceny pogłębionej, a czasem tylko powierzchownej
(Niebrzydowski 1989).
Badania własne
Badaniami objęto 100 studentów Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie studiujących w systemie stacjonarnym (50 studentów pedagogiki specjalnej różnych specjalizacji oraz 50
studentów pedagogiki o specjalności ogólnej).
Główny problem badawczy zawierał się w pytaniu: Jaka jest samoocena
studentów pedagogiki specjalnej w porównaniu z ich rówieśnikami studiującymi pedagogikę?
W grupie eksperymentalnej składającej się ze studentów pedagogiki specjalnej największy procent badanych stanowili studenci pedagogiki specjalnej
o specjalizacji resocjalizacja (40%), potem oligofrenopedagogika (28%) i tyflopedagogika (26%). Najniższy odsetek stanowili studenci studiujący na dwóch
specjalizacjach równolegle: oligofrenopedagogika i tyflopedagogika (6%).
Większość badanych studentów stanowiły kobiety (80%). Wiek badanych zamykał się w przedziale 21–31 lat. Zarówno w grupie studentów pedagogiki
specjalnej, jak i studentów pedagogiki ogólnej większość badanych pochodziła ze środowiska miejskiego (66%). Przeważająca większość nie zawarła jeszcze związku małżeńskiego (92%). Matki badanych w większości legitymowały się wykształceniem średnim (35%), ojcowie w większości (36%) wykształceniem zawodowym. Zdecydowana większość badanych (69%) na studiach
osiągała bardzo dobre wyniki.
W badaniach empirycznych wykorzystano Skalę Samooceny W.H. Fittsa
(Tennessee Self Concept Scale – TSCS) (Fitts 1965, za: Gąsiorowska-Nóżka, Janowski 1984). Została ona opracowana przez W.H. Fittsa jako narzędzie badawcze o szerokich możliwościach zastosowania. Jest wystandaryzowana
i wielowymiarowa w swoim opisie koncepcji samego siebie oraz samooceny.
Znajduje zastosowanie w doradztwie, klinicznych stwierdzeniach i diagnozach czy badaniach zachowania.
Skala ma dwie wersje: kliniczną i skróconą. W skład każdej z nich wchodzi
ten sam zestaw twierdzeń, różnią się one sposobem opracowywania wyników.
Skala składa się ze 100 twierdzeń, z których każde służy do opisu własnej osoby. 10 z nich tworzy tzw. skalę samokrytyki. Wysokość wyników w tej skali
obrazuje stosunek osoby badanej do badania, określa przy tym jej zdolność
do samokrytyki, a także stopień jej celowej obronności. Pozostałe 90 twierdzeń
należy do skali właściwej, są one podzielone na równą liczbę twierdzeń nega42
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI SAMOOCENY STUDENTÓW PEDAGOGIKI SPECJALNEJ...
tywnych i pozytywnych, łącząc się w 15 wskaźników – po 6 twierdzeń każdy.
Wskaźniki te ujęte są w 8 kategorii, które tworzą siatkę trzech wierszy i pięciu kolumn. W wyniku tego każde twierdzenie należy równocześnie do dwóch
kategorii: do wiersza i do kolumny. Sumaryczny wynik uzyskany w trzech
wierszach jest identyczny z sumą wyniku z pięciu kolumn. Jest to najważniejszy wynik z całej skali – globalny wskaźnik pozytywny, który określa ogólny
poziom samooceny badanego. Globalny wskaźnik pozytywny odzwierciedla
stopień, w jakim jednostka szanuje i docenia siebie.
Oprócz wskaźnika globalnego można uzyskać odrębne wyniki mierzące
poziom samooceny badanej w każdej z następujących kategorii: tożsamość,
zadowolenie z siebie, „ja fizyczne”, „ja moralno-etyczne”, „ja prywatne”, „ja
rodzinne” oraz „ja społeczne”. Skala ta daje ponadto możliwość uzyskania
tzw. wskaźników zróżnicowania, wskaźnika rozkładu, wskaźnika prawda/
fałsz (P/F), wskaźnika konfliktu netto oraz wskaźnika globalnego konfliktu
(Fitts 1965, za: Gindrich 2002).
Poziom samooceny studentów
Przyjęta procedura opracowywania wyników badań pozwoliła na ustalenie poziomu samooceny osób badanych na trzech poziomach ich funkcjonowania: tożsamości, zadowolenia z siebie i zachowania oraz w pięciu sferach:
„ja” fizycznym, moralno-etycznym, osobistym, rodzinnym i społecznym. Obliczony został również wskaźnik samokrytycyzmu (SC), globalny wskaźnik
pozytywny, zmienności rozkładu i konfliktów oraz prawdy i fałszu.
W tabeli zamieszczono dane dla dwóch badanych grup: A – studentów pedagogiki specjalnej, B – studentów pedagogiki o specjalności ogólnej. Zawarte
są w niej różnice międzygrupowe w odniesieniu do: globalnego pozytywnego
wskaźnika, wskaźnika samokrytycyzmu, tożsamości (wiersz 1), zadowolenia
z siebie (wiersz 2), zachowania (wiersz 3), „ja fizycznego” (kolumna A), „ja
moralno-etycznego” (kolumna B), „ja osobistego” (kolumna C), „ja rodzinnego” (kolumna D), „ja społecznego” (kolumna E), wskaźnika globalnej zmienności, wskaźnika prawda/fałsz, wskaźnika konfliktu netto, wskaźnika globalnego konfliktu, wskaźnika zmienności w kolumnach, wskaźnika zmienności
w wierszach oraz wskaźnika rozkładu.
Jak wskazują wartości testu t-Studenta, spośród siedemnastu wskaźników
skali TSCS tylko jeden istotnie różnicuje grupy na poziomie istotnym statystycznie – „ja rodzinne” (p < 0.015047). Kolumna D, czyli „ja rodzinne”,
stanowi odbicie odczuć badanej osoby jako członka rodziny w odniesieniu do
wspólnoty rodzinnej, wartości, cnót. Odnosi się także do percepcji własnego
„ja” przy uwzględnieniu najbliższych osób oraz obecnego szerokiego kręgu
rodziny (Kirenko 1998, s. 149). Średni wynik uzyskany w tej podskali u studentów pedagogiki specjalnej wynosił 54.5600, zaś u studentów pedagogiki
ogólnej 57.0400. Oznacza to, że badani studenci pedagogiki specjalnej wyraźnie gorzej oceniają siebie jako reprezentantów własnej rodziny i mniej pozytywnie widzą swoje relacje z rodzicami, kuzynami i krewnymi niż studenci
pedagogiki ogólnej.
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
43
EWA ŁASKARZEWSKA
Tabela
Porównanie testem t-Studenta dla prób niezależnych samooceny badanych z grup A i B
Globalny wskaźnik
pozytywny TPOSIT
A
B
Średnia
Wyniki testu t- Studenta
Średnia
SD
Wartość – t
P
271.5000
12.4786
274.0400 13.76028
SD
-0.96686
n.i.
Tożsamość (wiersz 1)
83.4800
5.11197
84.6800
5.46394
-1.13403
n.i.
Zadowolenie z siebie
(wiersz 2)
91.5000
7.45668
92.3200
11.99735
-0.41047
n.i.
Zachowanie się (wiersz 3)
96.4000
5.34904
95.9400
5.91922
0.40770
n.i.
„Ja fizyczne” (kolumna A)
55.4400
8.50728
55.9000
4.02670
-0.34559
n.i.
„Ja moralno-etyczne”
(kolumna B)
53.6600
4.13354
54.0000
3.97441
-0.41926
n.i.
„Ja osobiste” (kolumna C)
052.6600
4.27432
53.1800
4.81363
-0.57118
n.i.
„Ja rodzinne”
(kolumna D)
054.5600
4.73010
57.0400
5.27590
-2.47483*
0.0150
„Ja społeczne” (kolumna E)
54.2200
3.89814
54.0200
3.51376
0.26947
n.i.
Globalny wskaźnik
zmienności Tot V
35.8000
8.80862
37.5200
9.82134
-0.92188
n.i.
Wskaźnik samokrytycyzmu
(SC)
35.4400
4.9822
35.2600
5.3787
0.1736
n.i.
Wskaźnik prawda/fałsz
(T/F)
1.2270
0.32717
1.2327
0.3386
-0.0856
n.i.
Wskaźnik konfliktu netto
TNCONF
74.5000
30.8407
77.5000
33.1910
-0.4682
n.i.
Globalny wskaźnik
konfliktów TCONF
79.4600
26.5485
82.1000
29.2367
-0.47269
n.i.
Wskaźnik zmienności
w kolumnach CTV
21.3200
5.6764
22.1800
7.5530
-0.64362
n.i.
Wskaźnik zmienności
w wierszach RTV
15.0800
4.6679
17.9800
10.8449
-1.7368
0.0855
Wskaźnik rozkładu (D)
116.4400
29.8541
120.7800
30.2096
-0.7225
n.i.
*Statystyka T jest istotna na poziomie co najmniej 0,05; ~ – zbliżone do istotności; n.i. –
nieistotne statystycznie.
Stosunek prawdy do fałszu, zwany tu wskaźnikiem prawda/fałsz jest pomiarem prawdopodobieństwa popełnienia błędu w odpowiedziach badanych
osób. Wskazuje on, czy nastawienie osoby badanej do wykonania zadania pociąga za sobą silne tendencje do zgadzania się lub niezgadzania z jakimś twierdzeniem, bez względu na to, czego ono dotyczy. Wyniki niskie są dokładnym
przeciwieństwem wysokich, zaś na poziomie przeciętnym wskazują, że osoby badane dochodzą do samodefinicji własnego ,,ja” w bardziej harmonijny
sposób: afirmując to, co wchodzi w skład ich ,,ja” oraz odrzucając to, co nie
wchodzi (Kirenko 1998). Skala ta nie różnicuje studentów pedagogiki specjalnej
i studentów pedagogiki. W pierwszej grupie średni wynik wynosi 1.2270, zaś
w drugiej 1.2327.
44
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI SAMOOCENY STUDENTÓW PEDAGOGIKI SPECJALNEJ...
Wskaźnik konfliktu netto określa stopień niezgodności między odpowiedziami osoby badanej na pozytywne i negatywne twierdzenia w obrębie tej
samej sfery percepcji siebie. Różnica między nimi stanowi operacyjną miarę
konfliktu w odczuwaniu siebie (Gindrich 2002, s. 119). Biorąc pod uwagę średnie dla wskaźnika konfliktów netto, grupa składająca się ze studentów pedagogiki ogólnej uzyskała wyższy wynik (X = 77.5000) niż grupa studentów pedagogiki specjalnej (X = 74.5000). Oznacza to, że studenci pedagogiki specjalnej
w mniejszym stopniu niż studenci pedagogiki ogólnej ujawniają skłonność do
akcentowania pozytywnych cech koncepcji własnej osoby w obrębie poszczególnych sfer „ja”.
Globalny wskaźnik konfliktu jest to suma punktacji pozytywnej i negatywnej bez względu na znak. Wysokie wyniki w zakresie tego wskaźnika wskazują
na zamęt, sprzeczność lub globalny konflikt w percepcji własnego „ja”, a niskie
charakteryzują badanych ze sztucznie ukształtowanym obronnym obrazem
własnej osoby, ukrywającym prawdziwe „ja” (Fitts 1965, za: Gindrich 2002,
s. 121). Uwzględniając globalny wskaźnik konfliktów, wyższy wynik średni
w tej podskali uzyskali studenci pedagogiki ogólnej (X = 82.1000) niż studenci
pedagogiki specjalnej (X = 79.4600). Studenci pedagogiki specjalnej ujawniają
więc tendencję do silniejszej defensywności w nakreślaniu prawdziwego wizerunku własnej osoby niż studenci pedagogiki ogólnej. Nie są to jednak różnice
istotne statystycznie.
Wskaźnik rozkładu „D” określa sposób, w jaki badany dokonuje rozmieszczenia swoich odpowiedzi na matrycy. Wartość „D” interpretuje się jako pomiar pewności co do sposobu, w jaki spostrzega siebie badany. Wyniki niskie
stwierdza się czasami u osób nastawionych defensywnie i mających pewną
blokadę psychiczną. Są one zamknięte, odizolowane od rzeczywistości. Unikają prawdziwego zaangażowania się, gdyż preferują zaznaczanie odpowiedzi
oznaczonej numerem 3 – częściowo nieprawdziwe, częściowo prawdziwe. Wyniki wysokie wskazują na zdecydowanie i pewność w tym, co się mówi o sobie.
Ekstremalne wyniki „D” są niepożądane w żadnym kierunku (tamże, s. 122).
W obrębie wskaźnika ,,D” obserwuje się podobną prawidłowość jak w zakresie globalnego wskaźnika konfliktów. Studenci pedagogiki ogólnej osiągnęli
wyższy średni wynik (120.7800) niż studenci pedagogiki specjalnej (116.4400).
Oznacza to, że studenci pedagogiki specjalnej mają większą tendencję do polegania na strategii defensywnej, może utrudniać im to dokonanie autentycznego
i prawdziwego wglądu w swoją osobę.
Skalę samokrytycyzmu SC tworzy 10 „ lekko uwłaczających” twierdzeń, które
– jak twierdzi Fitts – większość ludzi uważa za prawdziwe w odniesieniu do własnej osoby. Osoby badane zaprzeczając prawdziwości większości z nich, wykazują defensywność i usilnie pragną przedstawić siebie w jak najlepszym świetle.
Wysoka punktacja na ogół wskazuje na normalną, zdrową otwartość i zdolność
do samokrytycyzmu. Ekstremalnie wysokie wyniki świadczą, że osoby badane
pozbawione są obronnych strategii psychicznych i jest to zdaniem autora tzw.
bezbronność patologiczna. Niska punktacja świadczy o obronności i sugeruje
prawdopodobieństwo uzyskania sztucznie podniesionych wyników w skalach
pozytywnego nastawienia na siebie, a zwłaszcza w skali globalnego wskaźnika
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
45
EWA ŁASKARZEWSKA
pozytywnego (Fitts 1965 za: Kirenko 1998, s. 142). Wyniki ze skali samokrytycyzmu nie różnicują badanych studentów pedagogiki specjalnej i pedagogiki ogólnej. Uzyskane wyniki są zbliżone: 35.4400 dla studentów pedagogiki specjalnej
i 35.2600 dla studentów pedagogiki ogólnej. Badani mają więc bardzo podobny
poziom samokrytycyzmu niezależnie od kierunku, jaki studiują.
Wyniki uzyskane w skali globalnego wskaźnika pozytywnego są sumą
trzech podrzędnych skal: tożsamości (wiersz 1), zadowolenia z siebie (wiersz
2), zachowania (wiersz 3). Odpowiada ona wewnętrznemu, subiektywnemu
układowi odniesienia, w obrębie którego osoba badana opisuje siebie. W obrębie tej samej kategorii rzędu dotyczą one: „ja fizycznego” (kolumna A), „ja moralno-etycznego” (kolumna B), „ja osobistego” (kolumna C), „ja rodzinnego”
(kolumna D), „ja społecznego” (kolumna E). Tych pięć kolejnych skal, zwanych
kolumnami, tworzy również po ich zsumowaniu globalny wskaźnik pozytywny. Cały zestaw twierdzeń podzielony jest na dwa sposoby: poziomo jako wiersze – wewnętrzny układ odniesienia, i pionowo – na kolumny jako zewnętrzny
układ odniesienia, czyli każde twierdzenie i każda komórka stanowi prezentację
dwóch różnych opcji wyników, chociaż suma punktów w rzędach i kolumnach
jest taka sama. Globalny wskaźnik pozytywny odzwierciedla całkowity poziom
szacunku do siebie osoby badanej. Osoby z wysokimi wynikami przejawiają
skłonności do lubienia siebie, odczuwania, że są osobami wartościowymi i pełnymi cnót. Pokładają w sobie zaufanie i zgodnie z tym postępują. Ekstremalnie
wysokie wyniki wskazują na ewidentne odchylenia od normy i są uzyskiwane
przez osoby z zaburzeniami psychicznymi. Osoby uzyskujące wyniki niskie
przejawiają wątpliwości co do swojej wartości, czują się niepotrzebne nikomu,
często są niespokojne, odczuwają lęk, depresje, są nieszczęśliwe oraz nie wierzą
w siebie, nie ufają sobie (tamże). Średnie uzyskane przez studentów pedagogiki specjalnej i pedagogiki ogólnej sytuują się na bardzo zbliżonym poziomie.
Studenci pedagogiki specjalnej uzyskali średnią globalnego wskaźnika pozytywnego na poziomie 271.5000, zaś studenci pedagogiki ogólnej nieco wyższą
– 274.0400.
Twierdzenia zawarte w skali Tożsamości (wiersz 1) odpowiadają kategorii
„Jestem jaki jestem”. Osoba badana dokonuje samoopisu swojej podstawowej
tożsamości – jak widzi siebie (tamże, s. 146). Studenci pedagogiki ogólnej uzyskali minimalnie lepszy wynik średniej (84.6800) niż studenci pedagogiki specjalnej (83.4800).
Skala Akceptacji, zwana także skalą Zadowolenia z siebie (wiersz 2), jest
sumą twierdzeń dotyczących tego, jak osoba badana odczuwa swoje „ja”. Ogólnie wynik ten odzwierciedla poziom samozadowolenia lub samoakceptacji,
przy czym osoba badana może osiągać bardzo wysokie wyniki w wierszach
1 i 3 przy niskim wyniku w wierszu 2, np. z powodu wygórowanych oczekiwań w stosunku do samej siebie. Odwrotna sytuacja występuje wtedy, gdy
osoba przejawia niskie mniemanie o sobie, o czym informują niskie wyniki w
wierszach 1 i 3 oraz wysoki wynik w zakresie samozadowolenia w wierszu 2
(tamże, s. 147). Badani z obu grup uzyskali podobne średnie wyniki w tej skali.
Nieznacznie wyższy poziom zadowolenia wykazali studenci pedagogiki ogólnej (92.3200) niż studenci pedagogiki specjalnej (91.5000).
46
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI SAMOOCENY STUDENTÓW PEDAGOGIKI SPECJALNEJ...
Percepcja Zachowania (wiersz 3), czyli tego, co czyni osoba badana, w jaki
sposób funkcjonuje, postępuje, badanych grup osób również jest na zbliżonym
poziomie. Minimalnie lepszy wynik uzyskali w tej podskali studenci pedagogiki specjalnej (96.4000) w porównaniu do studentów pedagogiki ogólnej
(95.9400).
Spośród pozostałych czterech skal zewnętrznego układu (poza omówionym
,,ja rodzinnym”) odniesienia w żadnym z wymiarów studenci pedagogiki specjalnej i pedagogiki ogólnej nie uzyskali wyników istotnie różniących się statystycznie.
„Ja fizyczne” (kolumna A) to stosunek osoby badanej do swojego ciała,
stanu zdrowia, wyglądu fizycznego, sprawności i seksualności. Obie badane
grupy uzyskały w tej podskali zbliżone wyniki, studenci pedagogiki specjalnej
55.4400, a studenci pedagogiki ogólnej 55.9000. Świadczy to o tym, że osoby
badane z obu grup przypisują podobną wartość swojemu ciału i jego biologicznym funkcjom.
Kolumna B oznacza „ja moralno-etyczne”. Dotyczy ono opisu własnego
,,ja” w odniesieniu do wartości moralnych, stosunku do Boga, poczucia bycia
dobrym lub złym człowiekiem oraz zadowolenia lub dezaprobaty dla wyznawanej religii. Nieznacznie wyższy wynik uzyskali studenci pedagogiki ogólnej (54.0000) w porównaniu ze studentami pedagogiki specjalnej (53.6600), co
oznacza, że badani postrzegają siebie w tej sferze prawie tak samo.
„Ja osobiste” (kolumna C) odzwierciedla osobiste poczucie własnej wartości, adekwatności własnej osoby oraz ocenę osobowości z wyłączeniem swojego
ciała i stosunku do innych ludzi. Tu również minimalnie wyższą średnią uzyskali studenci pedagogiki ogólnej (53.1800) niż studenci pedagogiki specjalnej
(52.6600).
Poczucie adekwatności własnej wartości okazywanej w społecznych interakcjach z innymi osobami pokazuje „ja społeczne” (kolumna E). Jest to „ja”
spostrzegane w stosunku do innych osób spoza rodziny (tamże, s. 149). W tej
podskali badani z obu grup uzyskali porównywalne wyniki: 54.2200 to średnia
dla studentów pedagogiki specjalnej, a 54.0200 – dla studentów pedagogiki
ogólnej.
Punktacja zmienności (V) jest pomiarem zróżnicowania między jedną a drugą sferą percepcji własnego ,,ja”, czyli pomiarem braku konsekwencji przy
przejściu z jednego pola samopercepcji na drugie. Wysoka punktacja oznacza,
że badana osoba jest raczej niestała pod tym względem, natomiast niska wskazuje na niski poziom zmienności, co może, gdy wyniki będą skrajnie niskie,
doprowadzić do sztywności (Kirenko 1998).
Globalny wskaźnik zmienności (TotV) reprezentuje całkowitą sumę zmienności w odniesieniu do pojedynczego rekordu. Wysoki wynik oznacza, że samoocena osoby badanej ze względu na znaczne zróżnicowanie między jedną a drugą
sferą charakteryzuje się małą jednością lub integracją. Uzyskujący taką punktację
przejawiają tendencję do szufladkowania pewnych sfer własnego ,,ja” i do widzenia tych sfer w izolacji od pozostałych. Dobrze zintegrowane osoby generalnie
uzyskują wyniki poniżej średniej (tamże). Średnia jest nieznacznie wyższa w grupie studentów pedagogiki ogólnej (37.5200) niż studentów pedagogiki specjalnej
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
47
EWA ŁASKARZEWSKA
(35.8000), co oznacza, że samoocena studentów pedagogiki ogólnej wyróżnia się
mniejszą spójnością niż studentów pedagogiki specjalnej.
Zmienność w wierszach (RTV) i zmienność w kolumnach (CTV) mierzą,
a w dosłownym sensie sumują, wariancje w obrębie kolumn i wierszy. W obrębie zmienności w kolumnach nieznacznie wyższe wyniki średniej uzyskali
studenci pedagogiki ogólnej. Wartości te przedstawiają się następująco: studenci pedagogiki ogólnej – 22.1800 w porównaniu do studentów pedagogiki specjalnej – 21.3200.
W przypadku zmienności w wierszach (RTV) wartość T zbliżona była do
istotności na poziomie 0.0855. Średnie arytmetyczne w badanych grupach
przedstawiały się na poziomie wyniku 17.9800 dla studentów pedagogiki ogólnej i 15.0800 dla studentów pedagogiki specjalnej. Z układu odchyleń standardowych można wywnioskować, że badani studenci pedagogiki specjalnej byli
bardziej spójni w określaniu zróżnicowania między poszczególnymi poziomami funkcjonowania „ja” niż studenci pedagogiki ogólnej, których oszacowania
cechują się większa niespójnością.
Podsumowanie
W przeprowadzonych badaniach ustalono, że studenci pedagogiki specjalnej nie różnią się w stopniu znaczącym pod względem poszczególnych atrybutów samooceny od studentów pedagogiki o specjalności ogólnej.
Jedynym istotnym statystycznie atrybutem samooceny różnicującym dwie
grupy badanych było „ja rodzinne”, w którym badany przedstawia własny obraz siebie jako członka rodziny. Badania empiryczne pokazały, że ankietowani
studenci pedagogiki ogólnej lepiej oceniają siebie jako reprezentantów swojej
rodziny i bardziej pozytywnie widzą swoje relacje z bliskimi. Studenci pedagogiki specjalnej w zakresie tego czynnika uzyskali znacznie niższe wyniki, mają
zatem gorszą percepcję własnego „ja” przy uwzględnieniu najbliższych osób.
Należy się zastanowić, dlaczego studenci pedagogiki specjalnej przypuszczalnie mniej identyfikują się z własną rodziną w porównaniu do osób studiujących pedagogikę ogólną. Wyniki badań mogą sygnalizować pewien problem w relacjach rodzinnych przyszłych pedagogów specjalnych. Istotne jest
również, że studenci pedagogiki ogólnej w każdej podskali uzyskiwali wyższe
wyniki od rówieśników studiujących pedagogikę specjalną, mieli zatem nieznacznie wyższy globalny wynik samooceny. Zasadne byłoby podjęcie działań
zmierzających do rozwijania dojrzałej samooceny u studentów wszystkich kierunków pedagogicznych, a zwłaszcza pedagogiki specjalnej. W trakcie takich
zajęć można by również rozwijać dodatkowe umiejętności z zakresu inteligencji
emocjonalnej.
Kwestia podjęta w badaniach wydaje się tak istotna, że należałoby przeprowadzić podobne analizy na większą skalę. W związku z tym, że badania objęły
jedynie mały wycinek populacji, jaką są studenci pedagogiki specjalnej i pedagogiki o specjalności ogólnej, miały ograniczony zasięg. W przyszłości należałoby je zweryfikować na większej populacji przy zastosowaniu zaawansowanych
metod statystycznych.
48
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI SAMOOCENY STUDENTÓW PEDAGOGIKI SPECJALNEJ...
Bibliografia
Aronson, E. (1997). Psychologia społeczna. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Branden, N. (2006). Sześć filarów poczucia własnej wartości. Łódź: Wydawnictwo Feeria.
Doroszewska, J. (1989). Pedagogika specjalna. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Gąsiorowska-Nóżka, J., Janowski, R. (1984). Wybrane właściwości samooceny młodzieży licealnej w świetle wyników badania skalą samooceny W.H Fittsa. Psychologia Wychowawcza, 5.
Gindrich, A.P. (2002). Funkcjonowanie psychospołeczne uczniów dyslektycznych. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kirenko, J. (1998). Psychospołeczne determinanty funkcjonowania seksualnego osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kulas, H. (1983). Mechanizm funkcjonowania samooceny. Psychologia Wychowawcza, 4.
Kulas, H. (1986). Samoocena młodzieży. Warszawa: WSiP.
Malec, M. (2002). Obraz siebie. Remedium, 5.
Niebrzydowski, L. (1989). Psychologia wychowawcza. Samoświadomość, aktywność, stosunki
interpersonalne. Warszawa: PWN.
Reykowski, J. (1966). Ocena i samoocena. Wychowanie, 8.
Reykowski, J. (1970). „Obraz własnej osoby” jako mechanizm regulujący postępowanie.
Kwartalnik Pedagogiczny, 3.
Siuta, J. (2005). Słownik psychologii. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa.
Szewczuk, W. (1990). Psychologia. Warszawa: WSiP.
Wosińska, W. (2004). Psychologia życia społecznego. Gdańsk: GWP.
SELECTED CHARACTERISTICS OF SELF-ESTEEM IN SPECIAL EDUCATION
STUDENTS IN THE CONTEXT OF RESEARCH FINDINGS OBTAINED WITH THE
USE OF W.H. FITTS’ TENNESSEE SELF-CONCEPT SCALE
Summary
The main research problem discussed in this article is expressed in the following question: What is special education students’ self-esteem compared to their peer pedagogy
students? The diagnostic poll method was used, which is a method of collecting information on structural and functional attributes, the dynamics of social phenomena, and
opinions and views of selected communities. With reference to the goals adopted in the
empirical research, W.H. Fitts’ Tennessee Self-Concept Scale was used.
The research showed that there were no statistically significant differences between
special education students and pedagogy students in terms of self-esteem. The results of
both groups were very similar in each studied subscale except the Family Self subscale.
Key words: self-esteem, students, special education, types of self-esteem, W.H. Fitts’
Tennessee Self-Concept Scale
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
49