Równa szkoła – edukacja wolna od dyskryminacji

Ewa Majewska, Ewa Rutkowska
w s p ó ł p r a c a
Małgorzata Jonczy-Adamska, Anna Wołosik
Równa
szkoła
Równa szkoła
–– edukacja
dyskryminacji
edukacja wolna
wolna od dyskryminacji
Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli
Dom Wspó³pracy
Polsko-Niemieckiej
www.haus.pl
Ewa Majewska, Ewa Rutkowska
w s p ó ł p r a c a :
Małgorzata Jonczy-Adamska, Anna Wołosik
Równa szkoła
– edukacja wolna od dyskryminacji
Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli
Dom Wspó³pracy
Polsko-Niemieckiej
www.haus.pl
3
Autorki i redaktorki
Ewa Majewska, Ewa Rutkowska
Współpraca:
Małgorzata Jonczy-Adamska
Anna Wołosik
Korekta
Dariusz Gałecki
Małgorzata Jonczy-Adamska
Opracowanie graficzne
ART-GRAPH JERZY GRYCZ
Wydawca
Dom Wspó³pracy Polsko-Niemieckiej
ul. Rybnicka 27, 44-100 Gliwice
tel. 032 232 49 02, faks 032 232 49 01
e-mail: [email protected], www.haus.pl
Publikacja
przygotowana we współpracy
i dzięki finansowemu wsparciu
Fundacji im. Friedricha Eberta,
Przedstawicielstwo w Polsce
Publikacja „Równa szkoła – edukacja
wolna od dyskryminacji. Poradnik dla
nauczycielek i nauczycieli” objęta jest
licencją CC „Na Tych Samych Warunkach” (ang. Share Alike (SA)) + „Uznanie Autorstwa” (ang. Attribution (BY)).
Zezwala się na kopiowanie, dystrybucję,
wyświetlanie i użytkowanie poradnika
pod warunkiem umieszczenia informacji
o autorkach i wydawcy oraz, że będzie
on opublikowany na tej samej licencji.
ISBN 978-83-60470-04-6
Wprowadzenie ........... 6
R o z d z i a ł 1 ........... 9
Płeć społeczno-kulturowa a płeć biologiczna
Ewa Majewska
R o z d z i a ł 2 ......... 23
Dyskryminacja i uprzedzenia
Ewa Rutkowska
R o z d z i a ł 3 ......... 35
Rynek pracy
Ewa Rutkowska
R o z d z i a ł 4 ......... 53
Prawo
Ewa Majewska
R o z d z i a ł 5 ......... 83
Sytuacja kobiet w Polsce, Europie i na świecie
Ewa Rutkowska
R o z d z i a ł 6 ......... 97
Polityka i media
Ewa Majewska, Ewa Rutkowska
R o z d z i a ł 7 ....... 115
Wskazówki dla nauczycielek i nauczycieli
o edukacji wolnej od dyskryminacji
Ewa Majewska, Ewa Rutkowska
R o z d z i a ł 8 ....... 127
Dobre praktyki
Małgorzata Jonczy-Adamska, Ewa Majewska, Ewa Rutkowska
R o z d z i a ł 9 ....... 137
Propozycje ćwiczeń do wykorzystania podczas zajęć
z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć
Małgorzata Jonczy-Adamska, Ewa Rutkowska
R o z d z i a ł 1 0 ....... 157
Scenariusze lekcji „O stereotypach niestereotypowo”
oraz „Przełam przemoc”
Anna Wołosik, Ewa Majewska
A n e k s ....... 205
Podstawowe akty prawne dotyczące praw kobiet
i innych dyskryminowanych grup
Ewa Majewska
Bibliografia i pomocne materiały ....... 233
Biogramy autorek ....... 245
spis treści
Od redakcji ........... 5
Od redakcji
Szanowne Nauczycielki, Szanowni Nauczyciele,
oddajemy w Państwa ręce kolejną publikację Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej
poświęconą problematyce równouprawnienia kobiet i mężczyzn, równych praw i szans
obu płci. Nasza organizacja, której celem jest wspieranie rozwoju świadomego swoich
praw społeczeństwa obywatelskiego oraz niwelowanie stereotypów i uprzedzeń, już od
kilku lat prowadzi projekty skoncentrowane na kwestiach związanych z równością kobiet
i mężczyzn. Tradycją stały się wiosenne konferencje poświęcone tej tematyce, seminaria
i warsztaty, a także – od kilku lat, projekt realizowany dzięki merytorycznemu i finansowemu wsparciu Fundacji im. Friedricha Eberta – „Lekcje genderowe, czyli równouprawnienie płci w pigułce”. W ramach projektu, którego szczegółowy opis znajdą Państwo
w rozdziale poświęconym dobrym praktykom, realizujemy warsztaty adresowane do
nauczycielek/li oraz uczennic/uczniów dotyczące równości płci w rzeczywistości szkolnej
oraz tematyki związanej z kształtowaniem płci społeczno-kulturowej (ang. gender).
Już w trakcie trwania I edycji projektu z pomysłem wydania poradnika dla osób prowadzących równościowe zajęcia w szkołach zwróciły się do nas Ewa Majewska i Ewa
Rutkowska. W związku z tym, że pomysł wydał nam się znakomity i jednocześnie doskonale wpisujący się w cele projektu „Lekcje genderowe, czyli równouprawnienie płci
w pigułce”, postanowiliśmy – wspólnie z Fundacją im. Friedricha Eberta – rozszerzyć
kolejną edycję projektu o publikację poradnika „Równa szkoła – edukacja wolna od
dyskryminacji”.
Wprowadzanie tematyki równościowej do szkół staje się szczególnie ważne w kontekście członkostwa Polski w Unii Europejskiej oraz przyjmowania kolejnych zapisów
i regulacji dotyczących przeciwdziałania dyskryminacji. Tym bardziej cieszy nas, że
niniejszy poradnik wydajemy w 2007 roku, ogłoszonym przez Unię Europejską Europejskim Rokiem Równych Szans dla Wszystkich.
Autorki i redaktorki podręcznika, Ewa Majewska i Ewa Rutkowska, posiadają wieloletnie doświadczenie związane z edukacją dotyczącą równości praw kobiet i mężczyzn,
a adresowaną do różnych grup społecznych. Niniejszy poradnik dla nauczycielek
i nauczycieli powstał w efekcie chęci podzielenia się wiedzą, doświadczeniami, praktycznymi wskazówkami dotyczącymi tego typu zajęć.
Mamy nadzieję, że poradnik „Równa szkoła – edukacja wolna od dyskryminacji” pomoże
Państwu przygotować i przeprowadzić zajęcia szkolne poświęcone szeroko rozumianej
równości – w szkole, na rynku pracy, w mediach. Wskazówki dotyczące korzystania
z podręcznika oraz jego krótki opis znajdą Państwo we wprowadzeniu redaktorek.
Życzymy Państwu wielu owocnych zajęć związanych z tematyką równości płci, przeprowadzonych z pomocą podręcznika. Jeśli mają Państwo pytania, uwagi, spostrzeżenia,
zapraszamy do kontaktu: (32) 232 49 02, e-mail: [email protected].
Małgorzata Jonczy-Adamska
menedżerka projektu
7
wprowadzenie
Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym,
społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Konstytucja RP, art. 32.2
Ewa Majewska, Ewa Rutkowska
Cele i zawartość poradnika
Niniejsza publikacja w zamierzeniu stanowić ma podręczny zestaw informacji
na temat problematyki społeczno-kulturowego kształtowania płci, dyskryminacji oraz
równouprawnienia. Została pomyślana jako poradnik dla nauczycielek i nauczycieli
przede wszystkim dlatego, że coraz częściej dowiadujemy się o osobach, które nie
posiadając wykształcenia z zakresu studiów nad płcią w kulturze oraz pogłębionej
znajomości zagadnień praw człowieka, chciałyby w ramach zajęć szkolnych prowadzić
zajęcia poświęcone problematyce równouprawnienia. Choć uważamy, że warto przed
rozpoczęciem tego typu zajęć wziąć dodatkowo udział w kursie lub warsztatach poświęconych tej problematyce, sądzimy, że nasz poradnik może stanowić wystarczające
źródło wiedzy i informacji metodologicznych, by spróbować przynajmniej poruszyć
w klasie prezentowane tu kwestie.
Pomysł napisania tego poradnika pojawił się dość spontanicznie – okazało się,
że wiele osób chętnie skorzystałoby z porad i sugestii dotyczących włączania tematyki
równościowej do programów zajęć lekcyjnych. Od 2002 roku prowadziłyśmy w szkołach rozmaite zajęcia poświęcone kwestii równości płci – były to zajęcia fakultatywne,
lekcje wychowawcze, pojedyncze zajęcia z edukacji obywatelskiej, o literaturze, kulturze
i mediach. Każda z autorek zajmuje się od wielu lat problematyką równościową, jedna
z nas jest nauczycielką, druga prowadziła warsztaty, spotkania i wykłady dla ruchów
i organizacji społecznych oraz grup młodzieży dotyczące kwestii płci i praw człowieka.
Uznałyśmy, że warto podzielić się naszym pomysłem z większym gronem osób, zwłaszcza
że kwestie, którymi się tu zajmujemy, stanowią ważny element edukacji obywatelskiej,
społecznej i kulturalnej.
8
Równouprawnienie kobiet i mężczyzn oraz niedyskryminowanie ze względu na
płeć, pochodzenie, religię, sprawność fizyczną, wiek i orientację seksualną to obowiązki, jakie Polska zdecydowała się wypełniać, wpisując równouprawnienie i zakaz
dyskryminacji do Konstytucji oraz podpisując szereg dokumentów międzynarodowych.
Edukacja równościowa powinna w związku z tym stać się jednym z tematów obowiązujących w polskich szkołach. Proces włączania tej problematyki do szkół rozpoczął się
już jakiś czas temu, wraz z włączeniem kwestii związanych z aktywnością obywatelską
do programów zajęć. Problematyka płci jest jednak nadal traktowana marginalnie,
choć nie jest to już zgodne z aktualnym stanem prawnym.
Mamy zatem nadzieję, że niniejszy poradnik będzie nie tylko zbiorem interesujących informacji i sugestii merytorycznych, ale że stanie się również jednym z narzędzi
realizowania faktycznego zrównania płci, które jak dotąd pozostaje głównie w sferze
deklaracji. W Platformie działania – przyjętym w 1995 roku w Pekinie dokumencie
końcowym Czwartej Światowej Konferencji na Rzecz Kobiet – możemy przeczytać:
„Dzisiejsza dziewczynka to kobieta jutra. Jej talenty, pomysły oraz energia stanowią
podstawę pełnego osiągnięcia takich celów, jak równość, rozwój i pokój. By w pełni
zrealizować swoje możliwości, musi rozwijać się w sprzyjającym środowisku, umożliwiającym jej zaspokojenie duchowych, intelektualnych i materialnych potrzeb w zakresie
utrzymania, ochrony i rozwoju oraz gwarantującym jej równe prawa”.
Podczas konferencji w Pekinie rządy państw, w tym Polski, zobowiązały się
między innymi do tego, by „opracować programy kształcenia oraz materiały dla nauczycieli i wychowawców podnoszące świadomość tego, jaki jest status, rola oraz
wnoszony wkład kobiet i mężczyzn w rodzinie, zgodnie z tym, jak to zostało określone w paragrafie 29, oraz w społeczeństwie; propagować w tym kontekście równość,
współpracę, wzajemny szacunek i dzielenie się obowiązkami między dziewczętami
i chłopcami”. Wierzymy, że niniejsze opracowanie stanie się jednym z narzędzi realizowania tych celów.
Poradnik składa się z sześciu rozdziałów o charakterze głównie teoretycznym,
czterech rozdziałów związanych przede wszystkim z metodologią, w tym zestawu
przykładowych ćwiczeń przeznaczonych do wykorzystania podczas lekcji oraz aneksu prawnego, w którym zebrałyśmy fragmenty obowiązujących w Polsce przepisów
dotyczących równości płci i zakazu dyskryminacji w prawie krajowym i międzynarodowym. W każdym rozdziale zostały zebrane wskazówki metodologiczne, postarałyśmy
się także przygotować rozległą bibliografię omawianych zagadnień. Poradnik zawiera
również opracowane przez Annę Wołosik i Ewę Majewską, członkinie Stowarzyszenia
„W stronę Dziewcząt”, gotowe scenariusze lekcji poświęconych stereotypom i problematyce przemocy rówieśniczej.
Wychodzimy z założenia, że nasze sugestie mogą zostać wykorzystane przede
wszystkim podczas zajęć wychowawczych, lekcji wiedzy o społeczeństwie, kulturze
i literaturze oraz zajęć z historii. Co więcej, jak przekonałyśmy się, prowadząc szkolenia dla nauczycielek, pracownic organizacji pozarządowych oraz pedagożek, nasze
propozycje mogą stać się inspiracją i pomocą dla innego wykorzystania prezentowa-
9
nego tu materiału, do czego serdecznie Państwa zachęcamy. Uważamy, że istnieje
już wystarczająco obszerna literatura przedmiotu, by przygotować interesujące lekcje
i warsztaty analogiczne do tych, które proponujemy w niniejszym zbiorze.
Wskazówki dla nauczycielek i nauczycieli
Wiemy, jak trudno jest uczyć młodzież, wiemy, że jeszcze trudniej jest ją wychowywać. Jeśli jednak dotarliście Państwo do tego poradnika, to znaczy, że chcecie
również wychowywać młodych ludzi do równości i, mówiąc nieco patetycznie, do
życia w lepszym świecie. Jak wiecie, na polskim rynku wydawniczym nie ma jednego
podręcznika, w którym znajdziecie gotowe materiały, pomysły na poprowadzenie lekcji
i bibliografię z tej dziedziny. Liczymy, że nasza publikacja w jakimś stopniu wypełni
tę lukę i pomoże Państwu w przygotowaniu własnych zajęć. Możecie korzystać ze
wszystkich proponowanych tutaj metod, mają one, naszym zdaniem, dużą wartość,
zostały bowiem wypróbowane przez nas podczas zajęć z młodzieżą gimnazjalną i licealną. Zachęcamy Was jednak do własnych poszukiwań, nasza rzeczywistość bowiem
każdego dnia przynosi nowe przykłady nierównego traktowania kobiet i innych grup
marginalizowanych. Zdajemy sobie sprawę, że okazja do przeprowadzenia modułów
lekcyjnych ściśle poświęconych zagadnieniu równouprawnienia w szkołach publicznych
(ale także niepublicznych, ze względu na ograniczenia czasowe i finansowe) zdarza się
rzadko. Jednakże elementy wiedzy o prawach człowieka, demokracji, społeczeństwie
obywatelskim i innych omawianych przez nas w poradniku kwestiach znajdują się
w podstawach nauczania przedmiotów takich, jak historia, WOS, wiedza o kulturze,
wychowanie do życia w rodzinie. Zachęcamy także do zajęcia się tą tematyką podczas
lekcji wychowawczych.
Jak korzystać z poradnika?
Nie narzucamy ani kolejności, ani żadnego następstwa tematów. Jedyne, co sugerujemy, to wprowadzenie na początku rozróżnienia pojęciowego na naturę i kulturę,
a w konsekwencji na płeć biologiczną (sex) i społeczno-kulturową (gender). Te definicje
będą, naszym zdaniem, niezbędne, by dalej poruszać się w tej tematyce. Z doświadczenia
wiemy, że pokazanie młodym ludziom, na czym polega różnica między sex i gender,
zajmuje sporo czasu, pewnie więc do tej dystynkcji będziecie musieli często wracać.
Każdy rozdział poradnika to osobna całość, zawierającą teorię i wskazówki metodologiczne. Podrozdziały pomogą Państwu zorientować się, co omawiamy w danym
obszarze. Ułatwi to poruszanie się po publikacji i, mamy nadzieję, oszczędzi czasu
– nie musicie wszak czytać wszystkiego. Na końcu znajdziecie przykłady ćwiczeń do
wybranych zagadnień, a także dość obszerną bibliografię. Starałyśmy się ją w miarę
zróżnicować, tak, by każdy mógł znaleźć interesujące Was materiały zarówno w wersji
10
drukowanej, jak i w Internecie. Zachęcamy do zwrócenia szczególnej uwagi na część
praktyczną, która może być pomocna zwłaszcza wychowawcom i wychowawczyniom
klas. Możecie z niej dowiedzieć się, jakie mogą być strategie radzenia sobie ze stereotypami, przejawami dyskryminacji, przemocą oraz do jakich instytucji możecie
się odwoływać, gdy dostrzegacie nierówności lub łamanie praw. Chciałybyśmy, by
niniejsza publikacja była atrakcyjna tak na poziomie poznawczym, jak i czysto praktycznym, stąd też tak obszerny aneks prawny.
Jak się Państwo domyślacie, nasz poradnik najlepiej wykorzystać podczas zajęć
z wychowania do życia w rodzinie. Analiza jego podstawy programowej pokazała nam,
że zakres tematyczny jest w zasadzie ten sam. Z praktyki wiemy jednak, że czym innym
jest podstawa, a czym innym treści przekazywane w toku nauczania tego przedmiotu. Nie
namawiamy Państwa oczywiście do zrewolucjonizowania tego obszaru edukacji; dzielimy
się raczej naszą refleksją w tym zakresie. Przypuszczamy, o czym była już mowa wyżej,
że przedstawione w poradniku propozycje najłatwiej realizować na lekcjach języka polskiego, historii, edukacji medialnej, wiedzy o społeczeństwie, etyce i wiedzy o kulturze. Nic
jednak nie stoi na przeszkodzie, by zająć się tematyką równościową również na innych
przedmiotach, na przykład na lekcjach biologii. Wydaje się nam zresztą, że wprowadzanie
elementów antydyskryminacyjnych na lekcjach przedmiotów ścisłych może być ogromnym
wyzwaniem, do którego gorąco Państwa zachęcamy. Nauczanie to, jak wiadomo, nie tylko
przekazywanie treści, ale także tak zwany „ukryty program nauczania”, czyli postawy, sądy
społeczne oraz przekonania, które siłą rzeczy wpajamy naszym uczennicom i uczniom
poprzez to, jacy i jakie jesteśmy. Poradnik ten ma zatem jeszcze jeden cel – ma on zachęcić Państwa do krytycznej refleksji nad własnymi sposobami pracy z młodzieżą i nad
tymi zakamuflowanymi formami przekazu, które wszyscy stosujemy.
Zachęcamy do dyskutowania zagadnień równościowych również dlatego, że wychowanie młodzieży w duchu demokracji i znajomości praw człowieka jest jednym z głównych
zadań szkoły. Niezależnie od wykształcenia nauczyciela czy nauczycielki, wszystkie lekcje
mogą zawierać elementy edukacji równościowej (dyskusje o zagadnieniach związanych
z płcią, rozmowy i wykłady na temat praw człowieka, praw kobiet; informacje o sposobach
reagowania na przemoc w szkole i poza nią, informacje o instytucjach i organizacjach
pomagających ofiarom przemocy i dyskryminacji).
Chcemy jeszcze raz podkreślić, że nasze doświadczenie pokazuje, iż już gimnazjalistki i gimnazjaliści od pierwszej klasy interesują się tematyką równościową i są
w stanie nad nią pracować. Wielu uczniów i wiele uczennic na rozmaite sposoby
stykało się z dyskryminacją, przemocą i nierównościami , stąd ich zainteresowanie
problematyką równościową nie ma charakteru wyłącznie formalnego. Młodzież często
posiada krytyczne podejście do zastanej rzeczywistości, wydaje się więc, że zajęcia
o równouprawnieniu, traktowanym jako szerokie zagadnienie kształtowania społecznych
postaw i obowiązków, może być dla nich szansą na twórcze i aktywne uczestnictwo
w zajęciach. Można zatem potraktować naszą książkę jako swoisty katalog krytycznych
i operacyjnych narzędzi myślowych, z których, jak widziałyśmy podczas prowadzonych
przez nas zajęć, młodzież zazwyczaj chciała korzystać.
11
Podziękowania
Przygotowania niniejszej publikacji nie mogłyby zostać zwieńczone sukcesem,
gdyby nie wysiłki i sugestie szeregu osób, za które jesteśmy niezmiernie wdzięczne.
Nie możemy wymienić tu wszystkich tych osób, ale niektóre powinnyśmy wspomnieć.
Bardzo dziękujemy Katarzynie Kądzieli za pomysł stworzenia takiej publikacji, Małgorzacie
Jonczy-Adamskiej za pomysł wydania niniejszej publikacji przez Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, za wielki trud organizacyjny związany z jej opracowaniem i wydaniem oraz
za wkład, jaki włożyła w niniejszą publikację; Annie Wołosik – prezesce stowarzyszenia
„W stronę dziewcząt” - za liczne sugestie, współpracę, wspieranie projektu oraz zgodę
na publikację scenariuszy lekcji opracowanych przez stowarzyszenie; uczestniczkom
organizowanych przez Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej „Lekcji genderowych” dla
nauczycielek; wszystkim uczestniczkom i uczestnikom naszych zajęć, warsztatów i szkoleń
dla młodzieży, przedstawicielkom kobiecych organizacji pozarządowych – tu szczególnie
Joannie Garnier z fundacji „La Strada” oraz Joannie Piotrowskiej i Ani Czerwińskiej z fundacji „Feminoteka” – za wsparcie, inspirację i propagowanie naszych dotychczasowych
projektów. Bez tej wymiany i współpracy nasza publikacja nie mogłaby powstać.
Mamy nadzieję, że opracowanie to zainspiruje liczne zajęcia, projekty, warsztaty
i inne publikacje, które będą promowały równouprawnienie oraz wskazywały, jak przeciwdziałać dyskryminacji. Jeśli Równa Szkoła stanie się dzięki nim rzeczywistością,
a dyskryminacja dziewcząt i kobiet okaże się przeszłością, najważniejszy cel niniejszego
poradnika zostanie zrealizowany.
12