K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-99-C
GOLUB-DOBRZYŃ
Opracował zespół w składzie:
Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech
Wysota, Włodzimierz Marszelewski, Rafał Kot
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne opracowanym przez
Kondrackiego (2000), obszar objęty arkuszem mapy Golub-Dobrzyń położony jest
w granicach podprowincji Pojezierze Południowobałtyckie (315), w makroregionie Pojezierze
Chełmińsko-Dobrzyńskie (315.1). Na opisywanym obszarze wyróżnić można trzy
mezoregiony – Pojezierze Dobrzyńskie (315.14) na południu i wschodzie, Pojezierze
Chełmińskie (315.11) na północnym-zachodzie oraz Dolina Drwęcy (315.13) położona pomiędzy
nimi. Zasięgi poszczególnych jednostek fizycznogeograficznych na tle sieci hydrograficznej
oraz ważniejszych miejscowości przedstawia poniższa rycina.
okrągławe formy o wysokości 10–15 m. Występują one także w okolicy Słuchaja, a niewielkie
tarasy kemowe wzdłuż rynny Strugi Skępskiej (Wysota 2007, Wysota, Kunz 2008). Oz lisewski
składa się z sześciu wałów o łącznej długości około 4,5 km, wysokości 5–12 m i szerokości 50–
120 m. Dolina Drwęcy ma długość około 10 km i szerokość 2,5–4,0 km. Jej wcięcie, licząc od
powierzchni sąsiadujących wysoczyzn morenowych do dna doliny, wynosi około 40–60 m.
Największe kontrasty morfologiczne występują w okolicy Golubia-Dobrzynia (Niewiarowski
1968, Wysota 2007, Wysota, Kunz 2008). Powyżej równiny zalewowej, ukształtowanej przez
intensywnie meandrującą Drwęcę w jej dolinie znajduje się siedem teras rzecznych. W obrębie
taras nadzalewowych wycięte są drugorzędne doliny rzeczne Ruźca, Strugi Wąbrzeskiej i Strugi
Radomińskiej. Ponadto w obrębie taras nadzalewowych Drwęcy występują rynny subglacjalne
i zagłębienia powstałe po martwym lodzie. Cechą charakterystyczną wysoczyzny płaskiej
w okolicy Płonnego i Półwieska jest występowanie równin piasków przewianych oraz wydm
parabolicznych. Strefy krawędziowe doliny Drwęcy i rynien subglacjalnych są silnie rozcięte
przez dolinki o różnej genezie. Najliczniejsze są dolinki i niecki denudacyjne oraz parowy i młode
rozcięcia erozyjne. U wylotu niektórych z tych form w okolicy Golubia-Dobrzynia, Nowogrodu,
Dulska, Sokołowa, Płonnego i Półwieska rozwinięte są stożki napływowe. Na zboczach doliny
Drwęcy na terenie miasta Golubia-Dobrzynia występują osuwiska. Do licznych form rzeźby
terenu na badanym obszarze należą równiny jeziorne i równiny torfowe. Zajmują one dawne
dna jezior w zagłębieniach powstałych po martwym lodzie i rynnach subglacjalnych. Szczególnie
rozległe równiny torfowe występują w dnach rynien Ruźca, Jeziora Piotrkowskiego, jezior
Plebanka i Grodno, jezior Słupno, Stawek i J. Macikowskie, a także zagłębień wytopiskowych
w okolicy Piórkowa i Ugoszcza. Równiny jeziorne stwierdzono w brzeżnej części równin
torfowych na południe od Sitna i na wschód od Piórkowa.
Wody powierzchniowe
Główną rzeką jest Drwęca, której długość całkowita wynosi 232,45 km, a powierzchnia
zlewni 5693,3 km2. Drwęca wypływa w rejonie Wzgórz Dylewskich na wysokości około
191 m n.p.m., a uchodzi do Wisły w pobliżu Torunia na wysokości 36,6 m n.p.m. W obrębie
analizowanego obszaru długość odcinka tej rzeki wynosi około 24 km. Na całym
omawianym odcinku rzeka płynie w wyraźnej dolinie o szerokości kilku kilometrów, która jest
głęboko wcięta (nawet do ponad 50 metrów) w otaczające ją obszary wysoczyzn
morenowych. Przyjmuje kilka dopływów lewostronnych (m.in. Radomińską Strugę i Ruziec)
oraz prawostronnych (m.in. Kujawkę, Strugę i Czarną). Spośród wymienionych dopływów
największym jest Ruziec. Ciek ten, o długości całkowitej 46,2 km (w tym 20,25 km w obrębie
analizowanego obszaru), wypływa z obszarów podmokłych w pobliżu miejscowości Rojewo.
Powierzchnia zlewni wynosi około 288 km2. Przed ujściem do Drwęcy przyjmuje kilka
dopływów, w tym m.in. Dopływ z jeziora Okonin (w km 17,99), Dopływ z jeziora Ugoszcz
(w km 16,94) oraz Dopływ z Jeziora Sicieńskiego (w km 10,43). Ujściowy odcinek Ruźca
o długości 6 km charakteryzuje się dużym spadkiem, który wynosi 1,45‰. Spadki
pozostałych dopływów Drwęcy są również znaczne. Przez południowo-zachodnią część
analizowanego obszaru przebiega fragment Lubianki. Jest to lewy dopływ Drwęcy, który ma
ujście w km 33,830 jej biegu, tuż poza granicą obszaru (Marszelewski 2015).
W granicach analizowanego obszaru znajduje się ponad 17 jezior o powierzchni
powyżej 1 ha (Tabela 1) oraz kilkadziesiąt oczek wodnych. Do największych jezior należą:
Jezioro Ruduskie (48,5 ha), Jezioro Owieczkowskie (28,5 ha) oraz Grodno i Ugoszcz
(22,5 ha). Analizowane jeziora – podobnie jak i pozostałe na Pojezierzu Dobrzyńskim – są
bardzo dobrze rozpoznane pod względem morfometrycznym. W latach 20. XX wieku prawie
wszystkie jeziora większe od 10 ha zostały pod tym względem objęte badaniami przez
Nechaya (1932). Zlewnie jezior dobrzyńskich charakteryzują się przede wszystkim
charakterem rolniczym. Większość z nich jest bezleśna. Tego rodzaju zagospodarowanie
zlewni sprzyja od ponad pół wieku intensywnym dostawom biogenów i przyczynia się do
wysokiej eutrofizacji jezior (Marszelewski 2001).
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Lp.
Budowa geologiczna
Pod względem budowy geologicznej starszego podłoża obszar arkusza Golub-Dobrzyń
wchodzi w skład segmentu warszawskiego synklinorium kościerzyńsko-puławskiego (dawniej
niecka brzeżna) (Żelaźniewicz i in. 2011). Podłoże krystaliczne leży tu prawdopodobnie na
głębokości ponad 4000 m (Galon i in. 1978, Marek 1983). Powyżej skał krystalicznych zalegają
osady paleozoiczne, mezozoiczne i kenozoiczne. Najstarszymi rozpoznanymi dotychczas na
tym obszarze utworami są margle i kreda pisząca kredy górnej (Wysota 2007, 2009, Wysota,
Kunz 2008). Zostały one stwierdzone w Golubiu-Dobrzyniu na głębokości 135–165 m (68,1–
98,1 m p.p.m.). Powyżej kredy górnej zalegają utwory paleogenu i neogenu. Znane są one
z wielu otworów wiertnicznych, ale zostały przewiercone jedynie w otworze w GolubiuDobrzyniu, gdzie mają miąższość 116,3 m. Z osadów paleogenu rozpoznano utwory oligocenu,
obejmujące iły szaro-brunatne o miąższości 18 m, tzw. iły toruńskie (Grabowska, Piwocki 1975,
Wysota 2007, 2009). Osady oligocenu przykryte są przez utwory miocenu, występujące
powszechnie w podłożu czwartorzędu na tym obszarze (Wysota 2007). Spąg osadów
mioceńskich występuje na wysokości około 50 m p.p.m.. Ich powierzchnia stropowa jest
urozmaicona i leży na rzędnych od -10 do 70 m n.p.m. Osady mioceńskie zostały przewiercone
jedynie w otworze w Golubiu-Dobrzyniu, gdzie mają miąższość 98,3 m. Dolna ich część
obejmuje serie piasków drobnoziarnistych i piasków pylastych z przewarstwieniami i wkładkami
węgla brunatnego, o miąższości 30 m. Powyżej zalegają iły pstre, niebieskie, szaro-niebieskie
i szare z przeławiceniami piasków pylastych szarych i jasnoszarych (Wysota 2007). Na
utworach mioceńskich zalega ciągła pokrywa osadów czwartorzędu o miąższości od
kilku/kilkunastu metrów w obrębie doliny Drwęcy do 40–70 m w obszarach wysoczyzn
morenowych. W dolinie Drwęcy na zachód od Golubia-Dobrzynia, w rejonie Olszówki, osady
czwartorzędowe leżące wprost na miocenie mają zaledwie 1–2 m miąższości (Wysota 2009).
W profilu
osadów
plejstoceńskich
występują
kompleksy
osadowe
zlodowaceń
południowopolskich, środkowopolskich i zlodowacenia Wisły, a także serie rzeczne,
prawdopodobnie z interglacjałów mazowieckiego i eemskiego oraz ze schyłku ostatniego
zlodowacenia (Wysota 2007, 2009). Kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich
obejmuje jedną, względnie dwie warstwy glin zwałowych, serie piasków i żwirów
wodnolodowcowych oraz iłów, mułków i piasków zastoiskowych. Łączna miąższość osadów
tych zlodowaceń lokalnie przekracza 50 m. W osadach tych w rejonie Golubia-Dobrzynia
i Sokołowa wycięta jest kopalna dolina rzeczna wypełniona piaskami rzecznymi o miąższości
10–12 m, prawdopodobnie z interglacjału mazowieckiego (Wysota 2007, 2009). Na osadach
zlodowaceń południowopolskich i interglacjału mazowieckiego, a miejscami na utworach
mioceńskich podłoża, leży kompleks osadów zlodowaceń środkowopolskich. Obejmuje on jedną
warstwę glin zwałowych o miąższości do 20 m, którą podścielają serie iłów, mułków i piasków
zastoiskowych oraz piasków i żwirów wodnolodowcowych, o miąższości po kilkanaście metrów
(Wysota 2007). Lokalnie gliny zwałowe tych zlodowaceń odsłaniają się na powierzchni na
zboczach doliny i teras rzecznych Drwęcy oraz rynny i doliny Ruźca (Wysota 2009).
W interglacjale eemskim prawdopodobnie powstały piaszczyste osady rzeczne wypełniające
kopalną dolinę w okolicach Dulska. Kompleks osadów zlodowacenia Wisły obejmuje dwie
warstwy glin zwałowych, osady wodnolodowcowe i zastoiskowe, a także utwory o innej genezie,
o miąższości do 40 m. Gliny zwałowe zaliczane są do stadiału górnego zlodowacenia Wisły:
starsza do fazy leszczyńskiej, około 22–20 tys. lat temu, a młodsza – fazy poznańskiej, około
19–18 tys. lat temu (Wysota 2007, Wysota, Molewski 2011). Osady lodowcowe występujące na
powierzchni obszaru arkusza powstały w tzw. subfazie dobrzyńskiej, około 17,5 tys. lat temu
(Niewiarowski i in. 1995, Wysota, Kunz 2008). Na powierzchni wysoczyzn morenowych
powszechnie występują gliny zwałowe, tylko miejscami przykryte przez piaski, żwiry i głazy
lodowcowe oraz gliny spływowe, a lokalnie także przez piaski wodnolodowcowe (Wysota 2009).
Z glin zwałowych zbudowane są też liczne subglacjalne formy wałowe występujące
w południowej części arkusza. W czasie zaniku lądolodu powstały utwory ozów oraz kemów
i teras kemowych. Piaski i żwiry ozów o miąższości kilkunastu metrów występują na północnywschód od Golubia-Dobrzynia (oz lisewski), w okolicy wsi Rembiocha oraz na zachód od
Jeziora Sicieńskiego. Piaski, mułki i iły kemów, niekiedy znacznej (ponad 20 m) miąższości,
pokrywają zwarte obszary w południowej, północno-zachodniej i środkowo-wschodniej części
arkusza, w tym największe w rejonie Obór i Wojnowa, Carskiego Daru, Babiaka, Rembiochy
i Piotrkowa, Radomina, Owieczkowa i Słuchaja. U schyłku zlodowacenia Wisły w okresie
późnego glacjału powstały piaski i żwiry rzeczne teras nadzalewowych Drwęcy i Ruźca. W tym
czasie powstały również piaski eoliczne i wydmowe koło Półwieska Małego i Kierza w północnowschodniej części arkusza. Osady holoceńskie występują na obszarze arkusza Golub-Dobrzyń
głównie w dnach rynien subglacjalnych, w dnie dolin Drwęcy i Ruźca oraz w dnach licznych
dolinek denudacyjnych i zagłębień bezodpływowych. Są to głównie piaski i żwiry rzeczne oraz iły
i mułki, miejscami z domieszką piasków (mady) tarasów zalewowych, piaski i mułki jeziorne,
torfy, gytie, namuły, piaski i gliny deluwialne (Wysota 2007, 2009). Lokalnie dolne partie zboczy
doliny Drwęcy na terenie miasta Golubia-Dobrzynia zajmują gliny koluwialne.
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Rzeźba terenu arkusza Golub-Dobrzyń jest bardzo urozmaicona i cechuje się bogactwem
form o różnej genezie. Podstawowymi jednostkami geomorfologicznymi na tym obszarze są
fragmenty wysoczyzn morenowych Dobrzyńskiej oraz Chełmińskiej, rozdzielone doliną Drwęcy
(Wysota 2007, Wysota, Kunz 2008). Fragment Wysoczyzny Dobrzyńskiej na południe od doliny
Drwęcy znajduje się na wysokości 100–135 m n.p.m. Charakteryzuje się występowaniem
równiny morenowej płaskiej i falistej. Wysoczyzna morenowa rozcięta jest przez liczne rynny
subglacjalne (Wysota 2007). Największą rynną subglacjalną jest rynna Ruźca, która występuje
w centralnej części omawianego obszaru. Jest to forma o długości około 15 km, szerokości
500–1000 m i głębokości do 50 m. Obok rynny Ruźca do ważniejszych form tego typu należą
także: rynna Jeziora Piotrkowskiego, rynna jezior Plebanka i Grodno, rynna jezior Słupno,
Stawek i J. Macikowskiego w południowo-zachodniej części tego terenu oraz wąskie rynny
występujące po wschodniej stronie rynny Ruźca. Rynny subglacjalne są zwykle wykorzystywane
przez rzeki i zostały przez nie częściowo przekształcone. W południowej części obszaru arkusza
w obniżeniach i rynnach subglacjalnych rozwinięte są unikatowe formy wałowe, które określane
były drumlinami (m.in. Nechay 1927, Niewiarowski i in. 1995, Olszewski 1997). Najliczniejsze
i najlepiej wykształcone zgrupowane są w rejonie Zbójna i Ugoszczy, gdzie występuje kilkaset
indywidualnych form (Wysota 2007). Mniej liczne zespoły znajdują się koło Nowogrodu, na
południe od Działynia oraz na wschód od Radomina. Zespoły tych form składają się z licznych
przeważnie krętych i równoległych do siebie wałów, rozdzielonych wanienkowymi obniżeniami.
Pojedyncze formy tworzą ciągłe i długie (ponad 1,5 km) wały o nierównej linii grzbietowej,
wznoszące się do 13 m ponad dno obniżeń międzywałowych. Nowsze badania sugerują, że
formy te powstały w wyniku erozji przez subglacjalne wody roztopowe (Lesemann i in. 2010,
2014). W obrębie wysoczyzn morenowych występuje szereg form akumulacyjnych związanych
z zanikiem ostatniego lądolodu. Największą powierzchnię pokrywają kemy. Zajmują one zwarte,
pagórkowate powierzchnie, urozmaicone licznymi zagłębieniami po martwym lodzie,
występujące wzdłuż rynny Ruźca oraz w rejonie Obór, Wojnowa, Ruża, Łukaszewa, Laskowca,
Sitna, Carskiego Daru, Babiaka i Dębowa (Wysota 2007). Rozległe wzgórza (do 30 m
wysokości) i plateau kemowe oraz niewielkie pagórki o wysokości 5–10 znajdują się też
w okolicy Rembiochy i Piotrkowa, Węgierska, Radomina oraz Okonina. W okolicy Szafarni
i Sokołowa występują także słabo rozwinięte równiny wodnolodowcowe. Leżący na północ od
doliny Drwęcy fragment Wysoczyzny Chełmińskiej położony jest na wysokości 85–105 m n.p.m.
Występuje tu wysoczyzna morenowa płaska i falista. W obrębie wysoczyzny falistej znajdują się
liczne zagłębienia powstałe po martwym lodzie. Wysoczyzna morenowa rozcięta jest przez
rynny subglacjalne jeziora Owieczkowo i Strugi Skępskiej oraz liczne dolinki denudacyjne
i erozyjne. W okolicy Owieczkowa występuje unikalny zespół wzgórz kemowych oraz
towarzyszący im oz lisewski (Niewiarowski 1959). Wzgórza kemowe tworzą izolowane
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Nazwa jeziora
J. Owieczkowskie
Słupno
Stawek
Grodno
Plebanka (Hilareckie)
J. Macikowskie (Dogno)
Płociczno
J. Sicieńskie (Sitno)
Żółwieniec
J. Gorzkie
Grabowo
J. Gołe
Korczyny
J. Piotrkowskie
J. Ruduskie
(Wojnowskie)
Okonin
Ugoszcz
Wys.
[m
n.p.m.]
Powierzchnia [ha]
Głęb. Głęb.
Objętość
plani- [tys. m3] śred. maks.
[m] [m]
metr
IRŚ
KJP
AJP
30,2
-
28,5
14,0
3,5
22,5
17,5
10,0
4,0
20,0
1,3
2,7
27,5
30,2
16,1
22,3
17,0
21,1
-
28,2
17,0
3,8
22,2
16,6
9,0
4,6
20,4
1,1
1,9
3,7
1,9
3,3
20,4
734,0
563,5
780,5
748,0
654,1
-
2,4
3,5
3,5
4,4
3,1
-
5,3
6,0
8,0
7,0
7,0
4,0
68,5
-
48,5
48,7
47,6
2532,4
5,2
12,4
98,0
104,7
8,5
24,4
10,0
22,5
23,1
9,5
22,9
277,2
1,2
15,0
1,7
92,6
65,6
65,4
65,9
76,0
71,3
65,8
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński (2006)
AJP – Atlas Jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka (1997)
Na omawianym obszarze wydzielono 12 jednolitych części wód powierzchniowych,
wszystkie typu rzecznego. Status 5 rzecznych JCWP określono jako silnie zmieniony (w tym
Drwęcy), a pozostałych jako naturalny (w tym m.in. Czarnej, Kujawki, Dopływu z Płonnego,
Radomińskiej Strugi i Dopływu z Jeziora Sicieńskiego). Stan prawie wszystkich JCWP określono
jako zły. Do stanu dobrego zaklasyfikowano jedynie Dopływ z Jeziora Sicieńskiego oraz Ruziec.
Wody podziemne
W obrębie analizowanego obszaru występują dwa użytkowe piętra wodonośne:
czwartorzędowe i paleogeńsko-neogeńskie. Wody w utworach czwartorzędowych występują
w sposób ciągły prawie na całym analizowanym obszarze jako jeden główny użytkowy
poziom wodonośny (Frączek 2002). Jest to poziom międzyglinowy, zbudowany głównie
z piasków drobnoziarnistych i średnioziarnistych. Piaski zalegające w dolnej części
omawianego poziomu pochodzą z okresu zlodowacenia Warty, a w górnej (włączając w to
dolinę Drwęcy i Ruźca) z okresu zlodowacenia Wisły. Miąższość osadów wodonośnych jest
zmienna: od około 5–10 m na obszarze położonym na wschód od Golubia-Dobrzynia, do
około 20 m w obrębie doliny Drwęcy i nawet do 50 m w części zachodniej oraz w pobliżu
Zbójna i Półwieska (Frączek 2002). Zwierciadło wody jest napięte, a jedynie w dolinach
rzecznych (w tym zwłaszcza Drwęcy i Ruźca) swobodne. Drwęca i Ruziec stanowią także
główną bazę drenażu tych wód. Przewodność hydrauliczna osadów jest zmienna: od 50 do
100 m2·24h-1 w rejonie Golubia-Dobrzynia do 200–500 m2·24h-1 na pozostałym obszarze
(miejscami nawet do 1000 m2·24h-1). Wydajność potencjalna studzien wynosi od 10 do
30 m3·h-1 w południowo-zachodniej części obszaru do 50–70 m3·h-1 miejscami w części
północno-zachodniej i wschodniej (Frączek 2002). Paleogeńsko-neogeńskie piętro
wodonośne znajduje się na głębokości ponad 50 m i zostało dobrze udokumentowane
w okolicy Nowogrodu. Występuje najczęściej w piaskach mioceńskich o miąższości od 8 do
kilkunastu metrów. Przewodność hydrauliczna wynosi około 55 m2·24h-1, a wydajność
potencjalna studzien od 10 do 30 m3·h-1 (Frączek 2002). Na pozostałej części
analizowanego obszaru poziom trzeciorzędowy jest słabo udokumentowany.
W miejscowości Białkowo (gmina Golub-Dobrzyń) znajduje się punkt kontrolny Krajowego
Monitoringu Wód Podziemnych. Są to wody czwartorzędowe i charakteryzują się średnią
jakością m.in. ze względu na podwyższoną zawartość żelaza i manganu.
Gleby
Zróżnicowana rzeźba terenu, utwory powierzchniowe oraz uwarunkowania klimatyczne
i roślinne mają zasadniczy wpływ na wykształcenie się charakteru pokryw glebowych i ich
przydatność rolniczą. Najlepszy kompleks przydatności rolniczej (pszenny dobry) występuje
niewielkimi płatami na podłożu glin lekkich i piasków gliniastych mocnych w obrębie wysoczyzn
Pojezierza Chełmińskiego i Dobrzyńskiego, jako gleby brunatne właściwe, wyługowane oraz
kwaśne. Gleby takie stwierdza się w okolicy Owieczkowa, Piórkowa, Rętwin, Sokołowa oraz na
północ od Golubia-Dobrzynia. Poza tym najlepszy kompleks występuje także na madach
średnich w dolinie Drwęcy, na zachód od Golubia-Dobrzynia. Na podłożu piasków gliniastych
mocnych i piasków gliniastych lekkich wykształciły się gleby pseudobielicowe oraz brunatne
właściwe, wyługowane i kwaśne należące do nieco słabszych kompleksów żytnich bardzo
dobrych i dobrych, np. w rejonie Lisewa, Radomina, Dulska, Wilczewa, Szafarni. Duże
powierzchnie zajmują w dolinie Drwęcy gleby wykształcone na piaskach różnoziarnistych,
należące do kompleksów żytnich słabych i bardzo słabych, np. w okolicach Golubia-Dobrzynia.
W dnach dolin (Drwęcy i Ruźca) oraz obniżeń wytopiskowych i równin jeziornych gleby mułowotorfowe i torfowe wykorzystywane są jako użytki zielone, średnie i słabe. Na analizowanym
arkuszu znaczne obszary gruntów ornych (kompleksy od 2 do 5 i 8) podlegają ochronie.
Występują one na przeważających obszarach wysoczyzny morenowej (Mapa glebowo-rolnicza
województwa toruńskiego…1980).
Szata roślinna
Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się stopniowo w okresie
późnego glacjału ostatniego zlodowacenia i w holocenie. Według geobotanicznego podziału
Polski (Szafer, Zarzycki 1972) analizowany obszar leży w całości w granicach Państwa
Holarktyda, Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji Niżowo-Wyżynno-Środkowoeuropejskiej,
Działu Bałtyckiego (A), Poddziału Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich (A1),
Krainy Pomorskiego Południowego Pasa Przejściowego (6), Okręgu Wysoczyzny Dobrzyńskiej
(d).
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym przez
Matuszkiewicza (2002) obszar arkusza położony jest w Dziale Mazowiecko-Poleskim (E),
Krainie Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1) i Okręgach – Rypińskim (E.1.7) na południu i wschodzie
oraz Pojezierza Chełmińskiego (E.1.3) na północy i zachodzie. W ramach podziału na jednostki
niższego rzędu można wyróżnić trzy Podokręgi, dominujący – Zbójnowski (E.1.7.b), mniejszy
powierzchniowo – Golubski (E.1.3.c) oraz fragmentaryczny – Radzyński (E.1.3.a).
Opracowana przez Tramplera i in. (1990) regionalizacja przyrodniczo-leśna, oparta na
podstawach ekologiczno-fizjograficznych, wydziela regiony o podobnych warunkach dla
hodowli lasu. Według tego podziału obszar arkusza położony jest w całości w Krainie
Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Dzielnicy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego (III.3).
Obszar objęty arkuszem mapy Golub-Dobrzyń charakteryzuje przewaga krajobrazu
rolniczego. Obszary leśne stanowią około 17% powierzchni arkusza (niecałe 5 200 ha)
i występują zasadniczo w postaci kilku zwartych skupisk na południowy-zachód i północnywschód od Golubia-Dobrzynia oraz kilku mniejszych powierzchni – na północ od Owieczkowa,
na północny-wschód od Radomina oraz na wschód od Obór. Całość obszaru zarządzana jest
przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Toruniu i leży w zasięgu terytorialnym
Nadleśnictwa Golub-Dobrzyń (część północna i centralna) oraz Skrwilno (część południowa).
W otoczeniu Golubia-Dobrzynia największą powierzchnię ze wszystkich zbiorowisk
leśnych zajmują bory sosnowe. Są to przeważnie jednogatunkowe, sztucznie posadzone
drzewostany z dominacją sosny zwyczajnej z nieznaczną domieszką brzozy brodawkowatej
i dębu szypułkowego. Miejscami, w wilgotnych obniżeniach terenu i na brzegach
śródleśnych zatorfień, rozwija się bór bagienny z sosną i brzozą omszoną. Lasy liściaste
zajmują żyźniejsze siedliska i występują na zboczach dolinnych w rejonie Sokołowa,
Paliwodzizny i Nowogrodu, Słuchaja i Antoniewa, a także w dnach dolinnych. Wśród nich
przeważają grądy (dąb, grab, lipa i klon), a dodatkowo na suchszych siedliskach także
zespoły świetlistej dąbrowy. Na żyznych i wilgotnych, często zalewanych przez wodę
fragmentach dna doliny Drwęcy, a także doliny Ruźca rozwijają się lasy łęgowe.
W miejscach wilgotnych i okresowo podtapianych na glebach torfowisk niskich zachowały
się zbiorowiska olsów, z dominacją olszy czarnej (Wysota, Kunz 2008).
Szata roślinna obszarów użytkowanych rolniczo reprezentowana jest przez
agrocenozy pól uprawnych oraz przez roślinność łąk i pastwisk. Flora powiatu golubsko-
dobrzyńskiego jest dość bogata, zinwentaryzowano bowiem ponad 70 zbiorowisk roślinnych,
w których przeważają zbiorowiska błotne, zaroślowe, leśne oraz wodne i łąkowe (Strategia
rozwoju społeczno-gospodarczego…2006). Na uwagę pod względem florystycznym
zasługują parki podworskie (m.in. Gałczewko, Słuchaj, Sokołowo, Radomin, Płonne, Zbójno,
Sitno, Wielgie) czy parki poklasztorne (m.in. Obory). Duże znaczenie przyrodnicze
i krajobrazowe posiadają także zadrzewienia śródpolne i przydrożne.
Klimat
Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego –
przejściowego, który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad Oceanu
Atlantyckiego oraz mas kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet Azji. Ścieranie
się tych głównych mas powietrza, przemieszczanie się różnych ośrodków barycznych oraz
frontów atmosferycznych powoduje w tym rejonie dużą zmienność pogody w krótkich
okresach oraz warunków klimatycznych z roku na rok. Biorąc pod uwagę podział obszaru
Polski na regiony klimatyczne według Wosia (1999), analizowany obszar usytuowany jest
we wschodniej części Regionu Chełmińsko-Toruńskiego. Na tle sąsiednich regionów
klimatycznych wyróżnia się on nieco większą częstością występowania dni z pogodą bardzo
ciepłą i z dużym zachmurzeniem. Dni takich średnio w roku jest prawie 16. Liczne są także
dni z typem pogody 320 oraz 321, odpowiednio 5 i 11. Charakterystyczne są tutaj także
dość liczne dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem, bez
opadów, których jest tutaj około 7. Na podstawie Atlasu Klimatu Polski (Lorenc 2005) można
stwierdzić, iż w latach 1971–2000 na tym obszarze średnie ciśnienie atmosferyczne
wynosiło 1015–1016 hPa, dominowały wiatry z sektora zachodniego, o dość znacznych
prędkościach (średnio 3,5–4,0 m/s), usłonecznienie sięgało 1500–1600 godz./rok, a średnia
temperatura powietrza była dość wysoka i wynosiła około 7,5°C. Najchłodniejszym
miesiącem w cyklu rocznym jest styczeń (od -2,0°C do -1,5°C), natomiast najcieplejszym
jest lipiec, a jego średnie wieloletnie wynoszą od 17,0°C do 18,0°C. Region charakteryzuje
się stosunkowo niską sumą rocznych opadów (około 550 mm). Bardzo duże zróżnicowanie
rzeźby terenu Pojezierzy Dobrzyńskiego i Chełmińskiego, zboczy doliny Drwęcy, czy
głęboko wciętych rynien, sprzyja występowaniu dużego zróżnicowania topoklimatów.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Opisywany obszar cechuje się umiarkowanym występowaniem obiektów objętych
ochroną prawną. Gleby chronione zdecydowanie dominują wśród gruntów ornych, a wybrane
fragmenty lasów, zwłaszcza na południe od wsi Konstancjewo oraz w bezpośrednim
sąsiedztwie Drwęcy na odcinku Smólniki – Hamer i dalej do Grabicy pełnią funkcję
wodochronną. W kilku miejscowościach, np. w Golubiu-Dobrzyniu, Radominie czy Dulsku
występują tereny zieleni urządzonej.
W zasięgu analizowanego arkusza znajduje się 28 pomników przyrody (Tabela 2),
3 rezerwaty przyrody, kilkanaście użytków ekologicznych, w tym kilka o znacznej
powierzchni, a także dwa obszary chronionego krajobrazu (OChK) oraz obszar specjalnej
ochrony siedlisk (SOO). Na szczególną uwagę zasługują pomnikowe aleje drzew, pomiędzy
Bocheńcem a Radominem oraz Radominem a Piórkowem. Pierwsza aleja, o długości około
1,5 km, uznana za pomnik przyrody w 1961 roku składa się z 350 buków w wieku ponad 200
lat, a drugą na odcinku 1 km stanowi około 210 cennych drzew, w tym 125 buków.
Wzdłuż przepływającej na analizowanym obszarze z północy na zachód Drwęcy oraz
w dolnym odcinku Ruźca od wsi Zaręby do ujścia do Drwęcy ustanowiony został rezerwat
wodny Rzeka Drwęca. Ten szczególnej wagi obszar chroniony, położony przestrzennie
w granicach dwóch województw (warmińsko-mazurskiego i kujawsko-pomorskiego) obejmuje
Drwęcę z jej wybranymi dopływami wraz z pięciometrowym pasem zieleni przyległym po obu
stronach do ich brzegów. Przedmiotem ustanowionej ochrony jest środowisko wodne
i siedliska wraz z tarliskami licznych gatunków ryb (Rąkowski 2005).
Rezerwat leśny Bobrowisko o powierzchni 3,24 ha położony jest w odległości około
1 km na północ od wsi Płonne. Przedmiotem ochrony jest fragment lasu mieszanego (grądu
subkontynentalnego) porastającego zbocza niewielkiego strumienia ze stanowiskiem
modrzewia w wieku około 200 lat na granicy jego zasięgu (Rąkowski 2005). Ten sam
gatunek drzewostanu jest także przedmiotem ochrony w rezerwacie leśnym Tomkowo
położonym w okolicy wsi Półwiesk Mały, obejmującym fragment zalesionej i pociętej
wąwozami skarpy doliny Drwęcy porośniętej lasem liściastym o charakterze naturalnym.
Na całym występującym w zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza odcinku
Drwęcy, na podstawie tzw. Dyrektywy Siedliskowej utworzono specjalny obszar ochrony
siedlisk – „Dolina Drwęcy” (PLH280001). Stanowi on cenny zasób zróżnicowanych siedlisk
dla wielu gatunków zwierząt rzadkich i podlegających ochronie związanych ze środowiskiem
wodnym. Występują w nim liczne i zróżnicowane siedliska przyrodnicze wymienione
w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, a także gatunki roślin i zwierząt wymienione
w Załączniku II tej Dyrektywy (Rąkowski i in. 2012).
Dodatkowo, znaczną powierzchnię arkusza zajmuje Obszar Chronionego Krajobrazu
Dolina Drwęcy, który jest ważnym kompleksem przyrodniczym o znaczeniu
ponadregionalnym, obejmującym nie tylko dolinę Drwęcy, ale także sąsiednie tereny
o znacznej powierzchni. Od południa obszar ten graniczy z OChK Drumliny Zbójeńskie,
którego rzeźba powierzchni związana jest z występowaniem unikalnych form
polodowcowych – drumlin tworzących ciągi bochenkowatych pagórków o różnym kierunku
przebiegu (Mapa obszarów chronionych… 2001).
Tabela 2. Pomniki przyrody.
Lp.*
Lokalizacja
Pomnik przyrody
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
okolice wsi Konstancjewo
Owieczkowo
Konstancjewo
okolice wsi Rodzone
okolice wsi Płonne
Płonne
Płonne
Płonne
Płonne
Płonne
Płonne
Golub-Dobrzyń
Golub-Dobrzyń
Szafarnia
okolice wsi Szafarnia
Sokołowo
Bocheniec - Radomin
Radomin
Radomin - Piórkowo
Piórkowo
Dulsk
Ugoszcz
okolice wsi Rembiocha
Zbójno
Zbójno
Zbójno
Zbójno
Zbójno
dąb szypułkowy (3 szt.)
dąb
dąb
modrzew (7 szt.)
modrzew
modrzew (2 szt.)
lipa drobnolistna (2 szt.)
topola biała
jesion wyniosły
kasztanowiec biały
dąb szypułkowy
platan klonolistny
głaz narzutowy
dąb (5 szt.), lipa drobnolistna
czereśnia
dąb (4 szt.)
aleja bukowa
dąb (5 szt.), lipa drobnolistna (2 szt.)
aleja bukowa
dąb
lipa (3 szt.)
dąb ugoski
czereśnia ptasia
miłorząb dwuklapowy
sosna czarna
platan klonolistny (3 szt.)
buk czerwony
jesion wyniosły
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Użytkami ekologicznymi zostały objęte pozostałości ekosystemów o istotnym znaczeniu
dla zachowania unikalnych zasobów genowych i środowiskowych. Na obszarze arkusza formy
takiej ochrony spotykane są głównie w lasach otaczających Drwęcę i obejmują śródleśne bagna
oraz podmokłe łąki i pastwiska.
Cały obszar arkusza przynależy do tzw. obszaru Zielonych Płuc Polski, które zostały
wyodrębnione w planie przestrzennego zagospodarowania kraju ze względu na szczególne
znaczenie dla funkcjonowania przyrody w Polsce i występowanie na nim wielu cennych
obiektów przyrodniczych.
Formy ochrony środowiska dodatkowo uzupełnia strefa ochronna wód powierzchniowych
wokół Drwęcy poniżej Golubia-Dobrzynia oraz kilkanaście ujęć wód podziemnych. Na
opisywanym obszarze nie wytypowano obszarów najwyższej ochrony w obrębie Głównego
Zbiornika Wód Podziemnych (Kleczkowski 1990). Udokumentowane, niewielkie złoża kruszyw
naturalnych występują w kilku wybranych obszarach.
DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
W obszarze objętym arkuszem powierzchnia terenu narażona jest na dużą degradację
naturogeniczną i uprawową. Najbardziej zagrożonymi obszarami, szczególnie degradacją
naturogeniczną, są strefy krawędziowe doliny Drwęcy oraz licznych rynien subglacjalnych,
w tym przede wszystkim rynny Ruźca. Obszary te wraz z przylegającą do nich szeroką (do
2 km) strefą wysoczyzny morenowej narażone są głównie na intensywne procesy
spłukiwania, w tym erozję linijną (bruzdową) i wzmożoną erozją gleb (Roszko 1973). Na
północnych zboczach doliny Drwęcy na terenie miasta Golub-Dobrzyń występuje również
zagrożenie procesami osuwiskowymi (Wysota 2007, 2009). Na wzmożoną degradację,
głównie procesami spłukiwania i orki, wystawiona jest także bardzo urozmaicona
powierzchnia terenu na obszarach występowania subglacjalnych form wałowych oraz
zróżnicowanej rzeźby kemowo-wytopiskowej w południowej części arkusza. Eksponowane
na procesy niszczące są też stoki pojedynczych wzgórz i pagórków kemowych oraz wały
ozów, szczególnie w okolicy Rembiochy i Piotrkowa, Węgierska, Słuchaja oraz Owieczkowa
i Lisewa.
Do form degradacji powierzchni terenu należą niewielkie czynne i nieczynne wyrobiska
związane z eksploatacją żwirów i piasków w okolicy Rembiochy, Białkowa, Lisewa, Nowej
Wsi, Dulska, Laskówca i Zbójenka, a także kanały, stawy, wykopy i nasypy. Największe
zmiany w ukształtowaniu powierzchni terenu dokonały się na obszarze miasta GolubDobrzyń. Polegały one przede wszystkim na wyrównywaniu powierzchni pod zabudowę
poprzez stosowanie nasypów i łagodzeniu krawędzi doliny Drwęcy i załomów teras
rzecznych (Wysota, Kunz 2008). Miąższość nasypów w obszarze wzgórza zamkowego
i starego miasta w Golubiu-Dobrzyniu dochodzi do kilku metrów.
Składowiska surowców, głównie przemysłowych zlokalizowane są przede wszystkim
w Golubiu-Dobrzyniu i jego otoczeniu oraz w Ugoszczy, Szczutowie i Białkowie.
Składowiska paliw stałych występują w kilku miejscach, m.in. w Golubiu-Dobrzyniu i jego
bezpośrednim sąsiedztwie, Radominie i Działyniu. Paliwa płynne i gazowe typu
magazynowego przechowywane są w Golubiu-Dobrzyniu oraz Białkowie, w sąsiedztwie
Okonina i Zbójna. Stacje paliw, w tym gazowych, towarzyszą większym miejscowościom
i funkcjonują przy głównych trasach komunikacyjnych. Składowiska i skupiska surowców
rolniczych są powszechnym elementem opisywanego obszaru i dominują m.in. w rejonie
Małego Półwieska, Owieczkowa, Radomina, Dobrego, Dulska, Działynia i Sokołowa,
a surowce leśne w Golubiu-Dobrzyniu, Sitnie i przy drodze łączącej Szafarnię z Płonnym.
Kontrolowane składowisko odpadów komunalnych funkcjonuje w Białkowie, a odpadów
mieszanych w Rudawach.
W okolicach większości miejscowości występują cmentarze.
Degradacja gleb
Gleby występujące na obszarach wysoczyznowych są intensywnie eksploatowane
rolniczo i narażone na degradację uprawową. Natomiast gleby narażone na denudację
naturogeniczną leżą głównie w obrębie zboczy wybranych dolin i rynien. W dnach dolin,
szczególnie Drwęcy i Ruźca, gleby lokalnie narażone są na zawodnienie. W wybranych
miejscowościach (m.in. w Golubiu-Dobrzyniu, Gałczewku, Radominie, Działyniu i Zbójnie)
występują gleby przekształcone antropogenicznie. Odsłonięte i wyniesione obszary
wysoczyznowe cechują się brakiem większych, lokalnych zadrzewień śródpolnych oraz
zwartych kompleksów leśnych i w związku z tym narażone są na przesuszenie gleb oraz
erozję wietrzną.
Degradacja lasów
Lasy są trwałym i ważnym elementem szaty roślinnej, który istotnie oddziałuje na
krajobraz obszaru. Kompleksy leśne na opisywanym obszarze zajmują głównie wyższe
powierzchnie teras nadzalewowych w dolinie Drwęcy. Koncentrują się one głównie na
północny-wschód i południowy-zachód od Golubia-Dobrzynia. Lasy wykazują wysoki stopień
zdegradowania, a klasy ich uszkodzeń zaliczają się do dużych i średnich. Jedynie niewielkie
enklawy lasów w skrajnie południowo-wschodniej części charakteryzują się dobrym stanem
zdrowotnym. Do głównych przyczyn uszkodzenia aparatu asymilacyjnego należą czynniki
biotyczne. Obszary leśne narażone są także lokalnie na zaśmiecanie.
wschód od Golubia-Dobrzynia, w Białkowie prowadzony jest monitoring środowiska
przyrodniczego w oparciu o sieć krajową.
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Na obszarze objętym arkuszem mapy Golub-Dobrzyń rekultywacja środowiska
przyrodniczego została stwierdzona na terenie byłego wysypiska odpadów komunalnych
w okolicy wsi Rembiocha, gmina Zbójno.
NIEUŻYTKI
Degradacja wód powierzchniowych
Na obszarze objętym arkuszem Golub-Dobrzyń funkcjonują 4 oczyszczalnie ścieków
(Tabela 3), z których ścieki odprowadzane są bezpośrednio lub pośrednio do Drwęcy lub jej
dopływów. Zdecydowana większość oczyszczana jest biologicznie, stąd też ujemne skutki
ich odprowadzania do cieków lub zbiorników są znacznie ograniczone.
W zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza zarejestrowano kilka obszarów
nieużytków naturogenicznych. Koncentrują się one głównie w otoczeniu Jeziora
Owieczkowskiego, miejscowości Młyn, na południe od Piórkowa, na wschód od Giżynek, na
południe od Działynia oraz lokalnie w dolinie Lubianki i otoczeniu Jeziora Sicieńskiego.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Lp.* Miejscowość
1.
GolubDobrzyń
2.
Radomin
3.
Ugoszcz
4.
Zbójno
Rodzaj
ścieków
Zakład
MZWiK
Sp. z o.o.
Samorządowy
Zakład Budżetowy
Oczyszczalnia
ścieków
Oczyszczalnia
ścieków
Ilość [m3/d]
Urządzenie
max/aktual. oczyszczające
Kierunek
zrzutu
mieszane 2845,0/1253,0
kompleksowa
rz. Drwęca
komunalne 275,4/219,0
kompleksowa
Struga
Dobrzyńska
komunalne
10,0/b.d.
komunalne 153,0/200,0
mechanicznobiologiczne
mechanicznobiologiczne
jezioro Ugoszcz
rz. Ruziec
(Jez. Ruduskie)
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Na podstawie wyników badań przeprowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony
Środowiska w Bydgoszczy można stwierdzić, że główna rzeka w ramach opisywanego arkusza
– Drwęca, charakteryzowała się w 2013 roku stanem dobrym pod względem fizykochemicznym.
Ocenę bakteriologiczną określono na poziomie zadowalającym i nie stwierdzono eutrofizacji
wód. Dotyczy to jednak odcinka rzeki poniżej analizowanego obszaru, w profilu Młyniec
(km 15,8). Z tego też powodu niniejszy komentarz nie zawiera bliższej analizy stanu czystości
Drwęcy. Dobrze rozpoznany jest stan czystości dopływów Drwęcy w granicach omawianego
obszaru. Pod względem biologicznym rzeka Ruziec uzyskała ocenę bardzo dobrą, Struga
Wąbrzeska dobrą, a Kujawka umiarkowaną. Wszystkie wymienione rzeki uzyskały dobrą ocenę
pod względem fizykochemicznym i nie stwierdzono w nich eutrofizacji. Ogólnie stan ekologiczny
Ruźca i Strugi Wąbrzeskiej określono jako dobry, a Kujawki jako umiarkowany. Przedstawione
wyniki i oceny są interesujące tym bardziej, że zlewnie tych cieków są typowo rolnicze. Oznacza
to, że w minionym okresie nastąpiła istotna poprawa w zakresie gospodarki wodno-ściekowej,
a skutkiem tego jest na ogół dobry stan czystości wód płynących.
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Rzeka lub jezioro
/ km biegu rzeki
Lp.
Kujawka
(km 0,1)
Struga Wąbrzeska
(km 1,4)
Ruziec
(km 1,3)
Ruziec
(km 16,4)
1.
2.
3.
4.
Punkt
pomiarowokontrolny
Rok
Ocena stanu
ekologicznego
Kategoria
podatności na
degradację
Hamer
2011
umiarkowany
-
Lisak
2011
dobry
-
Ruziec
2011
dobry
-
Wojnowo
2011
dobry
-
Ze względu na małe powierzchnie jezior (<50 ha), w ostatnich latach nie zostały one
objęte badaniami jakości wód i dla żadnego z nich nie przeprowadzono oceny stanu wód
powierzchniowych stojących zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną.
Degradacja wód podziemnych
Główne zagrożenia wód podziemnych związane są z brakiem ich izolacji zwłaszcza
w dolinie Drwęcy oraz z odprowadzaniem ścieków. Obszar ten nie jest izolowany utworami
słabo przepuszczalnymi i z tego powodu czwartorzędowe piętro wodonośne narażone jest
na zanieczyszczenia pochodzenia antropogenicznego. W studniach ujęcia miejskiego,
a także w innych ujęciach wody stwierdzano zanieczyszczenia wód podziemnych
pochodzenia antropogenicznego. Średni stopień zagrożenia wód podziemnych stwierdzono
m.in. w rejonie Owieczkowa, Sokołowa i Ugoszczy. Wymienione obszary wymagają
monitorowania, a obszary wokół ujęć powinny podlegać szczególnej ochronie (Marszelewski
2015).
Degradacja powietrza atmosferycznego
Analizowany obszar cechuje się znacznym nagromadzeniem lokalnych emitorów
pyłowych i gazowych do atmosfery (Tabela 5). Do największych z nich należą: zakłady
produkcyjne (fabryka styropianu, chemii i materiałów budowlanych, wytwórnie pasz)
w Golubiu-Dobrzyniu i Radominie, kotłownie oraz piekarnie. Lokalnymi, uciążliwymi
emitorami odoru są gospodarstwa rolne i hodowlane, w tym m.in. w Ostrowitem, Rużach,
Ugoszczy, Imbirkowie i Okoninie, wysypisko odpadów komunalnych w Białkowie. Ze względu
na sprzyjające warunki naturalne i korzystne użytkowanie terenu występują tu turbiny
wiatrowe i zespoły turbin (m.in. Lisewo, Dulsk, Rudaw, Działyń, Ostrowite), które są
podobnie jak tartaki lokalnymi źródłami hałasu.
W sezonie grzewczym zagrożenie stanowią źródła niskiej emisji gazów i pyłów
z terenów zabudowanych, głównie z okolic Golubia-Dobrzynia i Radomina, a także innych
mniejszych miejscowości na całym opisywanym obszarze.
Na podstawie Raportu o stanie środowiska…(2013), na obszarze analiz nie zanotowano
przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku węgla, dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego.
Źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu są
fragmenty wybranych dróg wojewódzkich: nr 554 (Kowalewo Pomorskie – Zbójno), nr 534
(Grudziądz – Rypin) i nr 556 (Zbójno – Ostrowite).
Tabela 5. Ważniejsze emitory przemysłowe zanieczyszczeń do atmosfery.
Emisja w t/rok
Lp.*
Miejscowość
Zakład
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Owieczkowo
Ostrowite
Ostrowite
okolice wsi Lisewo
okolice wsi Lisewo
Golub-Dobrzyń
Golub-Dobrzyń
Golub-Dobrzyń
Golub-Dobrzyń
10.
Golub-Dobrzyń
11.
Golub-Dobrzyń
okolice wsi
Słuchaj
13.
Golub-Dobrzyń
14.
Golub-Dobrzyń
15.
Golub-Dobrzyń
16.
Golub-Dobrzyń
17.
Golub-Dobrzyń
18.
Białkowo
19.
Białkowo
20.
Szafarnia
21.
22.
Bocheniec
Bocheniec
23.
Radomin
24.
Sokołowo
Pomiędzy wsiami
Sokołowo i Dulsk
25.
26.
okolice wsi Dulsk
27.
Rudaw
28.
Sitno
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
Imbirkowo
Ruże
Ruże
Ugoszcz
Ugoszcz
Działyń
Zbójno
Okonin
Stan środowiska przyrodniczego analizowanego obszaru wynika z funkcjonowania
jednego zasadniczego geoekosystemu, tj. zwartej powierzchni wysoczyzny morenowej
(dominującej Wysoczyzny Dobrzyńskiej w południowej i wschodniej części oraz fragmentu
Wysoczyzny Chełmińskiej w północno-zachodniej części) rozciętej szeroką doliną Drwęcy
porośniętą zwartymi kompleksami leśnymi oraz licznymi rynnami subglacjalnymi
wykorzystywanymi przez rzeki (m.in. Ruziec), a także zajętymi przez zbiorniki wodne.
Wymieniony geokompleks wpływa na degradację całego analizowanego obszaru, co wynika
z intensywnej gospodarki rolnej na tym terenie związanej m.in. z bardzo dobrymi i dobrymi
kompleksami ornymi o najwyższej i wysokiej przydatności rolniczej, a także dużej tradycji
uprawy ziemi w tym regionie. Dodatkowo na stan środowiska w północno-zachodniej części
obszaru ma wpływ największy obszar miejsko-przemysłowy arkusza – Golub-Dobrzyń. Stan
ekologiczny wybranych komponentów środowiska przyrodniczego takich jak: powietrze
atmosferyczne i gleby oraz wody powierzchniowe jest zadawalający. Największe zróżnicowanie
w ocenie stanu środowiska dotyczy wód podziemnych oraz lasów. Większość zdiagnozowanych
zagrożeń i problemów w jego funkcjonowaniu wynika z intensywnej gospodarki i produkcji rolnej.
Zlewnie rzek i jezior użytkowane intensywnie przez rolnictwo są szczególne narażone na
zanieczyszczenia. Rozproszona zabudowa rolnicza, zazwyczaj bez kanalizacji oraz
zanieczyszczenia obszarowe sprawiają, że do rzek dostają się znaczne ilości zanieczyszczeń.
W wybranych miejscach występują składowiska surowców, zarówno przemysłowych, jak
i rolniczych oraz składowiska paliw. Przebiegające przez opisywany obszar linie infrastruktury
drogowej i energetycznej są lokalnymi emitorami hałasu i źródłem zróżnicowanych
zanieczyszczeń. Liczne źródła niskiej emisji gazów i pyłów stanowią jedynie miejscowe
zagrożenie dla stanu środowiska. Wybrane formy rzeźby terenu i budujących je formacji skał
osadowych wykazują zróżnicowany stopień degradacji. Największym stopniem odznaczają się
strefy krawędziowe doliny Drwęcy i rynien subglacjalnych, szczególnie rynny Ruźca oraz
fragment obszaru doliny Drwęcy, zwłaszcza powierzchni teras nadzalewowych, zajętych pod
zabudowę miasta Golubia-Dobrzynia. Duży stopień degradacji form występuje także na
obszarze urozmaiconej rzeźby subglacjalnej i kemowo-wytopiskowej w południowej jego części.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA
* w związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r.
w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm
jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji
wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie
stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych.
12.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Źródło Źródło
gazy hałasu odoru
bez CO2
pyły
gazy
z CO2
ciepłownia
gospodarstwo rolne
turbina wiatrowa
turbina wiatrowa
turbina wiatrowa
STALER (hurtownia stali)
ARBET (fabryka styropianu)
ALLERPASZ Sp. z o.o.
ALLER AQUA
GOLPASZ SA
(wytwórnia pasz)
tartak
0.572
b.d.
2.5
b.d.
5.070
5.0
b.d.
529.4
1065
+
+
+
+
+
-
+
-
0,022
4,0
2759,0
+
-
-
-
-
+
-
tartak
-
-
-
+
-
ADABET
(materiały budowlane)
DOMBUD RP (producent
chemii budowlanej)
MURABET (składnica
materiałów budowlanych)
DRUTPOL
Przedsiębiorstwo
Energetyki Cieplnej
MURABET
Gminne wysypisko odpadów
komunalnych
Zakład ProdukcyjnoUsługowo-Handlowy KROLL
turbina wiatrowa
DACSA Polska
PRO AGRO (wytwórnia
pasz i koncentratów)
kotłownia
turbina wiatrowa
elektrownia wiatrowa
(2 turbiny wiatrowe)
elektrownia wiatrowa
(3 turbiny wiatrowe)
ABM FormTec (prod. styrop.,
blach i konstrukcji stalowych)
ferma trzody
ferma drobiu
ferma drobiu
kotłownia
hodowla bydła
turbina wiatrowa
piekarnia
hodowla bydła
b.d.
-
-
+
-
-
b.d.
b.d.
+
-
-
-
-
+
-
-
b.d.
b.d.
+
-
5.0
72.0
9431.0
+
-
b.d.
-
-
-
-
-
-
-
-
+
-
-
-
+
-
-
-
-
+
+
-
b.d.
-
-
+
-
-
b.d.
b.d.
-
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
b.d.
b.d.
-
b.d.
b.d.
-
+
-
+
+
+
+
+
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Na obszarze objętym arkuszem Golub-Dobrzyń oprócz obiektu wyszczególnionego
w Tabeli 6 i napowietrznej linii elektro-energetycznej, nie zinwentaryzowano innych inwestycji
mogących szczególnie szkodliwie oddziaływać na środowisko przyrodnicze.
Tabela 6. Rodzaje przedsięwzięć mogące znacząco oddziaływać na środowisko.
Lp.*
Miejscowość
Obiekt
1.
Golub-Dobrzyń
Zakład produkcyjny GOLPASZ SA
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Kwalifikacja powyższych przedsięwzięć została dokonana na podstawie Rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco
oddziaływać na środowisko (Dz. U. Nr 213, poz. 1397).
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Planowanie przestrzenne uwzględniające ochronę środowiska przyrodniczego, umiejętne
stosowanie instalacji technicznych i procesów technologicznych, podnoszenie świadomości
ekologicznej mieszkańców wpływają na zmniejszenie procesów degradacji środowiska
przyrodniczego. W czterech miejscowościach arkusza zlokalizowano oczyszczalnie ścieków
komunalnych. Sieć kanalizacji sanitarnej i burzowej występuje w Golubiu-Dobrzyniu,
a sanitarna pełna w Wilczewku. Częściowa kanalizacja sanitarna występuje w Radominie,
Dulsku, Piórkowie, Ugoszczy, Zbójnie, Adamkach, Wielgim i Działyniu, a w pozostałych
miejscowościach jest jej brak. Na większości analizowanego obszaru gospodarka odpadami
jest uregulowana, co nie zmienia faktu konieczności zorganizowania kompleksowego
systemu gromadzenia, segregacji i wywozu odpadów. W Golubiu-Dobrzyniu w dwóch
zakładach przemysłowych (PEC i Aller Aqua) zainstalowano urządzenia odpylające. Na
Analizowany obszar pełni głównie funkcję rolniczą. Z tego też względu większość
wskazań dotyczących kształtowania i ochrony środowiska dotyczy funkcjonowania
krajobrazów rolniczych. W ich obrębie istotnym wskazaniem jest ochrona gleb, a także wód
powierzchniowych zanieczyszczonych szkodliwymi związkami stosowanymi w rolnictwie.
W tym celu należy podjąć działania w sektorze rolnictwa i gospodarki wodnej, dotyczące
m.in. okresów nawożenia i ograniczeń w ich stosowaniu nawozów, wielkości dawek
i sposobów ich wprowadzania do środowiska, warunków przechowywania nawozów
naturalnych oraz postępowania z odciekami. Szczegółowy wykaz takich zaleceń zawarty
jest w Rozporządzeniu nr 2 Dyrektora RZGW w Gdańsku (2013).
Budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowościach jej pozbawionych oraz budowa
oczyszczalni ścieków stanowią podstawowe elementy mające na celu przeciwdziałanie
degradacji środowiska. Redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na wody powierzchniowe
oraz podziemne może odbywać się poprzez działania rolno-środowiskowe. Należy tworzyć
biologiczne strefy ochronne wzdłuż ujęć wód oraz cieków i jezior. Ponadto istotnym
elementem ochrony wód może być odtwarzanie małej retencji, która przyczynia się do
przechwytywania biogenów spływających z pół uprawnych.
Ze względu na pozytywną rolę ekologiczną i krajobrazową jaką odgrywają zwarte
kompleksy leśne w dolinie Drwęcy o wysokim stopniu degradacji, wymagają one
szczególnej dbałości w zakresie podniesienia jakości ich ekosystemów.
Obszar arkusza Golub-Dobrzyń obejmuje wiele atrakcyjnych i unikatowych składników
przyrody nieożywionej, szczególnie form podlodowcowych, które powinny być przedmiotem
większej ochrony, jako część unikalnego dziedzictwa geologicznego tego regionu. Jest to
przede wszystkim niepowtarzalny nie tylko w skali Niżu Polskiego, ale całego Niżu
Europejskiego, krajobrazowy system subglacjalny, na który składają się rynny polodowcowe
wraz z zespołami wałów z erozji wód roztopowych, znajdujące się w południowej części
arkusza. Szczególną ochroną krajobrazową należałoby objąć zespół unikatowych długich
wałów w obszarze Adamki – Zbójenko – Łukaszewo. Ponadto, należałoby również
uwzględnić klasyczny dla krajobrazu polodowcowego zespół kemowo-ozowy w rejonie
Owieczkowa i Lisewa, niezwykle malowniczy krajobraz kemowo-wytopiskowy w okolicy
Wojnowa i Obór, krajobraz rynnowo-kemowy doliny Ruźca i rynny Słuchaj, a także zespół
kemowo-ozowo-rynnowy w rejonie Rembiochy i Piotrkowa.
Obok elementów rzeźby polodowcowej na większą ochronę zasługują też formy
będące świadectwem ewolucji procesów fluwialnych, szczególnie fragmenty doliny Drwęcy
(odcinki Rodzone – Tomkowo oraz Antoniewo – Paliwodzizna) i doliny dolnego Ruźca,
procesów erozyjno-denudacyjnych tworzących malownicze parowy rozcinające zbocza
doliny Drwęcy, m.in. koło Lisewa, a także form eolicznych w okolicy Płonnego i Kierza.
Do innych zadań w zakresie kształtowania i ochrony środowiska zaliczyć można:
 zachowanie i funkcjonowanie drobnych hydrotopów, wysp leśnych i zadrzewień
śródpolnych przy jednoczesnym tworzeniu nowych,
 prowadzenie odpowiedniej gospodarki wodno-ściekowej, w tym m.in. budowę sieci
kanalizacyjnej w miejscowościach jej pozbawionych,
 ustabilizowanie lokalnych procesów stokowych w obrębie zboczy dolin, rynien i zagłębień
wytopiskowych,
 zachowanie naturalnego układu korytowego rzeki Drwęcy przy jednoczesnym
racjonalnym planowaniu infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej w obrębie jej doliny,
 doskonalenie gospodarki odpadami, w tym polepszenie systemu odbioru odpadów
komunalnych i ich deponowanie na istniejących składowiskach,
 likwidację niekontrolowanych miejsc składowania odpadów w otoczeniu wsi,
 zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza poprzez stopniową wymianę kotłowni
węglowych na gazowe.
Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony środowiska
przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach rozwoju, planach
gospodarki odpadami oraz programach ochrony środowiska.
Literatura i materiały źródłowe
Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
Frączek E., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski, arkusz Golub-Dobrzyń, Państwowy
Instytut Geologiczny, Warszawa.
Galon R., Kotarbiński J., Wójcik C., 1978, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz
Brodnica, Inst. Geol., Warszawa.
Grabowska I., Piwocki M., 1975, Wiek i geneza iłów toruńskich w okolicy Torunia na podstawie
obserwacji palinologicznych i litologicznych, Biul. Inst. Geol. 284.
Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski, T.2, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Kleczkowski A.S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony
(1:500 000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Lesemann J.-E., Piotrowski J.A., Wysota W., 2014, Genesis of the ‘glacial curvilineation’ landscape
by meltwater processes under the former Scandinavian Ice Sheet, Poland, Sedimentary Geology 312.
Lesemann J.-E., Piotrowski J.A., Wysota W., 2010, Glacial curvilineations: subglacial landforms
produced by longitudinal vortices in meltwater flows, Geomorphology 120 (3–4).
Lorenc H. (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa.
Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG w Puławach.
Mapa obszarów chronionych, woj. kujawsko-pomorskie w skali 1:250 000, 2001, WOŚ Kuj.-Pom. UW
w Bydgoszczy, Pracownia Kartografii Cyfrowej „Digikart”, Olsztyn.
Marek S. (red.), 1983, Budowa geologiczna niecki warszawskiej (płockiej) i jej podłoże, Prace
Instytutu Geologicznego 103, Warszawa.
Marszelewski W. 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz N-34-99-C
Golub-Dobrzyń, Główny Geodeta Kraju, InterTIM, Warszawa.
Marszelewski W., 2001, Jeziora Pojezierza Dobrzyńskiego, Wyd. UMK, Toruń.
Matuszkiewicz J. M., 2002, Zespoły roślinne Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Nechay W., 1932, Studia nad genezą jezior dobrzyńskich, Przegląd Geograficzny, Tom XII.
Nechay W., 1927, Utwory lodowcowe Ziemi Dobrzyńskiej, Sprawozdania Państw. Inst. Geolog. 4.
Niewiarowski W., 1968, Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy, Stud. Soc. Sci.
Torunensis Sect. C 6.
Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej, Stud.
Soc. Sci. Torunensis, Sect. C 4 (1).
Niewiarowski W., Olszewski A., Wysota W., 1995, Role of subglacial features in glacial
morphogenesis of the Kujawy-Dobrzyń subphase area in the southern and eastern part of the
Chełmno-Dobrzyń Lakeland, Quaternary Studies in Poland 13.
Olszewski, A., 1997, Drumlins of the northwestern Dobrzyń Moraine Plateau, location, structure and
morphogenesis, Quaternary Studies in Poland 14.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Rąkowski G. (red.), 2005, Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M., 2012, Obszary Natura 2000 w Polsce II, Specjalne
obszary ochrony siedlisk w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Roszko L., 1973, Zagrożenie erozją gleb obszaru województwa bydgoskiego ze szczególnym
uwzględnieniem doliny dolnej Wisły, Acta Univ. Nicol. Coper. 9.
Rozporządzenie nr 2/2013 Dyrektora RZGW w Gdańsku z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie
wprowadzenia programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych,
Dziennik Urzędowy Woj. Kujawsko-Pomorskiego, poz. 1807.
Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu golubsko-dobrzyńskiego do roku 2015, 2006,
Maszynopis, Business Mobility International Sp. z o.o., Słupsk.
Szafer W., Zarzycki K. (red.), 1972, Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa.
Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy hodowli
lasu, PWRiL, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Wysota W., 2009, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 150 000 arkusz Golub-Dobrzyń
(323), PIG, Warszawa.
Wysota W., 2007, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz
Golub-Dobrzyń (323), PIG, Warszawa.
Wysota W., Kunz M., 2008, Położenie i środowisko geograficzne Golubia-Dobrzynia, [W:] Mikulski K.
(red.), Historia Golubia-Dobrzynia, T.1, Wyd. Adam Marszałek.
Wysota. W., Molewski P, 2011, Chronologia i zasięgi nasunięć lądolodu na obszarze lobu Wisły
podczas stadiału głównego ostatniego zlodowacenia, Przegl. Geol. 59 (3).
Żelaźniewicz A., Aleksandrowicz P., Buła Z., Karnowski P.H., Konon A., Oszczypko N., Ślączka A., Żaba
J., Żytko K., 2011, Regionalizacja tektoniczna Polski, Komitet Nauk Geologicznych PAN, Wrocław.
© Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech Wysota, Włodzimierz
Marszelewski, Rafał Kot, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu