TRADYCJE I HISTORIA INSPEKCJI PRACY NA śLĄSKU

Tradycje i historia
inspekcji pracy
na Śląsku
Tradycje i historia inspekcji pracy na Śląsku
W tym roku mija 95 lat od podpisania przez Naczelnika Państwa, brygadiera Józefa
Piłsudskiego, dekretu tymczasowego o urządzeniu i działalności inspekcji pracy, na mocy
którego od 3 stycznia 1919 r. inspekcja działała na terenie byłego zaboru rosyjskiego
i województwa białostockiego. Na przełomie 1919/1920 r. byłych cesarsko-królewskich
inspektorów przemysłowych zaboru austriackiego, czyli w Galicji, oraz na Śląsku
Cieszyńskim przejęło Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej. W
1922 r. inspekcja zaczęła działać na Wileńszczyźnie, kresach
wschodnich wcielonych do Polski po wojnie z Rosją bolszewicką
oraz na ziemiach byłego zaboru pruskiego (Wielkopolsce i Pomorzu
Gdańskim). Jej scalanie zakończyła ustawa Sejmu Śląskiego z
kwietnia 1928 r., na mocy której - zastępując działającą od 1922 r.
inspekcję przemysłową wojewody śląskiego – inspekcja pracy objęła
autonomiczne województwo śląskie. Pierwszym inspektorem
okręgowym IX Okręgu Inspekcji Pracy w Katowicach został inż.
Józef Bogusław Gallot z Sosnowca.
Józef B. Gallot (1928-1931)
1
Karta prawa igławskiego (ok. 1248 r.)
Tu warto wspomnieć, że śląskie tradycje
urzędów nadzoru nad warunkami pracy sięgają najstarszego
prawa górniczego Europy, spisanego ok. 1248 r. w Jihlavie na
południu Moraw, w którym określono m.in. kompetencje
montes
iuratores
(przysięgłych
górniczych),
którzy
w górnictwie kruszcowym rozsądzali m.in. spory o warunki
pracy i płacy gwarków z ich robotnikami. Odpis owego prawa
igławskiego uzyskał opat klasztoru cystersów w Lubiążu
Mikołaj i w 1268 r.
książę
legnicki
Bolesław
Rogatka
nałożył obowiązek
stosowania
igławskiej ordynacji
górniczej,
dzięki
czemu na ziemie polskie trafił też urząd owych
przysięgłych.
Jego działalność potwierdziła
Ordynacja górnicza olkuska, siostry Kazimierza
Wielkiego, królowej Węgier i regentki Polski,
Elżbiety Łokietkówny z 1374 r., przywilej
Władysława Jagiełły z 1426 r. i Olkuskie statuty
górnicze Aleksandra Jagiellończyka z 1505 r.
Dowodzą one implementacji w Polsce prawa
igławskiego wraz z urzędem przysięgłych górniczych. Pieczęć piesza księcia Bolesława II Rogatki
Przysięgli gorni, już jako urzędnicy państwowi, bo opłacani z kasy książęcej, powołani
zostali w 1528 r. Ordunkiem gornym ostatniego Piasta opolsko-raciborskiego, Jana II
Dobrego.
Pierwsza karta polskiego odpisu „Ordunku Gornego”
Po pruskim podboju Śląska i ogłoszeniu w 1769 r. dla górnictwa
kruszcowego i węglowego oraz hutnictwo żelaza i cynku Zrewidowanej
ordynacji górniczej – działali pruscy Berggeschworene, czyli nadal…
przysięgli górniczy. Od 1856 r. na terenie Prus w górnictwie przysięgłych
zastępowali inspektorzy górniczy, a w przemyśle – inspektorzy fabryczni.
W 1874 r. we Wrocławiu został nim Alfred Frief, a w 1876 r. w Opolu –
Friedrich A. Bernoulli. Po 1891 r. Królewską Inspekcję Przemysłową
w Katowicach zorganizował m.in. inspektor przemysłowy dr Ludwig Czimatis.
Ludwig Czimatis (1894-1899)
2
Arnulf Nawratil (1884-1931)
Tymczasem w 1883 r. w austriackiej części Śląska i pod zaborem
w Galicji władze cesarsko-królewskie mianowały inspektorów
przemysłowych, z których śląski miał siedzibę w Opawie, a galicyjski od
1884 r. – we Lwowie. Ów pierwszy inspektor przemysłowy dla Galicji
i Bukowiny, inż. Arnulf Wilhelm Ignacy Nawratil (1853–1935) był
pierwszym Polakiem–inspektorem przemysłowym, a po odzyskaniu
niepodległości – do 1927 r. Okręgowym Inspektorem Pracy we Lwowie
i jeszcze na początku lat 30-tych w komisji Głównego
Inspektora Pracy egzaminował kandydatów na inspektorów pracy.
Oprócz niego z c.k. inspekcji przemysłowej do polskiej inspekcji pracy
przeszedł m.in. urodzony w Polskiej Ostravie na Śląsku dr inż. Hugo
Bartonec, który zorganizował obwód bielski inspekcji pracy, w latach 30tych XX w. był inspektorem pracy IX Okręgu Inspekcji w Katowicach,
okręgowym inspektorem w Krakowie, a do 1939 r. – w Toruniu.
Hugo Bartonec (1915-1960)
Po wywalczonym powstaniami i plebiscytem powrocie do Polski
części Górnego Śląska i utworzeniu autonomicznego Województwa
Śląskiego w latach 1922-1928 działały na jego terenie trzy okręgi
inspekcji przemysłowej podległej Wojewodzie Śląskiemu. Na ich czele
stali: w okręgach Katowice i Rybnik – inż. Józef Dobrzycki z Wielkopolski,
a w okręgu Królewska Huta (dziś Chorzów) – inż. Maksymilian Franke,
urodzony w Warszawie repatriant z Ludowej Republiki Ukrainy.
Maksymilian Franke
Artur Maske (1931-1939)
Z pruskiej administracji do inspekcji pracy w woj. śląskim trafił
inż. Artur Maske, okręgowy inspektor w Katowicach w latach 1931-1939
r. W latach 30-tych XX wieku działający na obszarze autonomicznego
województwa
śląskiego
IX
Okręg
Inspekcji
Pracy
w Katowicach liczył około 10-ciu inspektorów, którzy działali
w obwodach: Katowice, Królewska Huta (późniejszy Chorzów), Rybnik
i Bielsko, a od 1938 r. dodatkowo Tarnowskie Góry i po aneksji Zaolzia
– na ziemiach Śląska Cieszyńskiego.
W wyniku faszystowskiej okupacji niemieckiej zginęło ponad dwudziestu inspektorów
pracy, wielu po 1945 r. nie wróciło do pracy w inspekcji. Również stalinizacja ustroju Polski
nie sprzyjała inspekcji, która przez pięć lat działała jeszcze na mocy ustawy z 1927 r., ale
w marcu 1950 r. włączono ją w skład wydziałów i referatów wojewódzkich i powiatowych
prezydiów rad narodowych. Było to sprzeczne z uchwałą Międzynarodowej Organizacji
Pracy z 1923 r., zgodnie z którą inspekcja pracy nie może podlegać władzom lokalnym.
W tym czasie katowickim okręgiem inspekcji obejmującym województwo śląskie z Zagłębiem
Dąbrowskim, Opolem i Nysą kierował najpierw przedwojenny związkowiec górniczy z PPS –
Jan Bielnik, następnie – przedwojenny inspektor pracy z Częstochowy Aleksander
3
Radłowski, a wreszcie – już w ramach prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej – mgr
Tadeusz Ziemski, były dowódca AK w Zawierciu.
Od lewej: Jan Bielnik (1945-1948), Aleksander Radłowski (1949-1950), Tadeusz Ziemski (1951-1954)
W 1954 r. Rada Państwa przekazała kompetencje byłego ministerstwa w zakresie
ochrony, bezpieczeństwa i higieny pracy Centralnej Radzie Związków Zawodowych. Na
czele katowickiej inspekcji związkowej stanęła wówczas mgr Maria Ceglarska-Wierzchacz,
jako starszy inspektor CRZZ przy WKZZ, a w latach 1960-1980 inż. Paweł Chojecki od 1975
r. jako okręgowy inspektor pracy.
Maria Ceglarska-Wierzchacz (1954-1960)
W tym czasie działały w Katowicach trzy związkowe
ogólnopolskie inspektoraty pracy: górników, hutników i chemików.
Oprócz inspekcji tych trzech głównych zarządów związkowych, na
obszarze
śląsko-dąbrowskim
działali
inspektorzy pracy innych zarządów głównych,
m.in. Związku Zawodowego Energetyków,
Związku Zawodowym Metalowców, Związku
Zawodowym
Transportowców,
Związku
Zawodowego Pracowników Budownictwa i
Przemysłu Materiałów Budowlanych, ZZP Leśnych i Przemysłu
Drzewnego, ZZP Handlu i Spółdzielczości, czy ZZP Przemysłu
Włókienniczego, Odzieżowego i Skórzanego.
Paweł Chojecki (1960-1980)
Gdy w grudniu 1980 r. zakończyła działalność CRZZ, związkowa inspekcja pracy
straciła pracodawcę, a pluralizm związkowy (NSZZ „Solidarność”, związki branżowe
i autonomiczne) spowodował odtworzenie ustawą z marca 1981 r. Państwowej Inspekcji
Pracy podległej Radzie Państwa oraz Prezesowi NIK. Po 1989 r. nadzór nad PIP przejął
marszałek Sejmu i Rada Ochrony Pracy. W tych latach Okręgowym Inspektorem Pracy
w Katowicach był inż. Henryk Chrobak, a od 1991 do 2010 r. jego następcami byli: mgr
Renata Grabska, mgr Krystyna Pietroń-Wróżyna, inż. Jerzy Wydmański i mgr Teresa
Różańska.
4
Od lewej: Henryk Chrobak (1981-1991), Renata Grabska (1991-2000), Krystyna Pietroń-Wróżyna
(2000-2003), Jerzy Wydmański (2003-2006), Teresa Różańska (2006-2010)
Obecnie Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach zatrudnia
około 200 inspektorów pracy działających z siedziby na terenie Katowic
oraz z oddziałów terenowych w Bielsku Białej, Częstochowie, Gliwicach,
Rybniku i Zawierciu. Od lipca 2010 r. Okręgowym Inspektorem Pracy
w Katowicach jest mgr Beata Marynowska.
Beata Marynowska (2010- nadal)
Zmiany prawa związane z nową Konstytucją i wejściem Polski do Unii Europejskiej
nie zmieniły istoty działalności PIP. Zgodnie z ustawą z dnia 13 kwietnia 2007 r. „Państwowa
Inspekcja Pracy jest organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania
prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także
przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej” – kontynuując
tradycje przysięgłych gornych, inspektorów fabrycznych oraz inspekcji przemysłowych.
Opracowanie merytoryczne i graficzne: Roman Adler
Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
Katowice 2014
5