Pełna treść artykułu - Instytut Technologiczno

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE
WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS
pdf: www.itep.edu.pl/wydawnictwo
Wpłynęło
08.07.2012 r.
Zrecenzowano
25.08.2012 r.
Zaakceptowano 16.09.2012 r.
A – koncepcja
B – zestawienie danych
C – analizy statystyczne
D – interpretacja wyników
E – przygotowanie maszynopisu
F – przegląd literatury
2012 (VII–IX): t. 12 z. 3 (39)
ISSN 1642-8145 s. 227–244
© Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2012
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM
W PROCESIE ZBIORU
I ZAKISZANIA RUNI ŁĄKOWEJ
Barbara WRÓBEL ABCDEF
Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, Zakład Użytków Zielonych
Streszczenie
Ryzyko jest zjawiskiem towarzyszącym każdemu rodzajowi podejmowanych działań, w tym
również działaniom związanym z procesem zbioru i konserwacji pasz objętościowych. Ten rodzaj
ryzyka nazwano ryzykiem kiszonkarskim i zdefiniowano jako możliwość (prawdopodobieństwo)
uzyskania wysokiej jakości kiszonki, zaś pojęcie zarządzania ryzykiem określono jako ciąg czynności, związanych z uzyskaniem kiszonki o optymalnych parametrach jakościowych. Przyczyny powstawania ryzyka kiszonkowego rozpatrywano w trzech płaszczyznach: surowcowej, fermentacyjnej
i technologicznej. W ramach strategii zarządzania ryzykiem opracowano ogólną macierz ryzyka kiszonkarskiego, w której określono najważniejsze działania, minimalizujące to ryzyko, oraz przedstawiono propozycje strategii zarządzania tym ryzykiem w kolejnych etapach procesu produkcji kiszonki. Bazując na obserwacjach i wynikach badań przeprowadzonych w latach 2008–2010 w dwóch gospodarstwach (A i B), dokonano oceny procesu zarządzania ryzykiem kiszonkarskim, wykorzystując
zmodyfikowaną analizę FMEA procesu. Jej celem było wskazanie i ocena ryzyka, związanego
z punktami największej wrażliwości, występującymi w czasie procesu zbioru i zakiszania w obu gospodarstwach. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, że poziom ryzyka kiszonkarskiego
w gospodarstwie B jest prawie dwukrotnie wyższy niż w gospodarstwie A. Znalazło to potwierdzenie
w gorszej jakości kiszonek, uzyskanych w gospodarstwie B.
Słowa kluczowe: analiza FMEA procesu, ryzyko kiszonkarskie, zakiszanie runi łąkowej, zarządzanie
ryzykiem
Adres do korespondencji: dr inż. B. Wróbel, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach,
Zakład Użytków Zielonych, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn; tel. +48 22 735-75-36, e-mail:
[email protected]
228
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
WSTĘP
Z każdym rodzajem działalności człowieka związane jest ryzyko osiągnięcia
założonego celu. Zjawisko ryzyka jest definiowane na bazie różnych nauk i teorii,
m.in. w ekonomii, naukach behawioralnych, naukach prawnych, psychologii, statystyce, ubezpieczeniach, teorii prawdopodobieństwa i innych. Ze względu na dziedziny, których ono dotyczy, można przyjąć ogólny podział ryzyka na: przyrodnicze, gospodarcze, techniczne i społeczne [PITCHARD 2002]. Pojęcie ryzyka często
jest spotykane w finansach i bankowości oraz w medycynie, w określaniu prawdopodobieństwa zachorowalności na różne schorzenia. Podjęto również próby adaptacji teorii zarządzania ryzykiem do innych dziedzin działalności człowieka. Na
przykład OSTROWSKI [2006] zaproponował pojęcie ryzyka glebowo-kartograficznego, które towarzyszy procesowi kształtowania koncepcji i redagowania map glebowych. LIZIŃSKI [2006] zaś dokonał identyfikacji i klasyfikacji ryzyka polderowego.
Czynnik ryzyka towarzyszy również produkcji rolniczej [KUSZ, PAZUR 2000].
Ryzyko związane z działalnością rolniczą dzieli się na podstawie źródeł zagrożeń.
W związku z tym wyróżnia się ryzyko: przyrodnicze, społeczne i osobowe. Często
wyróżnia się następujące rodzaje ryzyka: cenowe, produkcyjne, technologiczne,
majątkowe, instytucjonalne, osobowe i finansowe [URBAN 2005].
Ryzyko towarzyszy także wszystkim działaniom, związanym ze zbiorem i konserwacją pasz objętościowych. Można go więc określić pojęciem „ryzyka kiszonkarskiego”. Ten rodzaj ryzyka, mimo że dotyczy produkcji roślinnej, ma również
bezpośredni wpływ na wyniki produkcji zwierzęcej. Szacuje się, że w tradycyjnych
systemach żywienia aż dwie trzecie z ogólnych zasobów pasz zielonych skarmia
się w stanie zakonserwowanym. Nowoczesne systemy żywienia bydła zakładają
wykorzystanie objętościowych pasz konserwowanych przez cały rok. Dlatego ich
jakość i wartość pokarmowa są bardzo ważnym czynnikiem ze względu na efektywność produkcji zwierzęcej.
Mimo że postęp wiedzy i rozwój nowoczesnych technologii produkcji rolniczej
przyczyniają się do zmniejszenia lub niwelowania pewnych rodzajów ryzyka, to
generują również nowe jego formy. I tak, nowoczesne technologie zbioru i zakiszania umożliwiają zmniejszenie, a nawet wyeliminowanie ryzyka strat składników pokarmowych z powodu niekorzystnych warunków atmosferycznych, występujących w długotrwałym procesie zbioru i suszenia runi łąkowej na siano. Technologiom tym towarzyszą jednak inne rodzaje ryzyka, np. ryzyko wywołane niewłaściwym kierunkiem przebiegu procesu fermentacji.
Celem pracy jest próba zaadaptowania wybranych elementów teorii zarządzania ryzykiem do rolniczego procesu produkcyjnego, w szczególności do procesu
zbioru i konserwacji runi łąkowej poprzez jej zakiszanie.
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
B. Wróbel: Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej
229
DEFINICJA RYZYKA
Jednoznaczne zdefiniowanie zjawiska ryzyka jest dość trudne, dlatego podanie
jednoznacznej i bardzo dokładnej definicji jest wręcz niemożliwe. Słowo „ryzyko”
pochodzi od starowłoskiego słowa „risicare” i oznacza „odważyć się”. Z semantyki
wynika zatem, że ryzyko jest raczej wyborem, a nie nieuchronnym przeznaczeniem
[TARCZYŃSKI, MOJSIEWICZ 2001]. W języku potocznym za ryzyko przyjmuje się
jakąś miarę lub ocenę zagrożenia wystąpienia jakiegoś niepożądanego zjawiska na
skutek podjęcia przez nas jakiejś decyzji lub z prawdopodobnych zdarzeń od nas
niezależnych. KACZMAREK [2008] definiuje ryzyko jako zespół czynników, działań lub czynności, powodujących szkodę na ciele albo stratę materialną bądź wywołujących inne straty. Dodaje jednak, że w literaturze przedmiotu spotyka się podejście poszerzające pojęcie ryzyka, polegające na tym, że uwzględnia się również
jego pozytywny aspekt, czyli oprócz straty widzi się szansę osiągnięcia korzyści
i zysku.
Często pojęcie ryzyka jest używane zamiennie z pojęciem niepewności [TARCZYŃSKI, MOJSIEWICZ 2001]. Ryzyko, w odróżnieniu od niepewności występuje
wtedy, gdy osiągnięcie wyników danego działania lub decyzji można określić za
pomocą prawdopodobieństwa (matematycznego, statystycznego lub szacunkowego), związanego z wystąpieniem i oddziaływaniem przewidywanych czynników
ograniczających. Gdy nie można określić czynników ograniczających lub ustalić
prawdopodobieństwa osiągnięcia założonego celu, to mamy do czynienia z niepewnością [STONER, WANKEL 1992]. Zjawisko ryzyka cechują znamiona obiektywizmu, subiektywizmu i ambiwalentności.
Istnieje wiele kryteriów i klasyfikacji ryzyka. W zależności od dziedziny, której ono dotyczy, wyróżnia się m.in. ryzyko ubezpieczeniowe, ekonomiczne, produkcyjne, prawne, organizacyjne, polityczne, ryzyko związane z nowymi technologiami i ekologią, ryzyko medyczne i epidemiologiczne, farmaceutyczne, chemiczne, psychologiczne, socjologiczne, medialne ryzyko środków przekazu, ryzyko cywilizacyjne i kulturowe, ryzyko filozoficzne, etyczne i religijne oraz ryzyko
siły wyższej [KACZMAREK 2008]. Ze względu na charakter przyczyn wyróżnia się
natomiast ryzyko obiektywne i subiektywne. Pod względem możliwości kontroli
ryzyko dzieli się na systematyczne i specyficzne.
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM
Pojęcie „zarządzanie ryzykiem” oznacza działania, związane z ograniczaniem
ryzyka i zabezpieczaniem przed jego skutkami. Jest to metoda identyfikacji, a następnie kontroli obszarów lub zdarzeń, które mogą prowadzić do niepożądanych
zmian lub efektów. W procesie zarządzania ryzykiem wyróżniono cztery etapy tego procesu: identyfikacja, klasyfikacja, pomiar i metody reagowania [PITCHARD
2002].
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
230
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
Początkowymi etapami zarządzania ryzykiem, warunkującymi pełną i skuteczną realizację całego procesu, są etap identyfikacji i klasyfikacji ryzyka. Identyfikacja ryzyka polega na usystematyzowanym ujęciu wszystkich niebezpieczeństw,
które mogą stać się istotną przeszkodą w osiągnięciu zakładanego celu. Klasyfikacja ryzyka jest próbą jego uporządkowania w zależności od prawdopodobieństwa
i skutków.
Pomiar ryzyka polega na przypisaniu podstawowym rodzajom ryzyka oraz całemu przedsięwzięciu wartości liczbowych zgodnie z klasyfikacją tego zjawiska.
Najczęściej stosowane są następujące techniki i narzędzia szacowania ryzyka:
– macierz ryzyka (metoda jakościowa),
– analiza FMEA – ang. „failure mode and effect analysis” – analiza efektów form
niepowodzenia (metoda jakościowo-ilościowa),
– analiza wrażliwości i scenariusze (metoda ilościowa).
Macierz ryzyka jest jedną z prostych metod wspomagania zarządzania ryzykiem. Metoda ta polega na przypisaniu każdemu z zagrożeń dwóch skwantyfikowanych parametrów – prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia oraz wpływu
tego zdarzenia na projekt. Następnie wykreśla się macierz ryzyka poprzez umieszczenie w tabeli wszystkich zidentyfikowanych wcześniej czynników ryzyka, zaczynając od góry od zagrożenia, którego prawdopodobieństwo wystąpienia jest
największe, oraz od prawej strony tabeli zdarzeń, które mają największy wpływ na
projekt. W kolejnym etapie zaznacza się tzw. linię tolerancji ryzyka, czyli granicę
powyżej której oddziaływanie na projekt będzie prawdopodobnie największe (ryzyka o dużym prawdopodobieństwie oraz dużym wpływie). Macierz ryzyka można
rozszerzyć na szanse, rysując podobną macierz dla szans, zwykle lustrzaną tabelę
w stosunku do zagrożeń. Podobnie jak w przypadku zagrożeń, najbardziej istotne
szanse są te, dla których prawdopodobieństwo i wpływ na projekt są największe
[PRYWATA 2012].
Analizę FMEA zaczęto stosować w latach 60. XX w. w USA w produkcji wyrobów dla astronautyki. W latach 90. została zaadaptowana w ramach normy ISO
9000, a w szczególności w QS 9000, przeznaczonej dla przemysłu samochodowego. Obecnie analiza FMEA opisana jest w polskiej normie [PN-EN 60812:2009].
Metoda ta polega na analitycznym ustalaniu związków przyczynowo-skutkowych
powstawania potencjalnych wad produktu oraz uwzględnieniu w analizie czynnika
krytyczności (ryzyka). Jej celem jest konsekwentne i systematyczne identyfikowanie potencjalnych wad produktu/procesu, a następnie ich eliminowanie lub minimalizowanie ryzyka z nimi związanego. Dzięki metodzie FMEA można ciągle doskonalić produkt/proces poprzez poddawanie go kolejnym analizom i na podstawie
uzyskanych wyników wprowadzać nowe poprawki i rozwiązania, skutecznie eliminujące źródła wad oraz dostarczające nowych pomysłów, ulepszających właściwości wyrobu. Wyróżnia się dwa rodzaje analizy FMEA: produktu (ukierunkowana głównie na optymalizację niezawodności produktu) i procesu (stosowana w początkowej fazie projektowania procesów technologicznych, przed uruchomieniem
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
B. Wróbel: Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej
231
produkcji seryjnej oraz w produkcji seryjnej w celu doskonalenia procesów, które
są niestabilne lub nie zapewniają uzyskania wymaganej wydajności) [SOLIŃSKI
2012]. Kolejne etapy analizy FMEA to: ocena prawdopodobieństwa wystąpienia
ryzyka, szacowanie wagi (znaczenia) ryzyka, określenie stopnia wykrywalności
ryzyka oraz obliczenie indeksu wartości prawdopodobieństwa ryzyka.
Analiza wrażliwości jest techniką analityczną, która polega na badaniu wpływu przyszłych zmian w kształtowaniu się podstawowych zmiennych przedsięwzięcia inwestycyjnego na poziom jego opłacalności. W analizie tej bada się więc
wrażliwość wyników oceny opłacalności (z wykorzystaniem kryterium decyzyjnego) na zmiany różnych czynników. Podstawowym ograniczeniem tej metody jest
to, że za jej pomocą bada się wpływ zmian poszczególnych czynników, zakładając
że pozostałe się nie zmieniają [WILIMOWSKA, BROCKI 2011].
Analiza scenariuszy polega na konstruowaniu prognozy wartości zmiennych,
decydujących o powodzeniu projektu, dla różnych scenariuszy rozwoju sytuacji
w przyszłości. W analizie scenariuszowej wykorzystywane są informacje uzyskane
z analizy wrażliwości, na podstawie których są sporządzane możliwe warianty
przyszłego kształtowania się niezależnych zmiennych objaśniających, zwane scenariuszami. W literaturze przedmiotu zaleca się konstruowanie co najmniej trzech
scenariuszy: pesymistycznego, optymistycznego i najbardziej prawdopodobnego
[WILIMOWSKA, BROCKI 2012].
METODY BADAŃ
Metodykę pracy oparto na teorii zarządzania ryzykiem, w ramach którego wyróżnia się pewne jego elementy i etapy. W podejściu systemowym do całego procesu produkcji kiszonki, obejmującego ciąg działań od wyprodukowania surowca
kiszonkarskiego aż do wyjęcia gotowej kiszonki z silosu do skarmiania, założono,
że istnieje możliwość zarządzania ryzykiem. W tym przypadku zarządzanie ryzykiem ma na celu ograniczenie strat składników pokarmowych w trakcie procesu
zbioru i konserwacji runi łąkowej i maksymalne zachowanie wartości pokarmowej
materiału wyjściowego (wartości zielonki poddanej procesowi konserwacji). Ten
rodzaj ryzyka nazwano ryzykiem kiszonkarskim i zdefiniowano jako możliwość
(prawdopodobieństwo) uzyskania wysokiej jakości kiszonki, zaś pojęcie zarządzania ryzykiem określono jako ciąg czynności związanych z uzyskaniem kiszonki
o optymalnych parametrach jakościowych.
Na podstawie znajomości ogólnych zasad zakiszania i składowania kiszonek
podjęto próbę sformułowania ogólnego mechanizmu powstawania ryzyka kiszonkarskiego. Przyczyny powstawania tego ryzyka rozpatrywano w trzech płaszczyznach: surowcowej, fermentacyjnej i technologicznej. W ramach strategii zarządzania ryzykiem opracowano ogólną macierz ryzyka kiszonkarskiego, w której
określono najważniejsze działania, minimalizujące to ryzyko oraz przedstawiono
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
232
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
propozycje strategii zarządzania tym ryzykiem w kolejnych etapach procesu produkcji kiszonki.
Bazując na obserwacjach i wynikach badań, przeprowadzonych w latach 2008–
2010 w dwóch gospodarstwach (A i B), dokonano oceny procesu zarządzania ryzykiem kiszonkarskim. W każdym z gospodarstw prześledzono 9 cykli produkcyjnych (3 cykle rocznie).
W obu badanych gospodarstwach materiałem kiszonkarskim była ruń łąkowa
o zbliżonym składzie gatunkowym z przewagą traw. Poziom nawożenia trwałych
użytków zielonych w obu gospodarstwach był taki sam. W gospodarstwie A do
nawożenia łąki stosowano, oprócz nawozów mineralnych, obornik i gnojowicę.
W gospodarstwie B zamiast gnojówki na łąki stosowano gnojowicę bydlęcą. Zabieg koszenia wykonywano mniej więcej w tej samej fazie rozwojowej roślin.
W gospodarstwie A koszenie runi łąkowej wykonywano kosiarką dyskową 3050 C,
wyposażoną w spulchniacz pokosów. W drugim gospodarstwie do koszenia wykorzystywano również kosiarkę dyskową (Z 015), ale bez kondycjonera. Następnie
skoszoną masę roślinną podsuszano na powierzchni łąki. W zależności od gospodarstwa i od przebiegu warunków pogodowych trwało to od 1 do 8 dni w skrajnych
przypadkach. W celu przyspieszenia procesu utraty wilgoci skoszoną zielonkę
przetrząsano przed zbiorem. Zabieg przetrząsania wykonywano zgrabiarką wirnikową R 420 AS (gospodarstwo A). W gospodarstwie B do przetrząsania stosowano
przetrząsaczo-zgrabiarkę ciągnikową, wyposażoną w 7 kół grabiących (w 2008
i 2009 r.), lub zgrabiarkę dwukaruzelową 691 A (2010 r.). Przed zbiorem przewiędniętą zielonkę zgrabiano w wały. W tym celu stosowano ten sam zestaw maszyn, co do przetrząsania. Następnie zgrabioną w wałki masę roślinną zbierano
prasą zwijającą, która formowała ją w duże bele cylindryczne. W gospodarstwie A
do zbioru stosowano prasę stałokomorową Z 562, zaś w gospodarstwie B – prasę
zmiennokomorową RV-2160. Do zakiszanej masy nie stosowano żadnych dodatków, ułatwiających proces zakiszania. Sprasowane bele przewożono z łąki na teren
gospodarstwa, na miejsca ich owijania i ostatecznego składowania. Uformowane
bele w ciągu 2–4 godzin owijano samoprzylepną folią. W gospodarstwie A do tego
zabiegu stosowano samozaładowczą owijarkę stacjonarną Z 237. W drugim z gospodarstw do owijania wykorzystywano samozaładowczą owijarkę 991BC. Bele
owijano co najmniej czterema warstwami samoprzylepnej folii polietylenowej grubości 0,025–0,030 mm i szerokości 500 mm. Owinięte bele transportowano za pomocą chwytaka, zamontowanego na ładowaczu czołowym, lub ręcznie przetaczano
na miejsce składowania. W niektórych cyklach notowano pewne odstępstwa od
ogólnej procedury postępowania, co zostało uwzględnione w analizie procesu zarządzania ryzykiem.
W ciągu trzech lat przebadano 340 próbki kiszonek z gospodarstwa A i 178
próbki z gospodarstwa B. Oceniano w nich poziom suchej masy (metoda suszarkowa w temperaturze 105°C), wartość pH świeżej masy kiszonki (metoda potencjometryczna), zawartość kwasu mlekowego i lotnych kwasów tłuszczowych oraz
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
B. Wróbel: Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej
233
udział amoniaku w N ogólnym. W paszach oceniano również zawartość: białka
ogólnego, frakcji włókna (NDF, ADF i ADL), popiołu surowego, tłuszczu surowego i cukrów. Oznaczenia parametrów jakościowych kiszonek wykonano metodą
NIRS na aparacie NIRFlex N-500 z zastosowaniem gotowych kalibracji firmy
INGOT®.
Do analizy procesu zarządzania ryzykiem kiszonkarskim w obu gospodarstwach zastosowano zmodyfikowaną do potrzeb niniejszej pracy analizę FMEA
(ang. “failure mode and effects analysis”) procesu [KARASZEWSKI 2006; SOLIŃSKI
2012; WOLNOWSKA, RAWSKA 2010]. Jest to metoda analizy przyczyn i skutków,
która jest wykorzystywana przez przedsiębiorstwa do zapobiegania i niwelowania
skutków wad procesów konstrukcyjnych i wytwórczych. W badaniach własnych
przyjęto tę metodę, zakładając że będzie ona odpowiednia do wskazania i oceny
ryzyka, związanego z punktami największej wrażliwości, występującymi w czasie
procesu zbioru i zakiszania w obu gospodarstwach, co umożliwi istotne zmniejszenie ryzyka.
Zgodnie z metodyką analizy FMEA [WOLNIAK 2012], bazując na wcześniej
opisanym modelu powstawania ryzyka kiszonkarskiego, wyodrębniono główne
przyczyny ryzyka (zagrożenia), które mogą pojawić się w trakcie procesu produkcji kiszonki w obu gospodarstwach. Następnie każdemu z zagrożeń przypisano
współczynnik prawdopodobieństwa, określający częstotliwość występowania zagrożenia, związanego z danym ryzykiem P, w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznacza
brak występowania, a 10 – występowanie w każdym cyklu produkcyjnym. Kolejnym krokiem było określenie współczynnika znaczenia zagrożenia dla poprawnego
przebiegu procesu fermentacji Z, również w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznacza znikome znaczenie, a 10 – bardzo duże. Następnie każde z zagrożeń oceniono w 10-stopniowej skali pod kątem trudności w przeciwdziałaniu zagrożeniom, dotyczącym badanego ryzyka T, gdzie 1 oznacza bardzo łatwe przeciwdziałanie, a 10 –
brak możliwości przeciwdziałania zagrożeniu. Na koniec dla każdego z zagrożeń
obliczono wskaźnik oceny zagrożeń, dotyczących danego ryzyka LPR, według
wzoru:
LPR =P Z T
gdzie:
LPR
P
Z
T
–
–
–
–
(1)
liczba priorytetowa ryzyka,
współczynnik prawdopodobieństwa,
współczynnik znaczenia,
miara trudności w przeciwdziałaniu zagrożeniom, dotyczącym badanego ryzyka.
Wskaźnik ryzyka LPR może przyjmować wartości z przedziału od 1 do 1000.
Im większa wartość wskaźnika, tym większe ryzyko, związane z zagrożeniem. Du© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
234
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
że wartości wskaźnika oznaczają, że sposobowi postępowania na danym etapie
procesu towarzyszy duże ryzyko, związane z bardzo dużym znaczeniem tego ryzyka, dużą częstością jego występowania lub z dużą trudnością jego wykrycia.
WYNIKI BADAŃ
SPECYFIKA PROCESU ZBIORU I ZAKISZANIA
W KONTEKŚCIE ZARZĄDZANIA RYZYKIEM
W procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej można wydzielić 4 etapy: przygotowania surowca, produkcji materiału kiszonkarskiego, fermentacji oraz przechowywania.
Pierwszy etap – przygotowanie surowca do produkcji materiału kiszonkarskiego, którego celem jest stworzenie optymalnych warunków do wzrostu
i rozwoju roślin wchodzących w skład runi łąkowej, aby uzyskać jak największą
ilość surowca do produkcji kiszonki o jak najkorzystniejszych parametrach jakościowych.
Drugi etap – przygotowanie materiału kiszonkarskiego (przygotowanie surowca do zakiszania). Ruń łąkowa w momencie osiągnięcia tzw. dojrzałości kiszonkowej jest koszona i pozostawiana na powierzchni łąki do momentu zbioru.
W zależności od przebiegu warunków pogodowych trwa to od kilku do kilkudziesięciu godzin. W celu przyspieszenia przebiegu procesu utraty wilgoci przez skoszoną zielonkę stosuje się zabieg kondycjonowania koszonej runi łąkowej oraz,
w razie potrzeby, po skoszeniu – zabieg przetrząsania. Przed zbiorem przewiędnięta zielonka jest zgrabiana w wały. W zależności od przyjętego wariantu technologicznego do zbioru wykorzystuje się przyczepy samozbierające lub prasy. Mogą
być to prasy niskiego lub wysokiego stopnia zgniotu, formujące kostki prostopadłościenne lub też prasy zwijające stało- lub zmiennnokomorowe, które formują
zebrany materiał w duże bele cylindryczne. W trakcie zbioru do zakiszanej masy
można stosować dodatki ułatwiające proces zakiszania. W przypadku zbioru przyczepą zbierającą zebrany materiał jest transportowany do zbiornika (silosu lub na
pryzmę), gdzie po wyładunku jest systematycznie zagęszczany za pomocą ciężkiego ciągnika. W przypadku zbioru prasami zbierającymi operacja zbioru i zagęszczania wykonywane są jednocześnie za pomocą prasy.
Trzeci etap – fermentacja. Konserwacja pasz objętościowych poprzez zakiszanie polega na zakwaszaniu masy roślinnej kwasem mlekowym, produkowanym
przez bakterie kwasu mlekowego, znajdujące się w zakiszanym surowcu. Proces
fermentacji jest złożonym procesem biochemicznym, zależnym od wielu czynników. Rozpoczyna się on w momencie odcięcia dostępu tlenu i stworzenia w zakiszanym surowcu warunków beztlenowych, umożliwiających rozwój bakterii kwasu
mlekowego. Proces fermentacji trwa 6–8 tygodni. W przypadku zakiszania w pry© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
B. Wróbel: Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej
235
zmie lub silosie warunki beztlenowe zapewnia szczelne okrycie ich folią, która następnie jest obciążana z góry i po bokach warstwą ziemi grubości 5–10 cm, starymi
oponami lub workami z piaskiem. Materiał kiszonkarski uformowany w bele przed
upływem 2–4 godzin jest owijany co najmniej czterema warstwami samoprzylepnej folii polietylenowej grubości 0,025–0,030 mm i szerokości 500 lub 750 mm.
Owinięte bele są transportowane np. ładowaczem czołowym z chwytakiem do bel
lub ręcznie przetaczane na miejsce ich składowania. Najczęściej stosuje się owijanie każdej beli indywidualnie, choć są też podejmowane próby szeregowego owijania bel.
Czwarty etap – przechowywanie gotowego produktu. Etap ten trwa od momentu zakończenia procesu fermentacji aż do momentu jego skarmienia zwierzętami. Jest to również istotny etap, decydujący o jakości produktu końcowego. Na
tym etapie wciąż muszą być utrzymywane warunki beztlenowe. Dlatego ważna jest
ciągła kontrola szczelności okrycia kiszonki i natychmiastowe usuwanie wszelkich
nieszczelności.
IDENTYFIKACJA RYZYKA KISZONKARSKIEGO
Bazując na teorii zarządzania ryzykiem, „ryzyko kiszonkarskie” zdefiniowano
jako możliwość (prawdopodobieństwo) uzyskania wysokiej jakości kiszonki, zaś
„zarządzanie ryzykiem” określono jako ciąg czynności, związanych z uzyskaniem
kiszonki o optymalnych parametrach jakościowych.
Mimo że w praktyce stosowane są różne technologie zbioru i zakiszania
(w pryzmach, silosach, w dużych belach), to na podstawie znajomości ogólnych
zasad zakiszania i składowania kiszonek [WRÓBEL 2003] podjęto próbę sformułowania ogólnego mechanizmu powstawania ryzyka kiszonkarskiego. Schemat powstawania ryzyka (rys. 1) oparto na założeniu istnienia przyczynowo-skutkowego
układu wzajemnych zależności między wybranymi uwarunkowaniami surowcowo-technologicznymi a wynikającymi z nich zagrożeniami, ograniczającymi uzyskanie założonego efektu, czyli uzyskania założonej jakości kiszonki. Przyczyny powstawania ryzyka kiszonkarskiego rozpatrywano w trzech płaszczyznach ryzyka:
surowcowej, fermentacyjnej i technologicznej.
Na płaszczyźnie surowcowej głównymi, dającymi się wyodrębnić przyczynami
ryzyka, są: skład botaniczny runi łąkowej, jej nawożenie, a także faza rozwojowa
runi w momencie koszenia. W przypadku składu botanicznego runi zagrożeniem
jest znaczny, wynoszący ponad 30%, udział roślin bobowatych. Obecność tej grupy roślin utrudnia proces zakiszania ze względu na małą zawartość cukrów prostych i dużą pojemność buforową [BARSZCZEWSKI i in. 2011].
Istotnym źródłem ryzyka kiszonkarskiego może być nawożenie nawozami naturalnymi, głównie gnojowicą i świeżym, nieprzefermentowanym obornikiem, które mogą być źródłem różnych mikroorganizmów, mających niekorzystny wpływ na
proces fermentacji. Ponadto rośliny łąkowe nawożone tymi nawozami charaktery© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
Time of pre-wilting
Fertilisation
Microflora
Fig. 1. A scheme of the appearance of silage risk; source: own elaboration
Inadequate protection
from air
Niedostateczne
zabezpieczenie przed
dostępem powietrza
Form of storage
Forma przechowywania
Rys. 1. Schemat powstawania ryzyka kiszonkarskiego; źródło: opracowanie własne
Źródła ryzyka Risk sources
Mikroflora
Improper chopping
and compaction
Lack or improper choice
of silage additives
Threats (reasons of risk)
Nieodpowiednie
rozdrobnienie
i zagęszczenie
b dl
Badly functioning equipment or the wrong choice
of the means of production and machinery
Źle działający sprzęt lub niewłaściwy dobór
środków produkcji i maszyn
The risk caused by inadequate ensilage
and storage conditions
Ryzyko wywołane niewłaściwymi warunkami
zakiszania i przechowywania kiszonek
Brak lub niewłaściwy
dobór dodatków
kiszonkarskich
Ensilaged material
Zagrożenia (przyczyny ryzyka)
Czas podsuszania
Nawożenie
Surowiec kiszonkarski
Botanical composition
and the phase of sward
development
Skład botaniczny i faza
rozwojowa runi
Composition of the bacterial microflora
and shortage of fermentation substrate
Chemical and physical properties
of ensilaged material
Nośniki ryzyka Risk media
Skład mikroflory bakteryjnej lub niedobór
substratu fermentacyjnego
Właściwości chemiczne i fizyczne surowca
kiszonkarskiego
Risk effects
The risk caused by the wrong direction
of the fermentation process
Risk caused by inadequate material
parameters
Efekty wystąpienia ryzyka
Ryzyko wywołane niewłaściwym kierunkiem
przebiegu procesu fermentacji
SILAGE RISK
Ryzyko wywołane niewłaściwymi
parametrami surowca
RYZYKO KISZONKARSKIE
236
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
B. Wróbel: Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej
237
zują się większą zawartością białka ogólnego i jednocześnie mniejszą zawartością
cukrów prostych, co również może utrudniać proces zakiszania [JANKOWSKA-HUFLEJT, WRÓBEL 2010; WRÓBEL, JANKOWSKA-HUFLEJT 2010].
Kolejnym zagrożeniem jest niewłaściwe stadium rozwoju roślin w momencie
koszenia. Koszenie runi poza okresem tzw. dojrzałości kiszonkowej, z powodu
większej pojemności buforowej i mniejszej zawartości cukrów, pogarsza zdolność
zielonek do zakiszania, a ze względu na większą zawartość włókna surowego
utrudnia jej zagęszczenie.
Istotną przyczyną ryzyka zarówno na płaszczyźnie surowcowej, jak i fermentacyjnej jest długość okresu podsuszania skoszonej runi łąkowej przed zbiorem.
Zarówno zbyt krótkie, jak i zbyt długie podsuszanie oraz podsuszanie w niesprzyjających warunkach pogodowych stanowią zagrożenie dla procesu fermentacji
[WRÓBEL 2012]. Omówione zagrożenia kształtują właściwości chemiczne i fizyczne surowca kiszonkarskiego, który jest nośnikiem ryzyka, wywołanego niewłaściwymi parametrami surowca.
Na płaszczyźnie fermentacyjnej najistotniejszym zagrożeniem wydaje się być
niestosowanie lub niewłaściwy dobór dodatków kiszonkarskich. Efektem tego
zagrożenia jest ryzyko, wywołane niewłaściwym kierunkiem przebiegu procesu
fermentacji [WRÓBEL 2008].
Na płaszczyźnie technologicznej wyodrębniono ryzyko, wywołane niewłaściwymi warunkami zakiszania i przechowywania kiszonki. Nośnikiem ryzyka na tej
płaszczyźnie jest źle działający sprzęt lub niewłaściwy dobór środków produkcji
(np. foli kiszonkarskiej) i maszyn (kosiarki, prasy, owijarki). Głównymi przyczynami ryzyka na tej płaszczyźnie są nieodpowiednie rozdrobnienie i zagęszczenie
zakiszanego materiału roślinnego. W procesie zagęszczania usuwa się powietrze
z zakiszanej masy, co pomaga stworzyć warunki beztlenowe w zakiszanej masie
i ograniczyć prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka. Wiąże się to z kolejnym
istotnym zagrożeniem, którym jest stworzenie warunków niedostatecznie beztlenowych w zakiszanej masie oraz utrzymywanie tych warunków w trakcie przechowywania kiszonki. Może ono być spowodowane np. użyciem złej jakości folii
kiszonkarskiej lub zastosowaniem zbyt małej liczby warstw folii do owinięcia beli
[WRÓBEL i in. 2010].
DZIAŁANIA MINIMALIZUJĄCE RYZYKO KISZONKARSKIE
W ramach strategii zarządzania ryzykiem opracowano ogólną macierz ryzyka
kiszonkarskiego, w której określono najważniejsze działania, minimalizujące ryzyko w trakcie procesu produkcji kiszonki w kontekście osiągnięcia możliwie najlepszej jej jakości (tab. 1).
Następnie przedstawiono propozycje strategii zarządzania ryzykiem kiszonkarskim w kolejnych etapach procesu produkcji kiszonki (tab. 2).
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
238
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
Tabela 1. Ogólna macierz ryzyka kiszonkarskiego
Table 1. General matrix of silage risk
Płaszczyzna
ryzyka
Risk level
Surowcowa
Material
Fermentacyjna
Fermentation
Technologiczna
Technology
Etap procesu zakiszania Stage of ensiling process
przygotowanie
produkcja surowca
materiału
fermentacja
przechowywanie
kiszonkarskiego
production of raw
fermentation
storage
material
preparation of material for ensilage
optymalizacja skła- kondycjonowanie
zapewnienie
utrzymywanie
du botanicznego
zielonki
dostatecznej
warunków
optimalisation of
conditioning of ma- ilości substratów beztlenowych
fermentacji
botanical composi- terial
maintaining the
tion
providing suffianaerobic condicient amount of
tions
substrates for
fermentation
zrównoważone na- podsuszenie, stosostworzenie wazapobieganie prowożenie
wanie dodatków
runków beztlecesowi wtórnej
nowych
fermentacji
sustainable fertilisa- pre-wilting, use of
tion
additives
creation of anprevention from
aerobic condithe process of
tions
second fermentation
zbiór w fazie dojdobór maszyn do
zapewnienie sku- zapobieganie
rzałości kiszonkotecznej okrywy
koszenia i zbioru
uszkodzeniom
wej
zbiornika
mechanicznym
choice of machines
okrywy
harvest in the phase for mowing and har- providing effiof ensilage maturity vest
cient cover of the prevention from
silo
mechanical damage of the cover
Źródło: opracowanie własne. Source: own elaboration.
Tabela 2. Zarys strategii zarządzania ryzykiem kiszonkarskim
Table 2. Outline of the silage risk management strategy
Etap produkcji
Production stage
Działania ograniczające ryzyko
Measures reducing the risk
1
2
Produkcja surowca – wprowadzanie do runi traw wysokocukrowych
Production of raw
introduction of sweet grasses to sward
material
– nawożenie zgodnie z potrzebami pokarmowymi roślin
fertilisation according to plant demand for nutrients
– w przypadku nawozów naturalnych stosowanie tylko nawozów przefermentowanych
using only fermented manures in case of natural fertilisers
– koszenie w fazie dojrzałości kiszonkowej
mowing in the phase of silage maturity
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
B. Wróbel: Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej
239
cd. tab. 2
1
Przygotowanie
materiału kiszonkarskiego
Preparation of
material for ensilage
Fermentacja
Fermentation
Przechowywanie
Storage
2
– stosowanie kosiarek wyposażonych w kondycjonery
using mowers equipped with conditioners
– podsuszanie do momentu osiągnięcia optymalnego poziomu suchej masy
pre-wilting until reaching the optimal level of dry matter
– zbiór maszynami wyposażonymi w zespół rozdrabniający
harvest with machinery equipped with choppers
– zbiór prasami wysokiego stopnia zgniotu lub prasami zmiennokomorowymi
harvest with high pressure balers and variable chamber balers
– zagęszczenie zakiszanego materiału
compaction of ensilaged material
– aplikacja dodatków kiszonkarskich o składzie dostosowanym do rodzaju zakiszanego materiału
application of silage additives adjusted to the type of ensilaged material
– hermetyczne zabezpieczenie zakiszanej masy przez owinięcie folią (zakiszanie w belach) lub okrycie folią kiszonkarską i dodatkowe jej zabezpieczenie
warstwą ziemi lub oponami (zakiszanie w pryzmach i silosach)
hermetic sealing of ensilaged material by wrapping in plastic foil (big bales)
or by covering with sheet of foil and additional securing with soil layer or
tyres
– zaniechanie przemieszczania bel w trakcie trwania procesu fermentacji
abandonment of bale transport during fermentation
– składowanie w bezpiecznym miejscu
storage in a safe place
– kontrolowanie szczelności okrycia kiszonki
controlling the tightness of silage cover,
– usuwanie wszelkich nieszczelności okrywy
removing any leakages
Źródło: opracowanie własne. Source: own elaboration.
OCENA PROCESU ZARZĄDZANIA RYZYKIEM W ŚWIETLE BADAŃ EMPIRYCZNYCH
Jak wynika z przeprowadzonej analizy FMEA procesów zakiszania runi łąkowej, suma wskaźników jednostkowych ryzyka LPR w gospodarstwie B była prawie
dwukrotnie większa niż w gospodarstwie A, co świadczy o wyższym poziomie ryzyka kiszonkarskiego w tym gospodarstwie. Największym zagrożeniem w gospodarstwie B była niewłaściwa długość okresu podsuszania oraz, podobnie jak w gospodarstwie A, niebezpieczeństwo wystąpienia niesprzyjających warunków atmosferycznych w trakcie podsuszania zielonki i jej zbioru. Istotnym zagrożeniem było
również niestosowanie zabiegu kondycjonowania zielonki. W gospodarstwie B
stwierdzono również występowanie zwiększonego ryzyka, związanego z nawożeniem, wynikające ze stosowania gnojowicy, a także niedostatecznym zabezpieczeniem kiszonki przed dostępem powietrza (stosowanie gorszej jakości folii kiszonkarskiej) i brakiem kontroli szczelności okrycia w trakcie przechowywania (tab. 3).
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
240
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
Tabela 3. Analiza zagrożeń związanych z ryzykiem kiszonkarskim w badanych gospodarstwach
Table 3. Analysis of threats related to silage risk in investigated farms
Zagrożenie
Threat
Skład botaniczny runi
Botanical composition of sward
Faza rozwojowa runi
Development phase of sward
Nawożenie Fertilisation
Niestosowanie zabiegu kondycjonowania zielonki
Failure of conditioning treatment
Zbyt krótkie podsuszanie
Too short pre-wilting
Zbyt długie podsuszanie
Too long pre-wilting
Niesprzyjające warunki atmosferyczne
w trakcie podsuszania i zbioru
Unfavourable weather conditions during
pre-wilting and harvesting
Brak lub niewłaściwy dobór dodatków
kiszonkarskich
Lack or incorrect choice of silage additives
Nieodpowiednie rozdrobnienie surowca
Inappropriate chopping of material
Nieodpowiednie zagęszczenie surowca
Inappropriate compaction of material
Niedostateczne zabezpieczenie przed
dostępem powietrza
Inadequate protection from air access
Brak kontroli szczelności okrycia
w trakcie przechowywania kiszonki
No control of the cover tightness during
storage
Suma wskaźników jednostkowych LPR
The sum of LPR indicators
Zagrożenia
w gospodarstwie A
Threats in farm A
P
Z
T
LPR
Zagrożenia
w gospodarstwie B
Threats in farm B
P
Z
T
LPR
1
6
5
30
1
6
5
30
1
4
5
20
3
4
5
60
3
6
5
90
6
6
5
180
2
5
5
50
10
5
5
250
1
10
2
20
1
10
2
20
2
10
10
200
6
10
10
600
4
8
10
320
4
8
10
320
10
5
5
250
10
5
5
250
1
5
5
25
1
5
5
25
1
8
5
40
1
8
5
40
1
10
8
80
2
10
8
160
1
7
5
35
2
7
5
70
1160
2005
Objaśnienia: P – współczynnik prawdopodobieństwa, Z – współczynnik znaczenia, T – miara trudności w przeciwdziałaniu zagrożeniom, dotyczącym badanego ryzyka.
Explanations: P – probability coefficient, Z – importance coefficient, T – measure of difficulty in counteracting the
threats related to the evaluated risk.
Źródło: obliczenia własne na podstawie wiedzy eksperckiej.
Source: own calculations based on expert knowledge.
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
B. Wróbel: Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej
241
Znalazło to odbicie w ocenie parametrycznej jakości kiszonek, wyprodukowanych w obu gospodarstwach (tab. 4). Próbki kiszonek, pobranych do badań, różniły
się przede zawartością suchej masy. W gospodarstwie B przeważały kiszonki,
w których zawartość suchej masy oscylowała w granicach 45–65%, natomiast
większość próbek kiszonek wyprodukowanych w gospodarstwie A zawierała od 25
Tabela 4. Parametryczna ocena jakości kiszonek w badanych gospodarstwach
Table 4. Parametric evaluation of silage quality in the examined farms
Wartość
w gospodarstwie A
Value in farm A
średnio
zakres
mean
range
Parametr
Parameter
Zawartość suchej masy, g·kg–1
Content of dry matter (DM), g·kg–1
pH
Zawartość N-NH3, g·kg–1 N
Content of N-NH3, g·kg–1 N
Zawartość kwasu mlekowego, g·kg–1 s.m.
Content of lactic acid, g·kg–1 DM
Zawartość lotnych kwasów tłuszczowych, g·kg–1
s.m.
Content of volatile fatty acids, g·kg–1 DM
Suma kwasów, g·kg–1 s.m.
Sum of acids, g·kg–1 DM
Udział kwasu mlekowego w sumie kwasów, %
The share of lactic acid in the sum of acids, %
Zawartość białka ogólnego, g·kg–1 s.m.
Content of total protein, g·kg–1 DM
Zawartość NDF, g·kg–1 s.m.
Content of NDF, g·kg–1 DM
Zawartość ADF, g·kg–1 s.m.
Content of ADF, g·kg–1 DM
Zawartość cukrów prostych, g·kg–1 s.m.
Content of sugars, g·kg–1 DM
Zawartość popiołu surowego, g·kg–1 s.m.
Content of crude ash, g·kg–1 DM
Zawartość tłuszczu surowego, g·kg–1 s.m.
Content of crude fat, g·kg–1 DM
Wartość
w gospodarstwie B
Value in farm B
średnio
zakres
mean
range
406,1
230,0–820,0
547,0
240,0–770,0
4,67
3,95–6,86
5,42
4,23–6,70
90,8
12,2–175,9
107,8
42,9–291,2
34,65
2,33–85,19
26,58
1,79–107,74
32,40
3,62–67,17
53,36
25,48–148,86
67,05
25,91–125,05
79,93
37,45–218,54
50,57
4,88–93,06
31,50
3,86–72,36
135,5
71,1–160,3
154,9
96,3–204,3
484,8
410,4–656,6
542,0
362,8–724,9
311,6
245,8–389,4
334,1
239,6–429,9
76,5
41,9–127,4
85,8
53,0–101,6
78,7
40,5–99,5
77,4
30,9–93,9
34,9
25,2–41,2
34,6
18,9–39,8
Objaśnienia: NDF – neutralne włókno detergentowe (hemiceluloza + celuloza + lignina), ADF – kwaśne włókno
detergentowe (celuloza i lignina).
Explanations: NDF – neutral detergent fiber (hemicellulose + cellulose + lignin), ADF – acid detergent fibre (cellulose and lignin).
Źródło: wyniki własne. Source: own results.
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
242
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
do 45% s.m. Wynikało to z różnicy w długości i przebiegu procesu podsuszania
runi łąkowej przed zbiorem. W gospodarstwie B, gdzie stopień podsuszenia zakiszanej zielonki był istotnie wyższy, z reguły stosowano 1- lub 2-krotne przetrząsanie skoszonej runi łąkowej przed zbiorem. W gospodarstwie A, gdzie do koszenia
runi stosowano kosiarkę wyposażoną w kondycjoner, liczbę przetrząsań ograniczano do 1 lub w ogóle rezygnowano z tego zabiegu. Różny był również okres od koszenia do zbioru. W gospodarstwie A długość okresu podsuszania średnio dla całego okresu badań wynosiła 1,67 dnia. W tym gospodarstwie do zbioru przystępowano z reguły na drugi dzień po skoszeniu. Tylko w dwóch przypadkach nastąpiła
konieczność wydłużenia okresu pozostawania skoszonej runi na powierzchni łąki
do 3 i 5 dni ze względu na wystąpienie opadów atmosferycznych. W gospodarstwie B okres pozostawania skoszonej runi na pokosie był znacznie dłuższy (średnio 3,78 dnia), w skrajnych przypadkach dochodził do 8 dni.
Stopień podsuszenia zakiszanego materiału roślinnego miał bezpośredni wpływ
na jakość uzyskanych kiszonek w obu gospodarstwach. Kiszonki wyprodukowane
w gospodarstwie A charakteryzowały się niższym pH oraz zawierały więcej kwasu
mlekowego w suchej masie kiszonki. Średni udział kwasu mlekowego w sumie
kwasów w tych kiszonkach wynosił ponad 50%. W kiszonkach z gospodarstwa B,
gdzie okres podsuszania skoszonej runi łąkowej przed zbiorem był dłuższy, stwierdzono średnio większy udział amoniaku oraz większą koncentrację kwasów tłuszczowych.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Proces produkcji kiszonki z runi łąkowej jest procesem złożonym, kilkuetapowym, a jego przebieg zależy od wielu czynników, które generują tzw. ryzyko kiszonkarskie. Ryzykiem tym można zarządzać najpierw poprzez jego identyfikację
i klasyfikację, a następnie pomiar i opracowanie metod zapobiegania.
Ryzyko kiszonkarskie można rozpatrywać na trzech płaszczyznach: surowcowej, fermentacyjnej i technologicznej. Wyodrębniono wiele możliwych przyczyn
ryzyka. Większości z nich można uniknąć, postępując zgodnie z wcześniej opracowanymi wytycznymi i procedurami, dotyczącymi procesu zbioru i konserwacji
pasz objętościowych.
Wykazano, że istnieje możliwość i celowość analizy procesu zarządzania ryzykiem kiszonkarskim na poziomie gospodarstwa za pomocą zmodyfikowanej analizy FMEA procesu. Dzięki tej metodzie można wskazać i ocenić ryzyko, związane
z punktami największej wrażliwości, występującymi w czasie procesu zbioru i zakiszania, co w przyszłości umożliwi zmniejszenie lub wyeliminowanie tego ryzyka
i wytyczenie kierunków doskonalenia technologii produkcji sianokiszonki.
Na podstawie przeprowadzonej analizy ryzyka stwierdzono, że poziom ryzyka
kiszonkarskiego w gospodarstwie B jest prawie dwukrotnie wyższy niż w gospo© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
B. Wróbel: Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania runi łąkowej
243
darstwie A. Porównanie wyników analizy FMEA i parametrycznej oceny kiszonki
wskazuje na ścisły związek działań ograniczających ryzyko z jakością uzyskanego
produktu. Potwierdzają to między innymi: mniejsza wartość pH, większa zawartość kwasu mlekowego i mniejsza zawartość pozostałych kwasów tłuszczowych
w kiszonce z gospodarstwa A, gdzie ryzyko wynikającego ze zbyt długiego okresu
podsuszania oraz niestosowania zabiegu kondycjonowania było mniejsze. W drugim gospodarstwie gorsze wyniki oceny parametrycznej mogły być spowodowane
również występowaniem podwyższonego ryzyka, związanego z nawożeniem, niedostatecznym zabezpieczeniem kiszonki przed dostępem powietrza i brakiem kontroli szczelności okrycia w trakcie przechowywania.
LITERATURA
BARSZCZEWSKI J., WRÓBEL B., JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2011. Efekt gospodarczy podsiewu łąki trwałej koniczyną łąkową. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 11. Z. 3 (35) s. 21–38.
JANKOWSKA-HUFLEJT H., WRÓBEL B. 2010. Ocena wpływu nawożenia obornikiem na wartość pokarmową runi łąkowej i jej przydatność do zakiszania. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering. Vol. 55 (3) s. 133–136.
KACZMAREK T.T. 2008. Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne. Wyd. 3 rozszerzone. Warszawa. Wydaw. Difin. ISBN 978-83-7251-936-8 ss. 395.
KARASZEWSKI R. 2006. Nowoczesne koncepcje zarządzania jakością. Toruń. Tow. Nauk. Organizacji
i Kierownictwa. ISBN 978-83-7285-286-1 ss. 350.
KUSZ A., PAZUR R. 2000. Analiza ryzyka w rolniczym procesie produkcyjnym. Inżynieria Rolnicza.
Nr 8 (19) s. 25–29.
LIZIŃSKI T. 2006. Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka polderowego na przykładzie delty Wisły. WodaŚrodowisko-Obszary Wiejskie. T. 6. Z. 2 (18) s. 213–229.
OSTROWSKI J. 2006. Elementy zarządzania ryzykiem w procesie kształtowania koncepcji i redagowania map glebowych. W: Główne problemy współczesnej kartografii: świat techniki w kartografii.
Red. W. Pawlak, W. Spallka. Wrocław. Wydaw. UWroc., Pracownia Atlasu Dolnego Śląska,
Zakład Kartografii Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego s. 103–112.
PITCHARD C.L. 2002. Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka. Warszawa. WIG
PRESS. ISBN 83-87014-96-6 ss. 343.
PN-EN 60812:2009. 2009. Techniki analizy nieuszkadzalności systemów – procedura analizy rodzajów i skutków uszkodzeń (FMEA). Warszawa. PKN. ISBN 978-83-251-8389-9 ss. 88.
PRYWATA M. 2010. Zarządzanie ryzykiem w małych projektach [online]. [Dostęp 15.10.2012]. Dostępny w Internecie: http://www.web.gov.pl/g2/big/2010_05/59ad2f1d864f3e8216133762de566
129.pdf
SOLIŃSKI B. Metody zarządzania jakością FMEA. Analiza przyczyn wadliwości i krytyczności wad.
[online]. [Dostęp 7.08.2012] Dostępny w Internecie: http://www.zarz.agh.edu.pl/bsolinsk/
FMEA.html
STONER J.A.F., WANKEL CH. 1992. Kierowanie. Warszawa. PWE. ISBN 83-208-0861-8 ss. 536.
TARCZYŃSKI W., MOJSIEWICZ M. 2001. Zarządzanie ryzykiem. Warszawa. PWE. ISBN 83-208-1346-8
ss. 280.
URBAN S. 2005. Zarządzanie ryzykiem w rolnictwie. Management. Vol. 9. No 2 s. 211–215.
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)
244
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 3 (39)
WILIMOWSKA Z., BROCKI P. 2011. Metody badania opłacalności inwestycji rzeczowych z uwzględnieniem ryzyka [online]. [Dostęp 15.10.2012]. Dostępny w Internecie: http://www.ptzp.org.pl/
files/konferencje/kzz/artyk_pdf_2011/108.pdf
WOLNIAK R. Zastosowanie metody FMEA w przedsiębiorstwach – Teoria i praktyka [online]. [Dostęp 30.07.2012]. Dostępny w Internecie: http://keraunos6.republika.pl/FMEA1.pdf
WOLNOWSKA A., RAWSKA A. 2010. Analiza ryzyka procesu produkcyjnego przy wykorzystaniu metody FMEA [online]. [Dostęp 7.08.2012]. Dostępny w Internecie: http://www.ptzp.org.pl/files/
konferencje/kzz/artyk_pdf_2010/155_Wolnowska_A.pdf
WRÓBEL B. 2003. Czynniki wpływające na jakość konserwowanych pasz z użytków zielonych.
W: Zasady produkcji i wykorzystania pasz łąkowo-pastwiskowych jako bezpiecznego ogniwa
w łańcuchu pokarmowym. Pr. zbior. Red. H. Jankowska-Huflejt, J. Zastawny. Falenty. Wydaw.
IMUZ s. 59–70.
WRÓBEL B. 2008. Quality and aerobic stability of big-bale silage treated with bacterial inoculants
containing Lactobacillus buchneri. Grassland Science in Europe. Vol. 13 s. 651–653.
WRÓBEL B. 2012. Wpływ stopnia przewiędnięcia runi łąkowej na jakość i wartość pokarmową kiszonek w belach cylindrycznych. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering.
Vol. 57(4) s. 199–204.
WRÓBEL B., JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2010. The influence of natural fertilisation on quality and nutritive value of grass silage. Grassland Science in Europe. Vol. 15 s. 581–583.
WRÓBEL B., JANKOWSKA-HUFLEJT H., BARSZCZEWSKI J. 2010. Wpływ rodzaju folii i liczby owinięć
beli na straty suchej masy i jakość kiszonki z runi łąkowej. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie.
T. 10. Z. 4 (32) s. 295–306.
Barbara WRÓBEL
RISK MANAGEMENT
IN THE PROCESS OF HARVEST AND ENSILAGE OF MEADOW SWARD
Key words: ensilage of meadow sward, FMEA analysis of process, risk management, silage risk
Summary
Risk is a phenomenon associated with each type of undertaken actions, including those related to
the process of harvest and conservation of roughages. This type of risk is called silage risk and is defined as a possibility (probability) of obtaining high quality silage. The concept of the risk management is defined as a sequence of activities related to obtaining silage of optimal quality. Reasons of
silage risks were considered on three levels: raw material, fermentation and technology. As part of
a risk management strategy the overall silage risk matrix was developed. In this matrix the key actions to minimize the silage risk were determined and the proposals of silage risk management strategy in the next stages of silage production were presented. Based on the observations and results of
a study carried out in two farms (A and B) in the years 2008–2010, the silage risk management process was evaluated using a modified FMEA analysis of process. The aim of the analysis was to identify and assess the risks associated with weaknesses present in the process of harvest and ensilage in
both farms. It was found that the silage risk level in farm B was almost twice that in farm A. This was
confirmed by a lower quality of silages obtained in farm B.
Do cytowania For citation: Wróbel B. 2012. Zarządzanie ryzykiem w procesie zbioru i zakiszania
runi łąkowej. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 12. Z. 3 (39) s. 227–244.
© ITP Woda Środ. Obsz. Wiej. 2012 (VII–IX), t. 12 z. 3 (39)