Centrum Psychologii Ekonomicznej i Badań Decyzji
Transkrypt
Centrum Psychologii Ekonomicznej i Badań Decyzji
Centrum Psychologii Ekonomicznej i Badań Decyzji Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego Raport z badań na temat: WIEDZA EKONOMICZNA MIESZKAŃCÓW POLSKI: BADANIE ZAMKNIĘTE WŁAŚCIWE Centrum Psychologii Ekonomicznej i Badań Decyzji Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego Artur Domurat Anna Macko Krzysztof Przybyszewski Tadeusz Tyszka Przy współpracy: Beaty Demidowicz Grzegorza Banerskiego SPIS TREŚCI CEL BADNIA METODA Osoby badane Procedura i narzędzia WYNIKI I. Rozumienie podstawowych pojęć i przekonania o uwarunkowaniu zjawisk gospodarczych 1. Wiara w państwową gospodarkę i w opiekuńcze państwo 1.1. Nieznajomość podstawowych pojęć 1.2. Państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.) 1.3. Globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych 1.4. Zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk 1.5. Przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk 1.6. Prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób 1.7. Prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa 1.8. Bezrobocie bierze się z braku kontroli państwa nad gospodarką 1.9. Bezrobocie bierze się z późnego przechodzenie na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji 1.10 Wiara w moc sprawczą Unii Europejskiej 1.11 Administracja, rząd i politycy służą sobie a nie społeczeństwu 1.12 Należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających 2. Akceptacja mechanizmów rynkowych w gospodarce 2.1. Nadmierny fiskalizm i biurokracja hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy 2.2. Pozytywne skutki wzrostu gospodarczego 2.3. Pozytywne skutki globalizacji i integracji europejskiej 2.4. Ekonomiczne i społeczne skutki bezrobocia 2.5. Czynniki hamujące wydajność pracy 2.6. Istota przedsiębiorczości, wydajności pracy i kodeksu pracy 2.7. Posiadanie orientacji w kwestiach oprocentowania kredytów i oszczędności 3. Rozumienie mechanizmów rynkowych w gospodarce 3.1. Prywatyzacja korzystna w skali mikro i makro 3.2. Wiara w liberalny rynek pracy 3.3. Podatki przeznaczane na cele socjalne i inwestycyjne 3.4. Pracownicze uwarunkowania inflacji i bezrobocia 3.5. Pozytywne skutki rozwoju administracji II. Ocena wybranych pojęć społeczno-ekonomicznych III. Znajomość poziomu aktualnych wielkości makroekonomicznych Załącznik 1 Pytania kwestionariusza użytego w badaniu B2-W 3 5 5 7 7 7 11 13 15 21 24 26 28 31 34 35 37 39 41 43 44 46 48 49 52 55 57 59 60 63 65 67 68 69 73 75 2 CEL BADANIA Celem badania była identyfikacja wiedzy i przekonań społeczeństwa polskiego w podstawowych kwestiach ekonomicznych. Kwestie te objęły zarówno poziom makroekonomiczny (wzrost gospodarczy, przedsiębiorczość i związane z nią obciążenia przedsiębiorców oraz kodeks pracy, prywatyzacja, wydajność pracy, inflacja, bezrobocie), jak też poziom mikroekonomiczny (zarobki, ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne, podatki) oraz elementy finansów i bankowości (stopy procentowe, oprocentowanie kredytów oraz oszczędności) i kwestie administracyjno-ustrojowe (administracja, biurokracja, integracja europejska, globalizacja). W badaniu skoncentrowano się na czterech kategoriach odpowiedzi: na rozumieniu podstawowych pojęć, przekonaniu o uwarunkowaniach zjawisk gospodarczych, znajomości poziomu wielkości makroekonomicznych i ocenie pojęć ekonomicznych na skali negatywności – pozytywności. Tak więc pytania dotyczyły: rozumienia podstawowych pojęć, tj. rozumienia istoty podstawowych zjawisk społecznoekonomicznych, takich jak: wzrost gospodarczy, przedsiębiorczość, prywatyzacja, wydajność pracy, inflacja itp. (pytania zamknięte z czterostopniową skalą: zdecydowanie nie – raczej nie – raczej tak – zdecydowanie tak); Pozycje kwestionariusza odnoszące się do wiedzy obejmowały przekonania poprawne, zgodne z teorią ekonomii oraz przekonania błędne i mity. przekonań o uwarunkowaniach zjawisk gospodarczych, tj. opinii nt. przyczyn i skutków podstawowych zjawisk społeczno-ekonomicznych, takich jak: wzrost gospodarczy, przedsiębiorczość, prywatyzacja, wydajność pracy, inflacja itp. (pytania zamknięte z czterostopniową skalą: zdecydowanie nie – raczej nie – raczej tak – zdecydowanie tak); znajomości poziomu kilku wielkości makroekonomicznych: inflacji, bezrobocia, wzrostu gospodarczego i płac przeciętnych w gospodarce polskiej; pytania zamknięte polegające na wyborze przedziałów liczbowych; oceny pojęć ekonomicznych na skali negatywności – pozytywności, tj. oceny, czy dane pojęcie jest wg badanego pozytywne czy negatywne (pytania zamknięte z czterostopniową skalą: np. globalizacja jest zjawiskiem: zdecydowanie negatywnym – raczej negatywnym – raczej pozytywnym – zdecydowanie pozytywnym). 3 W powyższej klasyfikacji wprowadziliśmy rozróżnienie między rozumieniem i przekonaniami. Jest ono ważne. Rozumienie podstawowych pojęć, takich jak wzrost gospodarczy, przedsiębiorczość, prywatyzacja, itd. może być oceniane w kategoriach wiedzy – niewiedzy, albo innymi słowy prawdziwości – fałszywości pojęcia. Z drugiej strony, gdy chodzi o uwarunkowania zjawisk gospodarczych, takich jak wzrost gospodarczy, przedsiębiorczość, prywatyzacja, to najczęściej nie dają się one jednoznacznie scharakteryzować w kategoriach prawdziwości – fałszywości. Rzecz w tym, że uwarunkowania większości tych zjawisk są bardzo wielorakie i nie ma jednoznacznie opisanych modeli tych zjawisk. Istnieją raczej różne „szkoły ekonomiczne” podkreślające albo jedne, albo inne z tych uwarunkowań. W tej sytuacji kwalifikacja wielu twierdzeń w kategoriach prawdziwości – fałszywości staje się zależna od przyjętej teorii ekonomicznej. W tej sytuacji przyjęliśmy w tych kwestiach zamiast kwalifikacji prawda – fałsz, kwalifikację zgodności – niezgodności twierdzenia z modelem funkcjonowania mechanizmów rynkowych w gospodarce. Przekonania niezgodne z funkcjonowaniem mechanizmów rynkowych w gospodarce określamy tu jako przekonania błędne, albo mity. 4 METODA Osoby badane Zbadano reprezentatywną próbę losową 2000 mieszkańców Polski w wieku od 15 lat. Struktura próby ze względu na osiem głównych zmiennych demograficznych (płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, województwo, zatrudnienie, przedsiębiorczość i dochód respondenta) przedstawia się następująco: Tabela 1. Płeć. Płeć Kobieta Mężczyzna Razem N 1040 960 2000 % N % 52,0 48,0 100,0 Tabela 2. Wiek. Wiek 15-17 lat 18-24 lata 25-39 lat 40-59 lat 60 lat i więcej Razem 112 287 508 687 406 2000 5,6 14,4 25,4 34,4 20,3 100,0 Tabela 3. Wykształcenie. Wykształcenie podstawowe zasadn. zawodowe średnie wyższe Razem N 622 490 674 214 2000 % 31,1 24,5 33,7 10,7 100,0 Tabela 4. Miejsce zamieszkania. Wielkość miejscowości miasto powyżej 200 tys. miasto 50 – 200 tys. miasto do 50 tys. wieś Razem N 455 337 478 730 2000 % 22,8 16,9 23,9 36,5 100,0 5 Tabela 5. Województwo. Województwo dolnośląskie kujawsko – pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Razem N 153 106 114 53 136 167 276 54 110 62 112 253 66 73 175 90 2000 % 7,7 5,3 5,7 2,7 6,8 8,4 13,8 2,7 5,5 3,1 5,6 12,7 3,3 3,7 8,8 4,5 100,0 Tabela 6. Zatrudnienie. Zatrudnienie przedsiębiorstwo państwowe przedsiębiorstwo prywatne sfera budżetowa gospodarstwo rolne emeryci i renciści bezrobotni niepracujący uczeń/student Razem N 156 505 84 90 531 261 244 129 2000 % 7,8 25,3 4,2 4,5 26,6 13,1 12,2 6,5 100,0 Tabela 7. Przedsiębiorczość. Przedsiębiorczość(a) przedsiębiorcy nie-przedsiębiorcy Razem N 198 1802 2000 % 9,9 90,1 100,0 (a) Do przedsiębiorców zaklasyfikowano osoby, które kiedykolwiek (obecnie lub w przeszłości) prowadziły własną działalność gospodarczą samodzielnie, bądź ze wspólnikami. Tabela 8. Dochody respondenta. Dochody respondenta brak dochodów 1-750 zł 751-1200 zł 1201 i więcej odm.odpowiedzi, trudno pow. Razem N 345 491 476 324 364 2000 % 17,3 24,5 23,8 16,2 18,2 100,0 6 Procedura i narzędzia Badanie przeprowadzono w dniach od 7 do 16 września 2005 roku. Badanie miało charakter wywiadu kwestionariuszowego z pytaniami zamkniętymi, prowadzonego przez ankieterów w technice papier-ołówek (PAPI). Ankieterzy czytali kolejno pytania, zapisując odpowiedzi w odpowiednich miejscach kwestionariusza. Kwestionariusz za pomocą którego badano respondentów zawierał 216 pytań merytorycznych oraz pytania metryczkowe. WYNIKI Uzyskane wyniki zostaną przedstawione w następującej kolejności: Rozumienie podstawowych pojęć i przekonania o uwarunkowaniu zjawisk gospodarczych, Ocena pojęć ekonomicznych na skali negatywności – pozytywności, Znajomość poziomu wielkości makroekonomicznych. I. ROZUMIENIE PODSTAWOWYCH POJĘĆ I PRZEKONANIA O UWARUNKOWANIU ZJAWISK GOSPODARCZYCH Główne wymiary poglądów ekonomicznych Zdecydowaliśmy się poddać łącznej analizie rozumienie podstawowych pojęć i przekonania o uwarunkowaniu zjawisk gospodarczych. Interesujące jest bowiem, czy rzeczywiście poglądy ekonomiczne Polaków układają się według jakiejś (i jakiej?) zasady. W szczególności interesowało nas, czy poglądy te podzielą się według podstawowej orientacji zgodności – niezgodności z modelem funkcjonowania mechanizmów rynkowych w gospodarce. Do badania takich ukrytych zasad organizujących myśli i zachowania ludzi – nazywanych meta-wymiarami albo czynnikami – powszechnie używa się metody nazywanej analizą czynnikową. Dzięki niej psychologowie odkryli na przykład, że inteligencję ludzi można określić na głównych wymiarach takich jak: wymiar zdolności społecznych, wymiar zdolności słownych i wymiar zdolności formalnych (logiczno-matematycznych). Podobnie 7 postąpimy wobec puli badanych poglądów ekonomicznych: zastosujemy analizę czynnikową, by ujawnić główne wymiary światopoglądu ekonomicznego Polaków. Przeprowadziliśmy zatem analizę czynnikową na 181 twierdzeniach odnoszących się do rozumienia podstawowych pojęć i przekonań o uwarunkowaniu zjawisk gospodarczych. Pierwszym krokiem w analizie czynnikowej jest ustalenie liczby czynników w ramach których grupują się pojedyncze pytania. Powszechnie w tym celu używa się tzw. kryterium osypiska dla wartości własnych kolejnych możliwych do uwzględnienia czynników. Kryterium to zaleca, by w dalszej analizie uwzględniać najsilniejsze czynniki, czyli te, których wartości własne są najwyższe – w tym celu należy przyjrzeć się wykresowi wartości własnych i zidentyfikować grupę wyraźnie wyróżniających się czynników. Jak widać na rysunku 1, pierwsze trzy czynniki są najsilniejsze, należy więc przyjąć strukturę trójczynnikową. 25,0 wartości własne 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 kolejne czynniki Rysunek 1. Wykres wartości własnych w analizie czynnikowej na 181 twierdzeniach ekonomicznych – pytaniach kwestionariusza. Wiedząc, ile czynników ma tworzyć strukturę meta-wymiarów, należy w następnym kroku przypisać poszczególne pytania do tych czynników, z którymi pytania te są najsilniej związane. Na podstawie treści pytań uzyskane czynniki dało się zinterpretować następująco: Czynnik 1 (obejmujący 79 twierdzeń) to wiara w państwową gospodarkę i w opiekuńcze państwo; 8 Czynnik 2 (obejmujący 66 twierdzeń) to akceptacja mechanizmów rynkowych w gospodarce Czynnik 3 (obejmujący 36 twierdzeń) to rozumienie mechanizmów rynkowych w gospodarce. Kontynuując taką samą analizę w obrębie twierdzeń przyporządkowanych każdemu z trzech głównych czynników uzyskano następującą strukturę poglądów ekonomicznych polskiego społeczeństwa. I. Wiara w państwową gospodarkę i w opiekuńcze państwo Nieznajomość podstawowych pojęć Państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.) Globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych Zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk Przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk Prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób Prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa Bezrobocie bierze się z braku kontroli państwa nad gospodarką Bezrobocie bierze się z późnego przechodzenie na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji Wiara w moc sprawczą Unii Europejskiej Administracja, rząd i politycy służą sobie a nie społeczeństwu Należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających II. Akceptacja mechanizmów rynkowych w gospodarce Nadmierny fiskalizm i biurokracja hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy Pozytywne skutki wzrostu gospodarczego Pozytywne skutki globalizacji i integracji europejskiej Ekonomiczne i społeczne skutki bezrobocia Czynniki hamujące wydajność pracy Istota przedsiębiorczości, wydajności pracy i kodeksu pracy Posiadanie orientacji w kwestiach oprocentowania kredytów i oszczędności 9 III. Rozumienie mechanizmów rynkowych w gospodarce Prywatyzacja korzystna w skali mikro i makro Wiara w liberalny rynek pracy Podatki przeznaczane na cele socjalne i inwestycyjne Pracownicze uwarunkowania inflacji i bezrobocia Pozytywne skutki rozwoju administracji Tak więc, analiza czynnikowa przeprowadzona na pełnym zestawie twierdzeń poddanych do oceny respondentom pozwoliła wyłonić trzy główne profile przekonań: profil pierwszy obejmuje anty-rynkowe przekonania dotyczące wiary w państwową gospodarkę i opiekuńcze państwo. Profil ten podzielony dalej (także w oparciu o analizę czynnikową) na 12 szczegółowych kategorii obejmuje duży wachlarz przekonań anty-rynkowych, które można określić mianem mitów. (Jednakże pierwsza kategoria z tego profilu jest kategorią odnoszącą się do wiedzy ekonomicznej). Tak, więc przekonania zmitologizowane zgromadzone są w profilu pierwszym. Drugi z wyodrębnionych profili obejmuje przekonania wyrażające akceptację funkcjonowania mechanizmów rynkowych w gospodarce. Profil ten podzielony jest na pięć szczegółowych kategorii przekonań. W profilu III znalazły się kwestie dotyczące rozumienia niektórych (prostych) mechanizmów rynkowych w gospodarce. W wyniku analizy czynnikowej zostały one podzielone na siedem podkategorii, reprezentujących poszczególne dziedziny wiedzy ekonomicznej. Tutaj twierdzenia w ramach tego profilu powinny być analizowane według zasady prawda – fałsz. W następnej części przedstawione zostaną uzyskane wyniki wg trzech czynników głównych oraz 24 czynników szczegółowych. Dla poszczególnych grup twierdzeń przedstawione zostaną częstości odpowiedzi oraz średni wynik uzyskany w badanej próbie. Ponadto skomentowane zostaną wyraźne różnice otrzymane dla danego przekonania ze względu na zmienne demograficzne opisane w części 2.1. 10 1. WIARA W PAŃSTWOWĄ GOSPODARKĘ I W OPIEKUŃCZE PAŃSTWO W profilu pierwszym znalazły się przede wszystkim anty-rynkowe przekonania dotyczące tego, czy państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce. Dołączyły się do nich oceny na temat funkcjonowania administracji, rządu i polityków oraz postulat, że należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających. Zestaw ten obejmuje wreszcie pytania wskazujące na ograniczony poziom wiedzy ekonomicznej. Odpowiedzi respondentów w kwestiach dotyczących wiary w państwową gospodarkę i w opiekuńcze państwo przedstawimy w kolejności: wiedza, przekonania, oceny. Wnioski edukacyjne: Jeśli chodzi o kwestię znajomości podstawowych pojęć, bez wątpienia znaczna część społeczeństwa wymaga edukacji w zakresie takich pojęć jak: przedsiębiorczość, wzrost gospodarczy, inflacja, funkcjonowanie banków, rola NBP itp. Zespół przekonań, że państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce jest bez wątpienia anty-rynkową wizją gospodarczą i w tym sensie może być uznany za mit. Trzeba przy tym zwrócić uwagę na to, że ten zespół przekonań to rodzaj ogólnej postawy raczej niż zestaw twierdzeń typu poznawczego. Oznacza to, że poza poznaniem wchodzą tu w grę oceny emocjonalne i skłonność do określonego działania. Wynika z tego ważny wniosek. Postaw nie daje się zmieniać poprzez proste dostarczanie informacji. Wymaga to raczej długotrwałych oddziaływań zarówno na sferę poznawczą jak i emocjonalną ludzi. Opinie o globalizacji w jeszcze większym stopniu niż przekonania, że państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce to rodzaj ogólnej postawy raczej niż zestaw twierdzeń typu poznawczego. Jeżeli uznać go za kategorię mitu, to jego zwalczanie wymaga długotrwałych oddziaływań zarówno na sferę poznawczą jak i emocjonalną ludzi. Cztery kolejne zespoły przekonań: Zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk Przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk Prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób Prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa 11 to bez wątpienia przekonania zmitologizowane, dotyczące zróżnicowania zarobków w Polsce, przedsiębiorczości i prywatyzacji. W tym wypadku postawę można potraktować jako schemat, który jest przyczyną selektywnej percepcji. Powoduje ona spostrzeganie jedynie negatywnych cech przedsiębiorczości przedmiotu i postawy prywatyzacji). (tu: Zmiana zróżnicowanie tego typu zarobków nastawień w Polsce wymaga „odautomatyzowania” procesu oceniania, tj. uczynienia tego procesu bardziej refleksyjnym. Przekonania nt. źródeł bezrobocia - że bierze się ono z braku kontroli państwa nad gospodarką albo, że jest skutkiem późnego przechodzenia na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji to ewidentne mity. Fakt, że ulega im znaczna część społeczeństwa, sugeruje pilną potrzebę edukacji. Wiara w moc sprawczą Unii Europejskiej to bez wątpienia przekonanie zmitologizowane. Jest z pewnością silnie naznaczona ocenami emocjonalnymi. Podstawowe znaczenie mogą w tej sprawie odegrać media. Dwa ostatnie zestawy: Administracja, rząd i politycy służą sobie a nie społeczeństwu Należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających to głównie oceny i postulaty. Pierwszy postulat dotyczy administracji, rządu i polityków, którym się zarzuca, że służą sobie a nie społeczeństwu, zaś drugi mówi, że „należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających”. Zmiany w pierwszej sprawie mogą przede wszystkim następować w wyniku osobistego pozytywnego doświadczenia. Gdy chodzi o postulat drugi, to postawy takie są ogromie trudne do zmieniania. 12 1.1. NIEZNAJOMOŚĆ PODSTAWOWYCH POJĘĆ. Częstość odpowiedzi w kwestiach znajomości podstawowych pojęć 28,2 Przedsiębiorczość jest to zarządzanie i bycie menedżerem w jakiejś firmie 3,7 31,6 Przedsiębiorczość jest to podejmowanie się różnych prac aby zarobić parę złotych 22,7 2,3 O tym ile i na co Państwo wyda pieniędzy decyduje Narodowy Bank Polski 61,9 62,5 15,9 5,7 16 28,9 Inflacja powstaje wskutek dodrukowywania pustych pieniędzy przez państwo na jego wydatki 24,7 8,9 Inflacja powstaje wskutek tego, że w obiegu są pieniądze nie zapracowane”, pochodzące nie z pracy, lecz z„ .kapitału, giełdy, darowizn itp 10 20 zdecydowanie tak 37,6 36,1 38,4 13,6 12 0 raczej tak 47,9 21 14,3 2,9 Podstawowa działalność banków komercyjnych polega na drukowaniu pieniędzy i wprowadzaniu ich do obiegu 43,5 26,5 12,6 13,1 Przedsiębiorczość jest to umiejętność omijania prawa wchodzenia w układy, kombinowanie i korupcja nie 42,2 26 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 2. Częstość odpowiedzi w kwestiach znajomości podstawowych pojęć. W granicach 65-70% respondentów akceptuje niepoprawne rozumienie przedsiębiorczości: • Przedsiębiorczość jest to zarządzanie i bycie menedżerem w jakiejś firmie; • Przedsiębiorczość jest to podejmowanie się różnych prac, aby zarobić parę złotych. W innych kwestiach orientacja społeczeństwa jest lepsza, chociaż ciągle procent respondentów akceptujących niepoprawne twierdzenia waha się od 20 do 40% (spory też procent respondentów przyznaje się do niewiedzy w tych kwestiach). • O tym ile i na co Państwo wyda pieniędzy decyduje Narodowy Bank Polski; • Podstawowa działalność banków komercyjnych polega na drukowaniu pieniędzy i wprowadzaniu ich do obiegu; • Przedsiębiorczość jest to umiejętność omijania prawa, wchodzenia w układy, kombinowanie i korupcja. 13 Poziom błędnego rozumienia podstawowych pojęć średni poziom akceptacji 4 3,5 3 2,61 2,54 2,5 2,42 2,49 2,27 2 1,5 1 podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 3. Zróżnicowanie poziomu błędnego rozumienia podstawowych pojęć w grupach z różnym wykształceniem. Jak pokazuje Rysunek 3, poziom ignorancji ekonomicznej maleje naturalnie wraz z wykształceniem 14 1.2. PAŃSTWO POWINNO REGULOWAĆ WSZYSTKO, CO SIĘ DZIEJE W GOSPODARCE (INFLACJĘ, BEZROBOCIE, WZROST GOSPODARCZY, ZAROBKI ITD.). Częstość odpowiedzi w kwestii: Państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.) Aby zmniejszyć bezrobocie rząd powinien budować nowe zakłady i fabryki i zapewnić w nich miejsca pracy dla bezrobotnych Aby podnieść poziom najniższych zarobków parlament powinien ustawowo zwiększyć wynagrodzenie minimalne 10,9 7,5 34,1 18,1 56,5 40,2 37,8 4 Aby zapewnić wzrost gospodarczy trzeba zwiększyć płace, co zwiększy popyt, a to z kolei zwiększy inwestycje i w efekcie będzie wzrost gospodarczy 16,1 23,2 33,6 40,2 3,1 Aby podnieść poziom najniższych zarobków rząd powinien wypłacać dodatkowe zasiłki osobom najmniej zarabiającym 25,2 3,1 Inflacja powstaje wskutek braku kontroli państwa nad cenami 33,8 38 21,9 28,7 6 Aby zapewnić wzrost gospodarczy rząd powinien przekazywać większe dotacje dla przedsiębiorstw .np.kopalni, hut, fabryk itd Aby zmniejszyć inflację Sejm powinien wydać ustawę regulującą wysokość inflacji 11,2 Aby zmniejszyć inflację powinno się zakazać producentom podwyżek cen na własną rękę i wprowadzić stałe ceny urzędowe 43,5 32,2 35,3 26,5 6,1 31,7 36,8 20,4 11,2 34,2 31,7 23 4,4 Aby zwiększyć wydajność pracy należyzwiększyć wynagrodzenia pracownikom 45,3 32,8 5,8 Aby zmniejszyć bezrobocie rząd i parlament powinny utrudnić zwalnianie pracowników 42,2 1,6 15,6 Jest sprawiedliwie, kiedy bogatsi oddają w podatkach większą część swoich dochodów niż ubożsi 36,3 3,4 15,9 Inflacja powstaje wskutek podnoszenia cen przez przedsiębiorstwa 29,6 6,8 Zróżnicowanie zarobków powinno być jak najmniejsze 8,5 0 10 44,8 47,8 33 32,9 26,9 7,3 Kredyty i pożyczki nie powinny być w ogóle oprocentowane, bo pobieranie odsetek jest po prostu lichwiarstwem 51,9 25,9 40,7 29,9 3,6 Przedsiębiorstwa państwowe należy prywatyzować, ale rozdając ich udziały wszystkim Polakom raczej tak 62,7 2 Zróżnicowanie zarobków powinno być uregulowane poprzez odpowiednie ustawy wydane przez parlament nie 25,3 1,2 56,3 19,5 15,8 20 zdecydowanie tak 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 4. Częstość odpowiedzi w kwestii czy państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.). 15 Rysunek 3 pokazuje rozkład poglądów w kwestii, czy państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce. Jak widać, w społeczeństwie zdecydowanie przeważają przekonania anty-rynkowe, postulujące istotną rolę państwa w gospodarce. Blisko. 90% społeczeństwa przyjmuje poglądy, że: • Aby zmniejszyć bezrobocie rząd powinien budować nowe zakłady i fabryki i zapewnić w nich miejsca pracy dla bezrobotnych; • Aby zwiększyć wydajność pracy należy zwiększyć wynagrodzenia pracownikom; • Aby podnieść poziom najniższych zarobków parlament powinien ustawowo zwiększyć wynagrodzenie minimalne. W okolicach 80% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Zróżnicowanie zarobków powinno być uregulowane poprzez odpowiednie ustawy wydane przez parlament; • Jest sprawiedliwie, kiedy bogatsi oddają w podatkach większą część swoich dochodów niż ubożsi (podatek progresywny); • Zróżnicowanie zarobków powinno być jak najmniejsze; • Aby zapewnić wzrost gospodarczy trzeba zwiększyć płace, co zwiększy popyt, a to z kolei zwiększy inwestycje i w efekcie będzie wzrost gospodarczy; • Inflacja powstaje wskutek podnoszenia cen przez przedsiębiorstwa. Około 75% społeczeństwa przyjmuje, że: • Aby zmniejszyć bezrobocie rząd i parlament powinny utrudnić zwalnianie pracowników; • W celu podniesienia poziomu najniższych zarobków, rząd powinien wypłacać dodatkowe zasiłki osobom najmniej zarabiającym; • Inflacja powstaje wskutek braku kontroli państwa nad cenami. Ponad 50% respondentów akceptuje nawet tezy, że: • Aby zapewnić wzrost gospodarczy rząd powinien przekazywać większe dotacje dla przedsiębiorstw (kopalni, hut, fabryk itd.); • Aby zmniejszyć inflację sejm powinien wydać ustawę regulującą wysokość inflacji; 16 • Aby zmniejszyć inflację powinno się zakazać producentom podwyżek cen na własną rękę i wprowadzić stałe ceny urzędowe. Ponadto ponad połowa respondentów akceptuje tezę, że przedsiębiorstwa państwowe należy prywatyzować, ale rozdając ich udziały wszystkim Polakom. A 35 % akceptuje nawet tezę, że kredyty i pożyczki nie powinny być w ogóle oprocentowane, bo pobieranie odsetek jest po prostu lichwiarstwem. Warto jednak zwrócić uwagę, że spora część respondentów nie akceptowała wielu z omówionych poglądów w sposób zdecydowanie mocny (odpowiedzi: zdecydowanie tak), można więc przyjąć, że umiejętne oddziaływanie mogłoby je zmienić. średni poziom akceptacji 4 3,5 Państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.) 3,26 3,2 3,01 3 2,92 2,68 2,5 2 1,5 1 podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 5. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń dotyczących kwestii czy państwo powinno regulować wszystko co się dzieje w gospodarce, w grupach z różnym wykształceniem. 17 średni poziom akceptacji 4 Państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.) 3,5 3,27 3,22 3,13 3,12 2,86 3 2,5 2 1,5 1 brak dochodów 1-750 zł 751-1200 zł 1201 i więcej wszyscy dochody respondentów Rysunek 6. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń dotyczących kwestii czy państwo powinno regulować wszystko co się dzieje w gospodarce, w grupach z różnym dochodem. średni poziom akceptacji Państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.) 4 3,5 3,13 3 2,82 3,1 2,5 2 1,5 1 nieprzedsiębiorcy przedsiębiorcy wszyscy Rysunek 7. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy państwo powinno regulować wszystko co się dzieje w gospodarce, w grupie przedsiębiorców i nie-przedsiębiorców. 18 3,24 3,13 3,15 3,1 wszyscy sfera budżetowa 3,19 uczeń/student 2,93 3,12 niepracujący 2,95 przedsiębiorstwo prywatne 3 3,01 przedsiębiorstwo państwowe średni poziom akceptacji 3,5 emeryci i renciści 4 gospodarstwo rolne Państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.) 2,5 2 1,5 bezrobotni 1 zatrudnienie respondentów Rysunek 8. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń dotyczących kwestii czy państwo powinno regulować wszystko co się dzieje w gospodarce w grupach z różnym zatrudnieniem. Państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce (inflację, bezrobocie, wzrost gospodarczy, zarobki itd.) 3,34 3,3 3,29 3,27 3,25 3,21 3,16 3,13 3,1 3,1 warmińsko-mazurskie 3,5 śląskie średni poziom akceptacji 4 3 3,05 3,04 3,02 3,01 2,99 2,94 3,1 2,5 2 1,5 wszyscy wielkopolskie mazowieckie łódzkie małopolskie zachodnio-pomorskie województwo dolnośląskie pomorskie podlaskie kujawsko – pomorskie podkarpackie lubelskie lubuskie opolskie świętokrzyskie 1 Rysunek 9. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń dotyczących kwestii czy państwo powinno regulować wszystko co się dzieje w gospodarce w grupach respondentów zamieszkujących różne województwa. 19 Rysunki 5 - 9 pokazują, zróżnicowanie poglądów w kwestii regulowania przez państwo tego, co się dzieje w gospodarce, w różnych grupach socjo-demograficznych. Okazuje się, że największe znaczenie ma tu wykształcenie respondentów: • w miarę wzrostu wykształcenia spada przekonanie, że państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce. Pewne znaczenie ma też dochód respondentów: • w miarę wzrostu dochodu spada przekonanie, że państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce. Nieco rzadziej postulaty regulowania przez państwo tego, co się dzieje w gospodarce obserwujemy też • u przedsiębiorców; • wśród zatrudnionych; • wśród mieszkańców województw zawierających wielkie aglomeracje miejskie. 20 1.3. GLOBALIZACJA I INTEGRACJA EUROPEJSKA TO SPOSÓB NA WYKORZYSTYWANIE MNIEJSZYCH I BIEDNIEJSZYCH. Częstość odpowiedzi w kwestii: Globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych Globalizacja polega na tym, że wielkie koncerny międzynarodowe pochłaniają i likwidują mniejsze firmy w różnych państwach 9,5 7,4 16,3 Skutkiem wejścia Polski do Unii Europejskiej jest wzrost cen wszystkich produktów i usług 18,7 44,7 28,5 8,1 Skutkiem globalizacji jest przejęcie władzy nad państwami przez międzynarodowe instytucje, np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy 22 27,9 24,8 8,6 Globalizacja jest spowodowana przez gospodarkę amerykańską, która dyktuje warunki gospodarkom innych państw na świecie 10,1 Unia Europejska powstała po to, żeby bogaci ludzie i organizacje mogli przejmować kontrolę nad biednymi regionami 20,6 20,9 6,2 11,3 Kraje, w których wzrost gospodarczy jest największy, są najbogatsze 0 10 20 38,8 31,7 37,7 37,5 35,5 38,5 45,2 5 zdecydowanie tak 41,5 25,3 11,3 Skutkiem globalizacji jest kontrolowanie życia gospodarczego przez małą garstkę ludzi raczej tak 41,4 40,3 2,1 Skutkiem globalizacji jest zwiększanie się różnic w poziomie bogactwa w różnych krajach nie 42,3 40,9 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 10. Częstość odpowiedzi w kwestii czy globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych. Poniższy zestaw kwestii dotyczących przekonań nt. globalizacji i integracji europejskiej, ma bez wątpienia zabarwienie emocjonalne. W okolicach 80% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Globalizacja polega na tym, że wielkie koncerny międzynarodowe pochłaniają i likwidują mniejsze firmy w różnych państwach; oraz • Skutkiem wejścia Polski do Unii Europejskiej jest wzrost cen wszystkich produktów i usług. 21 W okolicach 70% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Skutkiem globalizacji jest zwiększanie się różnic w poziomie bogactwa w różnych krajach; • Skutkiem globalizacji jest przejęcie władzy nad państwami przez międzynarodowe instytucje, np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy; • Skutkiem globalizacji jest kontrolowanie życia gospodarczego przez małą garstkę ludzi. W okolicach 60% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Globalizacja jest spowodowana przez gospodarkę amerykańską, która dyktuje warunki gospodarkom innych państw na świecie; • Unia Europejska powstała po to, żeby bogaci ludzie i organizacje mogli przejąć kontrolę nad biednymi regionami. Tej grupie ocen towarzyszy ponadto mało sensowne przekonanie, że • kraje, w których wzrost gospodarczy jest największy, są najbogatsze Globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych średni poziom akceptacji 4 3,5 3,06 3,08 3 3 2,81 3,02 2,5 2 1,5 1 podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 11. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych w grupach z różnym wykształceniem. 22 Globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych średni poziom akceptacji 4 3,5 3,24 3,14 3,13 3,08 3,07 3,05 3,04 3,03 3,03 3,02 3,02 3 3 2,92 2,92 2,91 2,85 3,02 2,5 2 1,5 wszyscy pomorskie wielkopolskie łódzkie zachodnio-pomorskie województwo podlaskie dolnośląskie małopolskie lubuskie warmińsko-mazurskie lubelskie mazowieckie śląskie kujawsko – pomorskie opolskie podkarpackie świętokrzyskie 1 Rysunek 12. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych w grupach respondentów zamieszkujących różne województwa. Rysunki 11-12 pokazują, zróżnicowanie poglądów w kwestii globalizacji i integracji europejskiej w różnych grupach socjo-demograficznych. Okazuje się, że pewne znaczenie ma tu wykształcenie respondentów i miejsce zamieszkania: • w miarę wzrostu wykształcenia spostrzeganie globalizacji w kategoriach wykorzystywania mniejszych i biedniejszych przez większych i bogatszych jest rzadsze. • nieco rzadziej globalizacja jako wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych przez większych i bogatszych jest spostrzegana przez osoby zamieszkujące województwa z wielkimi aglomeracjami miejskimi. 23 1.4. ZRÓŻNICOWANIE ZAROBKÓW W POLSCE TO EFEKT NIEETYCZNYCH PRAKTYK Częstość odpowiedzi w kwestii: Zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk 6,3 Zróżnicowanie zarobków w Polsce jest wynikiem .znajomości, układów, korupcji itp 6,3 Skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest: wzrost kombinatorstwa, kradzieży i oszustwa, układów i korupcji 33,2 7,2 59,7 39 53,2 0,8 11 Wysokie zarobki w Polsce biorą się z kombinatorstwa kradzieży i oszustwa, układów i korupcji 32 56 1,1 11,8 Skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest wzrost .ubóstwa w kraju 40,5 46,4 1,4 16,4 Niskie zarobki w Polsce biorą się z zaniżania płacy przez chciwych i nieuczciwych pracodawców 40,1 42,8 0,8 17,5 Wysokie zarobki w Polsce biorą się z braku właściwych .uregulowań prawnych 39,1 38,4 5,1 20,1 Niskie zarobki w Polsce biorą się z tego, że firmy zachodnie wyzyskują pracowników w Polsce i przekazują wypracowane zyski na zachód 3,4 0 raczej tak 59,9 0,9 Niskie zarobki w Polsce biorą się z sytuacji gospodarczej kraju - wysokie bezrobocie, brak miejsc pracy itp nie 33 0,9 10 zdecydowanie tak 20 30 38 38,6 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 13. Częstość odpowiedzi w kwestii czy zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk Powszechne jest wśród respondentów anty-rynkowe przekonanie (połączone z negatywną oceną), że zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk. Ponad 90% respondentów jest przekonana, że: • Zróżnicowanie zarobków w Polsce jest wynikiem znajomości, układów, korupcji itp.; • Skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest wzrost kombinatorstwa, kradzieży i oszustwa, układów i korupcji; • Niskie zarobki w Polsce biorą się z sytuacji gospodarczej kraju (wysokie bezrobocie, brak miejsc pracy itp.); 24 • Wysokie zarobki w Polsce biorą się z kombinatorstwa, kradzieży i oszustwa, układów i korupcji. Tylko niewiele mniej, bo w okolicach 80% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest wzrost ubóstwa w kraju; • Niskie zarobki w Polsce biorą się z zaniżania płacy przez chciwych i nieuczciwych pracodawców; • Wysokie zarobki w Polsce biorą się z braku właściwych uregulowań prawnych; • Niskie zarobki w Polsce biorą się z tego, że firmy zachodnie wyzyskują pracowników w Polsce i przekazują wypracowane zyski na zachód. Zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk średni poziom akceptacji 4 3,5 3,14 3,27 3,29 18–24 lat 25–39 lat 3,41 3,46 3,36 40–59 lat 60 lat i więcej wszyscy 3 2,5 2 1,5 1 15–17 lat wiek respondentów Rysunek 14. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk w grupach o różnym wieku. Rysunek 14 pokazuje, że pogląd, iż zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk, narasta wraz z wiekiem respondentów. Wnioski edukacyjne: Wydaje się, że duża część społeczeństwa negatywnie ocenia sam fakt dużego zróżnicowania zarobków. Źródło tego zróżnicowania jest sprawą drugorzędną. Ten zespół przekonań jest bez wątpienia silnie naznaczony ocenami emocjonalnymi, więc jego zwalczanie wymaga długotrwałych oddziaływań zarówno na sferę poznawczą jak i emocjonalną ludzi. Podstawowe znaczenie mogą tu odegrać media. 25 1.5. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I WZROST WYDAJNOŚCI PRACY TO EFEKT NIEETYCZNYCH PRAKTYK Częstość odpowiedzi w kwestii: Przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk Wydajność pracy jest w ynikiem zagrożenia bezrobociem - jest między kim w ybierać 2,4 Skutkiem przedsiębiorczości jest w zrost kombinatorstw a, kradzieży i oszustw a, układów i .korupcji 4 Skutkiem w ysokiej w ydajności pracy jest w zrost bezrobocia 4,4 0 10 40,3 30,9 25,3 1,9 Skutkiem przedsiębiorczości jest w iększy w yzysk i eksploatow anie pracow ników raczej tak 30,5 25,1 4,2 Wydajność pracy jest w ynikiem w yzysku pracow ników , ich pracy ponad siły nie 24,5 41,7 31,5 32,1 17,1 32,2 14,7 20 zdecydow anie tak 42 30 40 46,9 48,8 50 60 70 80 90 100 trudno pow iedzieć Rysunek 15. Częstość odpowiedzi w kwestii czy przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk Dosyć rozpowszechnione jest wśród respondentów anty-rynkowe przekonanie (połączone z negatywną oceną), że przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk. Blisko 3/4 respondentów akceptuje pogląd, że • Wydajność pracy jest wynikiem zagrożenia bezrobociem (jest między kim wybierać); W pozostałych kwestiach opinie są podzielone: • Skutkiem przedsiębiorczości jest wzrost kombinatorstwa, kradzieży i oszustwa, układów i korupcji; • Wydajność pracy jest wynikiem wyzysku pracowników, ich pracy ponad siły; opinie są bardziej na tak. Z kolei w kwestiach: • Skutkiem przedsiębiorczości jest większy wyzysk i eksploatowanie pracowników; • Skutkiem wysokiej wydajności pracy jest wzrost bezrobocia. opinie są podzielone prawie równo. 26 Przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk średni poziom akceptacji 4 3,5 3 2,81 2,79 2,72 2,65 2,47 2,5 2 1,5 1 podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 16. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk w grupach z różnym wykształceniem. Przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk 4 2,82 2,68 2,69 2,72 wszyscy 2,81 uczeń/student sfera budżetowa 2,85 niepracujący 2,55 emeryci i renciści 2,62 gospodarstwo rolne 2,62 przedsiębiorstwo prywatne 3 przedsiębiorstwo państwowe średni poziom akceptacji 3,5 2,5 2 1,5 bezrobotni 1 zatrudnienie respondentów Rysunek 17. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk w grupach z różnym zatrudnieniem. Anty-rynkowe przekonanie (połączone z negatywną oceną), że przedsiębiorczość i wzrost wydajności pracy to efekt nieetycznych praktyk: maleje wraz z wykształceniem respondentów; jest na najwyższym poziomie wśród osób prowadzących gospodarstwo rolne, emerytów i rencistów oraz bezrobotnych. 27 1.6. PRYWATYZACJA SŁUŻY ZWIĘKSZENIU ZYSKÓW POJEDYNCZYCH OSÓB Częstość odpowiedzi w kwestii: Prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób Przedsiębiorstwa i instytucje ważne dla całej ,gospodarki np. energetyczne, kopalnie i huty, banki nie powinny być prywatyzowane 18,7 Prywatyzację przeprowadza się po to, aby wzbogaciły się pojedyncze osoby mające odpowiednie układy lub zajmujące odpowiednie stanowiska 25,6 31,2 3,1 ,Prywatyzacja jest to złodziejstwo, okradanie biednych rozkradanie majątku narodowego 51 25,2 20,9 3 0 40,2 32,3 34,6 29,7 3,4 Prywatyzacja jest to oddawanie zakładów państwowych w prywatne ręce za darmo raczej tak 49,1 31,6 31,3 35,2 2 Prywatyzacja to likwidowanie przedsiębiorstw państwowych przynoszących zyski nie 28,5 3,8 10 zdecydowanie tak 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 18. Częstość odpowiedzi w kwestii czy prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób. Rozpowszechnione jest anty-rynkowe przekonanie (ca 80% respondentów), że • Przedsiębiorstwa i instytucje ważne dla całej gospodarki (np. energetyczne, kopalnie i huty, banki) nie powinny być prywatyzowane; W granicach 65-70% akceptacji uzyskują inne anty-rynkowe przekonanie (połączone z negatywną opinią): • Prywatyzację przeprowadza się po to, aby wzbogaciły się pojedyncze osoby mające odpowiednie układy lub zajmujące odpowiednie stanowiska; • Prywatyzacja jest to złodziejstwo, okradanie biednych, rozkradanie majątku narodowego; • Prywatyzacja jest to likwidowanie przedsiębiorstw państwowych przynoszących zyski. Niewielka tylko większość nie zgadza się z twierdzeniem (oznacza to, że duża mniejszość się z tym twierdzeniem zgadza), że: • Prywatyzacja jest to oddawanie zakładów państwowych w prywatne ręce za darmo. 28 Prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób średni poziom akceptacji 4 3,5 3 2,73 2,81 2,83 15–17 lat 18–24 lat 25–39 lat 2,98 3,07 40–59 lat 60 lat i więcej 2,92 2,5 2 1,5 1 wszyscy wiek respondentów Rysunek 19. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób w grupach o różnym wieku. Prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób średni poziom akceptacji 4 3,5 3,03 3 2,99 2,92 2,88 2,57 2,5 2 1,5 1 podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 20. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób w grupach z różnym wykształceniem. 29 4 Prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób 2,76 2,82 2,8 sfera budżetowa 3 przedsiębiorstwo prywatne 3,05 przedsiębiorstwo państwowe średni poziom akceptacji 3,5 3,04 3,06 2,86 2,78 2,92 2,5 2 1,5 wszyscy uczeń/student niepracujący bezrobotni emeryci i renciści gospodarstwo rolne 1 zatrudnienie respondentów Rysunek 21. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób w grupach z różnym zatrudnieniem. Rysunki 18-20 pokazują zróżnicowanie poglądów w kwestii, że prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób, w różnych grupach socjo-demograficznych. Okazuje się, że największe znaczenie ma tu wiek respondentów: • w najmniejszym stopniu poddają się temu przekonaniu najmłodsi, i nasila się ono wraz z wiekiem. Pewne znaczenie ma też wykształcenie respondentów: • w najmniejszym stopniu przekonaniu, że prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób poddają respondenci z wyższym wykształceniem. • nieco rzadziej przekonanie, że prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób występuje wśród zatrudnionych w przedsiębiorstwach państwowych i prywatnych i w sferze budżetowej. 30 1.7. PRYWATYZACJA PROWADZI DO PAUPERYZACJI SPOŁECZEŃSTWA Częstość odpowiedzi w kwestii: Prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa 13,7 Skutkiem prywatyzacji jest to, że wielu Polaków żyje w biedzie i musi szukać pracy za granicą 35 Skutkiem prywatyzacji jest zmniejszenie świadczeń pracowniczych i socjalnych -urlopy, wczasy pracownicze .itp 16 42,1 38,5 3,5 22,5 Skutkiem prywatyzacji jest wzrost bezrobocia 2,5 0 nie raczej tak 48,9 2,6 10 zdecydowanie tak 20 30 38,7 36,4 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 22. Częstość odpowiedzi w kwestii czy prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa. Rozpowszechnione jest anty-rynkowe przekonanie, że prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa. W tym powszechne są opinie (ca 80-85% respondentów), że: • Skutkiem prywatyzacji jest to, że wielu Polaków żyje w biedzie i musi szukać pracy za granicą; • Skutkiem prywatyzacji jest zmniejszenie świadczeń pracowniczych i socjalnych (urlopy, wczasy pracownicze itp.); 3/4 respondentów akceptuje opinię, że: • Skutkiem prywatyzacji jest wzrost bezrobocia. Jak pokazują Rysunki 23-25 anty-rynkowe przekonanie że prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa: • narasta wraz z wiekiem, a maleje wraz z wykształceniem respondentów; • najwyższy poziom akceptacji tych twierdzeń występuje w grupie emerytów i rencistów oraz bezrobotnych. 31 Prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa średni poziom akceptacji 4 3,5 3,02 3,12 3,13 15–17 lat 18–24 lat 25–39 lat 3,25 3,34 40–59 lat 60 lat i więcej 3,2 3 2,5 2 1,5 1 wszyscy wiek respondentów Rysunek 23. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa w grupach o różnym wieku. Prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa średni poziom akceptacji 4 3,5 3,24 3,3 3,17 3 3,2 2,99 2,5 2 1,5 1 podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 24. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa w grupach z różnym wykształceniem. 32 Prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa 3,21 3,34 3,11 3,03 3,09 gospodarstwo rolne średni poziom akceptacji 3,5 sfera budżetowa 4 3,38 3,11 3 3,01 3,2 2,5 2 1,5 wszyscy uczeń/student niepracujący bezrobotni emeryci i renciści przedsiębiorstwo prywatne przedsiębiorstwo państwowe 1 zatrudnienie respondentów Rysunek 25. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy prywatyzacja prowadzi do pauperyzacji społeczeństwa w grupach z różnym zatrudnieniem. 33 1.8. BEZROBOCIE BIERZE SIĘ Z BRAKU KONTROLI PAŃSTWA NAD GOSPODARKĄ Częstość odpowiedzi w kwestii: Bezrobocie bierze się z braku kontroli państwa nad gospodarką 2,5 Bezrobocie bierze się z tego, że zlikwidowano wiele zakładów pracy 5,9 21,6 71,7 0,9 Aby zmniejszyć bezrobocie rząd i samorządy gminne powinny organizować prace interwencyjne i roboty publiczne 5,4 34,5 59,5 0,7 15,1 Bezrobocie bierze się z tego, że w zakładach brakuje miejsc pracy 26,1 58,2 0,7 0 raczej tak 76,2 0,6 Bezrobocie bierze się z tego, że nie powstają nowe zakłady pracy nie 20,8 10 20 zdecydowanie tak 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 26. Częstość odpowiedzi w kwestii czy bezrobocie bierze się z braku kontroli państwa nad gospodarką. Anty-rynkowe przekonanie, że bezrobocie bierze się z braku kontroli państwa nad gospodarką jest bardzo rozpowszechnione. Powszechne są zdecydowane opinie (ca 95% respondentów), że: • Bezrobocie bierze się z tego, że zlikwidowano wiele zakładów pracy; • Bezrobocie bierze się z tego, że nie powstają nowe zakłady pracy; • Aby zmniejszyć bezrobocie rząd i samorządy gminne powinny organizować prace interwencyjne i roboty publiczne; A 85% respondentów zgadza się, że: • Bezrobocie bierze się z tego, że w zakładach brakuje miejsc pracy. Powszechność przekonania, że bezrobocie bierze się z braku kontroli państwa nad gospodarką jest bardzo rozpowszechnione sprawia, że nie ma zróżnicowania w grupach socjodemograficznych. 34 1.9. BEZROBOCIE BIERZE SIĘ Z PÓŹNEGO PRZECHODZENIE NA EMERYTURĘ I BRAKU WSPARCIA RODZIMEJ PRODUKCJI. Częstość odpowiedzi: Bezrobocie bierze się z późnego przechodzenie na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji 14 Skutkiem późniejszego przechodzenia na emeryturę jest wzrost bezrobocia wśród młodych 23,8 Bezrobocie bierze się z tego, że: wydłuża się czas pracy i zatrudnia się emerytów 24,2 4,6 Bezrobocie bierze się z tego, że: ludzie kupują zagraniczne towary zamiast polskich 29,2 38,9 26,9 5,1 Bezrobocie bierze się z tego, że: zatrudniani są cudzoziemcy 1,2 3,7 0 10 zdecydowanie tak 51,9 27,2 19,8 25,5 Zróżnicowanie zarobków nie jest ważne, ważne jest żeby średnio Polacy zarabiali jak najwięcej 37,5 33,8 26,1 42,1 30,6 1,3 Skutkiem późniejszego przechodzenia na emeryturę jest zmniejszenie wydatków państwa -bo mniej jest emerytów raczej tak 47,9 37,6 36 2,7 Skutkiem późniejszego przechodzenia na emeryturę jest pogorszenie stanu zdrowia w społeczeństwie nie 35,9 2,3 20 30 37,5 33,4 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 27. Częstość odpowiedzi w kwestii czy bezrobocie bierze się z późnego przechodzenia na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji. Dosyć rozpowszechnione jest anty-rynkowe przekonanie, że bezrobocie bierze się z późnego przechodzenia na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji. Ok. 85% respondentów zgadza się z tym, że: • Skutkiem późniejszego przechodzenia na emeryturę jest wzrost bezrobocia wśród młodych. W okolicach 65-75% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Bezrobocie bierze się z tego, że wydłuża się czas pracy i zatrudnia się emerytów; • Bezrobocie bierze się z tego, że ludzie kupują zagraniczne towary zamiast polskich; 35 • Skutkiem późniejszego przechodzenia na emeryturę jest pogorszenie stanu zdrowia w społeczeństwie; • Skutkiem późniejszego przechodzenia na emeryturę jest zmniejszenie wydatków państwa (bo mniej jest emerytów). Jedynie mniej niż połowa akceptuje natomiast mit, że: • Bezrobocie bierze się z tego, że zatrudniani są cudzoziemcy. Bezrobocie bierze się z późnego przechodzenie na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji średni poziom akceptacji 4 3,5 3,03 3,05 3 2,98 2,98 2,69 2,5 2 1,5 1 podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 28. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy bezrobocie bierze się z późnego przechodzenia na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji w grupach z różnym wykształceniem. Anty-rynkowe przekonanie że bezrobocie bierze się z późnego przechodzenia na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji maleje wraz z wykształceniem respondentów. 36 1.10. WIARA W MOC SPRAWCZĄ UNII EUROPEJSKIEJ Częstość odpowiedzi w kwestii: Wiara w moc sprawczą Unii Europejskiej ,Biurokracja - nadmiar przepisów , procedur i regulacji bierze się z wymogów Unii Europejskiej 7 Podatki podnosi się z nakazu Unii Europejskiej 7,8 7,3 0 nie raczej tak 46,8 56,5 25,9 10,7 7,1 Globalizacja polega na tym, że wszystko ma być takie same, wszyscy mają tak samo ubierać się, to samo jeść i mieć takie same obyczaje 31,4 14,9 70,9 14 10 zdecydowanie tak 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 29. Częstość odpowiedzi w kwestii wiary w moc sprawczą Unii Europejskiej. Mało sensowne przekonanie że: • Biurokracja (nadmiar przepisów, procedur i regulacji) bierze się z wymogów Unii Europejskiej; jest uznawane przez mniej więcej połowę respondentów. Większość respondentów nie zgadza się natomiast z mało sensownymi opiniami, że: • Podatki podnosi się z nakazu Unii Europejskiej; • Globalizacja polega na tym, że wszystko ma być takie same, wszyscy mają tak samo ubierać się, to samo jeść i mieć takie same obyczaje. 37 Wiara w moc sprawczą Unii Europejskiej średni poziom akceptacji 4 3,5 3 2,5 2,34 2,23 2,19 zasadnicze zawodowe średnie 2,09 2,24 2 1,5 1 podstawowe wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 30. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii wiary w moc sprawczą Unii Europejskiej w grupach z różnym wykształceniem. Jak widać na Rysunku 30, wiara w moc sprawczą Unii Europejskiej maleje wraz z wykształceniem respondentów. 38 1.11. ADMINISTRACJA, RZĄD I POLITYCY SŁUŻĄ SOBIE A NIE SPOŁECZEŃSTWU Częstość odpowiedzi w kwestii: Administracja, rząd i politycy służą sobie a nie społeczeństwu 3 Zbyt duża część podatków jest przeznaczana na pensje rządzących i polityków 21,9 74,3 0,8 5,7 Administracja (urzędnicy) dba przede wszystkim o interesy .własne – urzędników 29,8 63,6 1 9,2 Podatki podnosi się żeby zapewnić wysokie pensje rządzącym i politykom 29,4 60,1 1,3 7,2 Podatki podnosi się z powodu niegospodarności rządu i innych organów państwowych 35,8 8,5 Administracja (urzędnicy) dba przede wszystkim o interesy .rządu 35,8 11,4 34,7 51,8 2,2 12,9 35,2 Wzrost liczby urzędników prowadzi do wzrostu korupcji 3,2 13,8 Biurokracja -nadmiar przepisów, procedur i regulacji, bierze się stąd, że nikt nie ma kontroli nad urzędami 24,4 5,6 7,5 Aby zwiększyć wydajność pracy należy: zapewnić pewność zatrudnienia pracownikom 48,8 43,1 40,3 2,9 Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów, procedur i regulacji) jest spadek pensji pracowników spoza .administracji 36,5 33,6 38,3 52,2 2,2 0 raczej tak 53,7 2,1 Wzrost liczby urzędników prowadzi do wzrostu zbędnych przepisów nie 54,3 2,8 10 zdecydowanie tak 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 31. Częstość odpowiedzi w kwestii czy administracja, rząd i politycy służą sobie a nie społeczeństwu. Pytania, w jakim stopniu administracja, rząd i politycy służą sobie niż społeczeństwu, to kwestia raczej oceny niż przekonań typu poznawczego. Oceny w tych kwestiach mają bez wątpienia zabarwienie emocjonalne. Ujawnione w badaniu oceny administracji, rządu i polityków są ogromnie zgodne i negatywne. 39 Aż 90 do 95 % respondentów twierdzi, że: • Zbyt duża część podatków jest przeznaczana na pensje rządzących i polityków; • Administracja (urzędnicy) dba przede wszystkim o interesy własne – urzędników; • Podatki podnosi się żeby zapewnić wysokie pensje rządzącym i politykom; • Podatki podnosi się z powodu niegospodarności rządu i innych organów państwowych; • Administracja (urzędnicy) dba przede wszystkim o interesy rządu. W okolicach 80% respondentów twierdzi, że: • Wzrost liczby urzędników prowadzi do wzrostu zbędnych przepisów; • Wzrost liczby urzędników prowadzi do wzrostu korupcji; • Biurokracja (nadmiar przepisów, procedur i regulacji) bierze się stąd, że nikt nie ma kontroli nad urzędami. Tej grupie ocen towarzyszą ponadto niezbyt sensowne przekonania, że: • Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów, procedur i regulacji) jest spadek pensji pracowników spoza administracji (w okolicach 70% respondentów); • Aby zwiększyć wydajność pracy, należy zapewnić pewność zatrudnienia pracownikom (ca 90% respondentów). Duża powszechność ocen sprawia, że na temat funkcjonowania administracji, rządu i polityków nie występują poważniejsze zróżnicowania w obrębie grup socjo-demograficznych. 40 1.12. NALEŻY DBAĆ PRZEDE WSZYSTKIM O POZIOM ZAROBKÓW NAJMNIEJ ZARABIAJĄCYCH Częstość odpowiedzi w kwestii: Należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających 14,9 Najw ażniejszy jest poziom zarobków najmniej zarabiających 25,1 W kraju następuje w zrost przedsiębiorczości, gdy podnosi się zarobki najmniej zarabiających 3,9 W kraju następuje w zrost gospodarczy w tedy, gdy państw o dba o mało zarabiających i biednych raczej tak 25,2 3,8 0 nie 43 38,7 3,6 10 20 zdecydow anie tak 30 37,6 33,5 33,3 37,8 40 50 60 70 80 90 100 trudno pow iedzieć Rysunek 32. Częstość odpowiedzi w kwestii czy należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających. Rozpowszechniony jest socjalny postulat, że należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających. W okolicach 80% społeczeństwa akceptuje poglądy, że należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających: • Najważniejszy jest poziom zarobków najmniej zarabiających; • W kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy podnosi się zarobki najmniej zarabiających. Nieco mniejszy procent (3/4 respondentów) postuluje, że: • Zróżnicowanie zarobków nie jest ważne, ważne jest, żeby średnio Polacy zarabiali jak najwięcej; • W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy państwo dba o mało zarabiających i biednych. 41 Należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających średni poziom akceptacji 4 3,5 3,12 3,08 2,97 3 2,86 3,03 2,5 2 1,5 1 podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe wszyscy wykształcenie respondentów Rysunek 33. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających w grupach z różnym wykształceniem. Postulat, że należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających jest najbardziej rozpowszechniony wśród respondentów z podstawowym wykształceniem i maleje wraz z wykształceniem respondentów. 42 2. AKCEPTACJA MECHANIZMÓW RYNKOWYCH W GOSPODARCE Profil drugi obejmuje zestaw przekonań zgodnych z pro-rynkowym systemem gospodarczym. Okazuje się, że akceptacja tych przekonań jest dużo słabsza niż akceptacja przekonań z profilu I obejmującego zestaw przekonań zgodnych z anty-rynkowym systemem gospodarczym. Należy zauważyć, że część opisanych niżej kwestii dotyczy oceniających przekonań respondentów (np. czy prywatyzacja jest korzystna), a inna część to opis stanów rzeczy (np. na jakie cele przeznaczane są podatki), które przypuszczalnie oparte są na bezpośrednim doświadczeniu respondentów. Wnioski edukacyjne: Fakt, że znaczna część społeczeństwa nie akceptuje przekonań zgodnych z pro-rynkowym systemem gospodarczym, sugeruje pilną potrzebę edukacji w tym zakresie. Winna ona obejmować elementy poznawcze – np. pokazywanie pożytków prywatyzacji, ale także wpływanie na postawy, co jest procesem trudniejszym i długotrwałym. 43 2.1. PRYWATYZACJA KORZYSTNA W SKALI MIKRO I MAKRO Częstość odpowiedzi w kwestii: Prywatyzacja korzystna w skali mikro i makro 30 Prywatyzację przeprowadza się po to, aby przedsiębiorstwa były bardziej wydajne 4,2 31,5 Prywatyzacja jest to sprzedaż przedsiębiorstw państwowych mająca na celu wzrost ich wydajności 6,2 Skutkiem prywatyzacji jest wzrost zarobków pracowników 7,9 0 raczej tak 10 zdecydowanie tak 33,5 13,1 47,3 65,7 22,3 8,6 3,5 Prywatyzację przeprowadza się po to, aby spełnić wymogi Unii Europejskiej 42,9 39,9 13,6 3,7 Skutkiem prywatyzacji są większe wpływy do budżetu z podatków 37,2 40,8 17,7 4,4 Skutkiem prywatyzacji jest poprawa jakości produktów 41 21,1 6,6 Prywatyzację przeprowadza się po to, aby: poprawić zarządzanie w zakładach pracy nie 44,7 21,2 36,9 38,1 17,2 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 34. Częstość odpowiedzi w kwestii czy prywatyzacja jest korzystna w skali mikro i makro. W kwestii, czy prywatyzacja jest korzystna w skali mikro i w skali makro opinie są zdecydowanie podzielone: jedne są na tak, inne – na nie. W kwestiach: • Prywatyzację przeprowadza się po to, aby przedsiębiorstwa były bardziej wydajne; • Prywatyzacja jest to sprzedaż przedsiębiorstw państwowych mająca na celu wzrost ich wydajności; • Prywatyzację przeprowadza się po to, aby poprawić zarządzanie w zakładach pracy; • Skutkiem prywatyzacji jest poprawa jakości produktów; • Prywatyzację przeprowadza się po to, aby spełnić wymogi Unii Europejskie;j przeważają opinie na tak . W kwestiach: • Skutkiem prywatyzacji jest większe wpływy do budżetu z podatków; • Skutkiem prywatyzacji jest wzrost zarobków pracowników. przeważają opinie na nie. 44 Prywatyzacja korzystna w skali mikro i makro 4 średni poziom akceptacji 3,5 3 2,81 2,78 2,7 2,5 2,68 2,66 2,65 2,65 2,57 2,55 2,55 2,52 2,52 2,51 2,46 2,44 2,6 2,32 2 1,5 wszyscy lubelskie podlaskie kujawsko – pomorskie świętokrzyskie województwo łódzkie lubuskie mazowieckie śląskie podkarpackie opolskie dolnośląskie zachodniopomorskie małopolskie warmińskomazurskie pomorskie wielkopolskie 1 Rysunek 35. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy prywatyzacja jest korzystna w skali mikro i makro w grupach zamieszkujących różne województwa. Jak pokazuje Rysunek 35, opinia, że prywatyzacja jest korzystna w skali mikro i w skali makro występuje nieco częściej wśród mieszkańców województw wielkopolskiego, pomorskiego, i warmińsko-mazurskiego, a najrzadziej wśród mieszkańców województw świętokrzyskiego, lubelskiego i podlaskiego. 45 2.2. WIARA W LIBERALNY RYNEK PRACY Częstość odpowiedzi w kwestii: Wiara w liberalny rynek pracy O zróżnicowaniu zarobków powinien decydować wolny rynek – nie powinny być one ograniczane 8,1 Zróżnicowanie zarobków w Polsce jest wynikiem różnic w poziomie wykształcenia i kwalifikacji 3,7 8,5 3,2 Bezrobocie bierze się z tego, że ludzie po prostu nie chcą pracować 7,8 1 0 raczej tak 10 zdecydowanie tak 52,6 58,8 27,6 57,1 27,8 11,5 Niskie zarobki w Polsce biorą się z niskiej wydajności wykonywanej pracy 45,8 33,8 11,8 1,9 Skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest: wzrost chęci ludzi do pracy 35,3 11,5 2,1 Niskie zarobki w Polsce biorą się z braku odpowiednich kwalifikacji i wykształcenia 39,4 42,3 16,4 2,6 Zróżnicowanie zarobków w Polsce jest wynikiem różnic w wydajności pracy 38,3 40,7 16,2 2,2 Wysokie zarobki w Polsce biorą się z: intensywnej pracy i wysokich kwalifikacji 35,1 36,3 19,6 1,5 Bezrobocie bierze się z tego, że są trudności w przekwalifikowaniu się pracowników nie 20,6 68,4 20 73,1 18,2 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 36. Częstość odpowiedzi w kwestii wiara w liberalny rynek pracy. Gdy chodzi o liberalny rynek pracy, to opinie respondentów są zdecydowanie podzielone: jedne są na tak, inne – na nie. W kwestiach: • O zróżnicowaniu zarobków powinien decydować wolny rynek – nie powinny być one ograniczane; • Zróżnicowanie zarobków w Polsce jest wynikiem różnic w poziomie wykształcenia i kwalifikacji; • Bezrobocie bierze się z tego, że są trudności w przekwalifikowaniu się pracowników; • Wysokie zarobki w Polsce biorą się z intensywnej pracy i wysokich kwalifikacji; jest pewna przewaga opinii na tak. 46 W kwestiach: • Zróżnicowanie zarobków w Polsce jest wynikiem różnic w wydajności pracy; • Niskie zarobki w Polsce biorą się z braku odpowiednich kwalifikacji i wykształcenia; • Skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest wzrost chęci ludzi do pracy; • Niskie zarobki w Polsce biorą się z niskiej wydajności wykonywanej pracy; • Bezrobocie bierze się z tego, że ludzie po prostu nie chcą pracować. jest pewna przewaga opinii na nie. (Najbardziej stanowczo w kwestii, że bezrobocie bierze się z tego, iż ludzie nie chcą pracować). 47 2.3. PODATKI PRZEZNACZANE NA CELE SOCJALNE I INWESTYCYJNE Częstość odpowiedzi w kwestii: Podatki przeznaczane na cele socjalne i inwestycyjne Podatki podnosi się aby dopłacać do niew ydajnych przedsiębiorstw państw ow ych 5,7 Kiedy bogatsi oddają w podatkach w iększą część sw oich dochodów niż ubożsi, to następuje spadek inw estycji Podatki podnosi się aby państw o mogło zapew nić pomoc dla mało zarabiających i biednych 4,8 2,2 Podatki podnosi się żeby państw o mogło tw orzyć now e miejsca pracy 5,7 2,4 4 1,2 Zbyt duża część podatków jest przeznaczana na tw orzenie now ych miejsc pracy 5,9 3,9 1,2 Bezrobocie bierze się z tego, że jest postęp techniczny i w zrost w ydajności pracy nie raczej tak 72,3 20,7 74,8 17,2 87,6 7,2 89,1 21,9 2,8 Inflacja zmniejsza się gdy ludzie ograniczają w ydatki, a zw iększają oszczędności 10 zdecydow anie tak 20 37,9 37,4 37,9 34,4 14,6 13,2 0 49,7 27,7 11,2 11,5 Zbyt duża część podatków jest przeznaczana na pomoc dla mało zarabiających i biednych 43,8 36,7 13,9 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno pow iedzieć Rysunek 37. Częstość odpowiedzi w kwestiach przeznaczania podatków na cele socjalne i inwestycyjne. Opinie w sprawie, na jakie cele przeznaczane są (a także na jakie powinny być przeznaczane) podatki (na cele socjalne, czy inwestycyjne) są podzielone i dalekie od pro-rynkowych. Podzielone są opinie w kwestiach, że: • Podatki podnosi się aby dopłacać do niewydajnych przedsiębiorstw państwowych; • Kiedy bogatsi oddają w podatkach większą część swoich dochodów niż ubożsi, to następuje spadek inwestycji; Zdecydowana większość respondentów (70 do 90%) nie zgadza się z opiniami, że: • podatki podnosi się aby państwo mogło zapewnić pomoc dla mało zarabiających i biednych; • podatki podnosi się żeby państwo mogło tworzyć nowe miejsca pracy; • zbyt duża część podatków jest przeznaczana na pomoc dla mało zarabiających i biednych; • zbyt duża część podatków jest przeznaczana na tworzenie nowych miejsc pracy. 48 2.4. PRACOWNICZE UWARUNKOWANIA INFLACJI I BEZROBOCIA Częstość odpowiedzi w kwestii: Pracownicze uwarunkowania inflacji i bezrobocia Bezrobocie bierze się z tego, że związki zawodowe wymuszają nadmierny poziom płac dla tych, którzy mają pracę 5 Inflacja powstaje wskutek: nadmiernych żądań ze strony pracowników o podnoszenie płac 8,7 Wysokie stopy procentowe to więcej inwestycji, bo ludzie chętniej oszczędzają i banki mają więcej pieniędzy na udzielanie kredytów 11,1 11,9 4,6 7,9 ,Oszczędności nie powinny być oprocentowane w ogóle bo dochód z odsetek od oszczędności, a nie z pracy jest zarobkiem nieuczciwym raczej tak 55,5 21,6 72,7 14,9 72,7 11,6 8,7 7,2 0 nie 57,3 25,8 10,4 6,6 Rosnąca inflacja jest korzystna dla ludzi, gdyż dzięki niej ludzie zarabiają coraz więcej pieniędzy 69,3 16,2 6 Kodeks pracy (regulacja przepisami praw i obowiązków pracowników i pracodawców) ogranicza swobodę działalności gospodarczej 60,5 23,3 8,7 7,6 Rosnąca inflacja obniża poziom bezrobocia 63,6 21,6 9,9 10 zdecydowanie tak 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 38. Częstość odpowiedzi w kwestiach pracowniczych uwarunkowań inflacji i bezrobocia. Przeważa odrzucanie opinii wiążących inflację i bezrobocie z żądaniami pracowniczymi. Oznacza to nieświadomość istnienia takich związków. Przeważają opinie niezgodne z twierdzeniami: • Bezrobocie bierze się z tego, że związki zawodowe wymuszają nadmierny poziom płac dla tych, którzy mają pracę; • Inflacja powstaje wskutek nadmiernych żądań ze strony pracowników o podnoszenie płac; • Rosnąca inflacja obniża poziom bezrobocia; • Kodeks pracy (regulacja przepisami praw i obowiązków pracowników i pracodawców) ogranicza swobodę działalności gospodarczej; • Wysokie stopy procentowe to więcej inwestycji, bo ludzie chętniej oszczędzają i banki mają więcej pieniędzy na udzielanie kredytów; 49 • Rosnąca inflacja jest korzystna dla ludzi, gdyż dzięki niej ludzie zarabiają coraz więcej pieniędzy; • Oszczędności nie powinny być oprocentowane w ogóle, bo dochód z odsetek od oszczędności, a nie z pracy jest zarobkiem nieuczciwym. Opinie zgodnych z twierdzeniami wahają się w granicach 20-30%. Pracownicze uwarunkowania inflacji i bezrobocia średni poziom akceptacji 4 3,5 3 2,42 2,5 2,23 2,14 2,12 2,14 2,16 18–24 lat 25–39 lat 40–59 lat 60 lat i więcej wszyscy 2 1,5 1 15–17 lat wiek respondentów Rysunek 39. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestiach pracowniczych uwarunkowań inflacji i bezrobocia w grupach o różnym wieku. Pracownicze uwarunkowania inflacji i bezrobocia średni poziom akceptacji 4 3,5 3 2,5 2,27 2,18 2,15 1-750 zł 751-1200 zł 2 2,01 2,16 1,5 1 brak dochodów 1201 i więcej wszyscy dochody respondentów Rysunek 40. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestiach pracowniczych uwarunkowań inflacji i bezrobocia w grupach z różnym dochodem. 50 Pracownicze uwarunkowania inflacji i bezrobocia 4 średni poziom akceptacji 3,5 3 2,5 2,03 2,11 2 2,24 1,96 2,11 2,22 2,3 2,4 2,16 1,5 wszyscy uczeń/student niepracujący bezrobotni emeryci i renciści gospodarstwo rolne sfera budżetowa przedsiębiorstwo prywatne przedsiębiorstwo państwowe 1 zatrudnienie respondentów Rysunek 41. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestiach pracowniczych uwarunkowań inflacji i bezrobocia w grupach z różnym zatrudnieniem. Jak pokazują rysunki 38-40, na zróżnicowanie poglądów w kwestiach pracowniczych uwarunkowań inflacji i bezrobocia w różnych grupach socjo-demograficznych pewien wpływ ma wiek i dochód respondentów: • W miarę wzrostu wieku i dochodu spada przekonanie, że na inflacje i bezrobocie mają wpływ pracownicze; • Większy niż inni związek między inflacją i bezrobociem a żądaniami pracowniczymi widzą studenci, niepracujący i rolnicy. 51 2.5. POZYTYWNE SKUTKI ROZWOJU ADMINISTRACJI Częstość odpowiedzi w kwestii: Pozytywne skutki rozwoju administracji Wzrost liczby urzędników prowadzi do spadku bezrobocia 5,3 1,7 Administracja (urzędnicy) dba przede wszystkim o interesy obywateli 4,5 1,2 Wzrost liczby urzędników prowadzi do lepszej obsługi obywateli 4,9 1,7 Skutkiem zwiększenia stawek ubezpieczenia zdrowotnego są wzrost jakości usług i poziomu opieki lekarskiej 2,9 0 nie raczej tak zdecydowanie tak 79,2 15,2 78 15,5 9,3 10 71,7 21,3 67,9 20 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 42. Częstość odpowiedzi w kwestiach pozytywnych skutków rozwoju administracji. Respondenci w ogromnej przewadze nie zauważają pozytywnych skutków rozwoju administracji. Pozytywne skutki rozwoju administracji zauważa jedynie 20-30% respondentów. Pozostałe 70 – 80% respondentów nie zgadza się, że: • Wzrost liczby urzędników prowadzi do spadku bezrobocia; • Administracja (urzędnicy) dba przede wszystkim o interesy obywateli; • Wzrost liczby urzędników prowadzi do lepszej obsługi obywateli; • Skutkiem zwiększenia stawek ubezpieczenia zdrowotnego są wzrost jakości usług i poziomu opieki lekarskiej. 52 Pozytywne skutki rozwoju administracji średni poziom akceptacji 4 3,5 3 2,29 2,5 2,05 1,9 1,89 1,92 1,94 25–39 lat 40–59 lat 60 lat i więcej wszyscy 2 1,5 1 15–17 lat 18–24 lat wiek respondentów Rysunek 43. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestiach pozytywnych skutków rozwoju administracji w grupach o różnym wieku. Pozytywne skutki rozwoju administracji średni poziom akceptacji 4 3,5 3 2,5 2,09 2 1,91 1,91 1-750 zł 751-1200 zł 1,81 1,93 1,5 1 brak dochodów 1201 i więcej wszyscy dochody respondentów Rysunek 44. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestiach pozytywnych skutków rozwoju administracji w grupach z różnym dochodem. 53 Pozytywne skutki rozwoju administracji 4 średni poziom akceptacji 3,5 3 1,9 1,91 emeryci i renciści 1,95 2,02 niepracujący 1,91 bezrobotni 1,86 gospodarstwo rolne 1,97 2 sfera budżetowa 2,31 przedsiębiorstwo prywatne 2,5 1,94 1,5 wszyscy uczeń/student przedsiębiorstwo państwowe 1 zatrudnienie respondentów Rysunek 45. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestiach pozytywnych skutków rozwoju administracji w grupach z różnym zatrudnieniem. Pozytywne skutki rozwoju administracji 4 średni poziom akceptacji 3,5 3 2,5 2,09 2,09 2,08 2,03 2 2 1,99 1,99 1,97 1,94 1,93 1,93 1,92 1,91 1,81 1,94 1,69 1,6 1,5 wszyscy lubuskie śląskie podkarpackie świętokrzyskie województwo małopolskie łódzkie dolnośląskie opolskie kujawsko – pomorskie pomorskie mazowieckie podlaskie warmińskomazurskie lubelskie zachodniopomorskie wielkopolskie 1 Rysunek 46. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestiach pozytywnych skutków rozwoju administracji w grupach osób zamieszkujących różne województwa. 54 Jak pokazują rysunki 43-46: • W miarę wzrostu wieku i dochodu spada przekonanie, że rozwój administracji posiada pozytywne skutki;, • częściej niż inni zauważają je studenci i uczniowie (którzy przypuszczalnie nie mają bogatych doświadczeń z administracją), • niższe niż w innych regionach przekonanie, że rozwój administracji posiada pozytywne skutki występuje w województwach: świętokrzyskim, lubuskim i śląskim. 2.6. ISTOTA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI, WYDAJNOŚCI PRACY I KODEKSU PRACY Częstość odpowiedzi w kwestii: Istota przedsiębiorczości, wydajności pracy i kodeksu pracy Przedsiębiorczość jest to zarządzanie i bycie menedżerem w jakiejś firmie 28,2 26 3,7 3,9 Wydajność pracy jest wynikiem dobrej organizacji i zarządzania pracą 0,6 57 41,7 53,5 1 7,5 Skutkiem przedsiębiorczości jest tworzenie nowych miejsc pracy i spadek bezrobocia 44 47,6 1 9,2 Skutkiem wysokiej wydajności pracy jest wzrost gospodarczy 45,3 43 2,7 12,8 Skutkiem przedsiębiorczości jest podnoszenie się poziomu życia większości obywateli 38,6 2,3 46,4 13,1 Skutkiem przedsiębiorczości jest większa konkurencja na rynku i spadek cen różnych produktów 17,8 33,3 3 23,4 Kodeks pracy zabezpiecza pracowników przed samowolą pracodawców 2,7 Skutkiem wysokiej wydajności pracy jest wzrost zarobków pracowniczych 0 10 46 40,3 33,8 32,6 39 26,5 2,1 zdecydowanie tak 51,5 32,3 3,2 Kodeks pracy zapewnia porządek i organizację warunków pracy raczej tak 38,5 4 Wydajność pracy jest wynikiem postępu technicznego nie 42,2 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 47. Częstość odpowiedzi w kwestiach istoty przedsiębiorczości, wydajności pracy i kodeksu pracy. Ludzie wydają się rozumieć istotne przyczyny i skutki przedsiębiorczości i wydajności pracy oraz sens kodeksu pracy, ale nie wszyscy wiążą wzrost wydajności pracy ze wzrostem zarobków pracowniczych. 55 Prawie wszyscy (ca 95% respondentów) zgadzają się z twierdzeniami, że: • Wydajność pracy jest wynikiem dobrej organizacji i zarządzania pracą; • Wydajność pracy jest wynikiem postępu technicznego; • Skutkiem przedsiębiorczości jest tworzenie nowych miejsc pracy i spadek bezrobocia. W okolicach 80-90% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Skutkiem wysokiej wydajności pracy jest wzrost gospodarczy; • Skutkiem przedsiębiorczości jest podnoszenie się poziomu życia większości obywateli; • Skutkiem przedsiębiorczości jest większa konkurencja na rynku i spadek cen różnych produktów; • Kodeks pracy (regulacja przepisami praw i obowiązków pracowników i pracowników i pracodawców) zapewnia porządek i organizację warunków pracy. W okolicach 75% społeczeństwa uważa, że: • Kodeks pracy (regulacja przepisami praw i obowiązków pracodawców) zabezpiecza pracowników przed samowolą pracodawców. Ok. 30% respondentów uważa, że wzrost wydajności pracy nie prowadzi do wzrostu zarobków pracowniczych, ok. 40% uważa, że raczej tak, a mniej niż 30% uważa, że zdecydowanie tak. 56 2.7. POSIADANIE ORIENTACJI W KWESTIACH OPROCENTOWANIA KREDYTÓW I OSZCZĘDNOŚCI Częstość odpowiedzi w kwestii: Posiadanie orientacji w kwestiach oprocentowania kredytów i oszczędności 10,5 Wysokie oprocentowanie oszczędności sprawia, że ludzie chętniej oszczędzają Oprocentowanie kredytów i pożyczek zależy od stóp procentowych ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej 9,1 Oprocentowanie oszczędności zależy od stóp procentowych ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej 8,9 11,3 35,5 7,4 11,6 35,4 6,9 22,2 Oprocentowanie kredytów i pożyczek jest wyższe przy wyższym oprocentowaniu oszczędności 12,7 27,6 30,6 7,3 0 10 zdecydowanie tak 20 30 46 46,2 37,5 13,7 Inflacja powstaje wskutek rosnących kosztów produkcji np. cen surowców takich jak ropa naftowa raczej tak 43,8 37,7 9,6 Oprocentowanie kredytów i pożyczek zależy od marży ustalanej przez banki 49,7 42,2 39,4 9,4 Oprocentowanie oszczędności zależy od marży ustalanej przez banki nie 34,5 5,3 40 48,4 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 48. Częstość odpowiedzi dotyczących posiadanych orientacji w kwestiach oprocentowania kredytów i oszczędności. Ludzie wydają się posiadać podstawową orientację w kwestiach oprocentowania kredytów i oszczędności, choć część respondentów przyznanie się do ignorancji w kwestii, czy oprocentowanie kredytów i pożyczek jest wyższe przy wyższym oprocentowaniu oszczędności. Ca 80% respondentów ujawnia trafne poglądy, że: • Wysokie oprocentowanie oszczędności sprawia, że ludzie chętniej oszczędzają; • Oprocentowanie kredytów i pożyczek zależy od stóp procentowych ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej; • Oprocentowanie oszczędności zależy od stóp procentowych ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej; • Oprocentowanie oszczędności zależy od marży ustalanej przez banki. 57 • Oprocentowanie kredytów i pożyczek zależy od marży ustalanej przez banki; Warto jednak zauważyć, że udzielane odpowiedzi mają częściej kwalifikację raczej tak niż z kwalifikację zdecydowanie tak. Opinie są mniej zgodne i częściej ma miejsce przyznanie się do ignorancji w kwestii, czy oprocentowanie kredytów i pożyczek jest wyższe przy wyższym oprocentowaniu oszczędności. 58 3. ROZUMIENIE MECHANIZMÓW RYNKOWYCH W GOSPODARCE W profilu trzecim znalazły się głównie kwestie dotyczące rozumienia niektórych (prostych) mechanizmów rynkowych w gospodarce. Warto zauważyć, że choć społeczeństwo masowo zgadza się z twierdzeniami, że podatki są za duże oraz hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy, albo rozumie przyczyny i skutki rozwoju gospodarczego, to jednak przyjmuje równie powszechnie twierdzenia mało sensowne, np. że: W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy rosną dochody budżetu państwa i rząd ma coraz więcej pieniędzy na wydatki (skutek jest tu błędnie wzięty za przyczynę). Wnioski edukacyjne: Ponieważ sporo kwestii zawartych w tym profilu obejmuje kwestie typu poznawczego, prosta edukacja w tym zakresie może być skuteczna. 59 3.1. NADMIERNY FISKALIZM I BIUROKRACJA HAMUJĄ PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I ROZWÓJ GOSPODARCZY Częstość odpowiedzi w kwestii: Nadmierny fiskalizm i biurokracja hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy 4 Wysokie podatki zachęcają ludzi do ukrywania dochodów i uchylania się od płacenia podatków 1,8 Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów procedur i regulacji) jest utrudnianie życia ludziom - trudno jest załatwić proste sprawy 0,9 Zbyt duża część podatków jest przeznaczana na administrację 1,1 30,2 3,1 63,6 36 56,4 2,6 4,9 37,5 53,6 4,1 Skutkiem wzrostu biurokracji jest zniechęcenie do prowadzenia własnej działalności gospodarczej -tłamszenie przedsiębiorczości 5,9 37,3 55,4 1,5 5,5 W kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy mniejsze są podatki i obciążenia przedsiębiorstw 38,5 53,8 2,3 7,8 Wysokie podatki zachęcają ludzi do emigracji za granicę 34,6 55,8 2 7,8 Wysokie podatki zniechęcają do inwestowania w kraju 35,7 54,3 2,3 5,1 W kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy państwo pozwala na większą swobodę gospodarowania 43,8 48,7 2,4 7,3 Wysokie oprocentowanie kredytów i pożyczek prowadzi do zahamowania inwestycji 36,2 48,4 8,2 4,4 Niskie stopy procentowe to więcej inwestycji, bo kredyty są wtedy tanie i chętniej brane przez przedsiębiorców 42,7 43,9 9 8,8 Wzrost liczby urzędników prowadzi do: dodatkowego obciążenia budżetu i wzrostu podatków 42 1,9 11,5 Wysokie podatki zniechęcają ludzi do intensywnej pracy 37,1 1,4 10,8 W kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy mniejsze są podatki dla ludzi 2,5 Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów procedur i regulacji) jest hamowanie rozwoju gospodarczego 3,3 40,5 41,9 5,4 6,7 1,4 Skutkiem wysokiej wydajności pracy jest: wzrost zysków pracodawców 2,2 36,1 10,9 Skutkiem zwiększenia stawek ubezpieczenia zdrowotnego są wzrost obciążeń pracodawców utrudniający rozwój przedsiębiorstw 29,9 6,1 10 zdecydowanie tak 55,9 38,3 18,9 0 50,2 46,1 40,3 12,4 Przedsiębiorczość jest to prowadzenie własnej działalności gospodarczej, czyli zakładanie i prowadzenie własnej firmy 47,4 41,7 45,2 10,4 Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów procedur i regulacji) jest przenoszenie działalności gospodarczej do szarej strefy raczej tak 61,9 30,1 5 Jeśli podatki dla ludzi bogatych są dużo wyższe, niż podatki dla ludzi ubogich, bogaci ukrywają swoje dochody nie 34,2 5,3 Wysokie podatki hamują przedsiębiorczość i inicjatywę 64,2 20 30 40 48,7 45,2 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 49. Częstość odpowiedzi w kwestii czy nadmierny fiskalizm i biurokracja hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy. 60 Panuje powszechne przekonanie, że podatki są za duże i że hamują one przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy. Jednakże trzeba pamiętać, że ludzie zawsze i wszędzie twierdzą, że podatki są za duże. Aż od 90 do 95% respondentów twierdzi, że: • Zbyt duża część podatków jest przeznaczana na administrację; • Wysokie podatki hamują przedsiębiorczość i inicjatywę; • Jeśli podatki dla ludzi bogatych są dużo wyższe, niż podatki dla ludzi ubogich, bogaci ukrywają swoje dochody; • Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów, procedur i regulacji) jest zniechęcenie do prowadzenia własnej działalności gospodarczej (tłamszenie przedsiębiorczości); • W kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy mniejsze są podatki i obciążenia przedsiębiorstw; • Wysokie podatki zachęcają ludzi do emigracji za granicę; • Wysokie podatki zniechęcają do inwestowania w kraju; • W kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy państwo pozwala na większą swobodę gospodarowania; • Wysokie oprocentowanie kredytów i pożyczek prowadzi do zahamowania inwestycji; • Niskie stopy procentowe to więcej inwestycji, bo kredyty są wtedy tanie i chętniej brane przez przedsiębiorców; • Wzrost liczby urzędników prowadzi do dodatkowego obciążenia budżetu i wzrostu podatków; • Wysokie podatki zniechęcają ludzi do intensywnej pracy; • W kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy mniejsze są podatki dla ludzi; • Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów, procedur i regulacji) jest hamowanie rozwoju gospodarczego; • Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów, procedur i regulacji) jest przenoszenie działalności gospodarczej do szarej strefy. Tej grupie ocen towarzyszy poprawne rozumienie przedsiębiorczości, pozytywnych skutków dla pracodawców wysokiej wydajności pracy oraz negatywnych skutków zwiększenia stawek ubezpieczenia zdrowotnego dla rozwoju przedsiębiorstw. 61 Nadmierny fiskalizm i biurokracja hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy średni poziom akceptacji 4 3,5 3,22 3,39 3,45 3,49 3,48 3,45 18–24 lat 25–39 lat 40–59 lat 60 lat i więcej wszyscy 3 2,5 2 1,5 1 15–17 lat wiek respondentów Rysunek 50. Zróżnicowanie poziomu akceptacji twierdzeń w kwestii czy nadmierny fiskalizm i biurokracja hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy w grupach o różnym wieku. Duża powszechność ocen społeczeństwa polskiego w kwestii nadmiernego fiskalizmu i biurokracji, które hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy sprawia, że nie występują w tej kwestii poważne zróżnicowania w obrębie grup socjo-demograficznych. Przekonanie o nadmiernym fiskalizmie rośnie wraz z wiekiem. 62 3.2. POZYTYWNE SKUTKI WZROSTU GOSPODARCZEGO Częstość odpowiedzi kwestii: Pozytywne skutki wzrostu gospodarczego 6,3 Wydajność pracy jest wynikiem wzrostu kwalifikacji i wykształcenia pracowników W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy unowocześnia się technologie, modernizuje przedsiębiorstwa 4,9 12,2 12,8 39,1 44,2 4 12,5 Skutkiem wzrostu gospodarczego kraju jest podnoszenie się poziomu życia większości obywateli 42,7 43,1 1,8 11,8 W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy ludzie zdobywają coraz wyższe kwalifikacje 45,4 40,4 2,5 W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy rosną dochody budżetu państwa i rząd ma coraz więcej pieniędzy na wydatki 12,1 44,3 40,8 2,9 16,5 Skutkiem wzrostu gospodarczego kraju jest: wzrost zarobków wszystkich obywateli 41,8 39,7 2,1 17,8 Gdy zmniejsza się tempo wzrostu gospodarczego gospodarka przeżywa kryzys 34,1 4,8 23,1 W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy są niskie podatki 31,8 5,7 0 raczej tak 40,5 45 2,3 W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy przepisy nie krępują ludzkiej działalności 10 52,1 45,6 47,2 2,4 Skutkiem wzrostu gospodarczego kraju jest spadek bezrobocia nie 40,9 0,9 20 zdecydowanie tak 30 43,4 39,5 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 51. Częstość odpowiedzi w kwestiach pozytywnych skutków wzrostu gospodarczego. Zdecydowana większość społeczeństwa rozumie pozytywne skutki wzrostu gospodarczego. Prawie wszyscy (ca 95% respondentów) zgadzają się z twierdzeniami, że: • Wydajność pracy jest wynikiem wzrostu kwalifikacji i wykształcenia pracowników; • W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy unowocześnia się technologie, modernizuje przedsiębiorstwa. W okolicach 85% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Skutkiem wzrostu gospodarczego kraju jest spadek bezrobocia; 63 • W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy przepisy nie krępują ludzkiej działalności; • Skutkiem wzrostu gospodarczego kraju jest podnoszenie się poziomu życia większości obywateli; • W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy ludzie zdobywają coraz wyższe kwalifikacje. Jeszcze mniej, ale ciągle powyżej 70% akceptuje poglądy, że: • Gdy zmniejsza się tempo wzrostu gospodarczego, gospodarka przeżywa kryzys; • W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy są niskie podatki. Powszechna akceptacja wzrostu gospodarczego sprawia, że respondenci akceptują nawet mało sensowne twierdzenia w rodzaju: • W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy rosną dochody budżetu państwa i rząd ma coraz więcej pieniędzy na wydatki (skutek jest tu błędnie wzięty za przyczynę); • Skutkiem wzrostu gospodarczego kraju jest wzrost zarobków wszystkich obywateli. Należy także zauważyć, że spośród tych którzy akceptują niekontrowersyjne poglądy w sprawie wzrostu gospodarczego, mniej więcej połowa czyni to z kwalifikacją raczej tak niż z kwalifikacją zdecydowanie tak . 64 3.3. POZYTYWNE SKUTKI GLOBALIZACJI I INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Częstość odpowiedzi w kwestii: Pozytywne skutki globalizacji i integracji europejskiej 5,9 Skutkiem wejścia Polski do Unii Europejskiej jest możliwość podejmowania legalnej pracy za granicą Globalizacja polega na tym, że rozwijają się i są powszechnie stosowane na świecie środki łączności takie jak telefonia komórkowa i Internet Globalizacja umożliwia swobodny przepływ dóbr i kapitału między krajami europejskimi 8,2 7,8 usług 40,1 3,4 48,8 8,7 13,3 32,5 7,7 16 Unia Europejska powstała po to, aby jej biedniejsze regiony otrzymywały dotacje 30,7 2,9 16,8 Globalizacja polega na tym, że jest swobodny przepływ dóbr i usług oraz kapitału między różnymi krajami świata 22,1 31,1 3,4 Skutkiem globalizacji jest wzrost postępu technicznego i większa wydajność pracy 20,4 23,7 8,5 0 10 20 zdecydowanie tak 30 46,6 50,5 48,3 26,5 8,6 Skutkiem wejścia Polski do Unii Europejskiej jest zwiększenie się eksportu polskich towarów rolnych 51,8 37,1 2,5 Globalizacja jest spowodowana przez rozwój technologiczny (telewizja satelitarna, komputery, środki .)transportu itd raczej tak 56,6 42,4 42,1 7,4 wprowadzić jednolite normy na rozmaite produkty w państwach europejskich nie 36,7 1 43,5 47,5 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 52. Częstość odpowiedzi w kwestiach pozytywnych skutków globalizacji i integracji europejskiej. Ludzie wydają się rozumieć pozytywne skutki globalizacji i integracji europejskiej. Ciekawe przy tym, że przekonania te (o pozytywnych skutkach globalizacji i integracji europejskiej) pojawia się z równie silnymi emocjonalnie zabarwionymi przekonaniami, że globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych (por. str. 21). Można zauważyć, że owe negatywnie zabarwione przekonania wiążą się bardziej z pojęciem globalizacji, podczas gdy o pozytywnych skutkach mówi się raczej w odniesieniu do integracji europejskiej. Prawie wszyscy (ca 95% respondentów) zgadzają się z twierdzeniami, że: • Skutkiem wejścia Polski do Unii Europejskiej jest możliwość podejmowania legalnej pracy za granicą, przy czym blisko 60% czyni to z kwalifikacją zdecydowanie tak . 65 W okolicach 85-90% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Globalizacja polega na tym, że rozwijają się i są powszechnie stosowane na świecie środki łączności takie jak telefonia komórkowa i Internet; • Umożliwiony jest swobodny przepływ dóbr, usług i kapitału między krajami europejskimi; • Wprowadzone są jednolite normy na rozmaite produkty w państwach europejskich. W okolicach 70-80% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Globalizacja jest spowodowana przez rozwój technologiczny (telewizja satelitarna, komputery, środki transportu itd.); • Unia Europejska powstała po to, aby biedniejsze regiony otrzymywały dotacje; • Globalizacja polega na tym, że jest swobodny przepływ dóbr i usług oraz kapitału między różnymi krajami świata; • Skutkiem wejścia Polski do Unii Europejskiej jest zwiększenie się eksportu polskich towarów rolnych; • Skutkiem globalizacji jest wzrost postępu technicznego i większa wydajność pracy. Zwykle nieco więcej niż połowa z tych, którzy akceptują te niekotrowersyjne poglądy czyni to z kwalifikacją raczej tak niż z kwalifikacją zdecydowanie tak . 66 3.4. EKONOMICZNE I SPOŁECZNE SKUTKI BEZROBOCIA Częstość odpowiedzi w kwestii: Ekonomiczne i społeczne skutki bezrobocia Skutkiem rosnącego bezrobocia jest zubożenie 2,7 społeczeństwa i brak środków do życia 0,3 25,2 6,2 Skutkiem rosnącego bezrobocia jest wzrost patologii społecznych, alkoholizmu i przestępczości 0,6 63,4 41,1 43,6 2,8 17,9 ,Skutkiem rosnącego bezrobocia są straty państwa ponieważ osoby, które nie mają pracy, nie płacą podatków 42,7 37,8 1,8 23,1 Skutkiem rosnącego bezrobocia jest wzrost wydatków budżetowych na zasiłki dla bezrobotnych 1,4 Skutkiem rosnącego bezrobocia jest utrata posiadanych wcześniej kwalifikacji przez pracowników 10 zdecydowanie tak 39,1 36,5 28,6 38,9 29,7 2,9 0 raczej tak 29,9 12,5 Skutkiem rosnącego bezrobocia jest spadek rozwoju gospodarczego nie 71,9 20 30 40 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 53. Częstość odpowiedzi w kwestiach ekonomicznych i społecznych skutków bezrobocia. Ludzie powszechnie dostrzegają negatywne skutki ekonomiczne i społeczne bezrobocia. Prawie wszyscy (ca 95% respondentów) zgadzają się z twierdzeniami, że: • Skutkiem rosnącego bezrobocia jest zubożenie społeczeństwa i brak środków do życia; • Skutkiem rosnącego bezrobocia jest wzrost patologii społecznych, alkoholizmu i przestępczości. W okolicach 80-85% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Skutkiem rosnącego bezrobocia jest spadek rozwoju gospodarczego; • Skutkiem rosnącego bezrobocia są straty państwa, ponieważ osoby, które nie mają pracy, nie płacą podatków. Jeszcze mniej, ale ciągle w okolicach 70% akceptuje poglądy, że: • Skutkiem rosnącego bezrobocia jest wzrost wydatków budżetowych na zasiłki dla bezrobotnych; • Skutkiem rosnącego bezrobocia jest utrata posiadanych wcześniej kwalifikacji przez pracowników. 67 3.5. CZYNNIKI HAMUJĄCE WYDAJNOŚĆ PRACY Częstość odpowiedzi w kwestii: Czynniki hamujące wydajność pracy Biurokracja (nadmiar przepisów, procedur i regulacji) bierze się stąd, że państwo nadmiernie ingeruje w życie gospodarcze Biurokracja (nadmiar przepisów, procedur i regulacji) jest spuścizną po poprzednim socjalistycznym systemie gospodarczym w Polsce 15,6 20 16,9 17,9 5,2 Skutkiem wysokiej wydajności pracy jest spadek cen produktów 4 0 raczej tak 45,3 32,3 Aby zwiększyć wydajność pracy należy ułatwić zwalnianie niewydajnych pracowników nie 25,3 37,1 31,7 6,1 Inflacja zmniejsza się, gdy obniża się stopy procentowe 10 zdecydowanie tak 45,7 33,4 5,4 19,1 33,8 17,1 20 30 40 43,5 45,2 50 60 70 80 90 100 trudno powiedzieć Rysunek 54. Częstość odpowiedzi w kwestiach czynników hamujących wydajność pracy. W okolicach 70-80% społeczeństwa akceptuje poglądy, że: • Biurokracja (nadmiar przepisów, procedur i regulacji) bierze się stąd, że państwo nadmiernie ingeruje w życie gospodarcze; • Biurokracja (nadmiar przepisów, procedur i regulacji) jest spuścizną po poprzednim, socjalistycznym systemie gospodarczym w Polsce. W bardziej „technicznych” kwestiach: • Inflacja zmniejsza się, gdy obniża się stopy procentowe; • Aby zwiększyć wydajność pracy należy ułatwić zwalnianie niewydajnych pracowników; • Skutkiem wysokiej wydajności pracy jest spadek cen produktów. respondenci skłonni są unikać poglądów skrajnych (zdecydowanie nie, zdecydowanie tak), (czasami też przyznają się do niewiedzy). 68 II. OCENA WYBRANYCH POJĘĆ SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH W tej części pokażemy stosunek emocjonalny (ważny składnik postawy) społeczeństwa wobec podstawowych pojęć społeczno-ekonomicznych. Tabela 9. Ocena pojęć ekonomicznych na skali negatywności – pozytywności. raczej zdecyd. zdecyd. raczej ... jest zjawiskiem: negatywnym negatywnym pozytywnym Pozytywnym przedsiębiorczość 1,1 3,3 46,3 46,8 ustawowo określona płaca minimalna 3,9 11,1 46,6 35,2 rozb. system świadczeń i pomocy socj. 4,2 11,8 45,3 36,0 integracja europejska 3,7 10,0 53,7 25,5 wstąpienie Polski do Unii Europejskiej 4,9 11,0 49,2 29,4 obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne 6,3 18,4 50,1 22,8 obowiązkowe ubezpieczenie emeryt. 7,7 22,3 44,4 22,5 wysokie zasiłki dla bezrobotnych 8,3 30,7 37,9 19,3 prywatyzacja 12,2 29,6 41,7 10,8 globalizacja 8,0 31,2 39,4 6,4 narzuty na wynagrodzenia i płace 13,6 45,7 29,7 5,6 podatek progresywny 8,7 32,4 24,9 8,4 podatek liniowy 13,5 32,5 24,4 8,7 wysokie stopy procentowe 29,7 50,7 10,4 2,1 trudno powiedzieć 2,5 3,3 2,9 7,2 5,6 2,6 3,2 4,0 5,8 15,1 5,5 25,7 21,0 7,2 69 100,0 pozytyw nym 90,0 negatyw nym trudno pow iedzieć 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 wysokie stopy procentowe podatek liniowy podatek progresywny narzuty na wynagrodzenia i płace globalizacja prywatyzacja wysokie zasiłki dla bezrobotnych obowiązkowe ubezpieczenie emeryt. obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne wstąpienie Polski do Unii Europejskiej integracja europejska rozb. system świadczeń i pomocy socj. ustawowo określona płaca minimalna przedsiębiorczość 0,0 Rysunek 55. Ocena pojęć ekonomicznych na skali negatywności – pozytywności. Jak pokazują tabela 9 i rysunek 55, w zdecydowanej większości społeczeństwa (powyżej 8090%) pozytywne oceny emocjonalne uzyskują: • Przedsiębiorczość; • Ustawowo określona płaca minimalna; • Rozbudowany system świadczeń i pomocy socjalnej. Ciekawe, że najwyższą ocenę uzyskała tu przedsiębiorczość, która posiada też sporo (wcześniej opisanych) negatywnych skojarzeń, a także nie zawsze jest poprawnie rozumiana. Przypuszczalnie do większości społeczeństwa dotarło, że bez przedsiębiorczości nie ma gospodarki. Równocześnie jednak dwa kolejne najwyżej oceniane pojęcia to „pojęcia socjalne”: ustawowo określona płaca minimalna i rozbudowany system świadczeń i pomocy socjalnej. Także wyraźną przewagę pozytywnych ocen (70-80%) uzyskały pojęcia: • integracja europejska, • wstąpienie Polski do Unii Europejskiej 70 i w dalszym ciągu „pojęcia socjalne”: • obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne, • obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne oraz nieco mniejszą przewagę pozytywnych ocen • wysokie zasiłki dla bezrobotnych. Jest wyraźny podział społeczeństwa, gdy chodzi o ocenę • prywatyzacji. W tej sprawie pojawia się niewielka przewaga ocen pozytywnych nad negatywnymi. Niejednoznaczne są oceny pojęcia • globalizacja, które wydaje się pojęciem słabo rozumianym w społeczeństwie. Przewagę negatywnych ocen, ale nie-skrajnych, posiada pojęcie • narzuty na wynagrodzenia i płace. Przewagę negatywnych ocen, ale też przyznanie się do słabego rozumienia tych pojęć, uzyskują często debatowane pojęcia • podatek progresywny, • podatek liniowy. Najbardziej negatywna ocena dotyczy słabo rozumianego (co opisano wcześniej) pojęcia • wysokie stopy procentowe. Bez wątpienia ocena ta jest w dużej mierze efektem intensywnych debat medialnych nad tym pojęciem, zwłaszcza w okresie kampanii wyborczej (w którym to okresie było prowadzone badanie). Podsumowując, chociaż Polacy zrozumieli (i doceniają) znaczenie przedsiębiorczości w gospodarce, to jednak najwyższe ich oceny uzyskują pojęcia związane ze sprawami socjalnymi a nie związane z funkcjonowaniem gospodarki rynkowej. Na tle opisanych ocen pouczający wynik uzyskaliśmy, gdy pytanie o preferowany system podatkowy zostało sformułowane nie abstrakcyjnie, jaki powinien być system podatkowy 71 (liniowy, czy progresywny?), ale konkretnie. Przy tym drugim rodzaju pytano po prostu, ile razy więcej podatku powinna zapłacić osoba, która zarabia osiem razy więcej niż inna. Zadano w tej kwestii dwa pytania: Anna zarabia miesięcznie 1.000 zł przed opodatkowaniem, a Barbara zarabia miesięcznie 8.000 zł przed opodatkowaniem. Anna płaci 200 złotych podatku. Ile podatku powinna zapłacić Barbara, żeby było sprawiedliwie? Adam zarabia miesięcznie 1.000 zł przed opodatkowaniem, a Marcin zarabia miesięcznie 8.000 zł przed opodatkowaniem. Ile podatku powinien zapłacić Marcin w porównaniu do Adama, żeby było sprawiedliwie? Tabela 10. Skumulowana częstość odpowiedzi na pytania dotyczące wysokości podatków. Anna(1000) Barbara (8000) 200 zł 400 zł 800 zł 1600 zł 2400 zł 3200 zł Trudno powiedzieć % odp. 5,8 7,2 16,2 47,6 10,6 4,7 8,0 % skum. odp. ważnych 6,3% 14,1% 31,7% 83,4% 94,9% 100,0% Adam(1000) Marcin(8000) tę samą kwotę co Adam dwa razy tyle cztery razy tyle osiem razy tyle dwanaście razy tyle szesnaście razy tyle Trudno powiedzieć % odp. 10,5 15,6 19,7 39,2 4,4 1,2 9,5 % skum. odp. ważnych 11,6% 28,8% 50,6% 93,8% 98,7% 100,0% 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 400 zł 800 zł 1 600 zł 2 400 zł 3 200 zł Rysunek 56. Skumulowana częstość odpowiedzi na pytanie: „Anna zarabia miesięcznie 1.000 zł przed opodatkowaniem, a Barbara zarabia miesięcznie 8.000 zł przed opodatkowaniem. Anna płaci 200 złotych podatku. Ile podatku powinna zapłacić Barbara, żeby było sprawiedliwie?” 72 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% dwa razy tyle cztery razy tyle osiem razy tyle dwanaście razy tyle szesnaście razy tyle Rysunek 57. Skumulowana częstość odpowiedzi na pytanie: „Adam zarabia miesięcznie 1.000 zł przed opodatkowaniem, a Marcin zarabia miesięcznie 8.000 zł przed opodatkowaniem. Ile podatku powinien zapłacić Marcin w porównaniu do Adama, żeby było sprawiedliwie?” Jak pokazuje powyższa tabela i rysunki, wyniki odpowiedzi na tak konkretnie sformułowane pytania o to, jaki powinien być system podatkowy, okazały się bardzo zaskakujące. Bardzo niewielki odsetek respondentów udzielił odpowiedzi zgodnych z systemem progresywnym. Znakomita większość udzieliła odpowiedzi zgodnych z systemem podatku liniowego, a część wręcz - odpowiedzi zgodnych z systemem podatku degresywnego (tj. im więcej ktoś zarabia, tym mniejszą część dochodu musi oddać). Wynika z tego, że publiczne dyskusje na temat kształtu systemu podatkowego (liniowy czy progresywny?) mogą być poza rozumieniem zwykłych ludzi. III. ZNAJOMOŚĆ POZIOMU AKTUALNYCH WIELKOŚCI MAKROEKONOMICZNYCH W kwestionariuszu zadano pytania o znajomość poziomu kilku wielkości makroekonomicznych: inflacji, bezrobocia, wzrostu gospodarczego i płac przeciętnych w gospodarce polskiej. Jak wynika z tabeli 11 i rysunku *** ludzie są całkiem dobrze zorientowani w poziomie bezrobocia w kraju, znacznie gorzej – w poziomie przeciętnych zarobków i inflacji i są całkiem kiepsko zorientowani w poziomie wzrostu gospodarczego. Wyniki te są zapewne po części efektem bliskości danej kwestii wobec codziennego życia (nie obserwuje się na co dzień wielkości wzrostu gospodarczego), a po części też efektem nagłośnienia poszczególnych wielkości w mediach. W świetle takiego wyniku debaty 73 polityków na temat większego lub mniejszego wzrostu gospodarczego mogą stanowić jałowe dywagacje pozbawione jakiegokolwiek znaczenia dla przeciętnego odbiorcy. Tabela 11. .Przekonania o wielkościach ekonomicznych. Wyn. przeciętne poniżej 1000 zł 1001 – 1300 zł 1301 – 1500 zł 1501 – 1700 zł 1701 – 2000 zł Powyżej 2001 zł trudno powiedzieć 19,9 16,7 18,4 14,2 12,6 8,2 Bezrobocie 5% i mniej 5,1 - 10 % 10,1 – 15% 15,1 – 20% 20,1 – 30% 30,1 – 40% 10,2 powyżej 40% trudno powiedzieć inflacja 0,2 2,0 8,0 38,4 29,3 9,0 0 % (nie było) 0,1-1,0 % 1,1 – 2% 2,1 – 3% 3,1 – 4% 4,1 – 5% 2,1 5,1 – 10% 11,2 10,1 – 20% trudno powiedzieć 45,0 wzrost gospodarczy 0,4 2,3 7,3 16,9 17,0 14,5 1% lub mniej 1,1 - 2% 2,1 – 4% 4,1 – 5% 5,1 – 6% 6,1 – 8% 2,1 9,1 23,6 17,0 8,2 2,4 9,9 2,7 29,2 8,1 – 10% powyżej 10 % 0,8 0,6 36,4 trudno powiedzieć popraw ne bliskie popraw nym 40,0 niepopraw ne brak zdania 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 bezrobocie w ynagr. przeciętne inflacja w zrost gospodarczy Rysunek 58. Znajomość wielkości ekonomicznych. 74 ZAŁĄCZNIK 1. Pytania kwestionariusza użytego w badaniu B2-W. (Dla czytelności załącznika i zmniejszenia jego objętości, przy pytaniach, których jest kafeteria przyjmuje postać następującą: zdecydowanie trudno powiedzieć raczej nie raczej tak zdecydowanie tak nie (NIE CZYTAĆ!) 1 2 3 4 97 pominięto ją przy opisie pytań, dla pozostałych pytań zamieszczono przy nich odpowiadające im kafeterie) NZ1. Niskie zarobki w Polsce biorą się z: NZ1_ 1 NZ1_2 NZ1_3 NZ1_4 1. zaniżania płacy przez chciwych i nieuczciwych pracodawców 2. sytuacji gospodarczej kraju (wysokie bezrobocie, brak miejsc pracy itp.) 3. braku odpowiednich kwalifikacji i wykształcenia 4. niskiej wydajności wykonywanej pracy 5. tego, że firmy zachodnie wyzyskują pracowników w Polsce i przekazują wypracowane zyski na zachód NZ1_5 NZ2_1. W roku 2004 najniższe miesięczne zarobki netto (na rękę) w Polsce wyniosły: do 500 zł 501-600 zł 601-700 zł 701-800 zł 1 2 3 4 801-900 zł powyżej 900 zł Trudno powiedzieć (NIE CZYTAĆ!) 5 6 97 NZ2_1 NZ2_2. Właściwy poziom najniższych miesięcznych zarobków (netto – na rękę) to: do 500 zł 501-600 zł 601-700 zł 701-800 zł 801-1500 zł 1 2 3 4 5 Trudno pow. 1500 powiedzieć zł (NIE CZYTAĆ!) 6 97 NZ2 _2 NZ3. Aby podnieść poziom najniższych zarobków: 1. parlament powinien ustawowo zwiększyć wynagrodzenie minimalne. 2. rząd powinien wypłacać dodatkowe zasiłki osobom najmniej zarabiającym. NZ3_ 1 NZ3_ 2 75 WZ1. Wysokie zarobki w Polsce biorą się z: WZ1_ 1 WZ1_ 2 WZ1_ 3 1. intensywnej pracy i wysokich kwalifikacji 2. kombinatorstwa, kradzieży i oszustwa, układów i korupcji 3. braku właściwych uregulowań prawnych WZ2_1. Na jakim mniej więcej poziomie kształtowały się najwyższe miesięczne zarobki netto (na rękę) w Polsce w ubiegłym roku? Trudno 10 001 20 001 50 001 100 001 500 001 powied 5 001powyżej – – – – – 1 do 5 zieć 10 1 000 000 20 50 100 500 000 000 000 (NIE zł 000 000 000 000 000 zł zł CZYTA zł zł zł zł zł Ć!) 1 2 3 4 5 6 7 8 WZ2_1 97 WZ2_2. Jaki poziom najwyższych miesięcznych zarobków netto (na rękę) byłby właściwy dla gospodarki polskiej? do 5 000 zł 5 00110 000 zł 1 2 100 001 500 001 Trudno powyżej 10 001 – 20 001 – 50 001 – – – powiedzieć 1000000 20 000 50 000 100 000 500 000 (NIE 1000000 zł zł zł zł CZYTAĆ!) zł zł 3 4 5 6 7 8 97 WZ2_2 ZZ1_1. W roku 2004 przeciętne miesięczne wynagrodzenie (netto, na rękę) wyniosło w Polsce: poniżej 1000 zł 1 1001 – 1300 zł 2 1301 – 1500 zł 3 1501 – 1700 zł 4 1701 – 2000 zł 5 Trudno powiedzieć powyżej 2001 zł (NIE CZYTAĆ!) 6 97 ZZ1_1 ZZ1_2. Właściwy poziom przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia (netto, na rękę) dla gospodarki polskiej to: poniżej 1000 zł 1 1001 – 1300 zł 2 1301 – 1500 zł 3 1501 – 1700 zł 4 1701 – 2000 zł 5 Trudno powyżej powiedzieć 2001 zł (NIE CZYTAĆ!) 6 97 ZZ1_2 76 ZZ2. Zróżnicowanie zarobków w Polsce jest wynikiem: 1. różnic w poziomie wykształcenia i kwalifikacji 2. różnic w wydajności pracy 3. znajomości, układów, korupcji itp. ZZ2_1 ZZ2_2 ZZ2_3 ZZ3. Skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest: 1. wzrost ubóstwa w kraju 2. wzrost kombinatorstwa, kradzieży i oszustwa, układów i korupcji 3. wzrost chęci ludzi do pracy ZZ3_1 ZZ3_2 ZZ3_3 ZZ4. Zróżnicowanie zarobków powinno być: 1. jak najmniejsze. 2. uregulowane poprzez odpowiednie ustawy wydane przez parlament. 3. Najważniejszy jest poziom zarobków najmniej zarabiających. 4. Zróżnicowanie zarobków nie jest ważne, ważne jest, żeby średnio Polacy zarabiali jak najwięcej. 5. O zróżnicowaniu zarobków powinien decydować wolny rynek – nie powinny być one ograniczane. ZZ4_1 ZZ4_2 ZZ4_3 ZZ4_4 ZZ4_5 DS1. Proszę sobie wyobrazić taką oto sytuację: Adam i Marcin są w tym samym wieku. Adam zarabia miesięcznie 1.000 zł przed opodatkowaniem, a Marcin zarabia miesięcznie 8.000 zł przed opodatkowaniem. Ile podatku powinien zapłacić Marcin w porównaniu do Adama, żeby było sprawiedliwie? Tę samą kwotę co Adam dwa razy tyle cztery razy tyle 1 2 4 Trudno dwanaście szesnaście powiedzieć osiem razy razy razy tyle (NIE tyle tyle CZYTAĆ!) 8 12 16 97 DS_1 IN1. Inflacja powstaje wskutek: 1. tego, że w obiegu są pieniądze „nie zapracowane”, pochodzące nie z pracy, lecz z kapitału, giełdy, darowizn itp. 2. dodrukowywania pustych pieniędzy przez państwo na jego wydatki 3. rosnących kosztów produkcji (np. cen surowców takich jak ropa naftowa itd.) 4. braku kontroli państwa nad cenami 5. podnoszenia cen przez przedsiębiorstwa 6. nadmiernych żądań ze strony pracowników o podnoszenie płac IN1_1 IN1_2 IN1_3 IN1_4 IN1_5 IN1_6 IN2. Rosnąca inflacja: 1. jest korzystna dla ludzi, gdyż dzięki niej ludzie zarabiają coraz więcej pieniędzy 2. obniża poziom bezrobocia 3. jest korzystna dla ludzi, gdyż dzięki niej ludzie zarabiają coraz więcej pieniędzy IN2_1 IN2_2 IN2_3 77 IN3_1. W roku 2004 inflacja w Polsce wyniosła: 0% (nie było inflacji) 0,11,0 % 1,1 – 2% 2,1 – 3% 3,1 – 4% 4,1 – 5% 5,1 – 10% 10,1 – 20% Trudno powiedzi eć (NIE CZYTAĆ! ) 1 2 3 4 5 6 7 8 97 IN3_1 IN3_2. Właściwy poziom inflacji dla gospodarki polskiej to: 0% (brak inflacji) 0,11,0 % 1,1 – 2% 2,1 – 3% 3,1 – 4% 4,1 – 5% 5,1 – 10% 10,1 – 20% Trudno powiedzi eć (NIE CZYTAĆ! ) 1 2 3 4 5 6 7 8 97 IN3_2 IN4. Inflacja zmniejsza się, gdy: 1. obniża się stopy procentowe 2. ludzie ograniczają wydatki, a zwiększają oszczędności 3. Aby zmniejszyć inflację Sejm powinien wydać ustawę regulującą wysokość inflacji 4. Aby zmniejszyć inflację powinno się zakazać producentom podwyżek cen na własną rękę i wprowadzić stałe ceny urzędowe IN4_1 IN4_2 IN4_3 IN4_4 B1. Bezrobocie bierze się z tego, że: 1. w zakładach brakuje miejsc pracy 2. zatrudniani są cudzoziemcy 3. ludzie kupują zagraniczne towary zamiast polskich 4. związki zawodowe wymuszają nadmierny poziom płac dla tych, którzy mają pracę 5. zlikwidowano wiele zakładów pracy 6. nie powstają nowe zakłady pracy 7. jest postęp techniczny i wzrost wydajności pracy 8. ludzie po prostu nie chcą pracować 9. są trudności w przekwalifikowaniu się pracowników 10. wydłuża się czas pracy i zatrudnia się emerytów B1_1 B1_2 B1_3 B1_4 B1_5 B1_6 B1_7 B1_8 B1_9 B1_10 B2. Skutki rosnącego bezrobocia są następujące: 1. zubożenie społeczeństwa i brak środków do życia 2. wzrost wydatków budżetowych na zasiłki dla bezrobotnych 3. straty państwa, ponieważ osoby, które nie mają pracy, nie płacą podatków 4. wzrost patologii społecznych, alkoholizmu i przestępczości 5. spadek rozwoju gospodarczego 6. utrata posiadanych wcześniej kwalifikacji przez pracowników B2_1 B2_2 B2_3 B2_4 B2_5 B2_6 78 B3_1. W roku 2004 bezrobocie w Polsce wyniosło: poniżej 5% 5,1 – 10 % 10,1 – 15% 15,1 – 20% 20,1 – 30% 30,1 – 40% 1 2 3 4 5 6 Trudno powyżej powiedzieć 40% (NIE CZYTAĆ!) 7 B3_1 97 B3_2. Właściwy poziom bezrobocia dla gospodarki polskiej to: poniżej 5% 5,1 – 10 % 10,1 – 15% 15,1 – 20% 20,1 – 30% 30,1 – 40% 1 2 3 4 5 6 Trudno powiedzieć powyżej 40% (NIE CZYTAĆ!) 7 97 B3_2 B4. Aby zmniejszyć bezrobocie: 1. rząd powinien budować nowe zakłady i fabryki i zapewnić w nich miejsca pracy dla bezrobotnych. 2. rząd i samorządy gminne powinny organizować prace interwencyjne i roboty publiczne 3. rząd i parlament powinny utrudnić zwalnianie pracowników B4_1 B4_2 B4_3 KR. Oprocentowanie kredytów i pożyczek: 1. zależy od marży ustalanej przez banki 2. zależy od stóp procentowych ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej 3. jest wyższe przy wyższym oprocentowaniu oszczędności 4. Wysokie oprocentowanie kredytów i pożyczek prowadzi do zahamowania inwestycji 5. Kredyty i pożyczki nie powinny być w ogóle oprocentowane, bo pobieranie odsetek jest po prostu lichwiarstwem. KR_1 KR_2 KR_3 KR_4 KR_5 OS. Oprocentowanie oszczędności: 1. zależy od marży ustalanej przez banki 2. zależy od stóp procentowych ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej. 3. Wysokie oprocentowanie oszczędności sprawia, że ludzie chętniej oszczędzają. 4. Oszczędności nie powinny być oprocentowane w ogóle, bo dochód z odsetek od oszczędności, a nie z pracy jest zarobkiem nieuczciwym. OS_1 OS_2 OS_3 OS_4 DS2. Proszę sobie wyobrazić taką oto sytuację: Anna i Barbara są w tym samym wieku. Anna zarabia miesięcznie 1.000 zł przed opodatkowaniem, a Barbara zarabia miesięcznie 8.000 zł przed opodatkowaniem. Anna płaci 200 złotych podatku. Ile podatku powinna zapłacić Barbara, żeby było sprawiedliwie? 79 200 zł 400 zł 800 zł 1600 zł 2400 zł 3200 zł Trudno powiedzieć (NIE CZYTAĆ!) 1 2 3 4 5 6 97 DS2 PR1. Prywatyzacja jest to: 1. oddawanie zakładów państwowych w prywatne ręce za darmo 2. złodziejstwo, okradanie biednych, rozkradanie majątku narodowego 3. likwidowanie przedsiębiorstw państwowych przynoszących zyski 4. sprzedaż przedsiębiorstw państwowych mająca na celu wzrost ich wydajności 5. Przedsiębiorstwa i instytucje ważne dla całej gospodarki (np. energetyczne, kopalnie i huty, banki) nie powinny być prywatyzowane. 6. Przedsiębiorstwa państwowe należy prywatyzować, ale rozdając ich udziały wszystkim Polakom. PR1_1 PR1_2 PR1_3 PR1_4 PR1_5 PR1_6 PR2. Prywatyzację przeprowadza się po to, aby: 1. przedsiębiorstwa były bardziej wydajne 2. wzbogaciły się pojedyncze osoby mające odpowiednie układy lub zajmujące odpowiednie stanowiska 3. poprawić zarządzanie w zakładach pracy 4. spełnić wymogi Unii Europejskiej PR2_1 PR2_2 PR2_3 PR2_4 PR3. Skutkiem prywatyzacji jest: 1. poprawa jakości produktów 2. wzrost zarobków pracowników 3. większe wpływy do budżetu z podatków 4. wzrost bezrobocia 5. zmniejszenie świadczeń pracowniczych i socjalnych (urlopy, wczasy pracownicze itp.) 6. to, że wielu Polaków żyje w biedzie i musi szukać pracy za granicą PR3_1 PR3_2 PR3_3 PR3_4 PR3_5 PR3_6 WG1. W kraju następuje wzrost gospodarczy wtedy, gdy: 1. unowocześnia się technologie, modernizuje przedsiębiorstwa 2. rosną dochody budżetu państwa i rząd ma coraz więcej pieniędzy na wydatki 3. są niskie podatki 4. państwo dba o mało zarabiających i biednych 5. ludzie zdobywają coraz wyższe kwalifikacje 6. przepisy nie krępują ludzkiej działalności WG1_1 WG1_2 WG1_3 WG1_4 WG1_5 WG1_6 WG2. Skutkiem wzrostu gospodarczego kraju jest: 1. wzrost zarobków wszystkich obywateli 2. podnoszenie się poziomu życia większości obywateli 3. spadek bezrobocia 4. Gdy zmniejsza się tempo wzrostu gospodarczego, gospodarka przeżywa kryzys. 5. Kraje, w których wzrost gospodarczy jest największy, są najbogatsze. WG2_1 WG2_2 WG2_3 WG2_4 WG2_5 80 WG3_1. W roku 2004 wzrost gospodarczy wyniósł w Polsce: 1% lub mniej 1 1,1 2% 2 2,1 – 4% 4,1 – 5% 5,1 – 6% 6,1 – 8% 8,1 – 10% 3 4 5 6 7 Trudno powyżej powiedzieć 10 % (NIE CZYTAĆ!) 8 97 WG3_1 WG3_2. Właściwy poziom wzrostu gospodarczego dla gospodarki polskiej to: 1% lub mniej 1 1,1 2% 2 2,1 – 4% 4,1 – 5% 5,1 – 6% 6,1 – 8% 8,1 – 10% 3 4 5 6 7 Trudno powyżej powiedzieć 10 % (NIE CZYTAĆ!) 8 97 WG3_2 WG4. Aby zapewnić wzrost gospodarczy: 1. rząd powinien przekazywać większe dotacje dla przedsiębiorstw (kopalni, hut, fabryk itd.). 2. trzeba zwiększyć płace, co zwiększy popyt, a to z kolei zwiększy inwestycje i w efekcie będzie wzrost gospodarczy. WG4_1 WG4_2 PF1. Zbyt duża część podatków jest przeznaczana na: pensje rządzących i polityków administrację tworzenie nowych miejsc pracy pomoc dla mało zarabiających i biednych PF1_1 PF1_2 PF1_3 PF1_4 PF2. Podatki podnosi się: 1. z powodu niegospodarności rządu i innych organów państwowych 2. żeby państwo mogło tworzyć nowe miejsca pracy 3. żeby zapewnić wysokie pensje rządzącym i politykom 4. z nakazu Unii Europejskiej 5. aby państwo mogło zapewnić pomoc dla mało zarabiających i biednych 6. aby dopłacać do niewydajnych przedsiębiorstw państwowych PF2_1 PF2_2 PF2_3 PF2_4 PF2_5 PF2_6 PF3. Wysokie podatki: 1. hamują przedsiębiorczość i inicjatywę 2. zniechęcają ludzi do intensywnej pracy 3. zachęcają ludzi do ukrywania dochodów i uchylania się od płacenia podatków 4. zniechęcają do inwestowania w kraju 5. zachęcają ludzi do emigracji za granicę 6. Jest sprawiedliwie, kiedy bogatsi oddają w podatkach większą część swoich dochodów niż ubożsi 7. Kiedy bogatsi oddają w podatkach większą część swoich dochodów niż ubożsi, to następuje spadek inwestycji. 8. Jeśli podatki dla ludzi bogatych są dużo wyższe, niż podatki dla ludzi ubogich, bogaci ukrywają swoje dochody. PF3_1 PF3_2 PF3_3 PF3_4 PF3_5 PF3_6 PF3_7 PF3_8 81 UE1. Unia Europejska powstała po to, aby: 1. umożliwić swobodny przepływ dóbr, usług i kapitału między krajami europejskimi 2. wprowadzić jednolite normy na rozmaite produkty w państwach europejskich 3. jej biedniejsze regiony otrzymywały dotacje 4. żeby bogaci ludzie i organizacje mogły przejąć kontrolę nad biednymi regionami UE1_1 UE1_2 UE1_3 UE1_4 UE2. Skutkiem wejścia Polski do Unii Europejskiej jest: 1. możliwość podejmowania legalnej pracy za granicą 2. zwiększenie się eksportu polskich towarów rolnych 3. wzrost cen wszystkich produktów i usług UE2_1 UE2_2 UE2_3 AD1. Administracja (urzędnicy) dba przede wszystkim o interesy: 1. rządu 2. obywateli 3. własne – urzędników AD1_1 AD1_2 AD1_3 AD2. Wzrost liczby urzędników prowadzi do: 1. lepszej obsługi obywateli 2. spadku bezrobocia 3. dodatkowego obciążenia budżetu i wzrostu podatków 4. wzrostu korupcji 5. wzrostu zbędnych przepisów AD2_1 AD2_2 AD2_3 AD2_4 AD2_5 BR1. Biurokracja (nadmiar przepisów, procedur i regulacji): 1. bierze się stąd, że państwo nadmiernie ingeruje w życie gospodarcze 2. bierze się stąd, że nikt nie ma kontroli nad urzędami 3. jest spuścizną po poprzednim, socjalistycznym systemie gospodarczym w Polsce 4. bierze się z wymogów Unii Europejskiej BR1_1 BR1_2 BR1_3 BR1_4 BR2. Skutkiem wzrostu biurokracji (nadmiaru przepisów, procedur i regulacji) jest: 1. hamowanie rozwoju gospodarczego 2. utrudnianie życia ludziom (trudno jest załatwić proste sprawy) 3. zniechęcenie do prowadzenia własnej działalności gospodarczej (tłamszenie przedsiębiorczości) 4. spadek pensji pracowników spoza administracji 5. przenoszenie działalności gospodarczej do szarej strefy BR2_1 BR2_2 BR2_3 BR2_4 BR2_5 82 GL1. Globalizacja polega na tym, że: 1. wielkie koncerny międzynarodowe pochłaniają i likwidują mniejsze firmy w różnych państwach 2. jest swobodny przepływ dóbr i usług oraz kapitału między różnymi krajami świata 3. rozwijają się i są powszechnie stosowane na świecie środki łączności takie jak telefonia komórkowa i Internet 4. wszystko ma być takie same, wszyscy mają tak samo ubierać się, to samo jeść i mieć takie same obyczaje GL1_1 GL1_2 GL1_3 GL1_4 GL2. Globalizacja jest spowodowana przez: 1. gospodarkę amerykańską, która dyktuje warunki gospodarkom innych państw na świecie 2. rozwój technologiczny (telewizja satelitarna, komputery, środki transportu itd.) GL2_1 GL2_2 GL3. Skutkiem globalizacji jest: 1. zwiększanie się różnic w poziomie bogactwa w różnych krajach 2. kontrolowanie życia gospodarczego przez małą garstkę ludzi 3.wzrost postępu technicznego i większa wydajność pracy 4. przejęcie władzy nad państwami przez międzynarodowe instytucje, np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy GL3_1 GL3_2 GL3_3 GL3_4 WD1. Wydajność pracy jest wynikiem: 1. dobrej organizacji i zarządzania pracą 2. postępu technicznego, stosowania nowoczesnych technik pracy 3. wzrostu kwalifikacji i wykształcenia pracowników 4. wyzysku pracowników, ich pracy ponad siły 5. zagrożenia bezrobociem (jest między kim wybierać) WD1_1 WD1_2 WD1_3 WD1_4 WD1_5 WD2. Skutkiem wysokiej wydajności pracy jest: 1. wzrost gospodarczy 2. wzrost zarobków pracowniczych 3. spadek cen produktów 4. wzrost bezrobocia 5. wzrost zysków pracodawców WD2_1 WD2_2 WD2_3 WD2_4 WD2_5 WD3. Aby zwiększyć wydajność pracy należy: 1. zwiększyć wynagrodzenia pracownikom 2. ułatwić zwalnianie niewydajnych pracowników 3. zapewnić pewność zatrudnienia pracownikom WD3_1 WD3_2 WD3_3 83 PD1. Przedsiębiorczość jest to: 1. prowadzenie własnej działalności gospodarczej, czyli zakładanie i prowadzenie własnej firmy 2. umiejętność omijania prawa, wchodzenia w układy, kombinowanie i korupcja 3. podejmowanie się różnych prac, aby zarobić parę złotych 4. zarządzanie i bycie menedżerem w jakiejś firmie PD1_1 PD1_2 PD1_3 PD1_4 PD2. Aby odnieść sukces jako przedsiębiorca trzeba: 1. mieć dużo pieniędzy 2. mieć dużo szczęścia 3. wykazać się pomysłowością 4. umieć dostrzec okazję na rynku 5. mieć liczne kontakty biznesowe 6. mieć wiedzę ekonomiczną 7. być skłonnym do podjęcia ryzyka PD2_1 PD2_2 PD2_3 PD2_4 PD2_5 PD2_6 PD2_7 PD3. W kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy: 1. państwo pozwala na większą swobodę gospodarowania 2. mniejsze są podatki i obciążenia przedsiębiorstw 3. mniejsze są podatki dla ludzi 4. podnosi się zarobki najmniej zarabiających PD3_1 PD3_2 PD3_3 PD3_4 PD4. Skutkiem przedsiębiorczości jest: 1. podnoszenie się poziomu życia większości obywateli 2. tworzenie nowych miejsc pracy i spadek bezrobocia 3. większy wyzysk i eksploatowanie pracowników 4. większa konkurencja na rynku i spadek cen różnych produktów 5. wzrost kombinatorstwa, kradzieży i oszustwa, układów i korupcji PD4_1 PD4_2 PD4_3 PD4_4 PD4_5 UZ. Skutkiem zwiększenia stawek ubezpieczenia zdrowotnego są: 1. wzrost jakości usług i poziomu opieki lekarskiej 2. wzrost obciążeń pracodawców, utrudniający rozwój przedsiębiorstw UZ_1 UZ_2 EM1. Ubezpieczenia emerytalne powinny być: 1. dobrowolne, żeby każdy pracownik miał swobodę wyboru, czy chce czy nie chce odkładać na emeryturę 2. obowiązkowe, żeby każdemu zapewnić emeryturę na starość 3. trudno powiedzieć (NIE CZYTAĆ) 1 4 97 EM1 84 EM2. Skutkiem późniejszego przechodzenia na emeryturę jest: 1. wzrost bezrobocia wśród młodych 2. zmniejszenie wydatków państwa (bo mniej jest emerytów) 3. pogorszenie stanu zdrowia w społeczeństwie EM2_1 EM2_2 EM2_3 KP. Kodeks pracy (regulacja przepisami praw i obowiązków pracowników i pracodawców): 1. zapewnia porządek i organizację warunków pracy 2. zabezpiecza pracowników przed samowolą pracodawców 3. ogranicza swobodę działalności gospodarczej KP_1 KP_2 KP_3 SP. Stopy procentowe i pieniądze 1. Niskie stopy procentowe to więcej inwestycji, bo kredyty są wtedy tanie i chętniej brane przez przedsiębiorców. 2. Wysokie stopy procentowe to więcej inwestycji, bo ludzie chętniej oszczędzają i banki mają więcej pieniędzy na udzielanie kredytów. 3. Podstawowa działalność banków komercyjnych polega na drukowaniu pieniędzy i wprowadzaniu ich do obiegu 4. O tym ile i na co Państwo wyda pieniędzy decyduje Narodowy Bank Polski. SP_1 SP_2 SP_3 SP_4 ... jest zjawiskiem: Trudno X. Proszę ocenić, w jakim stopniu powiedzi zdecydowan Pana(i) zdaniem następujące raczej raczej eć ie zdecydowanie zjawiska są negatywne lub negatywny pozytywny pozytywny negatywnym (NIE pozytywne: m m m CZYTAĆ !) globalizacja narzuty na wynagrodzenia i płace (podatki, ubezpieczenia chorobowe i emerytalne itd.) wysokie stopy procentowe obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne podatek liniowy podatek progresywny prywatyzacja przedsiębiorczość rozbudowany system świadczeń i pomocy socjalnej ustawowo określona płaca minimalna wstąpienie Polski do Unii Europejskiej wysokie zasiłki dla bezrobotnych integracja europejska 85 OPRACOWANIE BADAŃ WIEDZA EKONOMICZNA MIESZKAŃCÓW POLSKI Celem badań była identyfikacja wiedzy i przekonań społeczeństwa polskiego w podstawowych kwestiach ekonomicznych. Badanie przeprowadzono w dwóch etapach. Pierwszy, były to badania jakościowe, obejmujące 202 osoby w wieku 18-65 lat. Pierwsze badanie pozwoliło zidentyfikować podstawowe mity ekonomiczne (błędną wiedzę i błędne przekonania funkcjonujące w społeczeństwie). Dopiero po identyfikacji najczęściej powtarzających się twierdzeń i przekonań, przeprowadzono badanie ilościowe na reprezentatywnej próbie losowej 2000 mieszkańców Polski w wieku od 15 lat. Kwestionariusz zawierał 216 pytań zamkniętych, z których 181 dotyczyło bezpośrednio rozumienia podstawowych pojęć ekonomicznych i przekonań o uwarunkowaniu zjawisk gospodarczych. I. Profile przekonań Z wyników badań wyłaniają się trzy profile przekonań Polaków (w nawiasach podano odsetek respondentów mających dane przekonania): a) złe, zmitologizowane przekonania na temat gospodarki rynkowej występujące w powiązaniu ze złą wiedzą o ekonomii. Profil najpowszechniejszy (43,6%) - skupia ludzi, którzy opowiadają się za zdecydowanym zaangażowaniem państwa w gospodarkę i wierzą w państwo opiekuńcze. To profil, który wyznaje silne antyrynkowe przekonania przy jednoczesnym niskim poziomie wiedzy ekonomicznej. Są to przekonania silnie zakorzenione w głębokiej i płytkiej świadomości ekonomicznej. Respondenci nie opierają swych postaw na wiedzy, ale na wierze. Profil ten w najmniejszym stopniu potrafi zrozumieć zależności występujące pomiędzy zjawiskami gospodarczymi (mamy tu do czynienia ze złą wiedzą, co jest znacznie gorsze niż brak wiedzy); b) poprawne przekonania na temat gospodarki rynkowej pomimo występujących lukach w wiedzy ekonomicznej. Drugi profil (36,4%) - dość to ludzie, którzy w mniejszym lub większym stopniu akceptują mechanizmy rynkowe w gospodarce, a niższy stopień akceptacji dla niektórych zjawisk w gospodarce wynika przede wszystkim z indywidualnych luk w wiedzy ekonomicznej. W tym profilu istnieje ścisły związek między deklarowaną postawą, a posiadanym zasobem wiedzy ekonomicznej, z którego wynikają określone przekonania. Im mniejszy zasób wiedzy, tym częściej ujawniają się przekonania niezgodne z mechanizmami rynkowymi (błędna wiedza skutkuje błędnymi przekonaniami). Przekonania respondentów są przeważnie zakorzenione w płytkiej sferze świadomości ekonomicznej. c) akceptacja mechanizmów gospodarki rynkowej przy niewielkich lukach w wiedzy ekonomicznej. Ostatni profil - najmniej powszechny (20%) - osoby te nie tylko akceptują, ale również rozumieją mechanizmy rynkowe, co ma ścisły związek z ich poziomem wiedzy ekonomicznej. W tym profilu największy odsetek osób rozumie rozmaite zależności występujące w gospodarce i stosunkowo rzadko uwidaczniają się braki w wiedzy ekonomicznej skutkujące błędnymi postawami wobec wolnego rynku. Dominujące znaczenie ma tu wiedza ekonomiczna, która skutkuje określonymi postawami. II. Mity ekonomiczne - przekonania oparte na złej wiedzy Wyniki badań pozwalają na uporządkowanie występujących w tym profilu przekonań. Można wyodrębnić dziewięć podstawowych mitów ekonomicznych, na które składa się od kilku do kilkunastu błędnych przekonań. W nawiasach podano częstość odpowiedzi akceptujących dane twierdzenie: 1. państwo powinno regulować wszystko, co się dzieje w gospodarce; • aby zmniejszyć bezrobocie rząd powinien budować nowe zakłady, fabryki i zapewnić w nich miejsca pracy dla bezrobotnych (88%), a rząd i parlament powinny utrudnić zwalnianie pracowników (73,8%); • aby podnieść poziom płac parlament powinien ustawowo zwiększyć wynagrodzenie minimalne (90,6%), a rząd powinien wypłacać dodatkowe zasiłki osobom najmniej zarabiającym (71,8%); zróżnicowanie zarobków powinno być uregulowane przez odpowiednie ustawy (78%) i powinno być jak najmniejsze (70,6%); należy również sprywatyzować przedsiębiorstwa państwowe, ale rozdając akcje i udziały wszystkim Polakom (59,8%); • aby zapewnić wzrost gospodarczy, trzeba zwiększyć płace, co zwiększy popyt, a to z kolei zwiększy inwestycje i w efekcie będzie wzrost gospodarczy (78,1%); rząd powinien też przekazywać większe dotacje dla przedsiębiorstw (kopalni, hut, fabryk, itd) (61,8%); wzrost gospodarczy następuje też wtedy, gdy państwo dba o mało zarabiających i biednych (63%); • inflacja powstaje wskutek podnoszenia cen przez przedsiębiorstwa (77,4%) i wskutek braku kontroli państwa nad cenami (72,2%), aby zmniejszyć inflację Sejm powinien wydać ustawę regulującą wysokość inflacji (69,2%); powinno się zakazać producentom podwyżek cen na własną rękę i wprowadzić stałe ceny urzędowe (54,7%); • aby zwiększyć wydajność pracy należy zwiększyć wynagrodzenia (94,1%) oraz zagwarantować pracownikom pewność zatrudnienia (90,5%); • sprawiedliwe jest kiedy bogatsi oddają w podatkach większą część dochodów niż ubożsi (81,1%); • kredyty i pożyczki nie powinny być w ogóle oprocentowane, bo pobieranie odsetek jest lichwiarstwem (35,3%). Zróżnicowanie poziomu akceptacji poszczególnych ww. twierdzeń zależy od poziomu wykształcenia (wyższe wykształcenie, mniejsza akceptacja). Paradoksalnie poziom akceptacji jest dość duży w grupie przedsiębiorców. Z kolei analizując odpowiedzi w odniesieniu do miejsca zatrudnienia respondenta, najniższy poziom akceptacji dla tych mitów jest w grupie osób zatrudnionych w sferze budżetowej (brak wiary w możliwości państwa?). W najbardziej rozwiniętych województwach (wielkopolskie, mazowieckie) jest najniższy poziom akceptacji dla tych przekonań. 2. globalizacja i integracja europejska to sposób na wykorzystywanie mniejszych i biedniejszych państw; • globalizacja polega na tym, że wielkie koncerny międzynarodowe pochłaniają i likwidują mniejsze firmy w różnych państwach (83,2%); skutkiem globalizacji jest: zwiększanie się różnic w poziomie bogactwa w różnych krajach (72,2%), przejęcie władzy nad państwami przez międzynarodowe instytucje takie jak MFW czy Bank Światowy (66,8%), czy też kontrolowanie życia gospodarczego przez małe grono osób (63,6%); • Unia Europejska powstała po to, aby bogaci ludzie i organizacje przejmowały kontrolę nad biednymi regionami (56,4%). Zróżnicowanie poziomu akceptacji poszczególnych ww. twierdzeń zmniejsza się wraz z wyższym poziomem wykształcenia. 3. zróżnicowanie zarobków w Polsce to efekt nieetycznych praktyk; • zróżnicowanie zarobków w Polsce jest wynikiem znajomości, układów, korupcji [tzn. ten zarabia lepiej, kto ma takie znajomości, itd.] (92,9%), wysokie zarobki biorą się też z braku właściwych uregulowań prawnych (77,5%); • skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest wzrost kombinatorstwa, kradzieży, oszustw, układów i korupcji (92,9%), a także wzrost ubóstwa w kraju (86,9%); • niskie zarobki biorą się z zaniżania płacy przez chciwych i nieuczciwych pracodawców (82,9%), z sytuacji gospodarczej kraju - bezrobocia, braku miejsc pracy (92,2%), jak również z tego, że firmy zachodnie wyzyskują polskich pracowników w Polsce i przekazują wypracowane zyski na zachód (76,6%). Przekonania te są silnie naznaczone emocjonalnie. Zróżnicowanie poziomu akceptacji poszczególnych ww. twierdzeń wyraźnie zwiększa się wraz z wiekiem. 4. przedsiębiorczość i wzrost wydajności to wynik nieetycznych praktyk; • wydajność pracy jest wynikiem zagrożenia bezrobociem [tzn. ludzie pracują wydajniej bo wiedzą, że ktoś już czeka na jego miejsce pracy] (73,2%), jak również wynikiem wyzysku pracowników, pracy ponad siły (56,2%); • skutkiem wysokiej wydajności pracy jest wzrost bezrobocia (46,9%); • skutkiem przedsiębiorczości jest wzrost kombinatorstwa, kradzieży, oszustw, układów i korupcji (55,6%), jak również większy wyzysk i eksploatowanie pracowników (49,2%). Poziom akceptacji zmniejsza się wraz z wyższym poziomem wykształcenia. Najrzadziej przekonania te podzielają ci, którzy są zatrudnieni w sferze budżetowej, z kolei poziom akceptacji dla tych twierdzeń jest na najwyższym poziomie wśród osób prowadzących gospodarstwa rolne, emerytów i rencistów oraz bezrobotnych. 5. prywatyzacja służy zwiększeniu zysków pojedynczych osób; • prywatyzację przeprowadza się po to, aby wzbogaciły się poszczególne osoby mające odpowiednie układy i zajmujące odpowiednie stanowiska (71,4%); prywatyzacja to złodziejstwo, okradanie biednych, rozkradanie majątku narodowego (66,5%) oraz likwidowanie przedsiębiorstw państwowych przynoszących zyski (64,3%), oddawanie zakładów państwowych w prywatne ręce za darmo (46,1%); • przedsiębiorstwa i instytucje ważne dla całej gospodarki, np. energetyczne, kopalnie i huty, banki - nie powinny być prywatyzowane (77,6%). Przekonania te są silnie naznaczone emocjonalnie. Poziom akceptacji zmniejsza się wraz z wyższym poziomem wykształcenia, z kolei wyraźnie zwiększa się wraz z wiekiem. Paradoksalnie, najniższy poziom akceptacji dla tych przekonań jest w grupie osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach państwowych. 6. skutkiem prywatyzacji jest zubożenie społeczeństwa; • skutkiem prywatyzacji jest to, że wielu Polaków żyje w biedzie i musi szukać pracy za granicą (83,9%), że następuje zmniejszenie świadczeń pracowniczych i socjalnych (80,6%) i że następuje wzrost bezrobocia (75,1%). Poziom akceptacji zmniejsza się wraz z wyższym poziomem wykształcenia i wyraźnie zwiększa się wraz z wiekiem. Najniższy poziom akceptacji dla tych przekonań jest w grupie młodzieży uczącej się / studiującej i osób zatrudnionych w sferze budżetowej 7. bezrobocie bierze się z braku kontroli państwa nad gospodarką; • bezrobocie bierze się z tego, że zlikwidowano wiele zakładów pracy (97%) i nie powstają nowe zakłady pracy (93,3%), a w istniejących firmach brakuje miejsc pracy (84,3%); • aby zmniejszyć bezrobocie rząd i samorządy gminne powinny organizować prace interwencyjne i roboty publiczne (94%). Przekonania te są na tyle rozpowszechnione, że nie ma zróżnicowania w poziomie akceptacji w poszczególnych grupach socjo-demograficznych. 8. bezrobocie to wynik późnego przechodzenia na emeryturę i braku wsparcia rodzimej produkcji; • skutkiem późniejszego przechodzenia na emeryturę jest wzrost bezrobocia wśród młodych (83,8%), pogorszenie się stanu zdrowia w społeczeństwie (71,3%), zmniejszenie wydatków państwa na emerytów, bo jest mniej emerytów [co jest negatywnie oceniane przez respondentów] (65,8%); • przyczyny bezrobocia - bierze się z tego, że wydłuża się czas pracy i zatrudnia się emerytów (73,6%), jak również z tego, że ludzie kupują zagraniczne towary zamiast polskich (72,7%) i zatrudnia się cudzoziemców (47%). Antyrynkowe przekonania maleją wraz z wyższym poziomem wykształcenia respondentów. 9. Unia Europejska winna wielu problemom; • skutkiem wejścia Polski do UE jest wzrost cen wszystkich produktów i usług (81,7%); • biurokracja, nadmiar przepisów, procedur i regulacji bierze się z wymogów Unii Europejskiej (46,3%); • podatki w Polsce podnosi się z nakazu instytucji UE (36,3%). Przekonania te maleją wraz z wyższym poziomem wykształcenia respondentów. Poza zestawem pytań dotyczących przekonań, część kwestii dotyczyła oceny administracji państwowej oraz poziomu zarobków. W nawiasach podano częstość odpowiedzi akceptujących dane twierdzenie: 1. brak wiary w administrację państwową - rząd, urzędnicy, politycy służą sobie, a nie społeczeństwu • zbyt duża część podatków jest przeznaczana na pensje rządzących i polityków (96,2%), urzędnicy dbają przede wszystkim o interesy własne (93,4%) albo interesy rządu (89,5%); • podatki podnosi się, żeby zapewnić wysokie pensje rządzącym i politykom (89,5%), albo z powodu niegospodarności rządu i innych organów państwowych (90,1%); • wzrost liczby urzędników prowadzi do wzrostu zbędnych przepisów (86,5%) i korupcji (84%); • biurokracja (rozumiana jako nadmiar przepisów, procedur i regulacji) bierze się stąd, że nikt nie ma kontroli nad urzędami (83,4%), a skutkiem wzrostu biurokracji jest spadek pensji pracowników spoza administracji (70,1%) Przekonania te są na tyle rozpowszechnione, że nie ma zróżnicowania w poziomie akceptacji w poszczególnych grupach socjo-demograficznych. 2. należy dbać przede wszystkim o poziom zarobków najmniej zarabiających • najważniejszy [dla respondenta] jest poziom zarobków osób najmniej zarabiających (81,7%); • zróżnicowanie zarobków nie jest ważne, jednak dobrze, aby średnio Polacy zarabiali jak najwięcej (70,9%). Te prosocjalne postulaty są najsilniejsze wśród osób z najniższym wykształceniem i maleją wraz z poziomem wykształcenia. Postulat ten ma duży wpływ na inne przekonania, np. co do roli państwa w gospodarce. III. Przekonania częściowo oparte na wiedzy W profilu drugim mamy do czynienia przekonaniami respondentów, które są racjonalnie powiązane z ich zasobem wiedzy ekonomicznej. W wielu miejscach widać wyraźne braki wiedzy ekonomicznej, co ma wpływ na deklarowane przekonania (widać to również po wyższych niż w profilu pierwszym odpowiedziach trudno powiedzieć). W nawiasach podano częstość występowania ocen (na tak lub na nie) danego zjawiska ekonomicznego: 1. prywatyzacja • większość respondentów zgadza się z twierdzeniami, że: prywatyzację przeprowadza się po to, aby przedsiębiorstwa były bardziej wydajne (65,9%), aby poprawić zarządzanie w zakładach pracy (58,5%), aby spełnić wymogi Unii Europejskiej (55,3%), a skutkiem prywatyzacji jest wzrost jakości produktów (53,5%); • większość respondentów nie zgadza się z twierdzeniami, że: skutkiem prywatyzacji jest wzrost zarobków pracowników (65,7%), czy większe wpływy do budżetu państwa z podatków (47,3%). 2. rynek pracy • większość respondentów zgadza się z twierdzeniami, że: o zróżnicowaniu zarobków powinien decydować wolny rynek - nie powinny być one ograniczane (56,9%), zróżnicowanie zarobków wynika z różnic w poziomie wykształcenia i kwalifikacji (60,3%), wysokie zarobki biorą się z intensywnej pracy i wysokich kwalifikacji (51,7%), bezrobocie zaś bierze się z tego, że są trudności w przekwalifikowaniu się pracowników (58,5%); kodeks pracy zapewnia porządek i organizację warunków pracy (79,3%) i zabezpiecza pracowników przed samowolą pracodawców (74,1%); • większość respondentów nie zgadza się z twierdzeniami, że: zróżnicowanie zarobków jest wynikiem różnic w wydajności pracy (52,6%), niskie zarobki biorą się z braku odpowiednich kwalifikacji i wykształcenia (58,8%), skutkiem dużego zróżnicowania zarobków jest wzrost chęci ludzi do pracy (57,1%), niskie zarobki w Polsce biorą się z niskiej wydajności pracy (68,4%), czy bezrobocie bierze się z tego, że ludzie po prostu nie chcą pracować (73,1%); kodeks pracy ogranicza swobodę działalności gospodarczej (57,3%). 3. podatki • większość respondentów zgadza się z twierdzeniem, że podatki podnosi się, aby dopłacać do niewydajnych przedsiębiorstw państwowych (50,6%); • większość respondentów nie zgadza się z twierdzeniami, że: państwo podnosi podatki, żeby zapewnić pomoc dla biednych i mało zarabiających (72,3%) albo żeby tworzyć nowe miejsca pracy (74,8%); zbyt duża część podatków przeznaczana jest na pomoc dla mało zarabiających i biednych (87,6%), czy tworzenie miejsc pracy (89,1%); kiedy bogatsi oddają w podatkach większą część swych dochodów niż ubożsi, to następuje spadek inwestycji (49,7%). 4. inflacja • większość respondentów zgadza się z twierdzeniami, że: inflacja zmniejsza się, gdy ludzie ograniczają wydatki, a zwiększają oszczędności (48%); inflacja powstaje wskutek rosnących cen surowców i kosztów produkcji (79%). • większość respondentów nie zgadza się z twierdzeniami, że: inflacja powstaje wskutek nadmiernych żądań płacowych ze strony pracowników (60,5%), rosnąca inflacja obniża poziom bezrobocia (69,3%), rosnąca inflacja jest korzystna dla ludzi, gdyż dzięki niej ludzie zarabiają więcej pieniędzy (72,7%) 5. bezrobocie • większość respondentów zgadza się z twierdzeniem, że bezrobocie bierze się z tego, że jest postęp techniczny i wzrost wydajności pracy (59,3%), • większość respondentów nie zgadza się z twierdzeniem, że bezrobocie bierze się z tego, że związki zawodowe wymuszają nadmierny poziom płac dla tych, którzy mają pracę (63,6%), 6. przedsiębiorczość • większość respondentów zgadza się z twierdzeniami, że: przedsiębiorczość jest to zarządzanie i bycie menedżerem w firmie (68,2%); skutkiem przedsiębiorczości jest tworzenie nowych miejsc pracy i spadek bezrobocia (91,6%) oraz podnoszenie się poziomu życia większości obywateli (85%); skutkiem przedsiębiorczości jest też większa konkurencja na rynku i niższe ceny (83,8%). 7. wydajność pracy • większość respondentów zgadza się z twierdzeniami, że: wydajność pracy jest wynikiem dobrej organizacji pracy i zarządzania (95,5%) oraz wynikiem postępu technicznego (95,2%), a skutkiem wysokiej wydajności pracy jest wzrost gospodarczy (88,3%). 8. oszczędzanie • większość respondentów zgadza się z twierdzeniami, że: oprocentowanie kredytów i pożyczek zależy od stóp procentowych ustalanych przez RPP (81,6%), podobnie decyzje RPP mają wpływ na oprocentowanie oszczędności (81,5%), wysokie oprocentowanie oszczędności sprawia, że ludzie chętniej oszczędzają (84,2%); oprocentowanie oszczędności zależy od marży ustalanej przez banki (81,5%), podobnie oprocentowanie kredytów i pożyczek (81,6%); oprocentowanie kredytów i pożyczek jest wyższe przy wyższym oprocentowaniu oszczędności (65,1%). • większość respondentów nie zgadza się z twierdzeniami, że: oszczędności nie powinny być oprocentowane w ogóle, bo dochód z odsetek od oszczędności, a nie z pracy jest nieuczciwy (72,7%); kiedy są wysokie stopy procentowe i ludzie chętniej oszczędzają, to wówczas jest więcej inwestycji i banki mają więcej pieniędzy na udzielanie kredytów (55,5%). IV. Wiedza ekonomiczna jako źródło określonych przekonań W profilu trzecim znalazły się kwestie dotyczące wiedzy ekonomicznej respondentów, która ma dominujący wpływ na ich przekonania ekonomiczne (choć i można dostrzec błędną wiedzę respondentów)). W nawiasach podano częstość odpowiedzi akceptujących dane twierdzenie: 1. nadmierny fiskalizm i biurokracja hamują przedsiębiorczość i rozwój gospodarczy • wysokie podatki zachęcają ludzi do ukrywania dochodów i uchylania się od płacenia podatków (94,4%), hamują przedsiębiorczość i inicjatywę (92,4%), zachęcają ludzi do emigracji za granicę (90,4%), zniechęcają inwestorów do inwestowania w Polsce (90%), zniechęcają ludzi do intensywnej pracy; jeśli podatki dla ludzi bogatych są dużo wyższe niż podatki dla ubogich, bogaci ukrywają swoje dochody (91,1%); • przedsiębiorczość - w kraju następuje wzrost przedsiębiorczości, gdy mniejsze są podatki i obciążenia przedsiębiorstw (92,3%), mniejsze podatki dla ludzi (86,9%), a państwo pozwala na większą swobodę gospodarowania (92,5%); zwiększenie stawek ubezpieczenia zdrowotnego powoduje wzrost obciążeń pracodawcy i utrudnia rozwój przedsiębiorstw (75,1%); • biurokracja - jej skutkiem jest utrudnianie życia ludziom, bo trudno jest załatwić proste sprawy (96,1%), zniechęcenie do prowadzenia własnej działalności gospodarczej (92,7%), hamowanie rozwoju gospodarczego (86,4%), przenoszenie działalności do szarej strefy (82,4%); zbyt dużo podatków jest przeznaczane na urzędników (93,7%), wzrost liczby urzędników prowadzi do dodatkowego obciążenia budżetu i wzrostu podatków (89,4%); • niskie stopy procentowe - to więcej inwestycji, bo kredyty są tańsze (86,6%), wysokie oprocentowanie kredytów i pożyczek prowadzi do zahamowania inwestycji (84,6%). 2. rozwój gospodarczy • wydajność pracy - jest wynikiem wzrostu kwalifikacji i wykształcenia pracowników (93%); gdy ludzie zdobywają coraz wyższe kwalifikacje, następuje wzrost gospodarczy (85,8%); • wzrost gospodarczy następuje wówczas, gdy unowocześnia się technologie, modernizuje przedsiębiorstwa (92,8%), gdy przepisy nie krępują ludzkiej działalności (83,3%), gdy są niskie podatki (71,3%); skutkiem wzrostu gospodarczego jest spadek bezrobocia (85,5%), podnoszenie się poziomu życia większości obywateli (85,8%), wzrost zarobków obywateli (81,5%); gdy zmniejsza się tempo wzrostu gospodarczego, gospodarka przeżywa kryzys (77,5%); • wydatki rządowe - gdy rosną dochody budżetu państwa, rząd ma więcej pieniędzy na wydatki i przekłada się to na wzrost gospodarczy w kraju (85,1%). 3. dobre strony procesu globalizacji i integracji europejskiej • skutkiem wejścia Polski do UE jest możliwość podejmowania legalnej pracy za granicą (93,3%), zwiększenie się eksportu polskich towarów rolnych (74,6%); • globalizacja umożliwia swobodny przepływ dóbr, usług i kapitału pomiędzy krajami europejskimi (88,9%) i różnymi krajami świata (74,8%); skutkiem globalizacji jest wzrost postępu technicznego i większa wydajność pracy (71,2%); • integracja europejska - UE powstała po to, by biedniejsze regiony otrzymywały dotacje (81,2%), ale także aby wprowadzić jednolite normy na rozmaite produkty w państwach europejskich (88,9%). 4. ekonomiczne skutki bezrobocia • skutkiem rosnącego bezrobocia jest: zubożenie społeczeństwa i brak środków do życia (97,1%), wzrost patologii społecznych, alkoholizmu i przestępczości (93,3%), spadek rozwoju gospodarczego (84,7%), straty państwa, ponieważ osoby, które nie mają pracy, nie płacą podatków (80,5%), wzrost wydatków budżetowych na zasiłki dla bezrobotnych (75,6%), a także utrata posiadanych wcześniej kwalifikacji przez pracowników, którzy stracili pracę (68,6%). 5. czynniki hamujące wydajność pracy • biurokracja - państwo nadmiernie ingeruje w życie gospodarcze (79,1%); • nie elastyczne prawo pracy - aby zwiększyć wydajność należy ułatwić zwalnianie niewydajnych pracowników (62,6%). V. Stosunek emocjonalny do wybranych pojęć ekonomicznych Respondentów poproszono o ocenę wybranych pojęć ekonomicznych na skali odczuć pozytywnych i negatywnych: • przedsiębiorczość - pozytywne: 93,1% / negatywne: 4,4% • płaca minimalna - pozytywne: 81,8% / negatywne: 15% • rozbudowany system świadczeń i pomocy socjalnej - pozytywne: 81,3% / negatywne: 16% • integracja europejska - pozytywne: 79,2% / negatywne: 13,7% • wstąpienie Polski do UE - pozytywne: 78,6% / negatywne: 15,9% • obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne - pozytywne: 72,9% / negatywne: 24,7% • obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne - pozytywne: 66,9% / negatywne: 30% • wysokie zasiłki dla bezrobotnych - pozytywne: 57,2% / negatywne: 39% • prywatyzacja - pozytywne: 52,5% / negatywne: 41,8% • globalizacja - pozytywne: 45,8% / negatywne: 39,2% • narzuty na płace i wynagrodzenia - pozytywne: 35,3% / negatywne: 59,3% • podatek progresywny - pozytywne: 33,3% / negatywne: 41,1% • podatek liniowy - pozytywne: 33,1% / negatywne: 46% • wysokie stopy procentowe - pozytywne: 12,5% / negatywne: 80,4% VI. Eksperyment badawczy - jakiego systemu podatkowego chcą obywatele? W ramach badań przeprowadzono również eksperyment polegający na przedstawieniu respondentom konkretnie zadanych pytań na temat tego, jaki powinien być płacony podatek. Zadaniem respondenta było wyliczyć "sprawiedliwy" podatek osoby B zarabiającej osiem razy więcej od osoby A. Bardzo niewielki odsetek respondentów udzielił odpowiedzi zgodnych z systemem progresywnym. Znakomita większość udzieliła odpowiedzi zgodnych z systemem podatku liniowego. Pojawiły się również odpowiedzi świadczące o zwolennikach podatku degresywnego. VII. Wnioski z badań Analizując trzy profile postaw społecznych można sformułować wniosek, że podział wśród mieszkańców Polski, na zwolenników państwa opiekuńczego i zwolenników wolnego rynku, jest bardzo głęboki (43,6% do 56,4%). Może to być dość dokładne odzwierciedlenie rzeczywistych postaw wśród Polaków. Odsetek ten nie powstał w wyniku jednego pytania zadanego respondentom (czy jesteś za państwem opiekuńczym, czy jesteś za wolnym rynkiem), lecz w wyniku zsumowania różnego typu przekonań społecznych (tzw. analiza czynnikowa). Implikuje to poważne wyzwania w zakresie edukacji ekonomicznej polskiego społeczeństwa. Bez podjęcia zdecydowanych działań, podział ten będzie się jeszcze pogłębiał. Największym wyzwaniem dla planowanych działań z zakresu edukacji ekonomicznej społeczeństwa, jest przeciwdziałanie i ograniczanie zmitologizowanych przekonań, które wyznaje blisko połowa mieszkańców Polski. Zwalczanie tych przekonań wymaga długotrwałych oddziaływań na sferę poznawczą i emocjonalną ludzi. Wyniki badań uwidaczniają bezpośredni związek pomiędzy przekonaniami a poziomem wiedzy ekonomicznej. Przy jednoczesnych działaniach edukacyjnych kierowanych do profilu pierwszego nie należy zapominać o profilu drugim i trzecim, zwłaszcza, że tu edukacja może być prowadzona prostszymi metodami.