docPRZYCZYNY POJAWIENIA SIĘ SPISANYCH KONSTYTUCJI
download 
Reklamacja Transkrypt
PRZYCZYNY POJAWIENIA SIĘ SPISANYCH KONSTYTUCJI
PRZYCZYNY POJAWIENIA SIĘ SPISANYCH KONSTYTUCJI Ławniczak Artur Dr. hab. nauk prawnych, katedra Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Wrocławskiego (Rzeczpospolita Polska) W dłuższej dziejowej perspektywie warte uwagi są jedynie te akty prawne, które pamiętane są po wielu latach od ich powstania. Wypada zaliczyć do nich niektóre wiekopomne kodeksy, bulle czy karty oraz konstytucje. Pozycja tych ostatnich, jeśli będziemy je rozumieć jako nowożytne dokumenty umieszczane w monarchiach i republikach na najwyższym szczeblu jurydycznej hierarchii, jest w historiozoficznym wymiarze słabsza od mających starszy rodowód konkurentów, gdyż minęło zbyt mało czasu, aby móc wyciągać dalej idące wnioski odnośnie ich znaczenia. Na aktualnym etapie rozwoju jednakże wypada uznać, że w poważnej mierze współkształtują one typową postać współczesnej państwowości, dla opisania której używa się wszak określenia «nowożytne państwo konstytucyjne». Dzieje się tak dlatego, ponieważ zgodnie z dominującym współcześnie w zdecydowanej większości krajów poglądem wewnętrzny porządek prawny powinien być zwieńczony najwyższej rangi aktem jurydycznym, nazywającym się zazwyczaj konstytucją. Oznacza to, że jej istnienie w jakiś sposób odpowiada na zapotrzebowanie społeczne w postaci dość powszechnej potrzeby życia w takiej rzeczywistości społeczno-politycznej, jaka charakteryzuje się rudymentarnym uporządkowaniem dzięki jakiejś Najważniejszej Zasadzie Świata, tożsamej z niepodważalnym i szczególnie aksjologicznie nacechowanym Najwyższym Prawem. Ideę tę odnajdziemy nawet w dystansujących się od prawniczości Chinach pod postacią Tao, w Indiach doszukamy się jej w Brahmanie, a w grecko-chrześcijańskim paradygmacie religijno-filozoficznym występuje ona jako Λογος. Występowanie pojęcia tego rodzaju w różnych częściach świata stanowi istotną przesłankę dla rozkrzewionej prawnopozytywnej jurydyzacji, łatwo dostrzegalnej w politycznej historii ludzkości, gdzie kulminuje ona konstytucjonalizacją, będącą ambitną próbą samodzielnego stworzenia przez rodzaj ludzki własnego Ius Supremum. Jednakże prowadząca do niego ~ 15 ~ Lviv Polytechnic National University Institutional Repository http://ena.lp.edu.ua ekspansja jurydyczności nie jest zjawiskiem równomiernie występującym w różnych częściach świata. Trudno nie zauważyć daleko posuniętej względem niej chińskiej wstrzemięźliwości, wynikającej z preferowania etyki, jak również niełatwego do ogarnięcia hinduskiego pluralizmu religijnofilozoficznych paradygmatów, w zasadzie uniemożliwiających uzyskanie spójnego poglądu na rzeczywistość, bez czego nie można kreować z założenia jednoznacznych norm prawnych. Skutek jest taki, że w statolatrycznym Kraju Środka w zasadzie nie występuje w rozwiniętej postaci prawniczość, natomiast w przepojonych religijnością Indiach pojawia się prawne ujmowanie rzeczywistości, ale pozostaje ono w nierozwiniętej postaci, gdyż dominacja Sacrum jest zbyt silna. Bardziej sprzyjające warunki dla powstania samodzielnej i kreatywnej jurystyki powstały na bliższym Europie Wschodzie, gdy w Mezopotamii pojawiły się niezależne miasta-państwa, napełnione gwarem przybywających z różnych stron, cywilizacyjnie odmiennych przybyszów, co stworzyło koniunkturę dla biegłych w piśmie specjalistów, pośredniczących w zawieraniu umów między stronami, aprobującymi powstające na miejscu normy, mające zobiektywizować sposób oceniania czynów dokonywanych w środowisku zasadniczo obcych sobie ludzi. Schemat ten w jeszcze większym natężeniu dał o sobie znać w antycznym Rzymie, gdzie wraz z rozrostem państwa kapłani lokalnej religii tracili znaczenie na rzecz bardziej uniwersalnych jurystów, narzucających ius romanum coraz odleglejszym okolicom. Wskutek podbojów doszło do implementacji w Imperium lewantyńskiego monoteizmu wraz z ideą normatywnej Świętej Księgi, stanowiącej konfesyjny archetyp Konstytucji, której globalna kariera została przygotowana przez ekspansję Biblii. Poważną konkurencją dla niej okazał się być Koran, objawiony Mahometowi w tej części Arabii, jaka ujrzała ściśle związaną z osobą Proroka Konstytucję Medyńską, która jednakże nie mogła owocować islamską postacią konstytucjonalizmu z powodu niemożliwości zignorowania autorytetu Księgi w przesyconym religijnością muzułmańskim społeczeństwie, pozbawionym laickiej przestrzeni, w jakiej mogłoby się rozwijać w świecie islamu nieustannie skrępowane wszechobecnością fideizmu prawo. ~ 16 ~ Lviv Polytechnic National University Institutional Repository http://ena.lp.edu.ua W bliskowschodnich religiach monoteistycznych Ius Supremum kojarzone jest ze Stwórcą, pozwalającym zapoznać się wyznawcom z pożądanym modelem postępowania dzięki jurydycznie nacechowanej Świętej Księdze. W Biblii wyróżnia się Dekalog, będący teistycznie usankcjonowanym zbiorem normatywnych nakazów i zakazów, który potężnie oddziałał na prawną świadomość Zachodu, zachęcanego do konstruowania swoistej nomokracji przez dystansującego się od starotestamentowego Prawa Chrystusa. W efekcie Ecclesia Romana pielęgnuje własne prawo kanoniczne, rozkrzewiające się obok dostarczającego mnóstwa normatywnych i nomenklaturowych wzorców, w tym tak istotnego pojęcia jak constitutio, prawa rzymskiego. Jego znaczenie polega na tym, że dowodzi ono możliwości wyraźnego oddzielenia jurydyczności od sakralności. Z kolei w żydowskiej cywilizacji również odnajdziemy ścisły związek Religii z Prawem, z tym, że mamy tu do czynienia z potężną ofensywą prawnopozytywnej normatywności, uzupełniającej biblijną Torę mrowiem talmudycznych, niezwykle szczegółowych unormowań, mających wskazywać wiernym dokładny sposób postępowania w dowolnej sytuacji. Taka skrajna kazuistyka nie pozostawia miejsca na szersze spojrzenie, które pojawia się stopniowo w tych europejskich krajach, jakie przyjęły ius romanum lub co prawda mu się oparły, ale wyzwanie z jego strony skłoniło ich władców do doskonalenia naznaczonych pierwotnie trybalizmem praw zwyczajowych. Odnosiły się one przede wszystkim do zagadnień o charakterze prywatnoprawnym, natomiast pojawiające się wraz z rozwojem państwowości kwestie prawnopolityczne były rozstrzygane dzięki postanowieniom monokratów względnie parlamentów, gdy pojawiły się one w systemach ustrojowych i potrafiły wywalczyć sobie w nich silną pozycję, co gdzieniegdzie doprowadziło nawet do republikanizacji formy państwa. Dzięki temu mógł się rozwinąć zarówno monarszy, jak i republikański konstytucjonalizm. Zanim doszło do pojawienia się go w dojrzałej postaci, w mediewalnych monarchiach arystokraci i inni poddani coraz częściej domagają się ograniczających królewską władzę dokumentów prawnych wysokiej rangi. Za precedensowy akt tego typu można uznać Wielką Retrę ze starożytnej Sparty, ~ 17 ~ Lviv Polytechnic National University Institutional Repository http://ena.lp.edu.ua tym niemniej wydaje się, że dla chrześcijańskiej Europy znacznie większe znaczenie miały prekonstytucyjne Jerozolimskie Assyzy, będące prawnym fundamentem dla systemu rządów w powstałym na skutek I krucjaty państwie, będącym prefiguracją, również w prawnopolitycznym wymiarze, Stanów Zjednoczonych z ich dojrzałym konstytucjonalizmem. Widzimy zatem, że prekonstytucjonalizm narastał w krajach zamieszkanych przez chrześcijan, gdzie rywalizacja między papiestwem a cesarstwem, wzmacnianie się bardziej narodowych od tych uniwersalnych potęg królestw oraz rozwój miast wywarły poważny wpływ na rozwijające się pomału wraz z przekwitaniem Średniowiecza prawo polityczne. Było ono pożytecznym narzędziem, wykorzystywanym przez emancypujące się królestwa, coraz mocniej akcentujące znaczenie swych praw kardynalnych, w tym także spisywanych na wzór Jerozolimskich Assyzów kompromisów między panującym a panami. Ich religijno-politycznym odpowiednikiem stały się inspirowane przez dzieła protestanckich herezjarchów z Kalwinem na czele ugody i pakty, konstytuujące oparte na purytańskim przesłaniu republikańskie wspólnoty. Do dokonanego na amerykańskiej ziemi ich zjednoczenia z innymi koloniami doszło wskutek zastosowania zeświecczonej wersji starotestamentowego Przymierza, nazywanej umową społeczną. Jej rosnąca popularność sprawiła, że mityczny Konsensualny Fundament państwa został odrestaurowany dzięki zawierającej monteskiuszowski schemat Konstytucji, de facto konstruowanej przez uchwalających ją, legitymowanych poprzez wybory reprezentantów społeczeństwa, zawierających w jego imieniu w swoim gronie odnowione, stanowiące restytucję domniemanej Założycielskiej Umowy, Nowożytne Przymierze, odróżniające się od biblijnego wzorca znacznie większym natężeniem laickości. pozwalającej abstrahować od występujących między różnymi chrześcijańskimi denominacjami różnic. Tak więc propagowana przez Locka i Russa idea Contrat Social znalazła swój najbardziej znany w nowożytnym świecie zinstytucjonalizowany wyraz w Konstytucji Stanów Zjednoczonych, która stała się niezwykle sugestywną zachętą dla prawodawców na całym świecie, doświadczającym dzięki temu daleko posuniętej zinstytucjonalizowanej konstytucjonalizacji. ~ 18 ~ Lviv Polytechnic National University Institutional Repository http://ena.lp.edu.ua Nie uległa jej Anglia, pomimo tego, że wyspiarską inkarnację «Jerozolimskiej Prekonstytucji» odnajdziemy w powszechnie znanej Wielkiej Karcie Swobód, wciąż traktowanej przez wielu badaczy za część angielskiej Konstytucji. Zachowała ona swój tradycyjny, pozbawiony panującego nad innymi aktu prawnego kształt, co nie przeszkodziło w tym, że Magna Charta Libertatum stała się inspiracją dla północnoamerykańskich kolonistów. Powołali oni do życia Stany Zjednoczone, prawnopolitycznie kreowane przez Konstytucję USA, będącą najszerzej znanym dokumentem tego rodzaju na świecie, inaugurującym nowożytny konstytucjonalizm w pełnym prawnopaństwowym znaczeniu tego słowa. Powstał on dlatego, że Ojcowie Założyciele zaoceanicznej, mającej być Wielkim Oświeceniowym Wyzwaniem dla Starego Świata Nowożytnej Republiki doszli do wniosku, że amorficzna angielska konstytucja nie stanowi wystarczającego zabezpieczenia przeciw sprzecznym z prawem naturalnym «tyrańskim uroszczeniom» rządzących, zbyt łatwo znajdujących w zawikłanym systemie jurydycznym luki, pozwalające na niesprawiedliwe poczynania. Północnoamerykańską receptą na te nieprawidłowości stała się formuła Republiki Konstytucyjnej, czyli należącego do oświeconych obywateli państwa, w którym panuje stworzona przez nich jednorazowym aktem woli Konstytucja, mająca być «kopernikańskim przewrotem» w dziejach państwowości, gwarantującym właściwą realizację deptanych w Starym Świecie ideałów z Wolnością na czele. Nowość Konstytucji USA, której uchwalenie oznaczało, że doszło do masowej unifikacji prawnej na wielkich obszarach kontynentu, jest podwójna, gdyż oprócz tego, że kreuje ona w wymiarze jurydycznym antyfeudalny ustrój ekonomiczno-społecznopolityczny, jest prawnym fundamentem nowej państwowości, w demonstrujący sposób manifestującej swoją odmienność. Nie należy jednak zapominać o tym, że mające doniosłe i wciąż dostrzegalne skutki uchwalenie amerykańskiej Ustawy Zasadniczej nie nastąpiło «samo z siebie», gdyż nolens volens jej twórcy czerpali z euroazjatyckiego dorobku społeczno-politycznego, w związku z czym mieli przeciw czemu protestować. Ich kontestacja, której politycznoprawnym wyrazem stała się Konstytucja, wynikała, jak każda inna, z krytycznej oceny poczynań rządzących, tym niemniej nie mogła bez kompletnej anarchizacji ~ 19 ~ Lviv Polytechnic National University Institutional Repository http://ena.lp.edu.ua odcinać się od wielowiekowego legatu Wschodniej Półkuli, z którego pełnymi garściami czerpali koloniści, także w prawnopolitycznym wymiarze. Świadczy o tym choćby to, że przecież słowo constitutio było już znane w antycznej Italii. Nadali oni temu wyrazowi nowe znaczenie, dzięki czemu zinstytucjonalizo-wany konstytucjonalizm podbił resztę świata, bez której zapewne by nie powstał. Jankesi «postawili bardzo ważną kropkę nad i», tym niemniej zasadnicza część tej litery została już przed nimi ukonstytuowana wskutek długowiecznych poszukiwań, szczególnie intensywnych na średniowieczno-nowożytnym chrześcijańskim Zachodzie, którego przedłużeniem stał się amerykański Daleki Zachód, gdzie «in cruda radice wyrósł konstytucyjny gmach», stworzony przez dobrze znających prawnopolityczną Tradycję swoich przybyłych zza Oceanu przodków architektów. КОНСТИТУЦІОНАЛІЗМ ТА ЗАХИСТ ПРАВ ЛЮДИНИ В УКРАЇНІ: ВІД РЕВОЛЮЦІЇ ГІДНОСТІ – ДО СЬОГОДЕННЯ Федоренко В.Л. доктор юридичних наук, професор, Заслужений юрист України, завідувач кафедри державної служби та кадрової політики Національної академії державного управління при Президентові України Розвиток сучасного українського конституціоналізму та усіх його складників – конституційної доктрини, відповідної правотворчої та правозастосовної практики, – нині переживає перехідний, трансформаційний період, зумовлений революційними, постреволюційними і військово-політичними подіями, що України пережила від Революції гідності до сьогодення. Не вдаючись до детального аналізу ситуації в АР Крим, окремих районах Донецької та Луганської областей, відзначимо складність конституційних процесів всередині держави. ~ 20 ~ Lviv Polytechnic National University Institutional Repository http://ena.lp.edu.ua
