docwprowadzenie do badań nad dzieciństwem
download 
Reklamacja Transkrypt
wprowadzenie do badań nad dzieciństwem
4 Tytuł oryginału An Introduction to Childhood Studies Original edition copyright 2001 Open University Press UK Limited. All rights reserved © Wydawnictwo WAM, 2008 Redakcja naukowa dr hab. Krystyna Ablewicz, prof. WSF-P „Ignatianum” Korekta Zofia Palowska Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Sochacki ISBN 978-83-7505-081-3 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 KRAKÓW tel. 012 62 93 200 • fax 012 429 50 03 e-mail: [email protected] DZIAŁ HANDLOWY tel. 012 62 93 254-256 • fax 012 430 32 10 e-mail: [email protected] Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ http://WydawnictwoWAM.pl tel. 012 62 93 260 • fax 012 62 93 261 Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków wydawnictwowam.pl 5 SPIS TREŚCI Redaktor i współautorzy ...................................................................................... 7 Przedmowa Martin Woodhead ............................................................................................... 11 1. Zrozumieć dzieciństwo: wprowadzenie w kluczowe tematy i zagadnienia Mary Jane Kehily ................................................................................................. 15 CZĘŚĆ 1 Historyczne podejścia w badaniach nad dzieciństwem 2. Historia konstruktów dzieciństwa Diana Gittins ........................................................................................................ 43 3. Literatura dla dzieci a dzieciństwo Peter Hunt ............................................................................................................ 61 4. Niewinność i doświadczenie: historyczne podejście do dzieciństwa i seksualności Mary Jane Kehily i Heather Montgomery ........................................................... 85 CZĘŚĆ 2 Socjokulturowe podejścia do dzieciństwa 5. Socjologiczne konstrukty dzieciństwa Chris Jenks ......................................................................................................... 111 6. Psychologia rozwojowa i badania dzieciństwa Valerie Walkerdine .............................................................................................. 135 7. Nowe media – nowe postaci dzieciństwa? Zmieniające się środowisko kulturowe dzieci w erze technologii cyfrowej David Buckingham ............................................................................................. 151 CZĘŚĆ 3 Perspektywy polityki wobec dzieciństwa 8. Promocja lepszego dzieciństwa: konstrukcje troski o dziecko Wendy Stainton Rogers ....................................................................................... 173 9. Prawa dzieci: polityka międzynarodowa a codzienna praktyka Rachel Burr ........................................................................................................ 199 10. Dzieciństwo i prawo: w czyim „najlepiej pojętym interesie”? Daniel Monk ....................................................................................................... 219 Bibliografia ......................................................................................................... 243 11 PRZEDMOWA Martin Woodhead Pewnego popołudnia, całkiem niedawno, w dużej księgarni akademickiej w centrum Londynu przeprowadziłem minibadania etnograficzne. Obserwowałem obyczaje studentów i naukowców przeglądających książki o dzieciach i dzieciństwie. Miałem już wcześniejsze, obszerne doświadczenia w poszukiwaniach książek na ten temat, dlatego wyniki mojej obserwacji mocno mnie nie zaskoczyły. Zaledwie kilka osób bez kłopotów z nawigacją trafiało do właściwych sekcji sklepu, przyglądając się w skupieniu grzbietom książek i odszukując interesujące ich kategorie, takie jak Rozwój Poznawczy lub Ochrona Dzieci czy też Nauczanie Początkowe. W bardzo charakterystyczny sposób skanowali półki w poszukiwaniu potrzebnych tematów lub autorów, bezbłędnie wychwytując dodane ostatnio pozycje, i opuszczali księgarnię wyraźnie usatysfakcjonowani, często z zakupionymi książkami w ręku. Inną kategorię potencjalnych klientów reprezentowały osoby, które mimo czytelnych oznaczeń umieszczonych niemal w każdym zakątku księgarni szybko traciły orientację. Klienci tej kategorii byli mniej skoncentrowani – a nawet roztargnieni – poszukiwali książek, poruszając się po różnych działach, przeglądając różne półki, wybierając je w sposób najwyraźniej przypadkowy. Dopiero po pewnym czasie ich poszukiwania stawały się nieco bardziej systematyczne, nabierając cech pewnej strategii przejawiającej się w posuwaniu się od działu antropologii i socjologii, gdzie zatrzymywali się, przeglądając z zapałem małą sekcję zatytułowaną socjologia dzieciństwa, poprzez działy polityki społecznej, opieki społecznej i pracy socjalnej, które mijali dość szybko, zatrzymując się na krótko tylko przy pracach dotyczących kobiet, przy półkach poświęconych badaniom kulturowym, medioznawstwu i psychologii rozwojowej, aby zakończyć wędrówkę w dziale historii społecznej, który zresztą zaszczycali zaledwie przelotnym spojrzeniem w drodze do wyjścia. Ich podróż przez sklep była powolna. Opuszczając księgarnię, na ogół z pustymi rękami, sprawiali wrażenie sfrustrowanych. W klientach tej kategorii rozpoznawałem pokrewnego ducha, ludzi najprawdopo- 12 PRZEDMOWA dobniej zakorzenionych w którejś z dyscyplin akademickich, zainteresowanych jednak zagadnieniami, jakie nie odpowiadają tradycyjnym obszarom studiów nad dzieciństwem. Być może należeli do szybko rosnącej liczby uczonych, identyfikujących swoją pracę z obszarem „badań nad dzieciństwem”. Zainteresowanie „badaniami nad dzieciństwem” nierzadko uważane jest za rezultat frustracji powodowanej wycinkowym obrazem „dzieciństwa” prezentowanym przez tradycyjne dyskursy akademickie i metody badawcze oraz sprzeciwem wobec tradycyjnego dzielenia „dzieciństwa” pomiędzy psychologię, socjologię i antropologię, które uprzedmiotawiają je, poddając władzy konstruktów takich, jak proces rozwojowy, socjalizacja czy akulturacja. Postulat interdyscyplinarnych badań nad dzieciństwem dotyczy bardziej zintegrowanego podejścia do badań i nauczania wiążących się z życiem i dobrem dzieci oraz bardziej „uwspólnionej” wizji „dziecka w kontekście”, która stała się również priorytetem dla polityki i kształcenia zawodowego. Badania nad dzieciństwem postrzegane są także jako nurt wychodzący od odrzucenia esencjalizmu tkwiącego endemicznie w tradycyjnym teoretyzowaniu i zmierzający ku uznaniu wielości sposobów społecznego konstruowania i rekonstruowania dzieciństwa, w zależności od czasu i miejsca, wieku, płci, różnic etnicznych itp. Badania nad dzieciństwem reprezentują również krytykę przepisów regulujących życie dzieci w nowoczesnych społeczeństwach, z naciskiem położonym na uznanie dzieci za aktorów społecznych i nadanie im prawa uczestnictwa we wszystkich obszarach życia społecznego, nie wykluczając badań nad dziećmi. Niniejsza książka eksploruje treść wielu współczesnych dyskusji wokół badań nad dziećmi i dzieciństwem, stanowiąc mile widziany dodatek do literatury na ten temat. Zamiar zredagowania Wprowadzenia do badań nad dzieciństwem wyrasta z pracy dydaktycznej, jaką Mary Jane Kehily podjęła na niedawno otwartym w Open University kursie „Badania nad dziećmi i młodzieżą”, a także z jej zaangażowania w prace zespołu przygotowującego cztery podręczniki wprowadzające dla kursu „U212 Dzieciństwo”. Podręczniki te zostały opublikowane przez Wileya we współpracy z Open University w 2003 roku pod tytułami: Understanding Childhood [Zrozumieć dzieciństwo], Childhoods in Context [Dzieciństwa w kontekście], Children’s Cultural Worlds [Kulturowe światy dzieci] i Changing Childhoods [Zmieniające się dzieciństwa]. Wiele tematów z tej serii podręczników obecnych jest również w niniejszym tomie, w rozdziałach napisanych przez grupę znakomitych uczonych, reprezentujących szeroki zakres perspektyw badawczych. PRZEDMOWA 13 Definicja badań nad dzieciństwem jest wciąż otwarta na dyskusję, nie tylko w związku ze zmiennością wizji interdyscyplinarności. W stosunkowo nowym obszarze wiedzy nie jest to zaskakujące. Pod pewnymi względami może nawet być pożądane, jeżeli dziedzina ta ma być elastyczna i wyczulona na wyzwania stające wobec dzieciństwa w kontekście globalnym. Tempo upowszechniania się badań nad dzieciństwem wciąż wyraźnie wzrasta, czego przejawem jest ta i wiele innych książek opublikowanych w ostatnich latach oraz powodzenie, jakim cieszą się poświęcone temu tematowi czasopisma naukowe, a także nowe programy studiów pierwszego i drugiego stopnia w tej dziedzinie wprowadzane na wielu kontynentach. Mam nadzieję, że w niezbyt odległej przyszłości, gdy odwiedzę znowu tę londyńską księgarnię, aby powtórzyć obserwacje obyczajów dotyczących poszukiwania książek, badania nad dzieciństwem doczekają się należnego im uznania i zostaną uhonorowane własną półką albo nawet – własnym działem! Martin Woodhead profesor badań nad dzieciństwem w The Open University, Wielka Brytania, maj 2004 15 1 ZROZUMIEĆ DZIECIŃSTWO: WPROWADZENIE W KLUCZOWE TEMATY I ZAGADNIENIA Mary Jane Kehily Postęp dokonujący się ostatnio w naukach pedagogicznych i społecznych pozwala zauważyć rosnące znaczenie studiów nad dzieciństwem jako pola dociekań naukowych. Mniej więcej na przestrzeni ostatniej dekady studia nad dzieciństwem stały się uznanym obszarem analiz i badań, co znalazło swój wyraz w sukcesie publikacji, takich jak Jamesa i Prouta (1997) Constructing and Reconstructing Childhood [Konstruowanie i rekonstruowanie dzieciństwa] oraz Stainton Rogers i Staintona Rogersa (1992) Stories of Childhood: Shifting Agendas of Child Concern [Opowieści dzieciństwa: zmienne strategie troski o dziecko]. Ciągłe poszerzanie się kręgu tej literatury wskazuje na rosnące znaczenie dzieciństwa jako kategorii pojęciowej oraz na rangę społeczną badań nad dotychczas niedostrzeganą i marginalizowaną grupą – dziećmi. Studia nad dzieciństwem jako pole dociekań naukowych oferują szerokie możliwości badań interdyscyplinarnych, mogących przyczynić się do wyłonienia paradygmatu, w obrębie którego będą badane empirycznie i teoretycznie rozważane nowe odmiany refleksji nad dziećmi. Niniejsza książka stawia sobie za cel zebranie kluczowych tematów i perspektyw badawczych w obszarze studiów dzieciństwa w taki sposób, aby dla studentów i lekarzy zajmujących się dziećmi mogły stanowić wprowadzenie w ów obszar wiedzy. W rozdziale tym zamierzam przedstawić i skomentować niektóre spośród kluczowych tematów i zagadnień pojawiających się w książce. Na początku warto zapytać, czym w ogóle są studia nad dzieciństwem? Czy stanowią one jedynie zestawienie istniejącej już wcześniej wiedzy o dzieciach i dzieciństwie, czy raczej ustanawiają nową dziedzinę naukową? Oczywiste jest, że badania nad dziećmi i dzieciństwem były prowadzone od bardzo dawna w obrębie wielu dyscyplin akademickich. Różne dyscypliny rozwinęły zróżnico- 16 ZROZUMIEĆ DZIECIŃSTWO: WPROWADZENIE W KLUCZOWE TEMATY... wane sposoby podejścia do badań nad dziećmi, używając odmiennych metod, powiązanych z dalekim od spójności zestawem problemów badawczych. Niektóre dyscypliny (takie jak socjologia i kulturoznawstwo) traktowały dzieciństwo jako koncept wymagający specyficznego podejścia, podczas gdy inne (takie jak psychologia i pedagogika) koncentrowały się raczej na dziecku czy dzieciach. Aby dać czytelnikowi możność dokonania własnego oglądu różnorodności studiów nad dzieciństwem, książka podzielona została na trzy części: historyczne podejścia do dzieciństwa, podejścia socjokulturowe oraz perspektywy polityczne w obszarze dzieciństwa. Oferują one odmienne i niekiedy mocno różniące się punkty widzenia na dzieci i dzieciństwo, ukazujące system pojęć niezbędnych dla zrozumienia tego obszaru. Przyjrzyjmy się bliżej każdej z tych części. HISTORYCZNE PODEJŚCIA DO DZIECIŃSTWA Badania historyczne dostarczają bogatej wiedzy o dzieciach i dzieciństwie w przeszłości i w teraźniejszości. Wiele zagadnień będących przedmiotem współczesnych badań nad dzieciństwem ma historyczne odniesienia, które znacząco rozjaśniają i tłumaczą obecną rzeczywistość. Studia nad zagadnieniami zajmującymi współczesnych badaczy dzieciństwa, jak praca zarobkowa dzieci, rozdźwięk pomiędzy doświadczeniem dzieciństwa w zachodnim i niezachodnim świecie czy powszechne w zachodniej kulturze obawy o dzieci w erze nowych mediów, mogą wiele zyskać przez odwołanie do historii. Podejścia historyczne sugerują, że w Wielkiej Brytanii, pomiędzy schyłkiem dziewiętnastego wieku a początkiem I wojny światowej dzieciństwo zostało zrekonceptualizowane (Steedman 1990; Gittins 1998). Autorzy ci wykazują, że zainteresowanie biedą i złym stanem zdrowia dzieci spowodowało przełom w ekonomicznym i sentymentalnym wartościowaniu dzieci. Na przestrzeni dość krótkiego okresu historycznego rola dzieci ze środowisk robotniczych uległa zmianie z członków rodziny uzupełniających wspólne dochody na status względnie nieaktywnych, z ekonomicznego punktu widzenia, członków gospodarstwa domowego, których należy chronić przed skoncentrowanym na pracy i codziennych trudnościach światem dorosłych (Cunningham 1991). Współczesne, amerykańskie studium uzupełnia opracowanie tego tematu, wskazując, że wkład wnoszony przez dzieci w życie rodziny w zachodnim kontekście kulturowym jest ekonomicznie bezwartościowy, lecz emocjonalnie bezcenny (Zelitzer 1985). Badania Zelitzera sugerują, że „war- ZROZUMIEĆ DZIECIŃSTWO: WPROWADZENIE W KLUCZOWE TEMATY... 17 tość” dzieci leży w ich zdolności nadawania sensu i poczucia spełnienia życia ich rodziców. Dokładniejsze badania historyczne nasuwają wniosek, że dzieciństwo dostarcza punktu odniesienia myśleniu o własnym „ja” i budowaniu osobowości; umożliwia mapowanie i rozwijanie ludzkiego wnętrza (Steedman 1995). Dziecko widziane z tej perspektywy jawi się jako przedłużenie jaźni dorosłego człowieka, jako symboliczny łącznik z własnym dzieciństwem, dynamizujący psychikę w obszarze pomiędzy przeszłością a teraźniejszością. Niektóre z tych tematów można odnaleźć w dziełach Henry’ego Mayhewa, dziewiętnastowiecznego badacza zjawisk społecznych, który obserwował i dokumentował życie londyńskiej klasy robotniczej. Szczegółowe opisy zamieszczone przez niego w London Labour and the London Poor (pierwsze wydanie w 1861 roku) dostarczają nam bogatej wiedzy na temat historii życia i warunków bytowych w dziewiętnastowiecznej Anglii. Rozmowa Mayhewa z ośmioletnią handlarką uliczną, nazwaną przez niego Rzeżuchową Dziewczynką [Watercress Girl] dokumentuje jego zaskoczenie w spotkaniu z dzieckiem, które w jego odczuciu wcale dzieckiem nie jest. Zaskoczenie Mayhewa wywołane jest tym, że to ośmioletnie dziecko, jak sam stwierdza, „pozbawione było wszystkiego, co stanowi o dziecięcym sposobie bycia”. Początkowo Mayhew traktuje swoją rozmówczynię jak dziecko i rozmawia z nią na typowo „dziecięce tematy”, takie jak bawienie się zabawkami, zabawy z przyjaciółmi i spacery w parku. Dla Rzeżuchowej Dziewczynki ten aspekt dzieciństwa jest jednak obcy, ponieważ brak jej doświadczeń związanych z zabawą dla przyjemności. Krąg doświadczeń tego dziecka pokrywa się z obszarem kilku londyńskich ulic, gdzie mieszka i pracuje. Mayhew zwraca uwagę na widoczne przejawy warunków egzystencji dziewczynki: jest blada, chuda i nienawykła do regularnych, ciepłych posiłków, rozczochrana i nieodpowiednio ubrana, nie uczęszcza już do szkoły i przyzwyczajona jest do trudów życia, w które wpisane są sporadyczne przypadki fizycznego wykorzystywania. Mayhew jest poruszony opowieścią dziewczynki o jej życiu do tego stopnia, że określa tę relację jako „okrutnie patetyczną”. Z jego opisu wydedukować możemy coś na temat posiadanych przez niego wyobrażeń o dzieciństwie. Niepozbawione racji byłoby przypuszczenie, że Mayhew widzi dzieciństwo jako okres życia, w którym należy oddawać się zabawie i beztroskim przyjemnościom, kiedy dziecko chronione jest przed wpływem realiów świata pracy dorosłych, otoczone troską, trzymane w cieple i dobrze odżywiane. Spotkanie Mayhewa i Rzeżuchowej Dziewczynki rozpatrywane może być na kilka powiązanych 18 ZROZUMIEĆ DZIECIŃSTWO: WPROWADZENIE W KLUCZOWE TEMATY... ze sobą sposobów. Po pierwsze, można rozumieć zaskoczenie Mayhewa jako moment, w którym jego wyobrażenia poddane zostają weryfikacji przez rzeczywistość doświadczenia. Rzeżuchowa Dziewczynka podważa posiadany przez Mayhewa sposób pojmowania dzieciństwa i podaje w wątpliwość jego przekonania na temat tego, czym jest dziecko i jakie zachowania są mu właściwe. Stąd trudności Mayhewa, który widząc osobę tak młodą, rozmawiając z nią jak z dzieckiem, równocześnie odkrywa, że nie jest ona dziecinna, a w rzeczy samej jest „w myślach i sposobie zachowania – kobietą”. Po drugie, omawiana relacja może być rozpatrywana i rozumiana w kategoriach różnic wyznaczonych przynależnością do określonych klas społecznych. Mayhew jako przedstawiciel klasy średniej skonfrontowany zostaje z dzieciństwem proletariackim, którego nie rozpoznaje i którego nie doświadczył. Podany przez niego opis Rzeżuchowej Dziewczynki może wskazywać, że z jego perspektywy dziecko to zostało pozbawione dzieciństwa. Temat utraconego lub skradzionego dzieciństwa jest jednym z problemów stanowiących nieodłączny składnik popularnych współczesnych dyskursów dzieciństwa. Także współczesne wizerunki dzieci w reklamach, telewizji i filmie objaśniają pojęcie dzieciństwa na sposoby świadczące o ich szczególnej więzi z przeszłością. Barnardo’s jest wiodącą organizacją charytatywną na terenie Zjednoczonego Królestwa. Mniej więcej dwadzieścia lat po spotkaniu Mayhewa z Rzeżuchową Dziewczynką dr Thomas John Barnardo tak przejął się położeniem dzieci ulicy na wschodnich krańcach Londynu (East End), że otworzył sierociniec. Ten dom dziecka stał się wzorem dla następnych placówek otwieranych w całej Wielkiej Brytanii, a nazwisko Barnardo stało się synonimem instytucjonalnej opieki nad dziećmi i młodzieżą. Barnardowcy opisują swoje stanowisko w kwestii opieki nad dziećmi w następujący sposób: Dzieci mają tylko jedną szansę na dzieciństwo. Zasługują na to, aby chronić je przed skrzywdzeniem, by mogły cieszyć się dobrym stanem zdrowia fizycznego i psychicznego oraz równowagą emocjonalną i mieć poczucie przynależności do swojego domu, szkoły i lokalnej społeczności. Barnardowcy wierzą, że nigdy nie jest za wcześnie lub za późno na podanie pomocnej dłoni – i ofiarowanie najbardziej skrzywdzonym przez los młodym ludziom szansy na lepsze dzieciństwo i jaśniejszą przyszłość. (Barnardo’s 1999) Jak inne organizacje dobroczynne Barnardowcy utrzymują się z dotacji publicznych i nieustannie starają się o dodatkowe fundusze na wsparcie swojej działalności i promocję organizacji. W październiku 1999 Barnardowcy prze- ZROZUMIEĆ DZIECIŃSTWO: WPROWADZENIE W KLUCZOWE TEMATY... 19 prowadzili kampanię reklamową w gazetach i magazynach, mającą na celu zwiększenie społecznej świadomości ich pracy z dziećmi. Serie reklam portretowały dzieci w przeróżnych „dorosłych” sytuacjach: bezdomności, nadużywania narkotyków i alkoholu, prostytucji, samobójstwa i więzienia. Obraz ukazujący dziecko wstrzykujące sobie narkotyk wywołał wiele kontrowersji. Komisja Standardów Reklamy (The Advertising Standards Authority) otrzymała 28 skarg od osób indywidualnych i organizacji, które uznały ogłoszenia za szokujące i nachalne. W obliczu społecznego protestu Barnardowcy zastąpili kontrowersyjny obraz innym, przedstawiającym mniej nieszczęśliwe dziecko bez strzykawki i opaski uciskowej. Dlaczego jednak obraz ten był szokujący? Można dowieść, że siłą tego obrazu było świadome i celowe przekroczenie pewnych granic. Podczas gdy powszechnie akceptuje się wiedzę dorosłych na temat używania narkotyków, zwykło się równocześnie przyjmować, że dzieci powinny być przed taką wiedzą chronione. Widok dziecka, które nie tylko wystawione jest na oddziaływanie rzeczywistości narkotykowego świata, ale naprawdę ma w niej swój udział, można odbierać jako pogwałcenie ogólnie przyjętego poczucia przyzwoitości odnośnie wiedzy i zachowań. Jednakże wszyscy używający narkotyków byli przecież kiedyś dziećmi. I na to właśnie z całą mocą chciał zwrócić uwagę plakat Barnardowców. Dzieciństwo prowadzi nieuchronnie do dorosłości, a ponadto środowisko dziecka i jego doświadczenia mogą mieć wpływ na dorosłe życie. W reklamie, o której mowa, obraz i tekst tworzą przesłanie w ścisłym powiązaniu ze sobą. Tekst jest następujący: John Donaldson, lat 23. Ponieważ był bity jako dziecko, można było spodziewać się, że sięgnie po narkotyki. Pomoc Barnardowców może sprawić, że przemoc wobec dzieci nie zawsze prowadzić będzie do życia bez przyszłości. Choć już nie prowadzimy sierocińców, nadal pomagamy tysiącom dzieci i ich rodzinom w domu, w szkole, w lokalnych społecznościach. (Barnardo’s 1999) Wizualne i tekstualne zestawienie Johna Donaldsona dziecka i Johna Donaldsona w wieku 23 lat ukazuje bezpośrednie powiązanie pomiędzy biciem dziecka a nadużywaniem narkotyków w dorosłym życiu. W tym sensie obraz jest mocny i bezkompromisowy. W perspektywie socjalnej powiązanie pomiędzy przemocą w dzieciństwie a zaburzeniami w dorosłym życiu domaga się interwencji i zmiany, które zostały zawarte w barnardowskim logo: „Przywrócić dzieciom ich przyszłość”. Zarówno Henry Mayhew jak dr Barnardo postrzegali dzieci klasy robotniczej jako biedne i upośledzone na wiele spo- 20 ZROZUMIEĆ DZIECIŃSTWO: WPROWADZENIE W KLUCZOWE TEMATY... sobów: pod względem materialnym, emocjonalnym i pod względem wartościowych doświadczeń życiowych. Reklama Barnardowców sugeruje, że dzieci zasługują na to, aby mieć przyszłość, oraz że one same reprezentują przyszłość. W ten sposób Mayhew i Barnardo przyczyniają się do utrzymania poglądu, wedle którego dzieciństwo określone jest przez swój status społeczny jako podporządkowane i wymagające ochrony dla zapewnienia dobrego przygotowania do dorosłości. Oczywiście, to raczej dorośli niż same dzieci mają roszczenia odnośnie przyszłości dzieci. To odsyła nas do następnego zagadnienia. Zarówno Mayhew jak i Barnardo postrzegają dzieci jako zasadniczo pasywne – przydarzają się im różne rzeczy, które nie są wynikiem ich własnego wyboru i których nie są w stanie kontrolować. Zagadnienia podmiotowości w działaniu i bezsilności, pozostające w centrum współczesnych dyskusji o dzieciństwie, pojawiają się w kilku rozdziałach tej książki. Idea konieczności ochraniania dziecięcej niewinności należy do gatunku idei łatwo upowszechniających się. Można ją rozpatrywać na wielu różnych poziomach. Z relacji Henry’ego Mayhewa wynika, że dzieci należy chronić przed zetknięciem z brutalnymi realiami życia. Reklamy zaprezentowane w kampanii Barnardowców można uznać za hołdujące tej samej uczuciowości, lecz idące dalej przez wskazanie, że dziecko jest formującym się dorosłym i dlatego wymaga najlepszej opieki i najbaczniejszej uwagi. Koncepcja dzieciństwa, którą odczytać można z relacji Mayhewa i kampanii Barnardowców, odzwierciedla dwa dyskursy wspierające współczesne rozumienie dzieciństwa – dyskurs romantyczny i dyskurs tabula rasa (pusta tablica). Opierając się na dziele Jana Jakuba Rousseau (1712-78), dyskurs romantyczny utrzymywał, że dzieci ucieleśniają stan niewinności, czystości i naturalnej dobroci skażony jedynie kontaktem ze zdeprawowanym światem zewnętrznym. Romantyczna wizja dziecka przypisywała mu duchowość sytuującą je blisko Boga, natury i wszystkiego, co dobre. Dziecięca czystość powinna być szanowana i ochraniana, aby dzieci mogły wyrażać siebie swobodnie i kreatywnie. Ten sposób pojmowania dzieci został przeniesiony do Anglii przez Williama Wordswortha, który utrzymywał słynny pogląd, że „dziecko jest ojcem człowieka” (My Heart Leaps Up, 1802). Dyskurs tabula rasa opiera się na filozofii Johna Locke’a, który rozwinął pogląd, że dzieci przychodzą na świat jako „czyste tablice”, mogące jednak, dzięki odpowiedniemu prowadzeniu i ćwiczeniu, rozwinąć się w racjonalne ludzkie istoty. W obrębie tego dyskursu dziecko występuje zawsze jako istota podlegająca nieustannemu procesowi stawania się, dochodzenia do dorosłości, posiadająca szczególne potrzeby edukacyjne, które dorośli powinni traktować poważnie. Do- ZROZUMIEĆ DZIECIŃSTWO: WPROWADZENIE W KLUCZOWE TEMATY... 21 rośli są odpowiedzialni za zapewnienie dzieciom właściwej edukacji i kontroli, aby umożliwić im stawanie się dojrzałymi i odpowiedzialnymi obywatelami (szersze rozważania tego dyskursu dzieciństwa odnaleźć można w pozycji Montgomery 2003). Dyskurs romantyczny i dyskurs tabula rasa, wespół z dyskursem purytańskim, utrzymującym, że dzieci są potencjalnie nikczemne i złe, stanowią podstawę wielu współczesnych dyskursów dzieciństwa omawianych w kilku rozdziałach tej książki. Temat reprezentacji podjęty został w rozdziale drugim, aby zilustrować sposoby, które w miarę upływu czasu wykorzystywano do konstruowania ujęć dzieciństwa. Używając wielu historycznych przykładów, Diana Gittins wykazuje, że dzieciństwo to konstrukcja tworzona przez dorosłych, która zmienia się w zależności od czasu i miejsca. Ponadto, autorka sugeruje, że pojęcie dzieciństwa służy ukrywaniu różnic pomiędzy dziećmi, szczególnie w odniesieniu do kategorii społecznych, takich jak płeć, narodowość i klasa społeczna. Rozdział ten prezentuje również jasną i wnikliwą dyskusję z opracowaniem Ariès’go, znaczącym studium historycznym, w którym analiza malarstwa dostarcza argumentów dla tezy, że dzieciństwo jest względnie nową ideą, zaistniałą u początków szesnastego stulecia. Gittins wykazuje, że rozwój dzieciństwa jako pojęcia miał charakter klasowy, odzwierciedlając wartości i praktyki formującej się w Europie klasy średniej, w łonie której nasilało się rozróżnianie pomiędzy dorosłymi i dziećmi, dziewczynkami i chłopcami. Wyodrębniając dzieci jako szczególną kategorię ludzi, tworzy się też zapotrzebowanie na produkty i praktyki kulturowe, które oddzielają dzieci od dorosłych. Zabawki, książki i artefakty wytwarzane specjalnie dla dzieci wskazuje się często jako obiekty materialnej kultury dzieciństwa. W rozdziale trzecim Peter Hunt bada ten aspekt dziecięcej kultury i rozważa historyczny związek pomiędzy książkami dla dzieci a pojęciem dzieciństwa. Wykazuje, że literatura ta stanowi mało wiarygodne źródło poznawania dzieciństwa. Literatura dla dzieci tworzy albo wręcz konstruuje pewną wersję dzieciństwa, która następnie propagowana jest w kolejnych książkach dla dzieci. Istotne wątki walki o władzę rozgrywane być mogą na terytorium literatury dla dzieci, gdyż książki te piszą dorośli, a czytają je dzieci. W perspektywie czasowej literatura może być postrzegana jako obszar, na którym konkurujące wersje dzieciństwa mogą być określane i zwalczane. Najwcześniejsze książki dla dzieci adresowane były do klasy średniej i miały zdecydowanie dydaktyczny charakter, dostarczając dzieciom edukacji moralnej i religijnej. W ostatnich czasach pisarze dziecięcy wydają się występować po stronie dziecka, wchodząc w sojusz z dziećmi przeciw dorosłym. Potęga literatury dla 22 ZROZUMIEĆ DZIECIŃSTWO: WPROWADZENIE W KLUCZOWE TEMATY... dzieci leży w pieczołowicie przechowywanym obrazie minionego dzieciństwa jako bezpiecznego i uładzonego świata Sławnych Pięciu albo wspaniałego świata bohaterów fantastyki. Hunt sugeruje, że znacząca zmiana w literaturze dla dzieci miała miejsce w latach siedemdziesiątych. Okres ten zaznaczył się wprowadzeniem tematów neorealistycznych – mrocznych historii malujących upiorny świat, zwykle wykraczających poza granice dziecięcej fikcji. Współcześnie traktuje się dzieci jako podmioty percepcji i refleksji, dysponujące większą wiedzą niż otaczający je dorośli. W końcu Hunt sugeruje, że książki dla dzieci odzwierciedlają aspiracje dorosłych wobec dzieci – aspiracje, które mogą być rozmaicie identyfikowane: dziecko jako ostatnia nadzieja rozpadającego się społeczeństwa; dziecko jako konsument; dziecko jako buntownik. W trzecim rozdziale części poświęconej historycznym podejściom do dzieciństwa Mary Kehily i Heather Montgomery rozważają dzieciństwo w relacji do zagadnień seksualności. Współczesne dyskursy, mocno ciążące ku romantycznym wątkom, przypisują dziecku seksualną niewinność. Badając pojęcia niewinności i uświadomienia seksualnego antropologicznie w perspektywie historycznej, dochodzimy do oczywistego stwierdzenia, że seksualność dzieciństwa jest mocno kontestowaną domeną, zależną jedynie od czasu i miejsca. Refleksja nad szeregiem przykładów wziętych z różnych okresów historycznych i lokalizacji geograficznych wykazuje, że znaczenia przypisane seksualności i praktyki seksualne są kwestią interpretacji zarówno dla dorosłych jak i dla dzieci. Rozdział sugeruje, że w krajach zachodnich idea niewinności dzieciństwa podtrzymywana jest przez dorosłych jako pewnego rodzaju idealizacja, określająca to, jakie według dorosłych powinny być dzieci. W wielu zachodnich kontekstach dorosłym wydaje się zależeć na utrzymaniu symbolicznych granic rozgrywania potężnego, społecznego tabu omawianego przez Stevi Jacksona (1982), stanowiącego o konieczności utrzymania rozdziału sfery dzieciństwa od sfery seksualności. Perspektywa foucaultowska wskazuje jednakowoż, że obecność granic tworzy równocześnie warunki sprzyjające wielorakim aktom transgresji. Erotyzację dzieci, a szczególnie dziewcząt na Zachodzie, można zatem rozpatrywać w tym właśnie świetle. Rozdział wskazuje na możliwość wykorzystania w badaniach tych tematów ilustracyjnego i eksplikacyjnego potencjału literatury i kultury popularnej zawartego w filmach takich jak Czarodziej z Oz czy w powieściach takich jak Lolita. Konkluzją rozdziału jest myśl, że z konstruktów dziecięcej niewinności dowiadujemy się dużo więcej o dorosłych niż o dzieciach.
