Opracowanie formalne i rzeczowe

Opracowanie formalne i rzeczowe
FORMALNE OPRACOWANIE ZBIORÓW
Katalogowanie jest to sporządzanie — zgodnie z obowiązującą instrukcją — opisów
katalogowych dokumentów w celu utworzenia katalogu lub katalogów
bibliotecznych. Katalogowanie utożsamiane jest z opracowaniem formalnym dokumentu,
gdyż kompletuje i uporządkowuje według poszczególnych stref opisu informacje o jego
cechach wydawniczo-formalnych, pomijając cechy treściowe i pozwalając na tworzenie
różnorodnych katalogów typu formalnego. Do cech wydawniczo-formalnych należy przede
wszystkim autorstwo dokumentu, jego tytuł, nazwa wydawnictwa, kolejność i miejsce
wydania, forma wydawnicza, objętość, format (obecnie dla większości dokumentów, oprócz
starodruków, określany w centymetrach), a także międzynarodowy znak ISBN („International
Standard Book Number") dla wydawnictw zwartych lub ISSN („International Standard Serial
Number") dla wydawnictw ciągłych.
Proces formalnego opracowania dokumentu wymaga wykonania jego opisu
z autopsji, a więc podstawą prac bibliotecznych powinien być dokument oryginalny
w całości; pierwszy zeszyt dla wydawnictw ciągłych.
Elementem jednoznacznie identyfikującym dokument jest jego hasło, czyli wyrażenie
(wyraz, grupa wyrazów lub symbol) w sformalizowanej postaci, służące do porządkowania
zbiorów informacji o dokumentach, wyróżnione swym umiejscowieniem i formą graficzną.
Hasło w katalogu alfabetycznym należy do elementów opisu cech formalnych
i wydawniczych, charakter formalny ma także układ haseł i tryb szeregowania opisów.
rodzaje:
hasło autorskie — jako „podane w druku lub wykryte nazwy autorów" i tytułowe —jako
„określone wyrazy, zaczerpnięte przede wszystkim z tytułu katalogowanego druku, a gdy
druk ukazał się bez tytułu, najczęściej z jego tekstu”;
hasło korporatywne, a więc ustalona jako hasło nazwa ciała zbiorowego. Jest to możliwe
w przypadku, gdy ciało zbiorowe posiada wyróżniającą je nazwę.
Opis bibliograficzny książki, powstający w ramach jej opracowania formalnego
i przeznaczony do katalogu, zawiera pełną informację o jej cechach formalnych,
wydawniczych oraz indywidualnych w siedmiu spośród ośmiu znormalizowanych
(obowiązujących wg arkusza 0) stref opisu dokumentów:
1) tytułu i oznaczenia odpowiedzialności,
2) wydania,
3) strefy tzw. specjalnej — nie ma ona zastosowania w opisach książek,
4) adresu wydawniczego,
5) opisu fizycznego,
6) serii,
7) uwag,
8) ISBN i sposobu uzyskania.
Pierwszy stopień szczegółowości opisu obejmuje elementy obowiązkowe, niezbędne
dla identyfikacji dokumentu: czyli tytuł właściwy, pierwsze oznaczenie odpowiedzialności,
oznaczenie wydania, pierwsze miejsce wydania oraz datę wydania.
Tytuł właściwy / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności .- Oznaczenie wydania .- Miejsce
wydania, data wydania
Zapis taki stosuje się często w wykazach nabytków.
Drugi stopień szczegółowości opisu, wykorzystywany np. w bieżących bibliografiach
specjalnych, a także w większości katalogów bibliotecznych, zawiera elementy obowiązkowe
oraz zalecane, które pozwalają na bliższą charakterystykę dokumentu poprzez wprowadzenie
dodatku (lub dodatków) do tytułu, następnych oznaczeń odpowiedzialności, nazwy wydawcy,
oznaczeń formy, formatu, ilustracji, a także serii i jej numeracji, dokumentu lub dokumentów
towarzyszących oraz uwag. Wzór opisu bibliograficznego książki jednotomowej drugiego
stopnia szczegółowości, najczęściej stosowanego w katalogach bibliotecznych, wygląda
następująco:
Tytuł właściwy : dodatek do tytułu / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności ; każde następne
oznaczenie odpowiedzialności .- Oznaczenie wydania / pierwsze oznaczenie
odpowiedzialności dotyczące wydania
Miejsce wydania: nazwa wydawcy, data wydania .- Określenie formy książki i/lub jej
objętość : oznaczenie ilustracji ; format + oznaczenie dokumentu towarzyszącego
(Tytuł serii , ISSN serii ; numeracja w obrębie serii. Oznaczenie podserii , ISSN podserii ;
numeracja w obrębie podserii)
Uwagi
ISBN
Podany wzór nie obejmuje zapisu hasła — w takim przypadku stałby się bowiem wzorem
opisu katalogowego dokumentu — jest natomiast przykładem opisu bibliograficznego.
Trzeci stopień szczegółowości opisu, stosowany np. w bibliografii narodowej,
zawiera wszystkie (obowiązkowe i zalecane) elementy opisu łącznie z OTD, tytułem
równoległym, oznaczeniem odpowiedzialności wydania, dodatkiem do tytułu serii
i oznaczeniem odpowiedzialności serii, a także ceną dokumentu.
Opis wydawnictw ciągłych
Wydawnictwa zwarte stanowią największą część zbiorów bibliotecznych. Oprócz nich
biblioteki gromadzą i opracowują także wydawnictwa ciągłe. Kataloguje się je, obierając jako
hasło tytuł całości wydawnictwa i podając w pierwszej kolejności dane formalne: tytuł, nazwę
wydawcy, miejsce wydania i format. W dalszej kolejności występują elementy opisu
poszczególnych jego części — kolejność, rok wydania oraz objętość.
Opis dokumentów specjalnych
Kolejną grupą wydawnictw udostępnianych w bibliotekach są tzw. zbiory specjalne. Pod
względem organizacyjnym, ściśle związanym z ich swoistymi cechami wydawniczoformalnymi, wyodrębnia się na ogół następujące grupy:
— rękopisy,
— stare druki (w tym inkunabuły),
— ikonografię (grafikę, sztychy, fotografie),
— kartografię,
— muzykalia (druki muzyczne — nuty, rękopisy muzyczne),
— materiały audiowizualne (płyty, taśmy),
— dokumenty życia społecznego (dżs),
— dokumenty wtórne (fotokopie, kserokopie, mikrofilmy, mikrokarty, mikrofisze).
ROZDZIAŁ
10
RZECZOWE OPRACOWANIE ZBIORÓW
Rodzaje opracowania rzeczowego
Kolejny
etap pracy
bibliotecznej,
stanowiący
naturalną kontynuację
opracowania
formalnego(katalogowania alfabetycznego), obejmuje rzeczowe opracowanie zbiorów.
Rzeczowe opracowanie zbiorów różni się w sposób zasadniczy od alfabetycznego; jego
podstawę stanowi znajomość treści opisywanego dokumentu, a same opisy są
w katalogach rzeczowych ujmowane w grupy tematyczne. W zależności od tego, czy za
najważniejszą cechę katalogowanego dzieła zostanie uznany jego przedmiot, czy też sposób,
w jaki przedmiot ten ujęto, wyodrębnia się dwa rodzaje katalogów rzeczowych:
— katalogi tematowe, czyli katalog przedmiotowy, klasowy i krzyżowy;
— katalogi ujęciowe, wśród których wyróżnia się katalog działowy i katalog systematyczny.
W praktyce bibliotekarskiej przeważają trzy spośród wymienionych katalogów: działowy,
systematyczny oraz przedmiotowy; inne używane są rzadko, przeważnie dla części zbiorów
lub jako katalogi pomocnicze. O wyborze określonego rodzaju katalogu rzeczowego decyduje
szereg różnorodnych czynników:
— zbiory biblioteki, ich charakter, zasięg i zakres oraz pełniona przez bibliotekę funkcja
społeczna;
— potrzeby czytelników oraz stopień ich przygotowania do korzystania z katalogów
rzeczowych;
— system istniejących w danej bibliotece katalogów rzeczowych, który decyduje o tym, czy
opracowywany katalog obejmuje całość zbiorów, czy tylko ich fragmenty;
— funkcja samego katalogu, a zwłaszcza to, czy jest przeznaczony dla czytelników, czy dla
potrzeb służbowych;
— możliwości ekonomiczne biblioteki — liczba pracowników, tempo, w jakim przyrasta
księgozbiór, warunki lokalowe.
Bibliografia
Bibliotekarstwo. Pod red. Z. Żmigrodzkiego. Wyd. 2. Warszawa 1998. ISBN 83-87629-09-X