Opieka nad rodziną i dzieckiem w systemie pomocy społecznej

Wystąpienie
nt. „Opieka nad rodziną i dzieckiem w systemie pomocy społecznej”
podczas konferencji
„Wpływ migracji zarobkowej rodziców
na sytuację dziecka pozostawionego w kraju”
Centrum Kongresowe
Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie,
18 grudnia 2009 r. godz. 9.00
Karolina Kwaśniewska
- pełnomocnik wojewody lubelskiego do spraw kobiet i rodziny
Rozwiązania przyjęte w zreformowanym systemie opieki nad dzieckiem
w
Polsce
są
zgodne
ze
standardami
prawa
międzynarodowego
i zasadami konstytucyjnymi.
20 listopada 1989 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
uchwaliło Konwencję o Prawach Dziecka. Słowa Konwencji: „dziecko ma
prawo do...” są nowym standardem prawnym odnoszącym się bezpośrednio
do
dziecka
jako
podmiotu
prawa.
Konwencja
jest
aktem
prawa
międzynarodowego, który w sposób wszechstronny i kompleksowy ujmuje
problematykę ochrony praw dziecka. Dokument ten nazywany jest światową
konstytucją praw dziecka. Określa on prawny status dziecka oparty
na następujących założeniach:
- dziecko jest samodzielnym podmiotem; ze względu na swoją niedojrzałość
psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej,
- dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności
i prywatności,
- rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka,
- państwo ma wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w jej funkcjach.
Konwencja
przyznaje
szczególne
prawa
do
ochrony
dzieciom
niepełnosprawnym oraz pozbawionym środowiska rodzinnego.
Prawa dziecka stanowią dobra chronione zarówno przez przepisy
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jak i umowy międzynarodowe, w tym
szczególnie przez Konwencję o Prawach Dziecka.
W myśl konstytucyjnej zasady pomocniczości państwo powinno wspierać
rodzinę w realizacji jej funkcji oraz w wywiązywaniu się z nałożonych na nią
obowiązków wobec dziecka. Zgodnie z artykułem 72 ust. 2 Konstytucji RP
„Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz
publicznych”.
Treść art. 20 Konwencji zobowiązuje Państwa - Strony
do zapewnienia socjalnej ochrony i pomocy dzieciom czasowo lub stale
pozbawionym środowiska rodzinnego lub nie mogącym ze względu na swe
dobro w nim przebywać. Jest to podkreślenie rangi i znaczenia prawa dziecka
do pieczy zastępczej. Instytucje pieczy zastępczej wpisane do ustawy o pomocy
społecznej opierają system opieki na:
- konstytucyjnej zasadzie pomocniczości,
- personalistycznej koncepcji człowieka,
- poszanowaniu prawa dziecka do życia w rodzinie,
- wiedzy o potrzebach emocjonalnych i rozwojowych dziecka.
Gmina i powiat, jako jednostki samorządu terytorialnego, w myśl zapisów
art. 17 i 19 ustawy o pomocy społecznej realizują m.in. zadania dotyczące
pomocy dziecku i rodzinie.
pomocy społecznej
profilaktycznych,
Koncepcja opieki nad dzieckiem w systemie
ma na celu, w szczególności: podejmowanie działań
rozwijanie
poradnictwa
rodzinnego,
terapii
rodzinnej
rozumianej jako działania psychologiczne, pedagogiczne i socjologiczne,
mające na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania jej zadań oraz
pracy socjalnej. Dzieciom w razie potrzeby należy zapewnić opiekę i wsparcie
w środowisku lokalnym, bez odrywania od rodziny - art. 70. ust. 1 ups.
Zgodnie z art. 70 ust. 3 ups udzielając pomocy należy mieć na względzie
podmiotowość dziecka i rodziny oraz prawo dziecka do:
1. wychowania w rodzinie,
2. zapewnienia stabilnego środowiska wychowawczego,
3. utrzymywania osobistych kontaktów z rodziną.
Do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym (art. 17 pkt 12
i 13) należy prowadzenie i zapewnienie miejsc w placówkach opiekuńczowychowawczych wsparcia dziennego oraz tworzenie gminnego systemu
profilaktyki i opieki nad dzieckiem i rodziną.
Zadaniem powiatu określonym w art. 19 pkt 4 ups jest tworzenie i wdrażanie
programów pomocy dziecku i rodzinie, organizowanie i prowadzenie placówek
opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci i młodzieży, w tym placówek wsparcia
dziennego o zasięgu ponadgminnym.
Tworzenie placówek wsparcia dziennego jest priorytetem w systemie
opieki nad dzieckiem i rodziną, ze względu na ich profilaktyczne działania.
Placówki te funkcjonują w najbliższym środowisku lokalnym dziecka, wspierają
rodziny w sprawowaniu ich podstawowych funkcji.
Opiekuńcze pwdz prowadzone są w formie kół zainteresowań, świetlic,
klubów, ognisk wychowawczych, które pomagają dzieciom w pokonywaniu
trudności szkolnych i organizowaniu czasu wolnego;
W specjalistycznej pwdz realizowany jest program psychokorekcyjny lub
psychoprofilaktyczny,
w
tym
terapia
pedagogiczna,
psychologiczna,
rehabilitacja, resocjalizacja.
Pobyt w placówce opiekuńczo-wychowawczej wsparcia dziennego jest
dobrowolny i nieodpłatny. W działaniach wychowawczych organizowanych
w placówce opiekuńczo-wychowawczej wsparcia dziennego powinni czynnie
uczestniczyć rodzice lub opiekunowie dziecka. W 2008 r. w 74 placówkach
wsparcia dziennego przebywało 3 744 dzieci i młodzieży.
Wsparcie rodziny naturalnej w wykonywaniu przez nią funkcji
opiekuńczo-wychowawczych
jest
także
zadaniem
ośrodka
adopcyjno-
opiekuńczego. Ośrodek udziela wsparcia na wniosek rodziny poprzez:
 pomoc w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i opiekuńczych,
 poradnictwo i terapię, w tym terapię rodzinną,
 pomoc pedagogiczną i psychologiczną,
 pomoc prawną w zakresie życia rodzinnego.
Dane dot. dzieci pozostawionych przez rodziców, którzy wyjechali
do pracy za granicą
Dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej
zapewnia się opiekę i wychowanie w rodzinie zastępczej – art. 72 ust. 1 ups.
Dziecko może być umieszczone w całodobowej placówce opiekuńczowychowawczej – art. 80 ust. 1 ups.
W woj. lubelskim, wg stanu na dzień 10 września 2008 r., z powodu wyjazdu
rodziców do pracy za granicą 218 dzieci przebywało w zastępczych formach
opieki, w tym:
 205 w rodzinach zastępczych,
 13 w placówkach opiekuńczo-wychowawczych opieki całodobowej.
Wiek dzieci:
 1 rok – 1,
 2 lata – 1,
 3 lata – 11,
 4 lata – 3,
 5 lat – 8,
 6 lat – 3,
 7 lat – 12,
 8 lat – 8,
 9 lat – 10,
 10 lat – 12,
 11 lat – 16,
 12 lat – 13,
 13 lat – 13,
 14 lat – 17,
 15 lat – 28 (12,8%),
 16 lat – 18,
 17 lat – 19,
 18 lat – 21,
 19 lat – 3,
 20 lat – 2.
Liczba dzieci w przedziale wiekowym od roku do 6 lat wynosiła 27, tj 12,4%.
Czas pobytu dzieci poza rodziną biologiczną:
 1 miesiąc do pół roku: 14 dzieci,
 6 m-cy do 1 roku: 15 dzieci,
 1 rok do 2 lat: 33 dzieci,
 2 – 3 lata: 27 dzieci,
 3 – 4 lata: 24 dzieci,
 4 – 5 lat: 13 dzieci,
 5 – 10 lat: 53 dzieci, (24%),
 powyżej 10 lat: 14 dzieci.
Kraj pobytu rodziców:
Włochy – 59,
Anglia - 39,
Niemcy – 31,
Belgia – 9,
Holandia – 7,
Hiszpania – 6,
Francja – 4,
Grecja – 2,
Irlandia – 2,
USA – 2,
Dania – 2,
Cypr - 2,
Szwecja – 2,
Australia - 2,
Ukraina –1,
Kanada – 1.
Nieznane miejsce pobytu rodziców dotyczy 8 dzieci.
Rodzice z pozostawionymi dziećmi utrzymują najczęściej kontakt
telefoniczny rzadziej listowny.
Sporadycznie są to krótkie wizyty rodziców,
a zaledwie w 8 przypadkach wyjazdy dzieci do rodziców, w okresie wakacji lub
ferii.
W odniesieniu do dwóch rodzeństw:
1. po ponad 5-letnim przebywaniu 2. dzieci w placówce opiekuńczowychowawczej matka wystąpiła do sądu o przywrócenie władzy
rodzicielskiej,
2. po 4 – miesięcznym przebywaniu 2. dzieci w placówce opiekuńczowychowawczej matka wystąpiła do sądu o przywrócenie władzy
rodzicielskiej.
Z analizy danych wynika, że z 58 dziećmi rodzice nie utrzymują żadnego
kontaktu (26,6 %).
Największa ilość dzieci pozostawionych przez rodziców dotyczy miasta
Lublin (38) i powiatu kraśnickiego (35).
Z danych opracowanych, w 2007 r. przez MPiPS wynika, że z powodu
wyjazdu zarobkowego za granicę co najmniej jednego z rodziców w pieczy
zastępczej zostało umieszczonych 1299 dzieci tj. 6,4%, w tym:
- w rodzinach zastępczych spokrewnionych: 853 tj. 65,7%,
- w rodzinach zastępczych niespokrewnionych i zawodowych: 161,
- w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych: 285.
Badania przeprowadzone w 2007 r. przez Fundację Prawo Europejskie
wykazały, że liczba dzieci pozostawiona przez rodziców wynosiła 110 000
tj. 2% dzieci.
Podsumowując wystąpienie - należy podkreślić, że skuteczność udzielanej
pomocy dziecku i rodzinie wymaga współpracy i współdziałania wszystkich
instytucji dla dobra dziecka. Istniejąca niekorzystna sytuacja dzieci, których
rodzice wyjechali za granicę, wymusza konieczność zintensyfikowania działań
podejmowanych
przez
służby pomocy społecznej
(ośrodków
pomocy
społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, jednostek specjalistycznego
poradnictwa,
ośrodków
kryzysowej),
systemu
adpcyjno-opiekuńczych,
oświaty,
ośrodków
interwencji
ochrony zdrowia, policji,
prokuratury,
sądownictwa, organizacji pozarządowych, w celu udzielania wielozakresowej
pomocy dziecku. Stąd konieczność tworzenia zespołów interdyscyplinarnych
składających się z osób reprezentujących instytucje i służby zainteresowane
rozwiązaniem problemu danej rodziny. W ich skład wchodzić powinni
(w zależności od oceny sytuacji rodziny i dziecka) pracownik socjalny,
kurator, przedstawiciel ochrony zdrowia, pedagog szkolny, przedstawiciel
organizacji pozarządowej, przedstawiciel policji.
Główne zadanie i istota polityki prorodzinnej to ochrona dzieci przed
wkraczaniem w zastępczy model opieki. Powyższe założenie powinno być
podstawą planowanych działań w poszczególnych gminach i powiatach.
Zadania dotyczące opieki nad dzieckiem i rodziną są najważniejszym
elementem w systemie pomocy społecznej. Ważność tych zagadnień stała się
czynnikiem prac Rządu RP nad potrzebą wydzielenia problematyki pomocy
rodzinie i dziecku z ustawy o pomocy społecznej. Rząd przygotowuje odrębną
ustawę o wsparciu rodziny i systemie pieczy zastępczej nad dzieckiem.
(30 czerwca br. Rząd przyjął założenia do ustawy, aktualnie znajduje się
w Rządowym Centrum Legistacyjnym).
Istotą proponowanych rozwiązań jest stworzenie spójnego systemu opieki
nad dzieckiem i rodziną je wychowującą, jeżeli ma ona trudności
w prawidłowym wypełnianiu swoich funkcji. Działania podejmowane w ramach
tego systemu powinny zapewnić rodzinie taką pomoc, aby w jej efekcie
wyeliminowane zostało zagrożenie zabrania dziecka z rodziny, lub zapewniony
szybki do niej powrót dla tych dzieci, które z uwagi na ich dobro okresowo
musiały zostać umieszczone poza rodziną.
Mając powyższe na uwadze uznano, że bardzo duże znaczenie mają
działania profilaktyczne, pomagające rodzinie w prawidłowym funkcjonowaniu
i wychowywaniu dzieci, przeciwdziałające powstawaniu problemów lub
pozwalające je rozwiązywać we wczesnym okresie ich pojawiania się.
Ustawa przewiduje opracowanie i wdrożenie rządowego programu
osłonowego, którego celem będzie wspieranie samorządów lokalnych
w rozwoju profilaktyki.
W ramach programów oferowana będzie pomoc z budżetu państwa
na realizację lokalnych programów wspierania rodzin wychowujących
małoletnie dzieci, tworzenie różnorodnych instytucji wsparcia dziennego,
a także na szkolenie osób tam pracujących w celu zdobycia umiejętności
wczesnego diagnozowania sytuacji dziecka i rodziny oraz ewentualnego
podjęcia działań na jej rzecz. Programy te służyć będą samorządom gmin
w przygotowaniu kompetentnych asystentów rodziny.
Ponadto zakłada się uruchomienie systemów szkoleń dla służb i instytucji
działających na rzecz dziecka i rodziny (m.in. sędziowie sądów rodzinnych
i opiekuńczych, kuratorzy, pracownicy socjalni, policja). Szkolenia te będą
miały na celu przygotowanie osób działających na rzecz dziecka i jego rodziny
do kompleksowego, interdyscyplinarnego ich wspierania w środowisku
lokalnym.
Profilaktyka rodzinna musi być rozumiana jako interdyscyplinarne
działania i wsparcie ze strony służb i instytucji pracujących na rzecz dobra
dziecka i rodziny w samorządzie.
Działania profilaktyczne powinny być prowadzone przede wszystkim
w gminie.
Priorytetem działań w zakresie pomocy dziecku i rodzinie w systemie
pomocy
społecznej
powinien
być
model
wsparcia
środowiskowego,
podejmowanie działań o charakterze prewencyjnym. Stąd wymóg pomagania
rodzinie, pracy z rodziną bez odrywania dziecka od rodziny.
Dziękuję za uwagę.