Słowo wstępne

Sųowowstħpne
Tom, który prezentujemy, zawiera teksty referatów wygãoszonych na konferencji Zabójstwo dziecka w literaturze i kulturze europejskiej, zorganizowanej
wspólnie przez Akademič Artes Liberales, Instytut Historii UAM oraz Instytut Filologii Polskiej UAM w grudniu 2013 roku. Potrzeba zmierzenia sič
z tak trudnym tematem pojawiãa sič u pomysãodawców nie tylko z powodu
jego aktualnoĤci w Ĥwietle wspóãczesnych doniesieę o zbrodniach popeãnianych na dzieciach i noworodkach, ale takİe wskutek rozpoznania doĤþ
istotnej, jak sič wydaje, luki w badaniach nad tym zjawiskiem w polskim
dyskursie naukowym. O ile bowiem zajmujĈ sič nim przedstawiciele dyscyplin niejako do tego zobligowanych – takich jak prawo, kryminalistyka, psychiatria, bioetyka i medycyna sĈdowa – o tyle niewielkie zainteresowanie
budzião ono dotychczas wĤród reprezentantów szeroko rozumianych badaę
spoãeczno-kulturowych i humanistycznych1. Inaczej rzecz sič ma poza PolskĈ, zwãaszcza w anglojčzycznej literaturze naukowej, w której rozlegãoĤþ
i róİnorodnoĤþ studiów ujmujĈcych zagadnienie dzieciobójstwa (infanticide)
oraz zabójstw popeãnianych na dzieciach (child murder), ze szczególnym
uwzglčdnieniem krytycznych analiz dyskursów je konstruujĈcych – jest
imponujĈca. Tytuãem przykãadu wystarczy choþby przywoãaþ takĈ publikacjč, jak An Encyclopedia of Infanticide pod redakcjĈ Brigitte H. Bechtold i Donny’ego Coopera Gravesa, wydanĈ w roku 2010 przez The Edwin Meller
Press (New York/Ontario), w opracowywaniu której wzičão udziaã 84 autorek i autorów z caãego Ĥwiata. W treĤciach blisko dwustu encyklopedycznych haseã krzyİujĈ sič i dialogujĈ ze sobĈ takie dyscypliny jak archeologia,
kryminologia, demografia, ekonomia, historia, dziennikarstwo i prasoznaw________________
1 Pisali na ten temat m.in. J. Brzezięska, Dzieciobójstwo. Aspekty prawne i medyczne,
Warszawa 2013; M. Kamler, Zãoczyęcy. PrzestčpczoĤþ w Koronie w drugiej poãowie XVI i w pierwszej
poãowie XVII wieku (w Ĥwietle ksiĈg sĈdowych miejskich), Warszawa 2010; A. Karpięski, Kobieta
w mieĤcie polskim w drugiej poãowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 1995; D. įoãĈdĮ-Strzelczyk,
Dziecko w dawnej Polsce, Poznaę 2002; T. WiĤlicz, Dzieciobójstwo jako narzčdzie polityki
reprodukcyjnej w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, [w:] W krčgu rodziny epok dawnych.
Dziecięstwo, [red.] B. Popioãek, A. Chãosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2014, s. 141–151.
8
Sãowo wstčpne
stwo, lingwistyka i literaturoznawstwo, medycyna, filozofia, psychiatria,
religioznawstwo, socjologia, etnografia. Lecz choþ wyraĮna jest w ich doborze intencja wyjĤcia poza etnocentryzm (na przykãad poprzez uwzglčdnienie
innych niİ zachodni krčgów kulturowych), to zwraca uwagč deficyt opracowaę zwiĈzanych ze SãowiaęszczyznĈ. Obszar ten pojawia sič tu gãównie
w kontekĤcie zbrodniczych praktyk nazistowskich i sowieckich (hasãa Holocaust i Gulag) lub gdy rzecz dotyczy zjawisk z zakresu folkloru (na przykãad
tak zwanych Ĥmiertelnych koãysanek, death lullabies, którym poĤwičcony
zostaã równieİ jeden z tekstów w naszym tomie). Istotnym celem naszej
konferencji miaão byþ choþ czĈstkowe wypeãnienie tego braku.
Ale byãy teİ cele inne, równie waİne. Za gãówny uznaliĤmy uruchomienie perspektywy interdyscyplinarnej w prezentowaniu róİnych aspektów
dzieciobójstwa i zabijania dzieci. Chodzião nam o wymianč zdaę w obrčbie
moİliwie szerokiego spektrum wiedzy o zakresie tego zjawiska, jego biologicznych i kulturowych uwarunkowaniach, historycznej zmiennoĤci zbiorowych wobec niego postaw oraz rozmaitoĤci jego artystycznych reprezentacji
i symbolicznych znaczeę. InterdyscyplinarnoĤþ takĈ udaão nam sič osiĈgnĈþ
tylko czčĤciowo. WĤród uczestników i uczestniczek konferencji przewaİali
historycy i literaturoznawcy, zdecydowanie zabrakão gãosów specjalistów
majĈcych do czynienia ze sprawcami i ofiarami zabójstw dzieci w praktyce.
Jednak nawet stosunkowo ograniczona rozmaitoĤþ dziedzinowa zaprezentowanych tekstów, a przede wszystkim oİywione dyskusje konferencyjne
uĤwiadomiãy nam, iİ warto tč tematykč badawczĈ kontynuowaþ. Dlatego
tom niniejszy jest pierwszĈ z dwóch monografii zbiorowych, jakimi chcielibyĤmy zwieęczyþ nasz projekt (a przynajmniej tč jego fazč); kolejna powstanie po drugiej konferencji, którĈ zaplanowaliĤmy na poczĈtek roku 2015.
Wedle polskiej jurysdykcji oraz wielu innych historycznych i wspóãczesnych regulacji prawnych dzieciobójstwo obejmuje czyny popeãniane przez
matki na noworodkach. W obowiĈzujĈcym w Polsce kodeksie karnym
z 1997 roku reguluje tč kwestič artykuã 149: „Matka, która zabija dziecko
w okresie porodu pod wpãywem jego przebiegu, podlega karze pozbawienia
wolnoĤci od 3 miesičcy do 5 lat”. Wymiar kary dla dzieciobójczyę jest zatem
znaczĈco niİszy aniİeli w przypadku sprawców innych zabójstw, gdyİ
przestčpstwo to jest traktowane jako tzw. uprzywilejowane2. Problemem
spornym pozostaje interpretacja formuãy „w okresie porodu pod wpãywem
jego przebiegu” i wĤród prawników istniejĈ na ten temat róİnice zdaę.
W trakcie dyskusji nad ksztaãtem konferencji pojawião sič zatem przekonanie, iİ problematykč powyİszĈ naleİy wzbogaciþ o motywy i wĈtki zwiĈza________________
2
Zob. J. Brzezięska, Dzieciobójstwo. Aspekty prawne i etyczne, Warszawa 2013, s. 167 i nast.
Sãowo wstčpne
9
ne z zabójstwem dziecka, które jest – nie tylko w Ĥwietle prawa, ale takİe
w perspektywie zwyczajowej i w przedstawieniach artystycznych – aktem
o szerszej kwalifikacji niİ dzieciobójstwo, reprezentowanym w tekstach kultury od czasów najdawniejszych po wspóãczesnoĤþ. Dlatego teİ zabójstwo
dziecka traktujemy tu jako kategorič nadrzčdnĈ, zawierajĈcĈ w sobie przypadki dzieciobójstwa. Gwoli unikničcia nieporozumieę terminologicznych
i dyskusji o charakterze ĤwiatopoglĈdowym postanowiliĤmy wszakİe dla
potrzeb naszego projektu nie uruchamiaþ kontekstów zwiĈzanych ze statusem dziecka w ãonie matki/pãodu ludzkiego i ograniczyþ rozwaİania tylko
do aktów popeãnianych na dzieciach urodzonych. Kategorič „dziecka” stosujemy przy tym zarówno do osób, które nie osiĈgnčãy jeszcze dorosãoĤci (co
jest wyznacznikiem pãynnym historycznie i kulturowo), jak i w odniesieniu
do potomstwa w ogóle, takİe dorosãego. W tym drugim wypadku sprawĈ
zasadniczĈ jest, by relacja mičdzy dorosãĈ ofiarĈ a jej rodzicem/rodzicami
stanowiãa kluczowy element zaistniaãej sytuacji, bez wzglčdu na to, kim jest
sprawca zabójstwa – czy sĈ to sami rodzice lub jedno z nich (jak np. w dramacie Niespodzianka Karola Huberta Rostworowskiego), czy teİ ktoĤ inny,
czasem niezidentyfikowany – jak w opisanej w jednym z tekstów naszego
tomu sprawie Ĥmierci syna Andy Rottenberg. W zachodnim krčgu kulturowym prototypowymi figurami takich zdarzeę sĈ np. Niobe i jej liczne dzieci,
Priam i Hektor, Maryja i Jezus.
Artykuãy pokonferencyjne nadesãane do niniejszego tomu uãoİyliĤmy
diachronicznie – od tematów zwiĈzanych ze spoãeczeęstwami pradziejowymi i ze staroİytnoĤciĈ do tych, które czerpiĈ przykãady ze wspóãczesnej
kultury, İycia spoãecznego i literatury. Wszelkie inne kryteria porzĈdkujĈce
okazaãy sič zawodne, jako İe w wičkszoĤci tekstów zbyt wiele wĈtków czy
perspektyw splata sič i nawzajem oĤwietla. Mamy nadziejč, İe ów rekonesans – bo tylko takĈ ambicjč ma ta zbiorowa publikacja – okaİe sič istotnym
impulsem do kontynuowania badaę nad jednym z najbardziej mrocznych,
ale zarazem szczególnie sensotwórczych zjawisk w ludzkim uniwersum.
Ewa Kraskowska