Zachowania agresywne w przebiegu schizofrenii i otępienia u

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2008;5(1):29-36
artykuł oryginalny oryginal article
Zachowania agresywne
w przebiegu schizofrenii i otępienia
u mieszkańców domu opieki
Aggressive behaviors in the course of schizophrenia
and dementia among nursing home residents
Leszek Bidzan, Katarzyna Józepczuk
Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Akademii Medycznej w Gdańsku
Słowa kluczowe: schizofrenia, otępienie, agresja
Key words: schizophrenia, dementia, aggression
Streszczenie
Werbalna i fizyczna agresja jest częstym problemem u osób z zaburzeniami otępiennymi. Celem badań
było określenie związku pomiędzy procesem chorobowym (schizofrenią lub otępieniem) a nasileniem
fizycznej i werbalnej agresji i pobudzenia.
Do badań włączono 60 mieszkańców ośrodków opiekuńczych, u których w oparciu o kryteria ICD – 10
rozpoznano otępienie w chorobie Alzheimera (n = 24) i otępienie naczyniopochodne (n = 15) oraz
schizofrenię (n = 21). Oceny zachowań agresywnych i impulsywnych dokonano za pomocą Inwentarza
Pobudzenia Cohen – Mansfield (The Cohen – Mansfield Agitation Inventory – CMAI).
Nasilenie zachowań agresywnych i impulsywnych różniło się w badanych grupach, szczególnie pomiędzy
osobami z rozpoznaną schizofrenią a otępieniem typu Alzheimera.
Wyniki mogą wskazywać na odmienne mechanizmy patogenetyczne zachowań agresywnych w przypadku procesów otępiennych oraz schizofrenii.
PGP 95
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. med. Leszek Bidzan
Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Akademii Medycznej w Gdańsku
ul. Srebrniki 1, 80-282 Gdańsk
tel./faks (+48) (58) 344 60 85
e-mail: [email protected]
Copyright © 2008 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
30
Leszek Bidzan, Katarzyna Józepczuk: Zachowania agresywne w przebiegu schizofrenii i otępienia
Summary
Verbal and physical aggressions are common behavior problems among nursing home residents. The
study was conducted to determine if there was a relationship between some psychiatric disease and
physical and verbal aggression and agitation.
60 nursing home residents fulfilling the ICD – 10 criteria for dementia in Alzheimer’s disease (n = 24),
vascular dementia (n = 15) and schizophrenia (n = 21) were assessed for aggression and agitation
with The Cohen – Mansfield Agitation Inventory (CMAI).
Results showed that the diagnostic groups differed in aggressive behavior. Differences were most
common between schizophrenia and Alzheimer’s disease patients.
Results might demonstrate differences in mechanism of aggression between the schizophrenia and
Alzheimer disease.
Istotnym problemem obserwowanym w placówkach opiekuńczych są zachowania impulsywne i agresywne [1]. Na zachowania agresywne niewątpliwy wpływ ma wiele czynników. Podnosi się związek
upośledzenia zdolności werbalnych, percepcji słuchowej oraz wzrokowej z agresją [2, 3]. Postulowany
jest również związek zaburzeń nastroju z zachowaniami agresywnymi [4]. Dodatkowym czynnikiem
mogącym mieć wpływ na zachowania agresywne są dolegliwości somatyczne, zwłaszcza zaś te, które
związane są z doświadczaniem bólu.
Uszkodzenie pewnych obszarów mózgowych w niektórych schorzeniach ma sprzyjać zachowaniom impulsywnym i agresywnym. Z drugiej zaś strony osoby dotknięte tym samym schorzeniem, o podobnym
nasileniu niekiedy znacznie różnią się pomiędzy sobą pod względem obecności zachowań agresywnych,
co każe przypuszczać, że poza zmianami w o.u.n. istotną rolę odgrywa szereg innych czynników.
Pojęcie agresji nie jest pojęciem jednolitym i obejmuje wiele aspektów klinicznych.
Wg Cohen – Mansfield [5] wyróżnia się cztery formy zachowań: werbalne nieagresywne, fizyczne nieagresywne, werbalne agresywne oraz fizyczne agresywne. Każda z tych postaci zachowań agresywnych
lub impulsywnych może wykazywać odmienne uwarunkowanie patogenetyczne [1, 6].
Zachowania agresywne zdają się występować częściej w niektórych chorobach, szczególnie związanych
z otępieniem, i wówczas wykazują zazwyczaj związek z nasileniem demencji [7]
Nie w pełni poznanym zagadnieniem są zaburzenia funkcji poznawczych w przebiegu schizofrenii.
W szeregu prac wskazywano na postępujące wraz z trwaniem choroby upośledzenie funkcji poznawczych. Zaburzenia funkcji poznawczych w przebiegu schizofrenii polegają na upośledzeniu funkcji
wykonawczych oraz pamięci wiązanych odpowiednio z płatami czołowymi oraz skroniowymi [8, 9], co
uzyskało potwierdzenie w badaniach neuroradiologicznych i neuropatologicznych [10, 11]. Umiejscowienie powyższych zmian pozwala przypuszczać, że w przebiegu schizofrenii może pojawić się podobny
profil zachowań impulsywnych i agresywnych jak w przypadku otępień.
Celem podjętych badań było porównanie zachowań agresywnych u osób z otępieniem alzheimerowskim
i naczyniopochodnym oraz u osób z rozpoznaną schizofrenią przebywających w ośrodkach opiekuńczych.
Metoda
Populacją wyjściową były osoby przebywające w ośrodkach opiekuńczych w Trójmieście i w PDPS w
Ryjewie. Procedura włączenia do badania obejmowała uzyskanie zgody na udział w badaniu oraz ocenę
kryteriów wyłączających z badania, tj. obecność w chwili badania lub w wywiadzie jednej z następu-
31
Leszek Bidzan, Katarzyna Józepczuk: Zachowania agresywne w przebiegu schizofrenii i otępienia
jących chorób: choroby afektywnej, alkoholizmu, uzależnienia od leków lub środków odurzających,
padaczki, choroby Parkinsona, upośledzenia umysłowego; obecność w chwili badania zaburzeń świadomości, schorzenia narządu ruchu, wzroku i słuchu istotnie utrudniających wykonywanie poleceń
i procedur zawartych w stosowanych skalach klinicznych, poważne schorzenia somatyczne, zwłaszcza
w fazie dekompensacji.
Warunkiem włączenia było posiadanie wykształcenia min. podstawowego oraz nieprzyjmowanie
w okresie ostatnich 7 dni leku o działaniu psychotropowym lub utrzymywanie stałego leczenia przez
okres ostatniego tygodnia.
Do dalszego etapu badań zakwalifikowano osoby, u których w oparciu o kryteria ICD – 10 rozpoznano
otępienie (Alzheimera lub naczyniopochodne) oraz schizofrenię [12].
Kryteria diagnostyczne spełniło łącznie 60 osób, w tym u 24 rozpoznano otępienie Alzheimera, u 15
otępienie naczyniopochodne oraz u 21 schizofrenię.
Podstawowym narzędziem badawczym był Inwentarz Pobudzenia Cohen – Mansfield (The Cohen – Mansfield Agitation Inventory – CMAI) [5]. W pracy posługiwano się 29-elementową wersją przeznaczoną
przede wszystkim do oceny osób przebywających w placówkach opiekuńczych. Zakres oceny dla każdej
z ocenianych kategorii skali CMAI wynosi 1 – 7, gdzie 1 – zachowanie nigdy nie występuje, 7 – występuje kilka razy w ciągu godziny. Stosowano polską wersję językową, w stosunku do której dokonano
oceny rzetelności i trafności uzyskując zadowalające wyniki [13]. Oceny skalą CMAI dokonały osoby
z personelu sprawującego bezpośrednią opiekę nad pensjonariuszami.
Oceny funkcji poznawczych dokonano w oparciu o badanie skalą Mini Mental State Examination - zakres
oceny 0 (nasilone otępienie) – 30 punktów (pełna sprawność funkcji poznawczych) [14]. Z uwagi na
wpływ na wynik w badaniu skalą MMSE wieku oraz wykształcenia uzyskane wyniki (wyniki surowe)
zostały przeliczone z uwzględnieniem wieku i poziomu wykształcenia. Przeliczenia wyników dokonano
w oparciu o wzór zaproponowany przez Mungasa i wsp. [15], sprawdzony w warunkach polskich przez
Józwiaka i wsp. [16]. W analizie statystycznej posługiwano się wynikami przeliczonymi (MMSE-C).
Przy weryfikacji statystycznej otrzymanych wyników stosowano testy nieparametryczne – test Manna
– Whitneya. Wyniki testów, dla których poziom istotności był równy lub mniejszy od 0,05 (p < 0,05
lub p = 0.05) uznano za istotne, a pozostałe (p > 0,05) za nieistotne.
Wyniki
Średnia wieku w badanej grupie mieszkańców domów opieki wynosiła 68,85 lat, natomiast nasilenie
zachowań agresywnych i impulsywnych mierzone skalą CMAI wyniosło 46,60 punktu.
Poszczególne grupy badane (osoby z otępieniem – typu Alzheimera i naczyniopochodne i chorujące
na schizofrenię) różnicował w sposób istotny wiek, który różnił się również pomiędzy poszczególnymi
kategoriami otępienia.
Porównanie wyników skali CMAI pomiędzy osobami ze schizofrenią i osobami otępiałymi (łączna analiza
otępienia Alzheimera i naczyniopochodnego) (tabela 1) wskazała na odmienne wyniki w odniesieniu do
niektórych zachowań (powtarzane zdania lub pytania, usiłowanie dostania się w inne miejsce, ukrywanie rzeczy, gromadzenie rzeczy, powtarzające się manieryzmy), natomiast nie uwidoczniły się różnice
dotyczące wyniku globalnego skali oraz poszczególnych kategorii wyróżnionych w skali.
Najwyraźniejsze różnice pojawiły się przy porównaniu osób z rozpoznaną schizofrenią oraz otępieniem
Alzheimera (tab. 2). Różnice dotyczyły zarówno wyniku globalnego skali CMAI, jak również ogólnej
oceny zachowań impulsywnych przejawianych poprzez nieagresywne zachowania fizyczne oraz werbalne.
Ponadto obydwie grupy różniły się poszczególnymi rodzajami zachowań: plucie, powtarzane zdania lub
pytania, usiłowanie dostania się w inne miejsce, nieodpowiednie obchodzenie się z rzeczami, ukrywanie
rzeczy, gromadzenie rzeczy.
32
Leszek Bidzan, Katarzyna Józepczuk: Zachowania agresywne w przebiegu schizofrenii i otępienia
Tabela 1. Zachowania agresywne i impulsywne w badaniu Inwentarzem Pobudzenia Cohen – Mansfield w grupach
osób z rozpoznanym otępieniem (analizowano łącznie zarówno otępienie w chorobie Alzheimera (AD), jak i naczyniopochodne (VD)) i schizofrenią.
Table 1. Aggression and agitation assessed with the Cohen - Mansfield Agitation Inventory in the group of demented
patients (both suffering from Alzheimer’s disease and vascular dementia) and patients with shizophrenia.
otępienie (VD + AD)
n = 39
schizofrenia
n = 21
średnia
odch. std.
średnia
odch. std.
Wiek *
76,23
10,08
55,14
8,95
MMSE-suma *
14,18
4,61
17,43
6,00
Chodzenie tam i z powrotem,
wałęsanie się bez celu
2,41
1,67
2,67
2,24
Nieodpowiednie ubranie lub rozbieranie się
2,38
1,76
2,24
2,02
Plucie (łącznie z pluciem podczas posiłków)
1,74
1,25
1,24
1,09
Wyzywanie lub agresja słowna
2,41
1,89
2,05
1,69
Bezustanne nieuzasadnione prośby
o pomoc lub uwagę
2,33
1,42
2,10
1,79
Powtarzane zdania lub pytania *
2,87
2,09
1,33
1,06
Bicie (łącznie z biciem siebie)
1,10
0,31
1,24
0,54
Kopanie
1,03
0,16
1,38
1,24
Czepianie się ludzi
1,95
1,17
1,48
1,12
Popychanie
1,21
0,41
1,19
0,51
Rzucanie rzeczami
1,28
0,60
1,29
1,10
Dziwne odgłosy (dziwaczny śmiech lub płacz)
1,67
1,15
1,71
1,62
Krzyki
1,69
1,30
1,29
1,10
Gryzienie
1,03
0,16
1,00
0,00
Drapanie
1,03
0,16
1,00
0,00
Usiłowanie dostania się w inne miejsce
(np. wychodzenie z pokoju, budynku) *
2,08
1,63
1,00
0,00
Celowe upadanie
1,31
0,83
1,10
0,44
Narzekanie
2,77
1,74
2,48
2,25
Negatywizm
2,38
1,70
2,00
1,76
Jedzenie/picie nieodpowiednich substancji
1,00
0,00
1,00
0,00
Robienie krzywdy sobie lub innym
(papierosem, gorącą wodą itp.)
1,00
0,00
1,05
0,22
Nieodpowiednie obchodzenie się z rzeczami
1,77
1,39
1,05
0,22
Ukrywanie rzeczy *
2,69
1,91
1,00
0,00
Gromadzenie rzeczy *
2,13
1,67
1,24
0,77
Darcie rzeczy lub niszczenie własności
1,03
0,16
1,10
0,44
Powtarzające się manieryzmy *
1,21
0,41
1,86
1,74
Werbalne molestowanie seksualne
1,15
0,37
1,00
0,00
Fizyczne molestowanie seksualne
1,03
0,16
1,00
0,00
Ogólny niepokój ruchowy
1,51
0,76
1,76
1,58
CMAI – suma
49,18
16,16
41,81
16,21
Werbalne nieagresywne
10,36
5,33
7,90
5,86
Fizyczne nieagresywne
18,49
7,59
14,90
5,85
Werbalne agresywne
6,92
4,09
6,05
3,35
Fizyczne agresywne
13,41
1,73
12,95
3,85
33
Leszek Bidzan, Katarzyna Józepczuk: Zachowania agresywne w przebiegu schizofrenii i otępienia
Tabela 2. Zachowania agresywne i impulsywne w badaniu Inwentarzem Pobudzenia Cohen – Mansfield w grupach
osób z rozpoznanym otępieniem w chorobie Alzheimera i schizofrenią.
Table 2. Aggression and agitation assessed with The Cohen - Mansfield Agitation Inventory in the groups of demented
patients with Alzheimer’s disease and patients with schizophrenia.
otępienie w chorobie
Alzheimera, n = 24
schizofrenia
n = 21
średnia
odch. std.
średnia
odch. std.
Wiek *
80,46
9,23
55,14
8,95
MMSE-sum *
13,42
4,63
17,43
6,00
Chodzenie tam i z powrotem,
wałęsanie się bez celu
2,92
1,86
2,67
2,24
Nieodpowiednie ubranie lub rozbieranie się
3,08
1,91
2,24
2,02
Plucie (łącznie z pluciem podczas posiłków) *
2,13
1,45
1,24
1,09
Wyzywanie lub agresja słowna
2,92
2,19
2,05
1,69
Bezustanne nieuzasadnione prośby
o pomoc lub uwagę
2,58
1,41
2,10
1,79
Powtarzane zdania lub pytania *
3,17
2,22
1,33
1,06
Bicie (łącznie z biciem siebie)
1,13
0,34
1,24
0,54
Kopanie
1,00
0,00
1,38
1,24
Czepianie się ludzi
2,08
1,21
1,48
1,12
Popychanie
1,21
0,41
1,19
0,51
Rzucanie rzeczami
1,33
0,70
1,29
1,10
Dziwne odgłosy (dziwaczny śmiech lub płacz)
1,79
1,22
1,71
1,62
Krzyki
2,08
1,53
1,29
1,10
Gryzienie
1,00
0,00
1,00
0,00
Drapanie
2,5
0,00
1,00
0,00
Usiłowanie dostania się w inne miejsce
(np. wychodzenie z pokoju, budynku) *
2,50
1,87
1,00
0,00
Celowe upadanie
1,42
1,02
1,10
0,44
Narzekanie
3,29
1,90
2,48
2,25
Negatywizm
2,88
1,85
2,00
1,76
Jedzenie/picie nieodpowiednich substancji
1,00
0,00
1,00
0,00
Robienie krzywdy sobie lub innym
(papierosem, gorącą wodą itp.)
1,00
0,00
1,05
0,22
Nieodpowiednie obchodzenie się z rzeczami *
2,25
1,59
1,05
0,22
Ukrywanie rzeczy *
3,33
2,12
1,00
0,00
Gromadzenie rzeczy *
2,46
2,04
1,24
0,77
Darcie rzeczy lub niszczenie własności
1,00
0,00
1,10
0,44
Powtarzające się manieryzmy
1,17
0,38
1,86
1,74
Werbalne molestowanie seksualne
1,21
0,41
1,00
0,00
Fizyczne molestowanie seksualne
1,00
0,00
1,00
0,00
1,54
0,78
1,76
1,58
CMAI – suma *
55,46
16,96
41,81
16,21
Werbalne nieagresywne *
11,92
5,50
7,90
5,86
Fizyczne nieagresywne *
Ogólny niepokój ruchowy
21,67
7,85
14,90
5,85
Werbalne agresywne
8,00
4,79
6,05
3,35
Fizyczne agresywne
13,88
1,65
12,95
3,85
34
Leszek Bidzan, Katarzyna Józepczuk: Zachowania agresywne w przebiegu schizofrenii i otępienia
Tabela 3. Zachowania agresywne i impulsywne w badaniu Inwentarzem Pobudzenia Cohen – Mansfield w grupach
osób z rozpoznanym otępieniem naczyniopochodnym i schizofrenią
Table 3. Aggression and agitation assessed with The Cohen - Mansfield Agitation Inventory in the groups of patients
with vascular dementia and schizophrenia
otępienie w otępieniu
naczyniopochodnym
n = 15
schizofrenia
n = 21
średnia
odch. std.
średnia
odch. std.
Wiek *
69,47
7,51
55,14
8,95
MMSE-sum *
15,40
4,45
17,43
6,00
Chodzenie tam i z powrotem,
wałęsanie się bez celu
1,60
0,83
2,67
2,24
Nieodpowiednie ubranie lub rozbieranie się
1,27
0,46
2,24
2,02
Plucie (łącznie z pluciem podczas posiłków)
1,13
0,35
1,24
1,09
Wyzywanie lub agresja słowna
1,60
0,83
2,05
1,69
Bezustanne nieuzasadnione prośby
o pomoc lub uwagę
1,93
1,39
2,10
1,79
Powtarzane zdania lub pytania *
2,40
1,84
1,33
1,06
Bicie (łącznie z biciem siebie)
1,07
0,26
1,24
0,54
Kopanie
1,07
0,26
1,38
1,24
Czepianie się ludzi
1,73
1,10
1,48
1,12
Popychanie
1,20
0,41
1,19
0,51
Rzucanie rzeczami
1,20
0,41
1,29
1,10
Dziwne odgłosy (dziwaczny śmiech lub płacz)
1,47
1,06
1,71
1,62
Krzyki
1,07
0,26
1,29
1,10
Gryzienie
1,07
0,26
1,00
0,00
Drapanie
1,07
0,26
1,00
0,00
Usiłowanie dostania się w inne miejsce
(np. wychodzenie z pokoju, budynku) *
1,40
0,83
1,00
0,00
Celowe upadanie
1,13
0,35
1,10
0,44
Narzekanie
1,93
1,03
2,48
2,25
Negatywizm
1,60
1,06
2,00
1,76
Jedzenie/picie nieodpowiednich substancji
1,00
0,00
1,00
0,00
Robienie krzywdy sobie lub innym
(papierosem, gorącą wodą itp.)
1,00
0,00
1,05
0,22
Nieodpowiednie obchodzenie się z rzeczami
1,00
0,00
1,05
0,22
Ukrywanie rzeczy *
1,67
0,82
1,00
0,00
Gromadzenie rzeczy
1,60
0,51
1,24
0,77
Darcie rzeczy lub niszczenie własności
1,07
0,26
1,10
0,44
Powtarzające się manieryzmy
1,27
0,46
1,86
1,74
Werbalne molestowanie seksualne
1,07
0,26
1,00
0,00
Fizyczne molestowanie seksualne
1,07
0,26
1,00
0,00
Ogólny niepokój ruchowy
1,47
0,74
1,76
1,58
39,13
7,78
41,81
16,21
Werbalne nieagresywne
7,87
4,07
7,90
5,86
Fizyczne nieagresywne
13,40
3,18
14,90
5,85
Werbalne agresywne
5,20
1,57
6,05
3,35
Fizyczne agresywne
12,67
1,63
12,95
3,85
CMAI – suma
* różnice istotne statystycznie (p < 0,05)
35
Leszek Bidzan, Katarzyna Józepczuk: Zachowania agresywne w przebiegu schizofrenii i otępienia
Większą zgodność wykazywało porównanie otępienia naczyniopochodnego ze schizofrenią (tab. 3),
a różnice sprowadzały się do częstego występowania wśród osób otępiałych następujących zachowań:
powtarzane zdania lub pytania, usiłowanie dostania się w inne miejsce, ukrywanie rzeczy.
Omówienie
Postulowane zmiany neuroanatomiczne w przebiegu schizofrenii, które mogą odpowiadać również za
zachowania agresywne, i patologia podobnych obszarów mózgowia w przebiegu procesów otępiennych,
szczególnie choroby Alzheimera, uprawnia do przewidywania wystąpienia podobnych zachowań agresywnych i impulsywnych w przebiegu tych procesów. Tymczasem ocena pobudzenia i agresji dokonana skalą Cohen – Mansfield ujawniła istotne różnice pomiędzy osobami z rozpoznaniem schizofrenii
i otępieniem, zwłaszcza typu Alzheimera. Różnice dotyczyły zarówno wyniku globalnego skali, oceny
poszczególnych postaci zachowań agresywnych i impulsywnych, jak również odmiennej częstości występowania poszczególnych objawów.
Za stwierdzone różnice odpowiadać może wiele czynników. Analizowane grupy różniły się między innymi nasileniem zaburzeń funkcji poznawczych określonym wynikiem skali MMSE (wynik przeliczony
z uwzględnieniem wykształcenia oraz wieku), jak również wiekiem. Zarówno głębokość zaburzeń funkcji
poznawczych, jak i wiek wykazują wyraźny związek z nasileniem zachowań impulsywnych i agresywnych
[17]. Ponadto należy zwrócić uwagę i na to, że pomimo pozornego podobieństwa w lokalizacji niektórych
zmian w schizofrenii i stanach otępiennych (płaty czołowe i skroniowe) mechanizm odpowiedzialny za
upośledzenie funkcji poznawczych jest różny w każdym z tych procesów.
W niektórych badaniach porównujących występowanie markerów histopatologicznych typowych dla
choroby Alzheimera w mózgach osób z rozpoznaniem schizofrenii i osób nieobciążonych chorobą nie
znaleziono istotnych różnic [18]. Również zmiany w zakresie układu cholinergicznego, którym przypisuje
się podstawowe znaczenie w generowaniu zaburzeń poznawczych w chorobie Alzheimera, nie wykazują
istotnego nasilenia w przypadku schizofrenii. Porównanie poziomu acetylotransferazy cholinowej oraz
acetylocholinesterazy nie wykazywało różnic pomiędzy osobami ze schizofrenią i osobami z grupy kontrolnej, natomiast znacząco różniło się u osób z chorobą Alzheimera [19]. Ponadto osoby chorujące na
schizofrenię, wykazujące upośledzenie funkcji poznawczych nie różniły się od grupy kontrolnej, dobranej pod względem wieku, ale niewykazującej deficytu poznawczego, liczbą długich neuronów w jądrze
Meynerta [20]. Tymczasem zaburzenia w czynności układu cholinergicznego obok zmian w poziomie
serotoniny zdają się odgrywać kluczową rolę w patogenezie zachowań impulsywnych i agresywnych
w przebiegu procesu otępiennego. Obniżenie transmisji cholinergicznej i zaburzenia w obrocie dopaminy
obejmujące cały system limbiczny mają powodować zachowania agresywne [21].
Praca zawiera niewątpliwe ograniczenia, które zmuszają do ostrożności przy interpretacji wyników.
Do istotnych zastrzeżeń, jakie można podnosić należą, istotne różnice wieku pomiędzy analizowanymi
grupami. Ponadto poziom zaburzeń funkcji poznawczych, jeden z elementów mogących mieć wpływ na
ujawnianie zachowań agresywnych, różnił się w poszczególnych kategoriach diagnostycznych. Wątpliwości dotyczą również oceny przydatności skali MMSE w badaniach dotyczących schizofrenii.
W dalszych badaniach opartych na większej populacji celowe będzie porównanie osób w podobnym
wieku, o zbliżonym nasileniu zaburzeń funkcji poznawczych.
36
Leszek Bidzan, Katarzyna Józepczuk: Zachowania agresywne w przebiegu schizofrenii i otępienia
Piśmiennictwo
[1] Cohen-Mansfield J, Marx MS, Werner P. Agitation in elderly persons: an integrative report of
findings in a nursing home. Int Psychogeriatr. 1992; 4 Suppl 2: 221-240.
[2] Welsh SW, Corrigan FM, Scott M. Lanquage impairment and aggression in Alzheimer’s disease.
Int J Geriatr Psychiatry 1996; 11: 257-261.
[3] Hall KA, O’Connor DW. Correlates of aggressive behavior in dementia. Int Psychogeriatr. 2004;
16: 141-158.
[4] Menon AS, Gruber-Baldini AL, Hebel JR, Kaup B, Loreck D, Itkin Zimmerman S, Burton
L, German P, Magaziner J. Relationship between aggressive behaviors and depression among
nursing home residents with dementia. Int J Geriatr Psychiatry 2001; 16: 139-146.
[5] Cohen – Mansfield J, Marx MS, Rosenthal AS. A description of agitation in a nursing home.
J Gerontol. 1989; 44: M77 – M84.
[6] Schreiner AS, Yamamoto E, Shiotani H. Agitated behavior in elderly nursing home residents
with dementia in Japan. J Gerontol Psychol Sci.Soc Sci. 2000; 55: 180-186.
[7] Beck C, Frank L, Chumbler NR, O’Sullivan P, Vogelpohl TS, Rasin J, Walls R, Baldwin B.
Correlates of disruptive behavior in severely cognitively impaired nursing home residents. Gerontologist 1998; 38: 189-198.
[8] Goldberg TE, Weinberger DR, Berman KF, Pliskin NH, Podd MH. Further evidence for dementia of the pre-frontal type in schizophrenia. Arch Gen Psychiatry 1987; 44: 1008-1014.
[9] Saykin AJ, Gur RC, Gur RE. Neuropsychological function in schizophrenia. Arch Gen Psychiatry
1991; 48: 618-632.
[10] Arnold SE, Hyman BT, Van Hoesen GW, Damasio AR. Some cytoarchitectural abnormalities
of the entorhinal cortex in schizophrenia. Arch Gen Psychiatry 1991; 48: 625-632.
[11] Weinberger DR, Berman KF, Suddath R, Torrey EF. Evidence of dysfunction of a prefrontal-limbic network in schizophrenia: a magnetic resonance imaging and regional cerebral blood flow
study of discordant monozygotic twins. Am J Psychiatry 1992; 149: 890-897.
[12] The ICD-10 Classification of Mental and Behavioral Disorders. WHO Geneva, 1992.
[13] Bidzan L, Bidzan M. Ocena rzetelności i trafności polskiej wersji językowej skali pobudzenia Cohen
– Mansfield (The Cohen – Mansfield Agitation Inventory). Psychogeriatr Pol. 2005; 2: 89-98.
[14] Folstein MF, Folstein SE, McHugh PR. Mini-Mental State: A practical method for grading the
cognitive state of patients for the clinician. J. Psychiatr. Res. 1975; 12: 189-198.
[15] Mungas D, Marshall SC, Weldon W, Haan M, Reed BR. Age and education correction of Mini
Mental State Examination for English and Spanish – speaking elderly. Neurology 1996; 46: 700-706.
[16] Jóźwiak A, Wiśniewska J, Wieczorkowska-Tobis K. Zaburzenia pamięci u osób starszych
oceniane testem Mini Mental Scale. Geront. Pol. 2000; 8: 46-50.
[17] Shah AK. Violence and psychogeriatric inpatients. Int. J. Geriatr. Psychiatry 1992; 7: 39-44.
[18] Burton C, Crow T, Frith C, Johnstone E, Owens D, Roberts G. Schizophrenia and the brain:
a prospective clinico-neuropathological study. Psychol Med. 1990; 20: 285-304.
[19] Haroutunian V, Davidson M, Kanof PD. Cortical cholinergic markers in schizophrenia. Schizophr
Res 1994; 12: 137-144.
[20] El-Mallakh RS, Kirch DG, Shelton R. The nucleus basalis of Meynert, senile plaques, and intellectual impairment in schizophrenia. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 1991; 3: 383-386.
[21] Lyketsos CG, Steinberg M, Tschanz JT. Mental and behavioral disturbances in dementia: findings
from the cache country study on memory in aging. Am. J. Psychiatry 2000; 157: 708-714.
Revieved/Zrecenzowano 02.10.08
Accepted/Zatwierdzono do druku 18.02.2008