odpowiedzialne stosowanie srodków - Copa

AHW(12)1244:5
Bruksela, 20 kwietnia 2012
ODPOWIEDZIALNE STOSOWANIE ŚRODKÓW
PRZECIWDROBNOUSTROJOWYCH
U ZWIERZĄT, OD KTÓRYCH POZYSKUJE SIĘ ŻYWNOŚĆ:
OPINIA COPA-COGECA
Copa - Cogeca | European Farmers European Agri-Cooperatives
61, Rue de Trèves | B - 1040 Bruxelles | www.copa-cogeca.eu
EU Transparency Register Number | Copa 44856881231-49 | Cogeca 09586631237-74
I. WSTĘP
1.
Oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe (AMR) stanowi poważny problem zarówno w
Europie jak i na świecie. Możliwe instrumenty kontroli tego problemu są obecnie przedmiotem
dyskusji na wielu międzynarodowych forach. Debata ta potwierdza, że należy prowadzić
dyskusje naukowe oraz pokazuje, jak ważna jest obiektywna komunikacja w całym łańcuchu
żywnościowym, uwzględniająca również konsumentów.
2. 18 listopada 2011 Komisja Europejska opublikowała komunikat w sprawie oporności na środki
przeciwdrobnoustrojowe do Parlamentu Europejskiego i Rady. Nowy plan działań obejmuje
siedem obszarów, w których instrumenty są najbardziej potrzebne. Nowe Prawo zdrowia
zwierząt również uwzględni kwestię środków przeciwdrobnoustrojowych przygotowując ramy
prawne dla monitoringu oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe patogenów zwierzęcych.
3. Niektóre z państw członkowskich UE już przyjęły plany działań, ustalając jasne cele dotyczące
stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych. Niektóre z zaproponowanych środków (np.
ograniczenie ilości, nałożenie nowych podatków, zakazanie niektórych transakcji handlowych
takich jak rabaty, itd.) zdaniem Copa-Cogeca są niemożliwe do wdrożenia. Należy
zagwarantować, że środki przeciwdrobnoustrojowe będą stosowane w sposób odpowiedzialny i
oparty na dowodach naukowych. Copa-Cogeca apeluje do Komisji Europejskiej, aby ta zapewniła
uczciwe warunki na szczeblu UE. Dzięki temu należyte funkcjonowanie rynku wewnętrznego i
konkurencyjność w unijnym sektorze hodowli nie będą zagrożone.
4. Przesłanie jest jasne: każdy musi odegrać swoją rolę w kontroli i ograniczaniu oporności na
środki przeciwdrobnoustrojowe w Europie. Mamy do czynienia z jedną koncepcją zdrowia,
odnoszącą się zarówno do ludzi jak i do zwierząt. Europejscy rolnicy i spółdzielnie rolne w
dalszym ciągu pragną przyczyniać się do zwalczania oporności na środki
przeciwdrobnoustrojowe w gospodarstwie.
5. Zapewnienie zrównoważonej produkcji zwierzęcej, gdzie zwierzęta są zdrowe i produktywne,
leży w interesie rolników. Poprawa zdrowia zwierząt jest jednym z najlepszych sposobów na
ograniczenie konieczności podawania im środków przeciwdrobnoustrojowych. Głównymi celami
rolników są dobra higiena, odpowiednie pasze, właściwe środowisko dla zwierząt oraz
prawidłowe zarządzanie. Może się jednak zdarzyć, że zwierzęta zachorują. Dlatego też
odpowiednie kuracje i leki weterynaryjne powinny być dostępne we wszystkich państwach
członkowskich UE dla wszystkich gatunków, w tym dla drobnych zastosowań i podrzędnych
gatunków (MUMS), dla których na chwilę obecną brakuje leków weterynaryjnych. W ramach
strategii UE 2020 należy udostępnić rolnikom we wszystkich państwach UE inteligentne,
skuteczne i alternatywne instrumenty dostępne na rynku, aby mogli oni leczyć swoje zwierzęta.
6. Odpowiedzialne stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych jest ważnym krokiem w stronę
ograniczenia oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe, co w przyszłości umożliwi skuteczne
leczenie infekcji bakteryjnych zarówno u zwierząt jak i ludzi. Wszyscy rolnicy muszą
przestrzegać zaleceń dotyczących stosowania leków umieszczonych na receptach
weterynaryjnych oraz rejestrować wszystkie kuracje w celu ułatwienia oceny sposobu leczenia i
umożliwienia wprowadzenia zmian w przyszłości.
7. W odpowiedzi na komunikat Komisji Europejskiej w sprawie oporności na środki
przeciwdrobnoustrojowe i w związku z obawami zgłoszonymi przez Parlament Europejskich w
dwóch niedawnych rezolucjach Komitetu ds. Rolnictwa i Komitetu ds. Środowiska, Copa-Cogeca
pragnie wyrazić swoją opinię na temat:
• stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych u zwierząt, od których pozyskuje się
żywność
• stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych o krytycznym znaczeniu
• przejrzystości stosowania: roli monitoringu i programów nadzorczych
• dobrowolnego planu zdrowia w gospodarstwie (farm health planning - FHP)
2|7
II. STOSOWANIE ŚRODKÓW PRZECIWDROBNOUSTROJOWYCH U ZWIERZĄT, OD
KTÓRYCH POZYSKUJE SIĘ ŻYWNOŚĆ
8. Kontrola chorób bakteryjnych przyczynia się do utrzymania optymalnego stanu zdrowia i przez
to do poprawy dobrostanu zwierząt gospodarczych. Odpowiedzialne stosowanie środków
przeciwdrobnoustrojowych w leczeniu chorób bakteryjnych pomaga kontrolować choroby w
sektorze produkcji zwierzęcej.
9. Choroby mogą być bezobjawowe lub z objawami klinicznymi. Choroby dzielą się na choroby
przewlekłe i o ostrym przebiegu. Stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych w hodowli jest
ważne, ponieważ z jednej strony umożliwia ono szybki powrót do zdrowia, a z drugiej zapobiega
rozwojowi choroby u konkretnego zwierzęcia lub w reszcie stada.
10. Często prowadzi się dyskusje na temat profilaktycznego i metafilaktycznego stosowania
antybiotyków. Copa-Cogeca proponuje następujące definicje:
Profilaktyczne zastosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych: leczenie
(zwierzęcia lub grupy zwierząt) przy zastosowaniu środków przeciwdrobnoustrojowych, zanim u
zwierzęcia wystąpią objawy kliniczne;
Metafilaktyczne zastosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych: leczenie grupy
zwierząt przy zastosowaniu środków przeciwdrobnoustrojowych po pojawieniu się infekcji
bakteryjnej u części grupy, w celu ochrony reszty grupy. Grupa otrzymuje leki ze względu na
spodziewane pojawienie się choroby, przed wystąpieniem objawów klinicznych.
11. Profilaktyczne stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych ma więc na celu kontrolowanie
chorób atakujących poszczególne zwierzęta i/ lub grupy zwierząt. Należy pamiętać, że to
weterynarz podejmuje decyzję o rozpoczęciu leczenia, jednakże w niektórych przypadkach
kuracja antybiotykowa jest konieczna:
• W przypadku zabiegów chirurgii urazowej lub operacji o wysokim ryzyku zakażenia;
• Gdy istnieją przesłanki, oparte na wiedzy epidemiologicznej i klinicznej, że zwierzę cierpi na
chorobę bezobjawową;
• Gdy choroba została zdiagnozowana w grupie zwierząt (diagnoza kliniczna lub
bakteriologiczna). Aby zapobiec rozprzestrzenianiu się choroby w grupie i uniknąć
postępowania
klinicznego
stosuje
się
terapeutyczne
dawki
środków
przeciwdrobnoustrojowych.
12. Copa-Cogeca uważa, ogólne zalecenia dotyczące skutecznego stosowania środków
przeciwdrobnoustrojowych w leczeniu zwierząt, od których pozyskuje się żywność, powinny
uwzględnić następujące elementy:
• Wybór środków przeciwdrobnoustrojowych zależy od wcześniejszej sytuacji w gospodarstwie.
Przy ich podawaniu przestrzega się zaleceń na recepcie weterynaryjnej;
• Należy przestrzegać zaleceń dotyczących dawek, czasu kuracji, okresu karencji, zwierząt
objętych kuracją i sposobu przechowywania leków, aby leczenie było skuteczne;
• Każda recepta powinna być wypisana albo przez weterynarza prowadzącego kurację danego
zwierzęcia lub, gdy jest to stosowne, weterynarza zajmującego się konkretnym celem
produkcji stada;
• Kuracja powinna być zarejestrowana w celu umożliwienia oceny jej skuteczności i
wprowadzenia ewentualnych poprawek w sposobie leczenia;
• Należy zgłosić weterynarzowi wszelkie niepożądane reakcje występujące u zwierząt
poddanych kuracji, jak np. nieskuteczność leczenia, lub u ludzi prowadzących leczenie.
III. STOSOWANIE ŚRODKÓW PRZECIWDROBNOUSTROJOWYCH O KRYTYCZNYM
ZNACZENIU W HODOWLI
13. Chinolony (nie tylko fluorochinolony), cefalosporyny trzeciej i czwartej generacji oraz makrolidy
zostały zakwalifikowane jako środki przeciwdrobnoustrojowe o krytycznym znaczeniu. WHO
3|7
uznała je za środki ważne dla zdrowia ludzi, a OIE podkreśla, jak ważne są one w leczeniu
zwierząt.
14. Na chwilę obecną należy pamiętać, że te środki przeciwdrobnoustrojowe są nie tylko ważne w
leczeniu ludzi lecz również mogą przyczynić się do przenoszenia opornych bakterii lub genów
oporności na ludzi.
Przyjrzyjmy się chinolonom. Oczywiste jest, że szczepy Salmonelli i Campylobacter oporne na
chinolony stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi. Badania epidemiologiczne oraz
rozumowanie biologiczne wskazują, że istnieje ryzyko niepowodzenia kuracji w przypadku
szczepu Salmonelli odpornego na chinolony, co prowadzi do zwiększonej śmiertelności u ludzi.
Dowody w przypadku trzeciej i czwartej generacji cefalosporyn nie są aż tak silne. Nie jest jasne
jaką rolę w zdrowiu ludzi odgrywająβ -laktamazy o rozszerzonym spektrum (ESBL) pochodzące
od zwierząt i z mięsa. Mamy tu do czynienia jedynie z poszlakami. W niektórych krajach te same
genotypy ESBL występują zarówno u ludzi jak i u zwierząt i w mięsie, podczas gdy w innych
krajach można zauważyć znaczne różnice w dystrybucji genotypów. Z biologicznego punktu
widzenia można wywnioskować, że oporność Salmonelli na cefalosporyny jest problemem,
ponieważ zatrucie Salmonellą u dzieci leczy się za pomocą cefalosporyn. Nie zaleca się jednak
stosowania fluorochionolyn u dzieci.
Sytuacja makrolidów jest bardziej złożona. Makrolidy są stosowane w leczeniu infekcji
Campylobacter. Dlatego też można powiedzieć, że makrolidy mają krytyczne znaczenie w
produkcji drobiu, ponieważ drób jest ważnym źródłem zakażeń Campylobacter u ludzi, podczas
gdy świnie i mięso wieprzowe są raczej nieistotne. Z tego powodu można uznać, że makrolity
mają krytyczne znaczenie w sektorze drobiu, ale nie w hodowli trzody chlewnej.
15. Niektóre kraje już wprowadziły ograniczenia w stosowaniu fluorochinolon i cefalosporyn.
W Danii, stosowanie fluorochinolon jest ograniczone do sytuacji, gdy nie ma innych alternatyw.
Sektor wieprzowiny wprowadził dobrowolny zakaz stosowania ceaflosporyn, a sektor drobiu
nigdy ich nie stosował.
W Holandii obowiązuje zakaz prowadzenia jakichkolwiek kuracji profilaktycznych w grupach
zwierząt. Ponadto, cefalosporyny trzeciej i czwartej generacji mogą być jedynie podawane
poszczególnym chorym zwierzętom w ściśle określonych warunkach, a nie grupom zwierząt, gdy
tylko niewielka liczba zwierząt jest chora.
W Niemczech zastosowanie profilaktyczne, w tym stosowanie fluorochinolon i cefelosporyn, jest
zabronione. Nie wolno podawać cefalosporyny w sektorze drobiu. Stosowanie fluorochinolon u
zwierząt, od których pozyskuje się żywność, jest objęte przepisami. Z reguły, środki
przeciwdrobnoustrojowe mogą zostać przepisane i podawane przez okres nie dłuższy niż siedem
dni. Po upłynięciu tego okresu weterynarz prowadzący musi ocenić skuteczność kuracji i może
ewentualnie przedłużyć kurację o kolejne siedem dni.
W Stanach Zjednoczonych obowiązuje zakaz stosowania fluorochinolon w sektorze drobiu,
jednakże można je stosować w hodowli bydła i trzody chlewnej. Niedawno zakazano zastosowań
pozaetykietowych cefalosporyn trzeciej i czwartej generacji, podkreślając, że profilaktyczne
stosowanie tych leków i ich stosowanie w produkcji jaj jest zabronione.
Propozycje Copa-Cogeca
16. Copa-Cogeca zaleca, aby cefalosporyny i fluorochinolony nie były lekami pierwszego wyboru w
leczeniu chorób z objawami klinicznymi u poszczególnych zwierząt i w grupach zwierząt, chyba
że wywiad weterynaryjny lub badania laboratoryjne wskazują, że są one konieczne. Jeśli
standardowe leczenie, dla którego cefalosporyny i flourochinolony są alternatywą nie powiedzie
się, należy przeprowadzić badania bakteriologiczne w celu znalezienia alternatywnych
rozwiązań.
17. Copa-Cogeca apeluje do unijnych weterynarzy, aby ci rozważyli możliwość przeprowadzania
konkretnych antybiogramów, gdy podaje się cefalosporyny trzeciej i czwartej generacji oraz
fluorochinolony stadom i grupom zwierząt. Antybiogramy powinny potwierdzić, że nie ma
żadnych innych alternatywnych form leczenia oraz że środki przeciwdrobnoustrojowe są jedyną
możliwością zwalczenia i usunięcia choroby.
4|7
18. Copa-Cogeca apeluje, aby Komisja Europejska zapewniła powstanie szerokiego i skutecznego
systemu diagnostycznego na szczeblu państw członkowskich, aby wyniki były przekazywane na
czas.
Jeśli wyniki wskazują, że istnieją odpowiednie alternatywy dla kuracji fluorochinolonami i
cefalosporynami trzeciej i czwartej generacji, należy odpowiednio dostosować leczenie.
IV.
PRZEJRZYSTOŚĆ
NADZORCZYCH
STOSOWANIA:
ROLA
MONITORINGU
I
PROGRAMÓW
19. Poprawa stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych wymaga przejrzystości i
odpowiedzialności ze strony wszystkich kluczowych stron zainteresowanych. W komunikacie w
sprawie oporności przeciwdrobnoustrojowej, Komisja Europejska podkreśla jak ważne jest
wzmocnienie systemów nadzoru nad opornością przeciwdrobnoustrojową i stosowaniem
środków przeciwdrobnoustrojowych w weterynarii.
20. Copa-Cogeca uważa, że wdrożenie praktycznych i skutecznych programów nadzoru nad
stosowaniem środków przeciwdrobnoustrojowych i opornością przeciwdrobnoustrojową we
wszystkich państwach członkowskich UE ma kluczowe znaczenie.
21. Zasadniczo, zdaniem Copa-Cogeca, władze publiczne powinny wdrożyć surowe, aczkolwiek
praktyczne programy monitorowania stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych i
oporności. Odpowiednie władze powinny mieć możliwość przeprowadzania odpowiednich
kontroli i, gdy to konieczne, zakazania nielegalnych praktyk.
22. Ze względu na fakt, że nie wszystkie państwa członkowskie posiadają skuteczne programy
monitoringu i nadzoru, Copa-Cogeca uważa, że należy je zachęcić do ich wdrożenia. Szczególnie
ważne jest, aby programy monitoringu zostały opracowane zgodnie z krajowymi programami
nadzoru przy zaangażowaniu władz kontrolnych, organizacji rolniczych, weterynarzy i przemysłu
farmaceutycznego. Pomogłoby to w ograniczeniu dodatkowych kosztów w gospodarstwie i
zapobiegło nadużywaniu produktów.
23. Niezmiernie ważne jest stworzenie zharmonizowanego systemu zbierania danych ze wszystkich
państw członkowskich, ponieważ jest to pierwszy krok w stronę odpowiedniej oceny ryzyka
związanego ze stosowaniem środków przeciwdrobnoustrojowych. Jeśli cele i przewidywane
wyniki byłyby zharmonizowane, instrumenty służące do ich osiągnięcia mogły by być lepiej
dostosowane do sytuacji w poszczególnych państwach członkowskich (np. systemów produkcji).
24. Copa-Cogeca uważa, że informacje na temat stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych dla
nadzoru epidemiologicznego powinny być zbierane w sposób bardziej scentralizowany w każdym
państwie członkowskim, uwzględniając informacje od weterynarzy i farmaceutów. Ze względu na
fakt, że recepty weterynaryjne są warunkiem wstępnym do stosowania środków
przeciwdrobnoustrojowych w gospodarstwie, Copa-Cogeca jest zdania, że weterynarze i
farmaceuci powinni odegrać kluczową rolę, dostarczając odpowiednie informacje oficjalnym
programom monitoringowym na szczeblu państw członkowskich. Wspólne zbieranie danych
utrzymałoby pewien poziom dokładności danych i ułatwiłoby przeprowadzenie procedur oceny
ryzyka w państwach członkowskich UE.
25. Rolnicy w dalszym ciągu powinni rejestrować wszystkie kuracje przeprowadzane w
gospodarstwie, w celu ułatwienia ich oceny i umożliwienia wprowadzenia ewentualnych zmian w
leczeniu w przyszłości. Informacje te powinny być udostępniane jedynie w czasie kontroli w
gospodarstwie.
26. Copa-Cogeca uważa, że informacje na temat stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych w
gospodarstwie powinny być traktowane jako informacje poufne i powinny być udostępniane
tylko po otrzymaniu oficjalnego wniosku. Nie można dopuścić do konsekwencji takich jak
ograniczenia handlu.
5|7
V. PLAN ZDROWIA W GOSPODARSTWIE (FHP) – DOBROWOLNY INSTRUMENT
ZARZĄDZANIA
27. Copa-Cogeca jest zdania, że rolnicy, jako podmioty w łańcuchu żywnościowym, powinni być
odpowiedzialni za utrzymanie zdrowia zwierząt we wszystkich stadiach produkcji, przetwórstwa
i dystrybucji, zgodnie z obowiązującymi przepisami odnoszącymi się do ich działalności. Powinni
oni również mieć możliwość sprawdzania, czy wymagania te są spełniane, w czym może pomóc
dobrowolny plan zarządzania zdrowiem w gospodarstwie.
28. Plan zdrowia jest dobrowolną i elastyczną procedurą zarządzania, która pozwala rolnikom w
ramach jednego procesu decyzyjnego dokonywać wyborów odnośnie poprawy zdrowia zwierząt,
ich dobrostanu, produktywności, opłacalności produkcji w gospodarstwie, relacji między
weterynarzem a rolnikiem, zrównoważonej i bezpiecznej produkcji żywności oraz optymalizacji
stosowania profilaktycznych procedur weterynaryjnych/ zdrowia zwierząt. Jest on
najskuteczniejszy, gdy jest on skrojony na miarę potrzeb gospodarstwa, do czego wymagana jest
głęboka, historyczna wiedza na temat gospodarstwa, jego rynków zbytu, zasobów, położenia
geograficznego i zwierząt.
29. Plan zdrowia różni się od certyfikatów zdrowia gospodarstwa (FHC). Nie należy łączyć tych
dwóch systemów ani ich mylić, ponieważ różnice między nimi są znaczne, w tym różnice w
kosztach. Gospodarstwo otrzymuje certyfikat po przejściu kontroli, przyjmujących formę
inspekcji gospodarstwa lub audytu dokumentacji, przeprowadzanych przez oficjalnego lekarza
weterynarii lub inną osobę posiadającą odpowiednie uprawnienia, sprawdzających czy dane
gospodarstwo spełnia formalne lub urzędowe wymagania i osiąga ustalone cele.
30. Plan zdrowia opiera się na czterech prostych zasadach:
• Lepiej zapobiegać niż leczyć
• Oceniaj - używaj swoich zapisków, aby sprawdzić jakie koszty ponosisz co roku z powodu
chorób w gospodarstwie
• Zarządzaj - wraz ze swoim weterynarzem lub innym doradcą opracuj listę najważniejszych
instrumentów kontroli problemów zdrowotnych, wykorzystując kalkulację kosztów/ korzyści
i wybierając najskuteczniejsze metody zarządzania zdrowiem
• Monitoruj - przeprowadzaj regularną rewizję planu zdrowia i w razie potrzeby wprowadzaj
zmiany
31. Plan zdrowia polega na podejmowaniu różnych działań mających na celu zarządzanie ryzykiem
w gospodarstwie, w tym: prowadzenie zapisków; identyfikacja problemów zdrowotnych w
gospodarstwie i wybranie najlepszych instrumentów kontroli; ocena skuteczności tych
instrumentów; oraz, w razie konieczności, rewizja planów zdrowia.
32. Plan zdrowia powinien być ciągłym i dynamicznym procesem. Dostępne instrumenty powinny
być skrojone na miarę potrzeb gospodarstwa. Należy rozpisać przeszłe i przyszłe zagrożenia oraz
opracować procedury diagnostyczne i plany awaryjne. Należy ustalić jakie są najlepsze środki
profilaktyczne, takie jak np. szczepionki, i je stosować.
33. Plan zdrowia w gospodarstwie powinien obejmować: sprawozdania z chorób występujących w
gospodarstwie oraz z tego w jaki sposób zwierzęta reagują na instrumenty produkcji wcześniej
ustalone przez rolnika, weterynarza, hodowcę i/ lub innego doradcę rolnego.
34. Do instrumentów tych mogą między innymi należeć: częstotliwość wymiany/ uboju, statystyki
dotyczące chowu i obsady, przypadki kulawizny, koszty weterynaryjne, stosowanie leków
weterynaryjnych, płodność (skuteczność wykrywania rui, liczba zwierząt urodzonych w skali
roku, stosunek żywych urodzonych zwierząt do martwych, wiek, w którym dochodzi do
pierwszego zapłodnienia, itd.), ocena kondycji, przybieranie na wadze i inne czynniki produkcji.
35. Budowanie współpracy pomiędzy rolnikiem, weterynarzem i/lub doradcą w celu wykrycia
problemów zdrowotnych u zwierząt, ocena problemów ze względu na ich wagę ekonomiczną i
decyzja, którymi problemami należy zająć się najpierw oraz ustalenie odpowiednich i możliwych
do osiągnięcia celów.
6|7
36. Uzgodnienie i zobowiązanie się do wprowadzenia zmian w zarządzaniu, hodowli, leczeniu i
szczepionkach, aby osiągnąć określone cele, w tym ocena polityki zastępowania w gospodarstwie
i plan biobezpieczeństwa - ich celem jest zapobieganie przenoszeniu się chorób do innych
gospodarstw lub na inne zwierzęta.
37. Monitorowanie i porównywanie wyników z ustalonymi celami, przy jednoczesnym utrzymaniu
możliwości wprowadzania zmian.
38. Możliwość ustalenia, kiedy środki przeciwdrobnoustrojowe mogą być stosowane w danym
gospodarstwie jako odpowiedź na zidentyfikowane zagrożenia, wprowadzanie dodatkowych
procedur diagnostycznych, gdy są one wymagane, podejście do leczenia (indywidualne lub
grupowe, izolacja jeśli jest ona możliwa), zdefiniowanie scenariuszy, które mogą zainicjować
dalsze badania i/ lub rewizję stosowanych środków przeciwdrobnoustrojowych. W ramach tego
planu należy również zdefiniować sposób podawania leków, w celu optymalizacji terapii i
ustalenia odpowiedniego okresu podawania leków.
39. Należy regularnie aktualizować plan zdrowia, zwłaszcza jeżeli poziom zachorowalności
przekroczy wcześniej ustalone wartości progowe.
-----------------
7|7