Zaburzenia poznawcze u pacjentów z niewydolnością krążenia

Zaburzenia poznawcze u pacjentów z niewydolnością krążenia

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2007;4(1):35-40
artykuł poglądowa opinion article
Zaburzenia poznawcze u pacjentów
z niewydolnością krążenia
Cognitive impairment in patients with heart failure
Maciej Kowman, Tomasz Sobów, Iwona Kłoszewska
Klinika Psychiatrii Wieku Podeszłego i Zaburzeń Psychotycznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Słowa kluczowe: niewydolność krążenia, zaburzenia poznawcze, inhibitory cholinesteraz.
Key words: heart failure, cognitive impairment, cholinesterase inhibitors.
Streszczenie
Niewydolność krążenia i współistniejące zaburzenia poznawcze stanowią istotny problem kliniczny.
Wzajemnym związkom obu zaburzeń poświęcono niewiele badań i problem ten wymaga jeszcze wyjaśnienia. Rozpowszechnienie zaburzeń poznawczych u chorych z niewydolnością krążenia wynosi około
28-56%, jednak badania tego zjawiska są nieliczne i budzą wątpliwości metodologiczne. Ryzyko rozwoju
zaburzeń poznawczych w grupie pacjentów z niewydolnością krążenia jest około 2-krotnie wyższe niż
w populacji ogólnej osób po 65. roku życia. Zgodnie z wynikami współczesnych badań niewydolność
serca wpływa negatywnie na wyniki przesiewowych testów poznawczych niezależnie od etiologii.
W piśmiennictwie istnieją sprzeczne dane na temat wpływu wartości ciśnienia tętniczego na rozwój
zaburzeń czynności poznawczych. Związki patogenetyczne pomiędzy niewydolnością serca a zaburzeniami funkcji poznawczych pozostają tajemnicą, aktualnie problem ten tłumaczy się zjawiskiem hipoperfuzji mózgowej i zaburzeniami autoregulacji przepływu mózgowego. Leczenie zaburzeń poznawczych
u pacjentów z niewydolnością krążenia jest trudne i wymaga skrupulatnej kontroli pod kątem stanu
psychicznego i kardiologicznego. Nowoczesne leki z grupy inhibitorów cholinesteraz wydają się generalnie bezpieczne u chorych ze schorzeniami układu krążenia, szczególną ostrożność należy zachować
u pacjentów z bradykardią i zaburzeniami przewodnictwa nadkomorowego. Liczba badań dotycząca
bezpieczeństwa stosowania inhibitorów cholinesterazy w grupie pacjentów z niewydolnością krążenia
jest wciąż niewystarczająca.
PGP 80
Adres do korespondencji:
dr n. med. Tomasz Sobów
Klinika Psychiatrii Wieku Podeszłego i Zaburzeń Psychotycznych
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
ul. Czechosłowacka 8/10, 92-216 Łódź
e-mail: [email protected]
Copyright ©2007 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
36
Maciej Kowman i wsp. Zaburzenia poznawcze a niewydolność krążenia
Summary
The comorbidity of heart failure and cognitive impairment constitutes an important clinical problem.
The studies devoted to the interrelationship of both disorders are scarce, which warrants the need for
further studies. The prevalence of cognitive impairment in patients with heart failure ammounts to
28-58%, however the studies are methodologically doubtful. The risk of cognitive decline in patients
with heart failure is 2-fold greater in comparison to general population of subjects over 65. According to
recent data, heart failure, regardless of etiology, is associated with worse results of tests of screening
cognitive functions. The current data on the impact of blood pressure on the development of cognitive
impairment is conflicting. The putative pathogenetic mechanisms linking heart failure and cognitive
dysfunction comprise brain hypoperfusion and dysfunction of the brain blood flow autoregulation. The
treatment of cognitive impairment in patients with heart failure is difficult and requires scrupulous
monitoring of both psychiatric and cardiologic status. Cholinesterases inhibitors seem to be generally
safe in patients with heart disease, although special vigilance is necessary in patients with bradycardia
and supraventricular arrhytmias. The data on the safety of cholinesterase inhibitors in patients with
heart failure are insufficient.
Wstęp
Zgodnie ze współczesną definicją niewydolność serca określa się jako zespół kliniczny cechujący się
niezdolnością lewej komory do wyrzutu takiej ilości krwi na obwód, która wystarcza do zaspokojenia
potrzeb metabolicznych ustroju. Stanowi temu towarzyszy upośledzenie funkcji nerek oraz odpowiedź
układu nerwowego i hormonalnego.
Niewydolność serca stanowi bardzo poważny problem opieki zdrowotnej na całym świecie i dotyczy
około 20 mln osób [1]. Szacuje się, że co roku przybywa ok. 550 tys. nowych przypadków, a średni
czas przeżycia po postawieniu diagnozy niewydolności serca wynosi 1,7 lat dla mężczyzn i 3,2 lat dla
kobiet [2]. Główną przyczyną niewydolności serca jest choroba naczyń wieńcowych ze współistniejącym
nadciśnieniem tętniczym lub bez niego, która wywołuje 90% wszystkich przypadków [3]. Zastoinowa
niewydolność serca od dawna uważana jest za prawdopodobną przyczynę upośledzenia funkcji poznawczych. Jednak niewiele badań oceniło stan funkcji poznawczych w tej grupie chorych. Niektórzy
badacze dla opisu zjawiska częstszego występowania zaburzeń poznawczych u pacjentów w wieku
średnim w końcowej fazie niewydolności serca, a także starszych chorych z małym lub umiarkowanym
zaawansowaniem choroby posługują się słabo zdefiniowanym terminem „otępienie kardiopochodne”
[4]. Celem niniejszej pracy jest przegląd i analiza piśmiennictwa dotyczącego epidemiologii i wyników
testów poznawczych u pacjentów z niewydolnością krążenia.
Badania epidemiologiczne
W populacji ogólnej wiek podeszły jest związany z upośledzeniem funkcji poznawczych, ponieważ
w tej grupie osób zwiększa się częstość występowania różnych schorzeń, takich jak: choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, udar czy choroby układu krążenia [5]. U około 5-8% osób po 65. roku życia
i około 30% osób po 85. roku życia występuje otępienie [6]. Rozpowszechnienie otępienia i zaburzeń
poznawczych w populacji chorych z niewydolnością krążenia jest mało znane, a badania nieliczne
i budzące wątpliwości metodologiczne. W badaniu populacyjnym 1075 pacjentów wykazano wyższą
częstość występowania zastoinowej niewydolności krążenia (ang. congestive heart failure – CHF)
u chorych z wynikiem MMSE<24 (20,2%) w porównaniu z osobami, które uzyskały w MMSE>24
(4,6%). Ryzyko rozwoju zaburzeń poznawczych u pacjentów z zastoinową niewydolnością serca było
około 2-krotnie wyższe niż w populacji ogólnej osób po 65. roku życia. Dodatkowo autorzy badania
stwierdzili, że chorych z CHF i zaburzeniami funkcji poznawczych charakteryzują: niskie wartości ciśnienia skurczowego i brak korelacji między wzrostem częstości akcji serca i klasą NYHA (klasyfikacja
nasilenia niewydolności serca według Nowojorskiego Towarzystwa Chorób Serca i Układu Krążenia).
Oceny funkcji poznawczych w tej analizie dokonywali lekarze psychiatrzy za pomocą wspomnianej wyżej skali MMSE, badanie odbywało się w domach pacjentów i obejmowało dodatkowo ocenę nasilenia
zaburzeń depresyjnych za pomocą skali GDS (Geriatric Depression Scale-Geriatryczna Skala Depresji)
37
Maciej Kowman i wsp. Zaburzenia poznawcze a niewydolność krążenia
i niewydolności krążenia za pomocą klasyfikacji niewydolności serca według NYHA oraz pomiar ciśnienia tętniczego i tętna [7]. Riegel B. i wsp. poddali ocenie 42 chorych z potwierdzoną kardiologicznie
diagnozą niewydolności serca, wykrywając deficyty poznawcze u około 28% pacjentów. Oceny funkcji
poznawczych dokonywał wykwalifikowany personel pielęgniarski w ramach wizyt domowych, używając
do tego celu 4 narzędzi diagnostycznych: BDAE (the Commands subtest and Complex Ideational Material
subtest of the Boston Diagnostic Aphasia Examination – Bostoński Test Diagnostyki Afazji), MMSE (Mini
Mental State Examination – Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego) i CDT (Clock Drawing Test-Test
Rysowania Zegara). Autorzy konkludowali, że z 4 narzędzi diagnostycznych najbardziej czułym testem
w tej grupie chorych okazał się CDT [5]. Badania rozpowszechnienia zaburzeń funkcji poznawczych w
populacji chorych z niewydolnością krążenia wymagają dalszych dociekań, aktualne dane na ten temat
wydają się niewystarczające. Ponadto brak jest w piśmiennictwie informacji na temat częstości CHF
u pacjentów z otępieniem, aczkolwiek zastoinowa niewydolność krążenia zaliczana jest obok cukrzycy,
choroby niedokrwiennej serca, obecności objawów pozapiramidowych, zaburzeń chodu oraz MMSE<17
do czynników predykcyjnych niekorzystnego przebiegu choroby Alzheimera [8].
Wyniki testów poznawczych a stopień nasilenia niewydolności serca
W ocenach osób z dysfunkcją lewej komory serca wykazano prawidłowe wyniki testów poznawczych oraz
nienaruszoną pamięć krótkotrwałą, deficyty poznawcze pojawiały się jednak w przypadku większego
stopnia upośledzenia funkcji mięśnia sercowego (zgodnie z klasyfikacją NYHA) [9]. Wyniki w testach do
oceny niektórych funkcji poznawczych były tym gorsze, im większe było nasilenie niewydolności krążenia. Nadal kontrowersyjne pozostaje zagadnienie związku pomiędzy rozwojem deficytów poznawczych
a wartością ciśnienia tętniczego. Według części autorów niskie ciśnienie skurczowe jest niezależnym
czynnikiem nieprawidłowych wyników testów poznawczych (Hodkinson Mental Test – Test Hodkinsona do oceny stanu psychicznego) u osób starszych z zastoinową niewydolnością serca [10]. Zgodnie
z wynikami innego badania wieloośrodkowego zastoinowa niewydolność serca wpływa negatywnie
na wyniki przesiewowych testów poznawczych, niezależnie od etiologii schorzenia i wartości ciśnienia
tętniczego [11]. W opozycji do tego badania stoją wyniki analizy Cacciatore i wsp., którzy na podstawie oceny grupy pacjentów o średniej wieku 74 lata stwierdzili, iż rozkurczowe ciśnienie tętnicze jest
czynnikiem predykcyjnym występowania zaburzeń poznawczych [12]. Wadą tych badań jest brak oceny
deficytów subklinicznych za pomocą wystandaryzowanych testów neuropsychologicznych oraz fakt, że
wyniki testów poznawczych pacjentów z niewydolnością serca porównywano z osobami zdrowymi, nie
biorąc pod uwagę możliwego wpływu innych chorób na stan funkcji poznawczych, takich jak: choroba
niedokrwienna serca czy cukrzyca o udowodnionym wpływie na niektóre składowe poznawcze – takie
jak: uwagę i myślenie abstrakcyjne [13].
Incalzi i wsp. w analizie pacjentów z zastoinową niewydolnością serca ocenili występowanie zaburzeń
poznawczych w różnych stadiach choroby oraz przydatność poszczególnych narzędzi przesiewowych
oceniających funkcje poznawcze w tej grupie chorych. Do oceny funkcji poznawczych zastosowano
kilka testów: MMSE, testy Reya do oceny pamięci werbalnej (bezpośredniej i odroczonej). Wzrost klasy
NYHA korelował ze spadkiem funkcji poznawczych w MMSE, a wyniki testów Reya pogarszały się wraz
z wiekiem pacjentów. MMSE okazał się mało czułym testem w tej grupie chorych. W zaawansowanych
stadiach niewydolności krążenia, według autorów, żadne z użytych narzędzi nie spełnia wymogu czułego testu przesiewowego do oceny funkcji poznawczych [14]. W innym badaniu, w którym oceniano
funkcjonowanie poznawcze i związek tego typu zaburzeń ze stopniem uszkodzenia mięśnia sercowego
w wyselekcjonowanej grupie 64 mężczyzn z diagnozą przewlekłej niewydolności serca, 26% badanych wykazywało deficyt w zakresie jednej czynności poznawczej, 30% w zakresie czterech i więcej,
natomiast 9% nie ujawniło żadnych zaburzeń [15]. Autorzy wykorzystali skalę WAIS (Wechsler Adult
Intelligence Scale – Test Inteligencji Wechslera) oraz baterię testów neuropsychologicznych oceniających
pamięć, zdolność uczenia się oraz uwagę (Verbal Span Test – test fluencji słownej, Corsi Block-tapping
test – niewerbalny test układania kostek do oceny pojemności pamięci, Serial Position Curve – test
zapamiętywania pozycji kreski, Proc Memory test – test pamięci niewerbalnej prozodycznej, Buschke-Fuld test, Digit Cancellation test – test wykreślania cyfr, Verbal Judgement test, Raven Progressive
Matrices- test z matrycami progresywnymi Ravena i Token test- test żetonowy Token’a). Najczęstszymi
zaburzeniami były: upośledzenie pamięci krótkoterminowej, przestrzennej oraz zdolności uczenia się
i myślenia logicznego.
38
Maciej Kowman i wsp. Zaburzenia poznawcze a niewydolność krążenia
W innym badaniu Zuccala i wsp. ocenili wpływ wieku podeszłego i wartości frakcji wyrzutowej lewej
komory serca (LVEF) na wyniki testów poznawczych u 57 osób z łagodnym lub umiarkowanym stopniem
niewydolności serca [16]. U 53% chorych MMSE wyniósł poniżej 24. Zaobserwowano ścisły związek
pomiędzy wartościami LVEF i wynikiem MMSE, wybitną tendencję spadkową zanotowano przy wartościach LVEF poniżej 30%. Trojano i wsp. w analizie porównawczej 149 chorych z niewydolnością serca
(NYHA II), 159 chorych (NYHA III-IV) oraz 159 pacjentów z chorobami sercowo – naczyniowymi, ale
bez rozwiniętej jeszcze niewydolności serca, wykazali, iż pacjenci z zaawansowaną chorobą uzyskali
gorsze wyniki w co najmniej 4 z 7 testów poznawczych, zwłaszcza dotyczyło to uwagi i pamięci werbalnej [17]. Rozpowszechnienie nieprawidłowych wyników w minimum 3 testach poznawczych wynosiło
odpowiednio: 57,9% u chorych z NYHA III-IV, 43% u chorych z NYHA II i 34,3% u pacjentów bez
rozwiniętej jeszcze niewydolności serca. Dodatkowo autorzy wykazali, że niezależnymi czynnikami
korelującymi z nieprawidłowymi wynikami testów poznawczych były: zaburzenia depresyjne i nadciśnienie tętnicze. Znaczenie występowania zaburzeń poznawczych u pacjentów hospitalizowanych
z powodu niewydolności serca wzmacniają doniesienia o ich niekorzystnym wpływie na przebieg choroby
serca i skróceniu czasu przeżycia w tej grupie chorych. Zgodnie z wynikami badania, które objęło 1113
pacjentów hospitalizowanych z powodu CHF, upośledzenie funkcji poznawczych związane było z blisko
5-krotnym wzrostem ryzyka zgonu [18]. Konkludując, autorzy uznali zaburzenia funkcji poznawczych
jako istotny predykator niekorzystnego rokowania u pacjentów z niewydolnością serca.
Związki patogenetyczne pomiędzy niewydolnością serca
a zaburzeniami funkcji poznawczych
Za upośledzenie funkcji poznawczych u osób starszych może odpowiadać zjawisko hipoperfuzji mózgowej [19]. W wieku podeszłym u osób z otępieniem, jak również w populacji ogólnej, dochodzi
do zaburzenia autoregulacji przepływu mózgowego [20]. Zatory naczyń mózgowych mogą stanowić kolejną przyczynę uszkodzenia tkanki nerwowej, jednak raportowana częstość takich patologii
u osób z niewydolnością serca jest zbyt niska, aby tłumaczyć nią występowanie zaburzeń poznawczych
w populacji tych pacjentów na poziomie 53-58% [7]. Nie znaleziono związku utrwalonego migotania
przedsionków ze zwiększoną częstością zaburzeń poznawczych u pacjentów z niewydolnością serca
[21], należy jednak pamiętać, że izolowane migotanie przedsionków jest obok zaburzeń rytmu, choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy oraz hiperhomocysteinemii jednym z czynników predykcyjnych
otępienia [22, 23]. Nieprawidłowy metabolizm mózgowy, wykrywany badaniem SPECT, jest wiązany ze
zwiększoną śmiertelnością wśród młodszych pacjentów oczekujących na przeszczep serca [24]. Chociaż
są to dane wciąż kontrowersyjne, niektórzy badacze twierdzą, że zaburzenia metabolizmu mózgowego
u osób z krańcową fazą niewydolności serca wykazują tendencje do ustępowania po zabiegach przeszczepu serca lub wszczepieniu rozrusznika [25].
Problemy terapeutyczne
Leczenie zaburzeń poznawczych u pacjentów z niewydolnością krążenia jest trudne i wymaga skrupulatnej kontroli pod kątem stanu psychicznego i kardiologicznego. Komórki węzła zatokowo-przedsionkowego serca są unerwione autonomicznie przez włókna nerwu błędnego uwalniające acetylocholinę,
która następnie wiąże się z receptorami muskarynowymi. Aktywacja tych ostatnich prowadzi do zwolnienia rytmu serca. Farmakologiczne działanie inhibitorów esteraz cholinowych może zatem powodować
działanie parasympatykomimetyczne na częstość pracy serca, stąd w trakcie terapii u chorego może
pojawić się bradykardia i omdlenia. Ma to szczególne znaczenie u pacjentów z zespołem chorego węzła
zatokowego, z zaburzeniami przewodnictwa nadkomorowego (blokiem zatokowo-przedsionkowym lub
przedsionkowo-komorowym) oraz u osób otrzymujących leki redukujące częstość rytmu serca, zwłaszcza digoksynę, β-adrenolityki, a także diuretyki [26]. W tym ostatnim przypadku przed rozpoczęciem
leczenia inhibitorami esteraz cholinowych częstość rytmu serca powinna być nie mniejsza niż 60/min.
Częstość zaburzeń rytmu o typie bloku zatokowo-przedsionkowego i przedsionkowego u pacjentów
z AD (ang. Alzheimer’s disease – choroba Alzheimera) leczonych inhibitorami cholinesteraz wynosi
ok. 1% [27, 28]. Z podobną częstością w trakcie leczenia mogą pojawić się zaburzenia ze strony układu
krążenia, takie jak: nadciśnienie, migotanie przedsionków i hipotonia ortostatyczna. Rzadziej inhibitory esterazy cholinowej powodują zaostrzenie dusznicy bolesnej, choroby wieńcowej i zastoinowej
39
Maciej Kowman i wsp. Zaburzenia poznawcze a niewydolność krążenia
niewydolności krążenia. W pojedynczych badaniach randomizowanych inhibitory esteraz cholinowych
nie wpływały na zmiany wartości odstępów PR, QT oraz na morfologię zespołów QRS, obserwowano
natomiast redukcję zmienności rytmu serca w okresie podnoszenia dawki leków oraz niewielki wzrost
ciśnienia rozkurczowego [29]. Autorzy konkludowali, że inhibitory cholinesteraz w dawkach terapeutycznych są lekami bezpiecznymi pod względem kardiologicznym, natomiast terapia nimi, w przypadku
chorych z nadciśnieniem, wymaga regularnej kontroli ciśnienia tętniczego. Wadą tych analiz jest jednak
niewielka liczebność grup badanych. Zgodnie ze skromną ilością badań dotyczących interakcji z lekami
kardiologicznymi inhibitory esteraz cholinowych w stopniu minimalnym wchodzą z nimi w interakcje
farmakokinetyczne [30, 31, 32]. Ogólnie inhibitory cholinesteraz wydają się bezpieczne u pacjentów
z chorobami układu krążenia, ale liczba badań dotycząca bezpieczeństwa ich stosowania w tej grupie
chorych jest niewystarczająca, co potwierdza konieczność dalszych wyjaśnień tego problemu.
Podsumowanie
Patogeneza związku zaburzeń poznawczych i niewydolności serca pozostaje niejasna. Jednak patrząc
na rozwój metod neuroobrazowania mózgu, wydaje się, że tajemnica ta doczeka się wyjaśnienia
w najbliższych latach. Zgodnie z wynikami badań wczesne rozpoznanie zaburzeń poznawczych wydaje
się bardzo istotne w prewencji strukturalnego uszkodzenia tkanki nerwowej, a co za tym idzie – upośledzenia codziennej aktywności i zwiększonej śmiertelności w procesie leczenia niewydolności serca
u osób w wieku podeszłym. W dalszym ciągu pozostaje nieroztrzygnięta kwestia ewentualnego wpływu
wartości ciśnienia tętniczego na upośledzenie funkcji poznawczych. Coraz więcej danych wskazuje na
to, iż zaburzenia poznawcze pogarszają rokowanie i przebieg choroby serca. Pacjenci mogą zapomnieć
zalecenia lekarskie po 5 minutach od rozmowy z lekarzem lub popełnić błędy w dawkowaniu zaordynowanych leków. Zaburzenia poznawcze mogą pojawić się nawet u osoby młodej z zaawansowaniem
niewydolności serca na poziomie II lub III klasy NYHA. Potwierdza to konieczność stosowania testów
neuropsychologicznych, które powinny stać się rutynowymi narzędziami w opiece nad pacjentem
z niewydolnością serca. Wciąż brakuje doniesień na temat skuteczności i bezpieczeństwa leczenia zaburzeń poznawczych w tej grupie chorych za pomocą inhibitorów cholinesteraz. Niezbędne są dalsze
analizy oceniające wpływ zaburzeń poznawczych na przebieg i czas przeżycia pacjentów z diagnozą
niewydolności serca.
Piśmiennictwo
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
AHA. Heart Disease and Stroke Statistics 2003.
AHA. Heart and Stroke Statistical Update 2000.
Tendera M. The epidemiology of heart failure. JRAAS 2004; 5: S2-S6.
Barclay LL, Weiss EM, Mattis S, Bond O, Blass JP. Unrecognized cognitive impairment in
cardiac rehabilitation patients. J Am Geriatr Soc 1988; 36: 22-28.
Riegel B, Bennett JA, Davis A, Carlton B, Montague J, Robin H, Glaser D. Cognitive impairment in heart failure: issues of measurement and etiology. Am J Crit Care 2002; 11: 520-528.
The Canadian Study of Health and Aging: study methods and prevalence of dementia.
Can Med Assoc J 1994; 150: 899-913.
Cacciatore F, Abete P, Ferrara N. Congestive heart failure and cognitive impairment in an older
population. J Am Geriatr Soc 1998; 46: 1343-1348.
Larson EB, Shadlen MF, Wang L, McCormick WC, Bowen JD, Teri L, Kukull WA. Survival
after initial diagnosis of Alzheimer disease. Ann Intern Med 2004; 140(7): 501-9.
Gorkin L, Norvell NK, Rosen RC, Charles E, Shumaker SA, McIntyre KM, Capowe RJ, Kostsis J, Niaura R, Woods P. Assessment of quality of life as observed from the baseline data of
the studies of left ventricular dysfunction (SOLVD) trial quality – life substudy. Am J Cardiol 1993;
71: 1069-1073.
Zuccala G, Onder G, Pedone C, Cocchi A, Carosella L, Cattel C, Carbonin PU, Bernabei R.
Cognitive dysfunction as a major determinant of disability in patients with heart failure: results
from a multicenter survey. On behalf of the GIFA invastigators. J Neurol Neurosurg Psychiatry
2001; 70: 109-112.
40
Maciej Kowman i wsp. Zaburzenia poznawcze a niewydolność krążenia
[11] Acanfora D, Trojano L, Iannuzzi GL, Furgi G, Picone C, Rengo C, Abete P, Rengo F. The
brain in congestive heart failure. Arch Gerontol Geriat 1996; 23: 247-256.
[12] Cacciatore F, Abete P, Ferrara N, Paolisso G, Amato L, Canonico S, Maggi S, Varricchio M,
Rengo F. for the “Osservatorio Geriatrico Campano Group”. The role of blood pressure in cognitive
impairment in an elderly population. J Hyper 1997; 15: 135-142.
[13] Strachan MW, Deary IJ, Ewing FM, Frier BM. Is type II diabetes associated with an increased risk
of cognitive dysfunction? A critical review of published studies. Diabetes care 1997; 20: 438-45.
[14] Incalzi RA, Trojano L, Acanfora D, Crisci C, Tarantino F, Abete P, Rengo F. Verbal memory
impairment in congestive heart faliure. J Clin Exper Neuropsychol 2002; 25: 14-23.
[15] Callegari S, Majani G, Giardini A, Pierobon A, Opasich C, Cobelli F, Tavazzi L. Relationship
between cognitive impairment and clinical status in chronic heart failure patients. Monaldi Arch
Chest Dis 2002; 58: 19-25.
[16] Zuccala G, Cattel C, Manes- Gravina E, Di Niro MG, Cocchi A, Bernabei R. Left ventricular
dysfunction: a clue to cognitive impairment in older patients with heart failure. J Neurol Neurosurg
Psychiatry 1997; 63: 509-512.
[17] Trojano L, Incalzi RA, Acanfora D, Pilone C, Mecocci P, Rengo F. Cognitive impaiment:
a key feature of congestive heart failure in the elderly. J Neurol 2003; 250: 1456-1463.
[18] Zuccala G, Pedone C, Cesari M, Onder G, Pahor M, Marzetti E, Lo Monaco MR, Cocchi A,
Carbonin P, Bernabei R. The effects of cognitive impairment on mortality among hospitalized
patients with heart failure. Am J Med 2003; 115: 97-103.
[19] Koide H, Kobayashi S, Kitani M. Improvement of cerebral blood flow and cognitive function
following peacemaker implantation in patients with bradycardia. Gerontology 1994; 40: 79-85.
[20] Siennicki-Lantz A, Lilja B, Elmstahl S. Cerebral blond flow in white matter is correlated with
systolic blood pressure and EEG in senile dementia of the Alzheimer type. Dement Geriatr Cogn
Disord 1998; 9: 29-38.
[21] Zuccala G, Onder G, Pedone C. Hypotension and cognitive impairment: selective association in
patients with heart failure. Neurology 2001; 59: 1986-1992.
[22] Roman GC. Vascular dementia prevention: a risk factor analysis. Cerebrovasc Dis 2005; 20 Suppl
2:91-100.
[23] Barber M, Tait RC, Scott J, Rumley A, Lowe GD, Stott DJ. Dementia in subjects with atrial
fibrillation: hemostatic function and the role of anticoagulation. J Thromb Haemost 2004; 2(11):
1873-8.
[24] Lee CW, Lee JH, Lim T. Prognostic significance of cerebral metabolic abnormalities in patients
with congestive heart failure. Circulation 2001; 103: 2784-2787.
[25] Bornstein RA, Starling RC, Myerowitx PD, Haas GJ. Neuropsychological function in patients
with end- stage heart failure before and after cardiac transplantation. Acta Neurol Scand 1995;
91: 260-265.
[26] Dhein S, van Koppen CJ, Brodde OE. Muscarinic receptors in the mammalian heart. Pharmacol.
Res 2001; 44: 161-182.
[27] Mohs RC, Doody RS, Morris JC, Ieni JR, Rogers SL, Perdomo CA, Pratt RD. „312” Study
Group. A 1- year, placebo controlled preservation of function survival study of donepezil in AD
patients. Neurology 2001; 57: 481-488.
[28] Pratt RD, Perdomo CA, Surick IW, Ieni JR. Donepezil: tolerability and safety in Alzheimer’s
disease. Int J Clin Pract 2002; 56: 710-717.
[29] Masuda Y, Kawamura A. Acetylocholinesterase inhibitor (donepezil hydrochloride) reduces heart
rate variability. J Cardiovasc Pharmacol 2003; 41 (suppl. 1): S67-S71.
[30] Bryson HM, Benfield P. Donepezil. Drugs Aging 1997; 10: 234-239.
[31] Kewitz H. Pharmacokinetics and metabolism of galanthamine. Drugs Today 1997; 33: 265-272.
[32] Corey-Bloom J, Anand R, Veach J. A randomized trial evaluating the efficacy and safety of
ENA 713 (rivastigmine tartrate), a new acetylocholinesterase inhibitor, in patients with mild to
moderately severe Alzheimer’s disease. Int J Geriatr Psychopharmacol 1998; 1: 55-65.
Zrecenzowano/Reviewed 12.03.07
Zatwierdzono do druku/Accepted 20.03.07