Historia Diecezji Radomskiej

Historia Diecezji Radomskiej
Wstęp
Diecezja radomska wyrasta z tradycji diecezji sandomierskiej i sandomiersko-radomskiej.
Piętnaście lat istnienia diecezji ze stolicą w Radomiu wydaje się czasem krótkim w porównaniu
na przykład z macierzystą diecezją świętującą niebawem 190-tą rocznicę istnienia, czy z
najstarszymi diecezjami w Polsce. Miniony jednak czas w dziejach młodej diecezji radomskiej
jest okresem bardzo intensywnego tworzenia struktur i podejmowania pracy w tychże ramach.
Jednocześnie wielość wydarzeń i ich doniosłość w naturalny sposób dopomina się o swoistego
rodzaju zapisanie w pamięci i podsumowanie. Potrzeba także szerszego spojrzenia w
przeszłość, by lepiej rozumieć teraźniejszość i służyć przyszłości. Przy opracowywaniu
niniejszego artykułu korzystano przede wszystkim z „Kroniki Diecezji Radomskiej” ukazującej
się od 1992 r. Na szczególną uwagę zasługują historyczne opracowania śp. ks. prof. Henryka
Karbownika i ks. dr. Waldemara Gałązki traktujące o przeszłości ziem należących dziś do
diecezji radomskiej. Warto też podkreślić wartość publikacji stanowiących Bibliotekę Katedry
Radomskiej, a wydawanych staraniem ks. prał. Edwarda Poniewierskiego.
1. Organizacja kościelna na ziemiach dzisiejszej diecezji radomskiej do 1992 r.
Teren dzisiejszej diecezji radomskiej obejmuje obszar nazywany w okresie przedrozbiorowym
ziemią radomską. Ściśle biorąc tym terminem określano terytorium dawnego powiatu
radomskiego. Jego granicę zachodnią wyznaczała rzeka Drzewiczka, południową – rzeka
Kamienna, z wyłączeniem Ostrowca Świętokrzyskiego. Granica wschodnia pokrywała się z
biegiem Wisły od ujścia Kamiennej do ujścia Radomki. Ta ostatnia rzeka wyznaczała północną
granicę. Dalej granica ówczesnego powiatu od Jedlińska zakręcała ku północy, a następnie
wraz z Pilicą ciągnęła się do ujścia Drzewiczki. Oprócz więc dawnego powiatu radomskiego w
skład dzisiejszej diecezji radomskiej wchodzi dawny powiat opoczyński i część chęcińskiego.
1/9
Historia Diecezji Radomskiej
Podkreślić warto też, że choć ziemia radomska należała do województwa sandomierskiego, to
widoczne były zawsze próby jej wyodrębnienia się.
Z kolei, patrząc od strony administracji kościelnej, teren dzisiejszej diecezji radomskiej był
podzielony między archidiecezję gnieźnieńską, jak też diecezje poznańską i krakowską.
Spośród parafii wchodzących dziś w skład diecezji radomskiej do archidiecezji gnieźnieńskiej
należały parafie z archidiakonatu kurzelowskiego i po jednej parafii z archidiakonatu
łęczyckiego i archidiakonatu łowickiego. Do diecezji poznańskiej należały parafie: Grabów,
Magnuszew, Mniszew, Rozniszew, a do diecezji krakowskiej pozostała większość obecnej
diecezji radomskiej.
Trzeci rozbiór Polski z 1795 r. spowodował, że terytorium omawianej diecezji – a więc także
ziemie należące do Gniezna i Poznania – znalazło się pod berłem austriackim. W konsekwencji
więc tereny tych diecezji zostały odcięte od swych stolic. Co prawda biskupi tych diecezji
przekazali władzę jurysdykcyjną nad zagarniętymi terenami biskupowi krakowskiemu. Jednak i
to nie rozwiązywało problemu. Po zabiegach Austrii Pius VI wydał 13 czerwca 1805 r. bullę
„Indefessum personarum”, mocą której utworzył diecezję kielecką. Niemniej w praktyce dopiero
30 grudnia 1807 r. pierwszy kielecki biskup Wojciech z Bożej Woli Górski podjął jurysdykcję w
swej diecezji. W granicach diecezji kieleckiej znalazło się całe terytorium dzisiejszej diecezji
radomskiej. Jednak już w 1818 r., 30 czerwca, Pius VII bullą „Ex imposita Nobis” powołał do
istnienia diecezję sandomierską. Została ona włączona do ustanowionej w tym samym roku, 12
marca, bullą „Militantis Ecclesiae”, archidiecezji warszawskiej. Stolicą diecezji został położony
dosłownie na jej granicy Sandomierz, a w jej granicach znalazł się Radom.
Nasuwa się oczywiste pytanie, dlaczego wybrano właśnie Sandomierz na stolicę nowej
diecezji? Pytanie to jest o tyle uzasadnione, że według praktyki władz rosyjskich, a one właśnie
pertraktowały ze Stolicą Apostolską, granice kościelne miały być zbliżone do granic
administracji państwowej. Tak więc diecezje miały być odpowiednikami województw, a
dekanaty powiatów. Stolicą i miejscem rezydencji biskupów stał się Sandomierz, podczas gdy
stolicą województwa sandomierskiego był Radom. Wydaje się, że papież zatwierdził plany
przygotowane przez stronę rosyjską. A wobec tego pojawia się kolejne pytanie: co kierowało
władzami Królestwa Polskiego, skoro przedstawiły takie właśnie propozycje? W 1818 r. obydwa
2/9
Historia Diecezji Radomskiej
miasta pod względem ilości mieszkańców były prawie równorzędne. To dopiero w następnych
dziesiątkach lat, po dynamicznym rozwoju Radomia, będzie on największym miastem diecezji.
Wtedy jednak polityczno-gospodarcza świetność Sandomierza była już przeszłością. Nasuwa
się więc wniosek, że przyczyną takich, a nie innych rozstrzygnięć czerwcowej bulli z 1818 r.
były tylko czynniki kościelne i względy praktyczne. Dużą sławą cieszyła się i posiadała takież
znaczenie sandomierska kolegiata. W Sandomierzu istniała kapituła, a więc jej członkowie –
prałaci i kanonicy – posiadali uposażenia. Stąd też o wiele łatwiej było tam właśnie znaleźć
budynek na mieszkanie dla biskupa, jak też pomieszczenia na konsystorz jeneralny (kurię
diecezjalną), czy seminarium duchowne. Był jeszcze jeden argument za ustanowieniem stolicy
diecezji w Sandomierzu – argument, jak się wydaje, sentymentalny. Prymas Michał Poniatowski
(1736-1794) będący też administratorem diecezji krakowskiej, zadbał o to, by został mianowany
sufragan sandomierski diecezji krakowskiej. W 1787 r. został mianowany nim Wojciech Józef
Boxa Radoszewski. Sakrę biskupią przyjął w kolegiacie sandomierskiej 26 sierpnia 1787 r., a
zmarł 6 czerwca 1796 r. W Sandomierzu w 1818 r. żywa była jeszcze tradycja tamtej sufraganii
i chciano jej przywrócenia.
Władze zaborcze planowały w latach 1841-1842 przeniesienie stolicy biskupiej do Radomia.
Zobowiązały też stronę kościelną do obliczenia kosztów całego przedsięwzięcia. Jednocześnie
prowadziły rozmowy z radomskimi pijarami, aby ci odstąpili swe budynki na potrzebne
pomieszczenia diecezjalne. Zakonnicy odłożyli decyzję do roku 1853, gdy odbywało się
zebranie kapituły zakonnej. Ostatecznie przyjęto projekt rządu, ale postawiono też pewne
warunki użyczenia budynków. Ówczesny administrator diecezji wysłał ks. kan. Kazimierza
Stokowskiego do Radomia, aby porozumiał się z rządem w sprawie potrzebnych w Radomiu
budynków i pomieszczeń. Miano tam też rozstrzygnąć, czy kościół farny może stać się katedrą.
Wydaje się, że ks. Stokowski zdołał przekonać władze o trudnościach w związku ze zmianą
stolicy diecezji. Administrator diecezji uzasadniał potrzebę pozostania w Sandomierzu między
innymi wysokimi kosztami. To było też chyba argumentem, że władze państwowe
zaakceptowały istniejący stan rzeczy. W Radomiu natomiast, ze względu na jego centralne
położenie w diecezji, przy kościele farnym znajdowało się mieszkanie, w którym zatrzymywali
się biskupi sandomierscy.
Warto zaznaczyć, że także w późniejszym czasie często pojawiały się pogłoski o przeniesieniu
stolicy diecezji do Radomia, czy o ustanowieniu nowej diecezji radomskiej. Na długo przed jej
powstaniem, w 1953 r. kierownik Referatu do spraw Wyznań w Kielcach informował swych
3/9
Historia Diecezji Radomskiej
przełożonych, że w Radomiu ma powstać nowa diecezja, której katedrą miałby być kościół pw.
Opieki NMP. Cztery lata później kierownik wspomnianego Referatu, Stefan Jarosz, pisał, iż bp
Jan Kanty Lorek zaczął już przygotowania do utworzenia w Radomiu kurii diecezjalnej. Według
powtarzanych opinii sprawę nowej diecezji miał poruszyć w Rzymie kard. Stefan Wyszyński,
prymas Polski. Plotkowano, że bp Lorek miał podobno wyrazić się, że jeśli powstanie nowa
diecezja, to on sam zrezygnuje ze stolicy sandomierskiej, a obejmie diecezję radomską, by być
„pionierem przyszłej diecezji”. Ta decyzja miała wiązać się także z łatwiejszą możliwością
korzystania w Radomiu z pomocy lekarskiej, a bp Lorek był już wtedy ciężko chory. Powyższe
pogłoski musiały jednak być brane pod uwagę także przez czynniki wyższe, skoro ambasador
Rzeczypospolitej przy Stolicy Apostolskiej, Kazimierz Papée pisał 10 czerwca 1957 r., że
utworzenie nowych diecezji – między innymi w Radomiu – wiązałoby się z delikatnymi
ustaleniami z władzą komunistyczną. To jednak w tamtych czasach było jeszcze niemożliwe.
Niemniej w 1981 r., w kilka miesięcy zaledwie po przybyciu bp. Edwarda Materskiego do
diecezji sandomierskiej, Jan Paweł II na jego prośbę dokonał zmiany nazwy diecezji z
sandomierskiej na sandomiersko-radomską. Sprawę tę przedstawiał Papieżowi sekretarz
Episkopatu Polski, abp Bronisław Dąbrowski 22 września 1981 r. Sześć dni później arcybiskup
otrzymał z rąk ks. prał. Janusza Bolonka decyzję Stolicy Apostolskiej przeznaczoną dla bp. E.
Materskiego, a dotyczącą diecezji sandomiersko-radomskiej. Kard. Agostino Casaroli w piśmie
adresowanym do bp. E. Materskiego pisał o tym fakcie: „Miło mi zakomunikować Waszej
Ekscelencji, że Ojciec Święty łaskawie przyjął i zaaprobował Jego wniosek w sprawie zmiany
nazwy Diecezji Sandomierskiej na Sandomiersko-Radomską oraz wyniesienia Kościoła NMP w
Radomiu dogodności Konkatedry”. Ogłoszenia tej decyzji papieskiej dokonał sekretarz
Konferencji Episkopatu Polski, abp Bronisław Dąbrowski w dniu 3 października 1981 r. W
dziękczynnym telegramie adresowanym do Jana Pawła II bp E. Materski pisał: „Ordynariusz
Sandomiersko-Radomski, wraz z duchowieństwem i Ludem Bożym zgromadzonym przed
Konkatedrą Opieki NMP w Radomiu (…) całym sercem dziękuje za uczynienie Radomia drugą
stolicą Diecezji i wyniesienie kościoła Mariackiego do rangi konkatedry. (…) Prosimy o
błogosławieństwo Apostolskie dla Radomia i nowej Konkatedry”. Niemniej – jak pisze ks. W.
Gałązka – nowa nazwa diecezji zaczęła obowiązywać od dekretu bp. Materskiego, który był
upoważniony do wprowadzenia w życie decyzji papieskiej. Dekret ten biskup wydał 27 kwietnia
1982 r.
4/9
Historia Diecezji Radomskiej
Po przedstawieniu kościelnej przynależności administracyjnej ziem dzisiejszej diecezji
radomskiej wspomnieć należy także o kształtowaniu się sieci parafialnej do roku 1992 na tym
terenie.
Wkrótce bowiem po rozpoczęciu chrystianizacji Polski zaczęto organizować ośrodki
duszpasterskie. Przykładem takiego jest gród radomski umiejscowiony na wzgórzu nazywanym
Piotrówką. Przy grodzie znajdował się drewniany kościół pw. św. Piotra. Mieszkał przy nim
także duchowny, który podejmował działalność misyjną. Wtedy też – w wyniku tak przyjętej
formy pracy duszpasterskiej– powstawały pierwsze kaplice. Można domniemywać, iż
znajdowały się one w Bedlnie, Białaczowie, Końskich, Łęgonicach Małych, Radoszycach,
Skrzyńsku, Świerżach i w innych jeszcze miejscach. Z kolei pierwsze parafie powstawały na
przełomie XI i XII w. Tworzono je przy istniejących dotąd kaplicach. Niestety, brak źródeł nie
pozwala na dokładne śledzenie procesu powstawania parafii. Niemniej przykładem
powstawania parafii w tamtym okresie będzie Radom czy Białaczów. Odnośnie do innych
parafii, z późniejszego okresu będą pochodzić wzmianki o parafiach już istniejących. Z
pochodzącego z 1326 r. rejestru podatkowego wiadomo, że istniały już wtedy następujące
parafie należące do dzisiejszej diecezji radomskiej: Radom, Ciepielów, Chlewiska, Chotcza,
Jarosin, Jarosławice, Kowala, Krępa, Kunów, Mirzec, Oleksów, Pawłów, Sieciechów,
Skaryszew, Solec, Tczów, Wierzbica i Wysoka. Na podstawie „Liber beneficiorum” Jana
Długosza z drugiej połowy XV w. należy do wyżej przedstawionej liczby dodać jeszcze parafie
Radom – parafia św. Jana, Borkowice, Brzeźnica, Cerekiew, Głowaczów, Goryń, Iłża, Jastrząb,
Jedlnia, Krynki, Krzyżanowice, Mniszek, Odechów, Ryczywół, Sucha, Syrokomla, Szydłowiec,
Wąchock, Wolanów, Zakrzów i Zwoleń. Z kolei rejestr parafii, sporządzony przez Jana Łaskiego
w latach 1511-1521, wyliczał istniejące wówczas parafie w ziemi radomskiej: Bedlno,
Białaczów, Bieliny, Białobrzegi [Opoczyńskie], Błogie, Błotnica, Brudzewice, Bukówno,
Czermno, Dąbrowa, Domaniewice, Drzewica, Fałków, Gielniów, Goryń, Gowarczów, Jankowice,
Jasionna, Jedlińsk, Kaszów, Klwów, Końskie, Kraśnica, Kunice, Libiszów, Lipa, Lisów,
Łęgonice, Mnin, Nieznamierowice, Odrowąż, Odrzywół, Opoczno, Petrykozy, Pilczyca,
Potworów, Przedbórz, Przytyk, Radoszyce, Radzanów, Skórkowice, Skrzynno, Skrzyńsko,
Sławno, Smogorzów, Stanowiska, Stromiec, Wieniawa, Wójcin, Wrzeszczów, Wrzos,
Wyśmierzyce, Żarnów i Żeleźnica. W wieku XVII powstały parafie: Białobrzegi Radomskie,
Kazanów Iłżecki, Miedzierza, Skarżysko Kościelne, Skotniki Koneckie, Stanowiska, Studzianna i
Wierzbnik. W wieku następnym przybyły zaledwie cztery parafie: Grabowiec, Pawłowice,
Przysucha i Smardzewice. Ks. prof. Henryk Karbownik wyliczał, że w czasach
przedrozbiorowych liczba parafii na terytorium późniejszej diecezji radomskiej wynosiła 108. Z
kolei po ustanowieniu w 1818 r. diecezji sandomierskiej na190 parafii, jakie weszły w jej skład
5/9
Historia Diecezji Radomskiej
aż 111 znajdowało się na obszarze dzisiejszej diecezji radomskiej. Czas i kontekst powstania
diecezji sandomierskiej wiązał się z okresem zaborów. Zrozumiałe trudności w funkcjonowaniu
Kościoła w tym okresie widoczne są też w rozwoju sieci parafialnej. Do odzyskania
niepodległości rzadko powstawały parafie. Przykładami parafii z tamtego okresu są Bliżyn,
Czarna, Krasna, Niekłań czy Suchedniów. Wtedy też rozpoczęto budowę dzisiejszej katedry
radomskiej. W dwudziestoleciu międzywojennym, w związku ze zmianą sytuacji politycznej,
powstało na omawianym obszarze 30 parafii, a wśród nich: Alojzów, Czerwona, Dobieszyn,
Kowalków, Rusinów, Skarżysko – pw. św. Józefa, Starachowice – pw. Wszystkich Świętych,
czy Zajączków. Lata po II wojnie światowej wyznaczone przez komunistyczny reżim i takąż
politykę wobec Kościoła katolickiego wiązały się z licznymi utrudnieniami przy erygowaniu
nowych parafii. Stąd więc sam proces ustanowienia parafii, jak i budowy kościołów wiązał się z
wieloma problemami i ofiarami. W latach 1945-1981 utworzono zaledwie 20 parafii.
Przykładowo tylko można wymienić: Bierwce, Brzustów, Cecylówka, Jasieniec Iłżecki, Kierz,
Mirów, Orońsko, Radom – pw. św. Józefa, Rajec, Słupica, Stąporków, czy Wygoda.
Czasy rządów diecezją przez bp. Edwarda Materskiego, począwszy od 1981 r., ks. W. Gałązka
nazywa „okresem najbardziej chyba intensywnego w historii tej ziemi rozwoju sieci parafialnej”.
W okresie, który można nazwać „etapem sandomiersko-radomskim” (1981-1992) bp E. Materski
utworzył łącznie 109 parafii. Szczególnie należy podkreślić tu troskę biskupa
sandomiersko-radomskiego o miasto Radom. Do chwili przejścia na emeryturę ustanowił on w
samym tylko Radomiu 25 nowych parafii, z czego w ramach diecezji sandomiersko-radomskiej
aż 20. Dość wspomnieć, że do 1921 r. w mieście tym istniała tylko jedna parafia – pw. św. Jana
Chrzciciela. Tak więc w wiek XX Radom wkraczał z jedną tylko parafią, a w kolejne stulecie już
z trzydziestoma czterema parafiami.
2. Powstanie diecezji radomskiej i jej organizacja terytorialna
6/9
Historia Diecezji Radomskiej
Bp Edward Materski wspominał, że podczas swych dość częstych pobytów w Watykanie i
rozmów z Janem Pawłem II powracał temat Radomia. Diecezja sandomiersko-radomska była
rozległa, a jej stolica – prastare miasto Sandomierz – usytuowana dosłownie na granicy.
Przykładowo Sandomierz od innego miasta w diecezji, Tomaszowa Mazowieckiego, dzieli
odległość aż 217 km. Papież, jak przytacza bp Materski: „zdecydowanie stwierdzał: «Radom
jest konieczny!»”. Stąd też – dostrzegając starania, by Radom stał się drugim centrum diecezji –
można było spodziewać się, że wcześniej czy później powstanie diecezja radomska.
Jan Paweł II 25 marca 1992 r. mocą bulli „Totus Tuus Poloniae populus” dokonał
reorganizacji struktur Kościoła w Polsce. Ta decyzja papieska – podjęta, jak pisano w
komunikacie Nuncjatury Apostolskiej w Polsce: „w trosce pasterskiej o dobro Kościoła, który jest
w Polsce” – powoływała do życia trzynaście nowych diecezji, nadawała nową strukturę
dotychczas istniejącym pięciu prowincjom kościelnym w Polsce i ustanawiała dalsze osiem
metropolii. Wśród nowych diecezji powstała też diecezja radomska, ze stolicą w Radomiu.
Katedrą nowej diecezji został kościół pw. Opieki NMP w Radomiu. Symptomatycznie w tym
kontekście brzmią słowa radomskiego dziekana ks. Józefa Urbańskiego napisane bez mała sto
lat wcześniej do komitetu budowy kościoła Mariackiego w Radomiu: „...a może kiedyś ten
kościół będzie katedrą biskupią?”.
Patronem diecezji radomskiej ogłoszono św. Kazimierza Królewicza. Wypada wspomnieć, że
św. Kazimierz związany był z Radomiem. Często tu przebywał. W latach 1461-1462 i w 1477 r.
Boże Narodzenie spędzał właśnie w tym mieście. Sporadycznie odbywały się tu także zajęcia
lekcyjne słynnej szkoły Jana Długosza, w której Kazimierz pobierał nauki. W grudniu1474 r. i w
styczniu 1475 r. posłowie Bawarscy na radomskim zamku prosili o rękę królewny Jadwigi dla
księcia bawarskiego Jerzego. Świadkiem tego wydarzenia był św. Kazimierz. W
latach1481-1483 Kazimierz sprawował z Radomia rządy w Koronie w zastępstwie swego ojca.
Stąd skierował słynny list do Wrocławian z 11 lutego 1482 r., w którym wypowiadał się na temat
praworządności, uczciwości i zachowania pokoju.
7/9
Historia Diecezji Radomskiej
Powołana do istnienia diecezja radomska wraz z diecezją sosnowiecką, została włączona do
nowo utworzonej metropolii częstochowskiej, na której czele stoi do dziś abp Stanisław Nowak.
Pierwszym biskupem radomskim został dotychczasowy ordynariusz sandomiersko-radomski
(wtedy od jedenastu już lat rezydujący w Radomiu), a jego biskupami zostali mianowani bp
Adam Odzimek
, będący do tego momentu biskupem pomocniczym diecezji sandomiersko-radomskiej, i
podniesiony do godności biskupiej
ks. Stefan Siczek
. Diecezję radomską wydzielono z dotychczasowego terytorium diecezji
sandomiersko-radomskiej. Jest to ważna i niosąca pozytywne konsekwencje okoliczność, gdyż
zarówno duchowieństwo nowej diecezji, jak i style duszpasterstwa, i przeróżne praktyki
pozostały jednolite. Nie było więc potrzeby dokładania starań, by – jak w wypadku diecezji
składających się z kilku części dawnych diecezji – ujednolicić życie religijne, zasady
funkcjonowania i zwyczaje – zarówno duchownych, jak i świeckich. Tak więc w skład nowej
diecezji weszły następujące dekanaty: Drzewica, Iłża, Jedlińsk, Końskie, Kozienice, Lipsko (bez
miejscowości Kępa Solecka i Kępa Gostecka), Opoczno, Pionki, Przedbórz, Przytyk,
Radom-Południe, Radom-Północ, Radom-Wschód, Radom-Zachód, Radoszyce, Sienno,
Skarżysko-Kamienna, Skrzynno, Starachowice-Południe, Starachowice-Północ, Szydłowiec,
Zwoleń i Żarnów. W tych dekanatach w nowej diecezji znalazło się 276 parafii i ponad milion
wiernych.
Podział diecezji na dekanaty pochodził w zasadzie jeszcze z roku 1917. Oczywiście, na
przestrzeni tegoż okresu powstawały nowe dekanaty, inne zmieniały nazwy, były łączone lub
dzielone, następowały zmiany przynależności dekanalnej poszczególnych parafii. Niemniej stan
taki, zwłaszcza po okresie powstawania nowych parafii – począwszy od lat osiemdziesiątych XX
w.– powodował, że dekanaty liczyły zbyt wiele parafii. Dlatego też dekretem z 21 stycznia 1995
r. bp E. Materski dokonał reorganizacji sieci dekanalnej w diecezji. Liczba dekanatów w diecezji
wzrosła z 23 do 28. Tak więc diecezja dzieliła się na następujące dekanaty: czarnecki,
czarnoleski, drzewicki, głowaczowski, iłżecki, jedliński, konecki, kozienicki, lipski, opoczyński,
pionkowski, przedborski, przysuski, przytycki, radomski południowy, radomski północy,
radomski wschodni, radomski zachodni, radoszycki, sienneński, skarżyski, starachowicki
południowy, starachowicki północny, szydłowiecki, tomaszowski, wierzbicki, zwoleński i
żarnowski. W związku z rozwojem sieci parafialnej, 25 marca 2000 r. bp Jan Chrapek dokonał
reorganizacji sieci dekanatów w Radomiu i diecezji. Zmiany te weszły w życie 20 kwietnia tegoż
roku. Tak więc w miejsce istniejących dotychczas czterech dekanatów, powstało z nich pięć:
dekanat centralny, dekanat południowy, dekanat północny, dekanat wschodni i dekanat
zachodni.
8/9
Historia Diecezji Radomskiej
ks. dr Albert Warso
(fragment artykułu pt. Diecezja Radomska 1992-2007, w: Rocznik Diecezji Radomskiej 2007,
pr.zb., Wyd. Diec. Radomskiej "AVE", Radom 2007, s. 28-33)
9/9