A. Niepełnosprawność: definicje pojęcia

Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie
w Krakowie, Nowym Sączu i Tarnowie
Vademecum dla osób niepełnosprawnych
- przewodnik zawodowy
Część I. Podstawowe pojęcia
A. Niepełnosprawność:
definicje pojęcia
1
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.”
Wydawnictwo: Akademia Bydgoska
Październik 2009
Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie
w Krakowie, Nowym Sączu i Tarnowie
SPIS TREŚCI:………………………………………………………2
A. Niepełnosprawność: definicje pojęcia
Czym jest niepełnosprawność?......................................................................................................3
Dwa przeciwstawne modele rozumienia niepełnosprawności………………………………..…4
Niepełnosprawność w liczbach………………………………………………………………….6
2
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.”
Wydawnictwo: Akademia Bydgoska
Październik 2009
Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie
w Krakowie, Nowym Sączu i Tarnowie
Czym jest niepełnosprawność?
Niepełnosprawność w znaczeniu potocznym to długotrwały stan, w którym występują
pewne ograniczenia w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka. Ograniczenia te
spowodowane są na skutek obniŜenia sprawności funkcji fizycznych lub psychicznych. Jest
to takŜe uszkodzenie, czyli utrata lub wada psychiczna, fizjologiczna, anatomiczna struktury
organizmu. Utrata ta moŜe być całkowita, częściowa, trwała lub okresowa, wrodzona lub
nabyta, ustabilizowana lub progresywna. Niepełnosprawność jest jednym z waŜniejszych
problemów współczesnego świata. Wynika to z powszechności i rozmiaru tego zjawiska.
Nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja niepełnosprawności. Światowy Program
Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych (The World Programme of Action for Disabled
Persons) oraz Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych
(The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities)
podkreślają, iŜ niepełnosprawność jest problemem społecznym i nie ogranicza się do
konkretnej osoby. Mówiąc o niepełnosprawności mamy na względzie relację między
zdrowiem człowieka (uwzględniając jego wiek, płeć i wykształcenie), a społeczeństwem
i środowiskiem, które go otacza.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza następujące pojęcia niepełnosprawności,
uwzględniając stan zdrowia człowieka:
• Niesprawność (impariment) - kaŜda utrata sprawności lub nieprawidłowość
w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym,
psychofizycznym lub anatomicznym;
• Niepełnosprawność (disability) - kaŜde ograniczenie bądź niemoŜność (wynikające
z niesprawności) prowadzenia aktywnego Ŝycia w sposób lub zakresie uznawanym za
typowe dla człowieka;
• Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) - ułomność określonej osoby
z niesprawności
lub
niepełnosprawności,
ograniczająca
lub
wynikająca
uniemoŜliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz
zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami.
Definicja niepełnosprawności jest więc nieco płynna i nie daje się jasno sprecyzować. W
Ŝyciu kaŜdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych moŜliwości czy
teŜ ograniczeń fizycznych. To, co obecnie jest dla nas łatwo dostępne, za kilka lat moŜe być
barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje z powodów nieszczęśliwych wypadków, jest
wiele przyczyn pogłębiania się wraz z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji.
3
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.”
Wydawnictwo: Akademia Bydgoska
Październik 2009
Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie
w Krakowie, Nowym Sączu i Tarnowie
Niepełnosprawność dotyczy całej ludzkości, nie moŜna obarczać problemami związanymi
z niepełnosprawnością mniejszości społecznych - kaŜdy człowiek moŜe doświadczyć
pogorszenia stanu zdrowia i stać się osoba niepełnosprawną.
Dwa przeciwstawne modele rozumienia niepełnosprawności
Jeszcze dziś, w czasach publicznego deklarowania otwartości na osoby niepełnosprawne,
określenie "niepełnosprawny" w potocznym rozumieniu często ulega zawęŜeniu
i uproszczeniu. Tak więc dla wielu "niepełnosprawny" to ktoś na wózku, mający trudności
materialne z powodu niskiej renty, potrzebujący stałej opieki medycznej i rehabilitacji,
człowiek niezdolny do samodzielnego Ŝycia, w tym takŜe do podejmowania decyzji o swoim
losie. Jego główne problemy to schody i niedostosowane łazienki, a potrzeby ograniczają się
do kontaktu z innymi niepełnosprawnymi, moŜliwości udziału w imprezach integracyjnych
czy pracy w zakładzie pracy chronionej.
To potoczne rozumienie niepełnosprawności jest podtrzymywane na wiele róŜnych sposobów
przez media pokazujące osoby niepełnosprawne i ich trudności w jednostronny i uproszczony
sposób, przez instytucje publiczne kładące nacisk na wymiar opieki społecznej jako
najistotniejszy w odniesieniu do tej grupy obywateli, a takŜe przez samo państwo, które
kształtuje politykę wobec osób niepełnosprawnych w oparciu o koncepcję zatrudnienia
chronionego i rehabilitacji. TakŜe część osób niepełnosprawnych utrwala ten fałszywy
wizerunek poprzez swą roszczeniowość i zgodę na odmienny status społeczny.
Model medyczny
Model interaktywny
Niepełnosprawność to niedobór lub
anormalność.
Niepełnosprawność to róŜnica.
Fakt bycia niepełnosprawnym jest
negatywny.
Fakt bycia niepełnosprawnym sam w sobie
jest obojętny.
Niepełnosprawność lokuje się
w danym osobniku.
Niepełnosprawność wywodzi się ze
wzajemnego oddziaływania danej osoby
i społeczeństwa.
4
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.”
Wydawnictwo: Akademia Bydgoska
Październik 2009
Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie
w Krakowie, Nowym Sączu i Tarnowie
Usuwanie problemów związanych
z niepełnosprawnością polega na
leczeniu danej osoby lub
dostosowywaniu jej do normy.
Usuwanie problemów związanych
z niepełnosprawnością polega na zmienianiu
wzajemnego oddziaływania pomiędzy daną
jednostką a społeczeństwem.
Czynnikiem sprawczym poprawy
jest specjalista.
Czynnikiem sprawczym poprawy moŜe być
dana jednostka, osoba czy instytucja
występująca w jej imieniu bądź ktokolwiek
mający wpływ na stosunki pomiędzy
jednostką a społeczeństwem.
Potoczne rozumienie niepełnosprawności odzwierciedla zaprezentowany w powyŜszym
zestawieniu model medyczny traktujący niepełnosprawność jako cechę negatywną. Model
ten jest głęboko zakorzeniony w myśleniu potocznym. Prowadzi on do tworzenia się
mechanizmów wyłączających osoby niepełnosprawne z Ŝycia społecznego i akcentowania
potrzeby działań charytatywnych i opiekuńczych.
Drugi z przedstawionych modeli - model interaktywny - wyraŜa podejście do
niepełnosprawności postrzeganej jako cecha neutralna, przy czym negatywne konsekwencje
przypisywane w pierwszym modelu samej niesprawności, a więc osobie niepełnosprawnej, tu
są rozumiane jako wynik interakcji z otaczającym środowiskiem. Model ten jest obecny jako
dominujący w krajach, gdzie relacje społeczne oparte są na koncepcji praw obywatelskich np. w USA i w Wielkiej Brytanii. W tym podejściu osoba niepełnosprawna staje się
niezaleŜnym aktorem na scenie Ŝycia społecznego, posiadając te same prawa obywatelskie, co
osoby pełnosprawne, podlegając takŜe tym samym społecznym obowiązkom. Przestaje być
biorcą świadczeń i obiektem działań charytatywnych, a staje się pełnoprawnym uczestnikiem
Ŝycia społecznego.
Przedstawione powyŜej modele rozumienia niepełnosprawności pociągają za sobą bardzo
konkretne konsekwencje w myśleniu i podejściu do osób niepełnosprawnych. Przy
zastosowaniu modelu interaktywnego okazuje się, Ŝe wiele osób wcześniej uznawanych za
niezdolne do dalszej nauki jest w stanie realizować się w Ŝyciu społecznym. Warunkiem jest
zindywidualizowane podejście pozwalające na zdefiniowanie trudności, jakie powoduje
choroba lub niesprawność oraz ustalenie sposobów ich pokonania, a następnie wprowadzenie
niezbędnych rozwiązań alternatywnych i dostosowań.
5
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.”
Wydawnictwo: Akademia Bydgoska
Październik 2009
Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie
w Krakowie, Nowym Sączu i Tarnowie
Niepełnosprawność w liczbach
W rozwiniętych gospodarczo krajach Unii Europejskiej około 15 procent populacji to osoby
niepełnosprawne. Wg narodowego spisu powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku,
liczba osób niepełnosprawnych w Polsce to 5.456,7 tys., co stanowi 14,3 procent ludności
kraju. Oznacza to, Ŝe co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą niepełnosprawną lub za
taką się uwaŜa.
Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej
Ludności (BAEL) prowadzonego przez GUS liczba osób niepełnosprawnych w wieku 15
lat i więcej, od 2002 roku systematycznie spadała i w 2008 roku wyniosła około 3,7 mln
osób. Oznacza to, Ŝe 11,8% ludności w wieku 15 lat i więcej posiada prawne orzeczenie
niepełnosprawności. W 2008 roku liczba osób niepełnosprawnych prawnie w wieku
produkcyjnym wynosiła około 2,2 mln i stanowiła 9,3% ludności w tym wieku.
Najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowią schorzenia układu krąŜenia, narządów
ruchu oraz schorzenia neurologiczne. Relatywnie niŜszy udział procentowy osób z
uszkodzeniami narządu wzroku i słuchu, z chorobą psychiczną i upośledzeniem umysłowym
w zbiorowości osób niepełnosprawnych dotyczy jednak tysięcy osób o obniŜonej sprawności
w codziennym funkcjonowaniu, a zatem i wymagających szczególnego podejścia w obszarze
edukacji, na rynku pracy i w Ŝyciu codziennym.
W 2008 r. 26,9% osób w wieku 15 lat i więcej miało orzeczenie o znacznym stopniu
niepełnosprawności (lub orzeczenie równowaŜne), 38,1% tych osób posiadało orzeczenie o
umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (lub równowaŜne) a 35,0% - orzeczenie o
lekkim stopniu niepełnosprawności (lub równowaŜne). Wśród osób niepełnosprawnych w
wieku produkcyjnym odsetek osób ze znaczną niepełnosprawnością jest znacznie mniejszy,
przy wyraźnie wyŜszym odsetku osób z niepełnosprawnością lekką (odsetki wynoszą
odpowiednio: 18,7%, 39,8% i 41,5%).
Osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niŜ osoby sprawne. W 2008 r.
aŜ 68,1% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej nie miało wykształcenia
średniego, a jedynie 6,1% posiadało wykształcenie wyŜsze. Co prawda relacja ta jest z roku
na rok coraz bardziej korzystna, jednak wciąŜ widoczna jest w tym względzie róŜnica w
stosunku do osób sprawnych, wśród których wykształcenia co najmniej średniego nie
posiadało 48,8%, zaś wyŜsze miało 16,5%. Osoby niepełnosprawne mają trudności w
zdobyciu lub uzupełnieniu wykształcenia nie tylko na poziomie wyŜszym, ale takŜe średnim
i podstawowym. Z kolei niskie wykształcenie lub jego brak zmniejsza szanse osób
6
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.”
Wydawnictwo: Akademia Bydgoska
Październik 2009
Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie
w Krakowie, Nowym Sączu i Tarnowie
niepełnosprawnych na rynku pracy, a tym samym szanse na godne Ŝycie ich samych.
NajwyŜszą aktywnością zawodową cechują się osoby z wyŜszym wykształceniem.
Sytuacja społeczno-ekonomiczna poszczególnych grup ludności, w tym osób
niepełnosprawnych, jest pochodną ich sytuacji na rynku pracy. Wyniki Badania Aktywności
Ekonomicznej Ludności Polski wskazują na znaczną poprawę sytuacji na rynku pracy w
ciągu trzech ostatnich lat, a zwłaszcza w 2008 roku. Nastąpił wzrost wskaźnika
zatrudnienia i spadek stopy bezrobocia. I choć sytuacja osób niepełnosprawnych nadal jest
znacznie trudniejsza od sytuacji osób sprawnych, naleŜy odnotować korzystne zmiany.
Większość osób niepełnosprawnych pracujących w wieku 15 lat i więcej stanowią
pracownicy najemni – w 2008 r. 65,6%, jednak znaczące są takŜe odsetki osób pracujących
na własny rachunek i pracodawców (łącznie 23,6%, w tym 2,6% pracodawcy) i
pomagających członków rodzin (10,8%), co wynika z tego, Ŝe znaczna część osób
niepełnosprawnych pracuje w rolnictwie indywidualnym.
Zdecydowana większość niepełnosprawnych pracowników najemnych pracuje w zakładach
pracy chronionej. W systemie obsługi dofinansowań prowadzonym przez Państwowy
Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w grudniu 2008 r. zarejestrowanych było
39,4 tys. pracujących na otwartym rynku i 163,3 tys. osób niepełnosprawnych pracujących w
zakładach pracy chronionej. Choć dominacja zatrudnienia osób niepełnosprawnych na
chronionym rynku pracy jest wciąŜ znaczna (80,6%), wyraźnie widoczna jest tendencja do
wzrostu udziału pracowników z otwartego rynku (z 15,9% w grudniu 2005 r. poprzez 17,9%
w grudniu 2006 r. i 19,1% w grudniu 2007 r. do 19,4% w grudniu 2008 r.).
W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby niepełnosprawne mieszkające na wsi,
niezwiązane z gospodarstwem rolnym, chociaŜ paradoksalnie to jednak właśnie rolnictwo
daje zatrudnienie wielu osobom niepełnosprawnym, zwłaszcza starszym i słabo
wykształconym. W ostatnich latach obserwujemy jednak zmniejszenie aktywności
zawodowej osób niepełnosprawnych związanych z gospodarstwem rolnym.
Większość osób niepełnosprawnych pozostaje poza rynkiem pracy i jest to niestety
zjawisko obserwowane od wielu lat, dotyczące takŜe osób w wieku produkcyjnym. W 2008
r. biernych zawodowo było 83,9% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej i 75,7%
osób w wieku produkcyjnym (wobec adekwatnych udziałów dla osób sprawnych odpowiednio 40,6% i 25,3%). Dlatego wciąŜ podejmowane są działania ustawowe
wspierające aktywizację zawodową tych osób.
7
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.”
Wydawnictwo: Akademia Bydgoska
Październik 2009
Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie
w Krakowie, Nowym Sączu i Tarnowie
Podsumowując: wg statystyk osoby niepełnosprawne są gorzej wykształcone,
przejawiają niŜszą aktywność zawodową i w konsekwencji dotyka je zjawisko
wykluczenia z Ŝycia zawodowego i społecznego.
W Polsce aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych wynosi ok. 17 procent, w
krajach Unii Europejskiej ok. 40-50 procent.
Opracowała: Wioletta Niewola – Inspektor wojewódzki
8
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.”
Wydawnictwo: Akademia Bydgoska
Październik 2009