KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-100-C
SKRWILNO
Opracował:
Adam Solarczyk
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Analizowany obszar według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki
2001) obejmuje swym zasięgiem mezoregiony Pojezierze Dobrzyńskie (315.14) i
Równinę Urszulewską (315.16) stanowiące część makroregionu Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (315) oraz niewielki fragment mezoregionu Równina Raciąska
(318.62), należącego do makroregionu Nizina Północnomazowiecka (318.6) (rys.1).
trzeciorzędowe występujące na tym obszarze charakteryzują się zróżnicowaną
miąższością. Strop tych osadów zalega na różnych głębokościach a deniwelacje
powierzchni podczwartorzędowej wynoszą 207,3 m (Kotarbiński 2000). Najwyżej
osady trzeciorzędowe położone są w obrębie elewacji Rypina, która występuje w
południowo-zachodniej części analizowanego obszaru (Lamparski 1983). Na powierzchni wyniesienia zalegają iły pstre poznańskie oraz miejscami osady mioceńskie, które są prawdopodobnie silnie zaburzone (Kotarbiński 2000). Strop osadów
trzeciorzędowych położony jest najniżej (ok. 100 m p.p.m.) w północno-wschodniej
części obszaru. Ten fragment obszaru położony jest w dnie rozległej depresji
Lidzbarka Welskiego (Lamparski 1983), które budują margle i margle piaszczyste.
Znaczne zróżnicowanie powierzchni podczwartorzędowej jest wynikiem egzaracji
lodowcowej plastycznych osadów podłoża podczas najstarszych zlodowaceń
(Kotarbiński 2000). Miąższość utworów czwartorzędowych w związku z dużymi
deniwelacjami stropu osadów trzeciorzędowych jest znaczna i wynosi od 21 metrów
w okolicy Skrwilna do 253,3 metrów w północno-wschodniej części omawianego
obszaru. W obrębie Depresji Lidzbarka Welskiego stwierdzono występowanie glin
zwałowych o różnej miąższości zdeponowanych podczas najstarszych zlodowaceń,
rozdzielonych seriami osadów zastoiskowych, wodnolodowcowych, miejscami
rzecznych. Proces akumulacji osadów lodowcowych prowadziła do stopniowego
zasypywania obszaru depresji, a procesy erozji przyczyniały się do zrównywania
elewacji, powodując w efekcie zmniejszania deniwelacji terenu. Całkowite wyrównanie obszarów depresji i elewacji nastąpiło dopiero podczas zlodowacenia Warty.
Spąg glin zwałowych tego zlodowacenia położonych jest na prawie całym obszarze
arkusza na wysokości 100-110 m n.p.m. (Kotarbiński 2000). Gliny zlodowacenia
Warty występują na powierzchni terenu w południowo-zachodniej części analizowanego obszaru, oraz w okolicy Okalewa. Osady pochodzące ze zlodowacenia Wisły
to gliny zwałowe występujące w północno-zachodniej i zachodniej części obszaru
oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe dwóch poziomów sandru dobrzyńskiego.
Miąższość osadów sandrowych I poziomu wynosi od 26 metrów w części północnej
do 13 metrów na wschód od jeziora Skrwilno, a II poziomu od 30 metrów również w
części północnej do 2 metrów w okolicach Skrwilna i Okalewa. Osady holoceńskie
reprezentowane są m.in. przez piaski i mułki jeziorne zakumulowane w strefie
brzegowej jezior Skrwilno i Sadłowskie oraz gytie występujące w dnach rynnie
subglacjalnych i zagłębień bezodpływowych. Dosyć powszechnie, w zagłębieniach
wytopiskowych sandru dobrzyńskiego spotykane są torfowiska niskie, w których
maksymalna miąższość torfu wynosi ok. 5 metrów.
Tabela 3. Zestawienie jezior (KJP – Katalog jezior Polski, Choiński 2006; IMGW* i
WIOŚ Bydgoszcz **).
Powierzchnia
Nazwa
l.p.
Obj.
(ha)
jeziora
KJP
Głębokość
Pow.
(m)
zlewni
3
IMGW/WIOŚ
(tys.m )
śred.
maks.
(km2)
WS
1.
Skrwilno
57,5
70,8*
566,4
0,8
1,4
144,2
256
2.
Księte
41,0
40,3**
264,8
0,7
1,5
50,6
191
3.
Sadłowskie
21,0
21,3**
404,7
1,9
2,8
2,3
6,7
4.
Mełno
12,5
-
-
-
-
-
-
5.
Wierzchownia
5,5
5,7**
132,8
2,3
2,7
6,9
52
Objaśnienia: WS – współ. Schindlera
Na analizowanym obszarze arkusza położonych jest 6 jednolitych części wód
powierzchniowych (JCWP). Dla JCWP wykonywana jest od 2007 roku ocena stanu
wód, na którą składa się ocena stanu ekologicznego oraz ocena stanu chemicznego.
Ewaluacja JCWP uwzględnia typy abiotyczne cieków oraz jezior i wynika z założeń
Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW). Na omawianym obszarze wytypowano 2
stanowiska, na których prowadzone są badania służące ocenia stanu wód JCWP.
Ocena stanu wykonywana jest dla JCW rzecznej „Skrwa do dopływu spod Przywitowa z jez. Skrwilno” oraz JCW jeziornej „jeziora Skrwilno”.
Tabela 4. Zestawienie jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP). (Katalog
jednolitych i scalonych części wód 2009).
Nazwa JCWP
Skrwa do dopływu spod Przywitowa z
jez.Skrwilno
Jezioro Skrwilno
Skrwa od dopływu spod Przywitowa do
Chroponianki bez Chroponianki
Chroponianka
Rypienica do dopływu z Jez.Długiego z
Jez.Długim
Pissa
Kod
ID_HYD
Status
JCWP
Typ
abiotyczny
Pow.
(km2)
275616
20012
SZJCW
23
168,9
NJCW
3b
0,55
2756319
NJCW
24
37,09
2756329
SZJCW
23
111,8
28889
NJCW
17
277,5
287449
NJCW
17
160,4
Objaśnienia: NJCW - naturalna JCW; SZJCW - silnie zmieniona JCW
części północnej odbywa się w kierunku północnym i drenowany jest przez Pisię. W
części południowej bazą drenażową poziomu czwartorzędowego jest Skrwa.
Wahania poziomu zwierciadła wody piętra czwartorzędowego obserwowane są
przez Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy w punkcie
badawczym Okalewko. Głębokość otworu obserwacyjnego wynosi 50,5 m, a ustalone zwierciadło wody położone jest na głębokości 6,5 m p.p.t. Dane charakteryzujące
wahania stanów wody w roku hydrologicznym przedstawiono w tabeli 9. Najniższe
stany wody występują w czerwcu oraz lipcu. Amplituda roczna stanów wody z okresu
wielolecia jest niewielka i wynosi 9 cm. W latach 2007 – 2013 średnie roczne stany
wody wykazywały tendencję spadkową, świadczącą o zmniejszaniu się zasobów
wodnych czwartorzędowego poziomu wodonośnego.
Tabela 9. Średnie miesięczne i roczne (1994-2013) stany wód podziemnych (m
p.p.t.) w punkcie badawczym PIG-PIB nr II/1070/1 w Okalewku (opracowano na
podstawie danych PIG-PIB).
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
6,61
6,62
6,64
6,64
6,61
6,59
6,56
6,55
6,55
6,57
6,59
6,62
6,63
Główny poziom wodonośny piętra trzeciorzędowego występuje w piaszczystych osadach miocenu reprezentowanych przez piaski drobno- i średnioziarniste,
burowęglowe, miejscami pylaste. Omawiany poziom położony jest lokalnie w zachodniej części obszaru na północ od Sadłowa oraz na północy-zachód od Skudzaw.
Warstwa trzeciorzędowa występuje na głębokościach 50-150 m p.p.t. Poziom ten na
obszarze arkusza nie jest ujmowany. Prawdopodobnie poziom trzeciorzędowy
występuje także w obrębie depresji Lidzbarka Welskiego, jednak jego parametry
hydrogeologiczne nie zostały rozpoznane (Frączek, 2002).
Wody głównego poziomu wodonośnego w utworach czwartorzędowych reprezentują typ wodorowęglanowy-wapniowy. Odznaczają się niską mineralizacją, nie
przekraczającą 400 mg·dm-3 oraz podwyższona zawartością manganu, rzadziej
żelaza i azotu amonowego (Frączek 2002). Wartości średnie oraz zakres wybranych
składników chemicznych wody głównego poziomu wodonośnego w utworach
czwartorzędowych przedstawiono w tabeli 10.
Tabela 10. Wartości wybranych wskaźników charakteryzujących skład chemiczny
wód podziemnych głównego poziomu wodonośnego w utworach czwartorzędowych
wg Frączka (2002).
Typy abiotyczne JCWP: 17 – potok nizinny piaszczysty; 23 – potok lub strumień na obszarze
będącym pod wpływem procesów torfotwórczych; 24 – mała i średnia rzeka na obszarze
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Rozpatrywany obszar należy do dorzeczy Drwęcy, Skrwy Prawej i Wkry. Działy
wodne II rzędu przebiegają wzdłuż wschodnich, północnych i zachodnich fragmentów obszaru . W pólnocnowschodniej części obszaru dział wodny między dorzeczami ma charakter niepewny. Wyznaczono tu również w obrębie sandru dobrzyńskiego
obszar bezodpływowy. Przeważająca część tego obszaru należy do dorzecza Skrwy,
która przepływa przez płytkie i stopniowo zarastające jezior Skrwilno. W obrębie
dorzecza Skrwy wyznaczono działy wodne największego jej dopływu - Okalewki
uchodzącej do jeziora Skrwilno. Na południowy – zachód od wsi Świedziebnia
wykreślono krótki odcinek działu wodnego III rzędu rozgraniczający zlewnię Pissy i
Rypienicy. Powierzchniowe działy wodne przebiegające po niewielkich wyniesieniach
w obrębie sandru dobrzyńskiego mogą nie pokrywać się z podziemnym działem
wodnym.
Analizowany obszar charakteryzuje się niewielkim zróżnicowaniem pod względem hipsometrycznym. Największe deniwelacje terenu (powyżej 15 m) występują w
okolicach wsi Świedziebnia oraz strefie zboczowej rynny jeziora Księte. Dno tej rynny
oraz doliny Skrwy na południe od jeziora Skrwilno są najniżej położonymi obszarami
arkusza. Najwyżej wzniesione są północno-zachodnie i północno-wschodnie fragmenty obszaru opracowania. Maksymalne wysokości przekraczają 150 m n.p.m.
Powierzchnia terenu nachyla się łagodnie w kierunku południowym.
Rzeźba terenu oraz osady w przeważającej części obszaru opracowania powstały podczas zlodowacenia Wisły. Na obszarze młodoglacjalnym głównymi
jednostkami geomorfologicznymi są wysoczyzna morenowa oraz równiny sandrowe
występujące na dwóch poziomach. Obszar wysoczyzny oraz niższy poziom sandrowy powstały w czasie subfazy kujawsko-dobrzyńskiej (Niewiarowski i Wysota 1995,
Kotarbiński 2000). Zasięg tej fazy wyznaczają niewielkie pagórki i wzgórza morenowe w okolicy Jeziora Sadłowskiego (Kotarbiński 2000) oraz glacifluwialny wał
marginalny położony poza omawianym obszarem na północ od jeziora Księte
(Niewiarowski i Wysota 2000). Wysoczyznę morenową rozcinają rynny subglacjalne.
W najgłębszych z nich występują jeziora Sadłowskie i Księte. W obrębie wysoczyzny
morenowej spotykane są pagórki i wały kemowe oraz wał ozowy (Nechay 1927 za
Kotarbiński 2000). Równiny sandrowe położone w centralnej części i wschodniej
części obszaru występują na dwóch poziomach i powiązane są z postojem czoła
lądolodu w czasie jego maksymalnego zasięgu (sandr wyższy) oraz subfazie kujawsko-dobrzyńskiej (sandr niższy). Oba poziomy sandrowe rozdziela zbocze o wysokości od 5 do 7-8 m, o charakterze krawędzi sedymentacyjnej (Kotarbiński 2000).
Powierzchnia wyższego poziomu sandrowego jest monotonna i obniża się łagodnie
w kierunku południowo-wschodnim i południowym. Odpływ wód sandrowych niższego poziomu następował w kierunku południowym. W dystalnej części sandru w
okolicach Okalewa i Skrwilna miąższość osadów wodnolodowcowych często nie
przekracza 2 metrów. Na zachód od Okalewa wody roztopowe rozmyły występujące
tu gliny zwałowe i utworzyły rozległy płat równiny erozyjnej (Kotarbiński 2000). W
obrębie sandru występują liczne zagłębienia wypełnione osadami organicznymi. W
dnie najgłębszego z zagłębień wytopiskowych znajduje się misa jeziora Skrwilno.
Południowo-wschodni, niewielki fragment obszaru opracowania zajmuje wysoczyzna morenowa zdenudowana, zbudowana z glin zwałowych zdeponowanych
podczas zlodowacenia Warty, przykrytych lokalnie osadami eluwialnymi (Kotarbiński
2000).
Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych na omawianym
obszarze przeważają grunty o przepuszczalności słabej. Występują one przede
wszystkim w północno-zachodniej i zachodniej części i związane są z obecnością
glin zwałowych budujących wysoczyznę morenową. Piaszczyste obszary sandrowe o
dużej miąższości charakteryzują się natomiast przepuszczalnością średnią. Na
całym obszarze występują płaty gruntów o zróżnicowanej przepuszczalności.
Wyraźnie występująca dwudzielność morfologiczna obszaru arkusza przyczynia
się do przestrzennej zmienności pokrywy glebowej. W zachodniej, wysoczyznowej
części obszaru wykształciły się gleby brunatne, przekształcone następnie w wyniku
wymywania węglanów z górnego profilu glebowe w gleby brunatne wyługowane
(Biały 1997). Glebom tym towarzyszom gleby płowe. Lokalnie w okolicach wsi
Świedziebnia, Zduny i Sadłowo występują płaty czarnoziemów (Mapa glebowa
...1980). Wymienione gleby tworzą kompleksy żytni bardzo dobry oraz żytni dobry.
Na obszarze sandrów gospodarka rolna prowadzona jest na glebach bielicoziemnych, które należą do kompleksów żytniego słabego i bardzo słabego. W wielu
obniżeniach w obrębie wysoczyzny i sandrów wykształciły się gleby torfowe i murszowo-torfowe, na których występują kompleksy trwałych użytków zielonych.
Według regionalizacji klimatycznej Polski (Wiszniewski i Chełchowski 1987)
analizowany obszar położony jest w północno-wschodniej części Regionu
Wielkopolsko-Mazowieckiego. Uwzględniając udział określonych typów pogody,
rozpatrywany obszar położony jest w granicach Regionu Zachodniomazurskiego
(Woś 1999). W regionie tym często pojawiają się dni z pogodą umiarkowanie ciepłą,
o dużym zachmurzeniem ogólnym i opadem atmosferycznym (średnio 30 dni w
roku). Występuje tu również często dni (19 dni w roku) z pogodą przymrozkowi
bardzo chłodną, której towarzyszy duże zachmurzenie oraz dni przymrozkowe
bardzo chłodne z opadem (Woś, 1999).
Omawiany obszar położony jest w strefie wododziałowej 3 dużych rzek:
Drwęcy, Skrwy Prawej i Wkry. Największymi ciekami są Skrwa (odcinek górny) oraz
jej prawoboczny dopływ Okalewka. Sieć rzeczna w zlewni Skrwy jest bogata, jednak
wiele cieków funkcjonuje okresowo. Gęsta jest także sieć rowów melioracyjnych. Na
analizowanym obszarze występuje niewiele jezior, z których największym jest jezior
Skrwilno (71,9 ha). Jeziora obszaru opracowania są bardzo płytkie (maksymalnie 2,8
m) i silnie zarastają. Drobne zbiorniki wodne występują przede wszystkim w jego
północno-wschodniej, wysoczyznowej części.
Środowisko przyrodnicze tego obszaru objęte jest różnymi formami ochrony
prawnej. Północno-wschodnia część analizowanego obszaru położona jest w
granicach Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego (GLPK). W tej części
arkusza znajdują się również rezerwaty przyrody: leśny „Okalewo” oraz torfowiskowy
„Mszar Płociczno”. Na terenach wokół jeziora Skrwilno oraz wzdłuż Skrwy utworzono
Obszar Chronionego Krajobrazu „Źródła Skrwy”. Najcenniejsze siedliska
występujące na omawianym obszarze włączone zostały do sieci „Natura 2000”. Są to
tereny w najbliższym otoczeniu jeziora Księte (część SOOS „Ostoja Lidzbarska”)
oraz Rezerwat Mszar Płociczno wraz z przyległym pasem lasów (SOOS „Mszar
Płociczno”).
OPADY
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Obszar objęty arkuszem Skrwilno położony jest w obrębie niecki brzeżnej (Marek, 1983). Najstarsze nawiercone osady pochodzą z kredy dolnej i reprezentowane
są przez piaskowce, mułowce i iłowce (Kotarbiński 2000). Różnowiekowe utwory
Na omawianym obszarze pomiary opadów atmosferycznych dokonywane są na
dwóch stacjach opadowych w Skrwilnie i Rokitnicy. Średnie roczne sumy opadów z
wielolecia 1981-2010 na obu stacjach przekraczają 570 mm (tab.1). Przestrzenny
rozkład sum opadów w jego obrębie wskazuje na wzrost opadów w kierunku południowo – wschodnim (Marciniak i Wójcik 1997). Wielkość opadów atmosferycznych
jest jednak w poszczególnych latach wyraźnie zróżnicowana. Duże amplitudy roczne
opadów występują nawet w krótkim okresie np. w Skrwilnie (tab.2). Najwięcej
opadów atmosferycznych występuje w półroczu letnim (XI-IV) – średnio w Skrwilnie
361 mm i Rokitnicy 357 mm, z rocznym maksimum opadowym w lipcu (tab.2). W
półroczu chłodnym (XI-IV) sumy opadów wynoszą odpowiednio 228 mm i 215 mm.
W przebiegu rocznym minimum opadów występuje w lutym (28 i 31 mm).
Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach
1981-2007 na stacjach opadowych w Skrwilnie i Rokitnicy (wg IMGW-PIB).
Okres
Stacja
XI XII
meteorologiczna pomiarowy
I
II
III
IV
V
VI VII VIII IX
ROKITNICA
1981-2010 42 45 34 28 33 33 55 70 73 63 56 40 572
Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacjach
opadowych w Skrwilnie i Rokitnicy (wg IMGW-PIB).
Rok
Suma
I
II
III
IV
V
VI VII VIII IX
X
Chlorki
Tabela 5. Charakterystyczne stany wody (cm) Skrwy w profilu Skrwilno w latach
1981-2010 (wg IMGW-PIB).
XI
39
XII
I
42
II
44
III
42
50
1981-2010
1989
33 49 19 31 21 26 26 71 34 23 11 53
397
1987
26 73 36 23 16 21 40 191 136 68 117 51
798
ROKITNICA
1982
69 34 42
18
403
1981-2010
2001
57 58 15 15 41 56 46 98 168 45 113 32
744
8
24 29 34 71 40 26
8
WODY POWIERZCHNIOWE
Analizowany obszar należy do dorzeczy Skrwy, Wkry i Drwęcy. Największy obszar odwadniany jest przez Skrwę, która bierze początek w okolicy wsi Zdrojki. Przed
ujściem do jeziora Skrwilno płynie przez obszary podmokłe z bogatą siecią rowów
melioracyjnych, które prowadzą wodę okresowo. Koryto cieku jest na tym odcinku
uregulowane i wyprofilowane, brzegi lokalnie wzmocnione narzutem kamiennym.
Jedynie na krótkim odcinku w okolicach wsi Suchy Grunt koryto Skrwy ma charakter
zbliżony do pierwotnego. Poniżej jeziora Skrwilno brzegi cieku również uregulowano i
wzmocniono dodatkowo faszyną. Ponadto w Skrwilnie oraz Rudzie wybudowano
zastawki. Spadek Skrwy jest niewielki (0,4-0,5 ‰), co powoduje, że w okresie letnim
przy niskich stanach wody, koryto cieku silnie zarasta przez makrofity zanurzone i
wynurzone. Poniżej Skrwilna, w okresach wezbrań na Skrwie, część wód odpływa
niewielkim ciekiem o nazwie Konopatka w kierunku południowo–wschodnim do
Chraponianki, która z kolei uchodzi do rzeki Skrwy w okolicach wsi Czarnia Mała
(poza obszarem arkuszem).
Głównym dopływem Skrwy jest Okalewka, która uchodzi do jeziora Skrwilno.
Ciek ten bierze początek z mokradeł położonych na północ od wsi Kotowy. Koryto
Okalewki zostało uregulowane i wyprofilowane, a brzegi w wielu miejscach wzmocniono faszyną. Na cieku wybudowano przepusto-zastawki i zastawki z możliwością
piętrzenia wody do 0,4 m, przeznaczone do celów nawodnień. Okalewkę zasila ciek,
na którym w pierwszej połowie lat 30. XX wieku wybudowano stawy rybne (Piotrowski 1997), o powierzchni ok. 20 hektarów.
Zachodnie i północne obszary arkusza należą do dorzecza Drwęcy i odwadniane są przez Rypienicę i Pisię (Pissę). Źródła Rypienicy położone są w okolicach wsi
Stępowo i Wólka na wysokości 130 m n.p.m. (Mrózek 1984). Pisia bierze natomiast
początek z mokradła leżącego na zachód od Okalewka. Koryto cieku w obrębie
mokradła jest uregulowane. Pisia przed ujściem do rynny jeziora Księte płynie w
głębokiej dolinie i charakteryzuje się na tym odcinku spadkiem wynoszącym 3,5 ‰.
W dnie rynny jeziora Księte wypełnionej torfami rzeka meandruje. Od wschodu Pisię
zasila ciek przepływający przez jezioro Wierzchownia, które powstało po wybudowaniu młyna wodnego w XIX wieku. Wysokość piętrzenia wynosi ok. 3 metry. Ciek
zasilany jest przez wody podziemne spływające z położonego na wschodzie dużego
chłonnego obszaru bezodpływowego.
Na omawianym obszarze występuje jedynie kilka jezior, których powierzchnie
przekraczają 10 ha (tab.3). Pod względem genetycznym do typu rynnowego należą
jeziora Księte oraz Sadłowskie, a jezior Skrwilno do typu sandrowego. Największym
jeziorem omawianego obszaru jest Skrwilno. Jego powierzchnia przekracza 70 ha, i
w związku z tym zostało zaliczone jako jednolita część wód (JCW) zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną (RDW). Jeziora występujące na tym obszarze są płytkie i
należą do typu polimiktycznego. Najgłębszym jest Jezioro Sadłowskie (2,8 m).
Jeziora Skrwilno, Księte, Sadłowskie oraz Wierzchownia są przepływowe (Marszelewski 1995). Wiosenne wezbrania na Skrwrze i Pisi powodują, że w jeziorach
Skrwilno, Księte i Wierzchownia następuje wielokrotna wymiana wody. Wysokie
wartości współczynnika Schindlera wskazują na znaczne oddziaływanie zlewni na
trofię i jakość wody jezior. Jezioro Mełno jest obecnie zbiornikiem bezodpływowym
wskutek obniżania się poziomu wody. We wszystkich jeziora następuje intensywny
proces zarastania.
IV
V
44
38
VI
36
VII
VIII
32
36
IX
34
X
33
Rok
32
mval·dm
mg·dm
Azot amonowy
Azot azotanowy
Zakres
średnia
5,5
-3
2,1 – 11,1
9,3
1,0 - 60,0
0,34
0,02 – 1,06
-3
0,30
0,00 – 2,50
Żelazo
mgFe·dm-3
2,93
0,01 – 7,00
Mangan
mgMn·dm-3
0,17
0,00 – 1,10
Wody podziemne poziomów użytkowych występujące na rozpatrywanym, obszarze należą do jednolitych części wód podziemnych (JCWPd) nr 40 i 48. Obecny
podział JCWPd obowiązywać będzie do końca 2015 roku. Południowo-wschodnie
obszary znajdują się w granicach Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP)
215.
Na obszarze arkusza badania jakość wód w GZWP 215 prowadzone były w
Skrwilnie w ramach monitoringu regionalnego przez WIOŚ Bydgoszcz. W latach
2000 – 2004 jakość ujmowanych wód czwartorzędowych systematycznie poprawiała
się z klasy III w roku 2000 do klasy Ib w 2004 roku. Wybrane parametry jakości wody
piętra czwartorzędowego w granicach GZWP 215 zaprezentowano w tabeli 11.
Wskaźnik
Przewodność (20oC)
Odczyn pH
Jednostka
Mediana
mgPt·dm-3
43,0
14-55
µS·cm-1
531
274-585
-
7,5
7,3-7,6
6,7
4,7-8,7
Twardość ogólna
mgCaCO3·dm-3
278,8
226,5-354,0
Wodorowęglany
mgHCO3·dm-3
369,1
251,3-376,0
mgSO4·dm-3
10,0
5,3-10,0
Chlorki
mgCl·dm-3
4,8
3,9-5,9
Wapń
mgCa·dm-3
89,4
60,8-102,6
Siarczany
64
65
69
72
70
57
56
54
51
52
54
61
Magnez
mgMg·dm-3
13,4
9,7-15,6
81
82
86
92
89
69
66
66
61
62
65
75
Sód
mgNa·dm-3
10,1
7,6-13,5
SWW
85
99
104
107
115
110
82
78
79
72
72
78
90
Potas
mgK·dm-3
2,3
2,2-2,9
mgSiO2·dm-3
24,6
14,2-50,2
Żelazo
mgFe·dm-3
2,40
0,13-3,21
Mangan
mgMn·dm-3
0,19
0,17-0,19
Azot amonowy
mgNH4·dm-3
0,60
0,30-0,84
Azotany
mgNO3·dm-3
0,22
0,16-0,28
Azotyny
mgNO2·dm-3
0,02
0,00-0,02
Fosforany
mgPO4·dm-3
0,47
0,03-0,62
mgF·dm-3
0,41
0,31-0,51
mgBa·dm-3
0,054
0,040-0,060
Bor
mgB·dm-3
0,050
0,030-0,100
Cynk
mgZn·dm-3
0,038
0,011-0,142
Glin
mgAl·dm-3
0,005
0,005-0,035
Kadm
mgCd·dm-3
0,001
0,001-0,005
Miedź
mgCu·dm-3
0,005
0,005-0,009
Nikiel
mgNi·dm-3
0,010
0,010-0,010
Ołów
mgPb·dm-3
0,010
0,010-0,010
Stront
mgSr·dm-3
0,203
0,160-0,280
176
172
161
158
132
130
138
130
132
126 176
Posterunek
wodowskazowy
Rzeka
WWW
(cm)
Data wystąpienia
absolutnego
max.
Data wystąpienia
absolutnego
min.
NNW
(cm)
Krzemionka
Fluor
SKRWA
Skrwilno
219
28.03.1967 r.
21
VIII.2013 r.
Bar
Stany wody w rzece są wypadkową wielkości przepływu. W okresie jesiennozimowym (XI-III), w wyniku zmniejszania strat wody przez ewapotranspirację i później
roztopów następuje stopniowy wzrost natężenia przepływu w Skrwie. Maksymalne
przepływy występują w marcu, wysokie są także w kwietniu. Po okresie wezbrania
wiosennego natężenie przepływu bardzo wyraźnie obniża się, a średni przepływ w
maju jest ponad 2-krotnie niższy od rejestrowanego w kwietniu (tab.7). Przepływy
niższe od wartości średniorocznej występują od maja do listopada. Najniższy średni
przepływ wody rejestrowany jest w sierpniu. Minimalne przepływy mierzone są
sierpniu ale również we wrześniu i październiku. Absolutne minimum wystąpiło w
pierwszej połowie września 2012 roku (tab.8).
Średni roczny przepływ Skrwy w okresie 1981 – 2010 wynosi 0,68 m3·s-1.
Średnia roczny spływ jednostkowy w analizowanej części dorzecza Skrwy jest niski i
wynosi 4,01 dm3·s-1·km-2. W ciągu roku hydrologicznego odpływ jednostkowy jest
bardzo nierównomierny. W półroczu zimowym wynosi 5,9 dm3·s-1·km-2 , a podczas
półroczna letniego jedynie 2,12 dm3·s-1·km-2. Znaczna zmienność spływów jednostkowych w istotny sposób wpływa na funkcjonowanie ekosystemu jeziora Skrwilno a
zwłaszcza na zawartość związków fosforu stymulujących zakwity glonów i sinic.
Tabela 7. Przepływy charakterystyczne (m3·s-1) Skrwy w profilu Skrwilno w latach
hydrologicznych 1981-2010 (wg IMGW-PIB).
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
NNQ 0,06 0,08 0,10 0,11 0,18 0,21 0,06 0,021 0,022 0,024 0,02 0,018 0,018
SNQ 0,42 0,43 0,50 0,63 0,70 0,63 0,30 0,19 0,18 0,14 0,15 0,24 0,38
SWQ 0,88 1,37 1,71 1,77 2,09 1,84 0,88 0,54 0,52 0,39 0,48 0,63 1,09
Tabela 8. Ekstremalne przepływy Skrwy w profilu Skrwilno z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB).
Posterunek
wodowskazowy
SKRWA
Rzeka
WWQ
(m3·s-1)
Skrwilno 6,13
Data wystąpienia
absolutnego
max.
NNQ
(m3·s1
)
Data wystąpienia absolutnego
min.
14.07.1980 r.
0,01
10-12.09.2012 r.
WODY PODZIEMNE
Wody podziemne w obrębie analizowanego obszaru występują w czwartorzędowy i trzeciorzędowych utworach wodonośnych. Główny poziom użytkowy w
osadach czwartorzędowych jest poziomem międzyglinowym. Utwory wodonośne i
zmiennej miąższości od 9-20 metrów w części południowej do 40 metrów w rejonie
północno-wschodnimi północno-zachodnim składają z piasków drobno i średnioziarnistych i występując na głębokości 20- 45 metrów (Frączek 2002). Poziom wodonośny izolowany jest od powierzchni terenu glinami oraz lokalnie warstwą mułków w
rejonie Rokitnicy. Wydajność potencjalna studni jest zróżnicowana i zmienia się od
10-30 m3·h-1 w części centralnej do 70-120 m3·h-1 w części północno- zachodniej.
Zasilanie warstw wodonośnych następuje poprzez przesączanie się wód opadowych
przez serię słabo przepuszczalnych glin zwałowych. Spływ wód podziemnych w
-
BZT5
mgO2·dm-3
5,4
-
OWO
mgC·dm-3
19,2
-
Azot Kjeldahla
mgN·dm-3
2,70
-
Azot ogólny
mgN·dm-3
3,12
3,22
mgPO4·dm-3
0,575
-
mgP·dm-3
0,434
0,650
m
-
0,6
Widzialność krążka
Secchi’ego
Na podstawie wyników badań przeprowadzonych przez WIOŚ Bydgoszcz do
jezior w stanie hypertroficznym zaliczono Skrwilno oraz Księte (tab.13 i 14). Jeziora
Sadłowskie i Wierzchownia wykazują natomiast cechy eutrofii. Tempo procesu
eutrofizacji w wymienionych jeziorach jest niższe ze względu na ograniczoną presję
wynikającą z mniejszej powierzchni zlewni (J.Sadłowskie) i znacznego udziału
obszarów leśnych (J.Wierzchownia).
Tabela 14. Wskaźniki stanu troficznego jezior o powierzchni < 50 ha (wg WIOŚ
Bydgoszcz)
Wskaźnik
Jednostka
Jez.
Jez.
Jez.
Księte
Sadłowskie
Wierzchownia
Chlorofil „a”
µg·dm-3
81,1
17,8
18,6
Fosfor całkowity
mgP·dm-3
0,108
0,080
0,050
0,91
Azot całkowity
mgN·dm-3
2,30
2,42
Widz. kr. Secchi’ego
m
0,7
0,8
1,4
Stan troficzny
-
hypertrofia
eutrofia
eutrofia
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Przekształcanie stosunków wodnych na obszarze opracowania związane jest
przede wszystkim z gospodarką rolną. Liczne obszary podmokłe występujące
zarówno na wysoczyźnie jak i sandrze były stopniowo odwadniane poprzez budowę
sieci rowów oraz pogłębianie i prostowanie biegu koryt głównych cieków takich jak
Skrwa i Okalewka, Pisia, Chraponianka. Powstanie gęstej sieci systemów drenarski i
rowów przyczyniło się do przyspieszenia spływu wód z ze zlewni. Negatywnym
skutkiem zabiegów melioracyjnych było wnoszenie do jeziora Skrwilno zwiększonych
ilości zawiesiny, która przyczyniała się do jego stopniowego wypłycania. Obecnie ten
płytki zbiornik wodny podlega dodatkowo intensywnym procesom zarastania.
Również jezior Księte silnie zarasta. W celu ograniczenia tego procesu poziom
zwierciadła wody został popiętrzony o ok. 30 cm i ustabilizowany na rzędnej 116,98
m n.p.m. poprzez budowę bystrotoku kamiennego na Pisi wypływającej z jeziora
Księte. Wymieniony obiekt hydrotechniczny położony jest na obszarze objętym
arkuszem Górzno. Pozyskanie nowych gruntów dla gospodarki rolnej wiązało się
również z odwodnieniem występujących na wysoczyźnie zagłębień bezodpływowych.
Tego typu zabiegi zostały przeprowadzone w okolicy wsi Zduny i Zasady. Budowa
rowów melioracyjnych odwadniających zagłębienia przyczyniała się do całkowitego
zaniku niewielkich i płytkich jezior oraz osuszania terenów podmokłych. Efektem tych
prac było również zwiększenia powierzchni zlewni jezior Skrwilno i Księte. Negatywne skutki tych zabiegów uwidoczniły się w latach 70. XX wieku, kiedy to zaczęto
powszechnie stosować nawozy sztuczne. Nastąpił wówczas wzrost eksportu fosforu i
azotu z obszarów rolnych, który spowodował przyspieszenie tempa eutrofizacji jezior.
W celu poprawy stosunków wodnych na obszarze opracowania na głównych
ciekach wybudowano przepusto-zastawki (Okalewka) oraz zastawki (Skrwa). Zasoby
wód powierzchniowych wykorzystano także do budowy młyna wodnego w Wierzchowni oraz stawów rybnych w Okalewie.
Zagrożeniem dla jakości wód płynących są zrzuty ścieków oczyszczonych z
gminnych oczyszczalni ścieków w Skrwilnie oraz Świedziebni (tab.15). Ścieki
odprowadzane są do Skrwy poniżej Skrwilna i do cieku Pisiak, będącego dopływem
Pisi. Tylko niewielka część obiektów i budynków podłączona jest do kanalizacji
gminnej.
Tabela 15. Ważniejsze zrzuty ścieków
Występujący na rozpatrywanym obszarze główny czwartorzędowy poziom wodonośny występujący pod pokrywą utworów słabo przepuszczalnych, znajduje się w
strefie niskiego stopnia zagrożenia zanieczyszczeniami (Frączek 2002). Obszar
opracowania jest słabo zaludniony (50 osób·km-2 w gminach Skrwilno i Świedziebnia
wg danych WUS Bydgoszcz) i w znacznym stopniu porośnięty lasami. Wschodnia
część obszaru położona jest w granicach Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu „Źródła Skrwy”. Obiektami
mogącymi stanowić zagrożenie są oczyszczalnie gminne w Świedziebni i Skrwilnie
oraz stacje paliwowe. Okolice wsi gminny Świedziebnia i Skrwilno oraz rejon Syberia-Płociczno został zaliczony do średniego stopnia zagrożenia dla poziomu wodonośnego. Na pozostałym obszarze opracowania zasoby wodne są zagrożone w bardzo
niskim stopniu (Frączek 2002).
STAN EKOLOGICZNY WÓD POWIERZCHNIOWYCH
SSQ 0,63 0,87 0,94 1,10 1,29 1,16 0,54 0,33 0,33 0,25 0,30 0,40 0,68
WWQ 2,53 3,22 4,92 4,87 3,77 4,12 2,97 1,76 2,10 1,52 2,41 2,11 4,92
347
250
Zakres
mgC·dm-3
Węgiel rozpuszczony
Jez. Skrwilno
421
Tabela 11. Wybrane parametry fizyczno-chemiczne wód czwartorzędowych w latach
2000-2004 w miejscowości Skrwilno (wg danych WIOŚ w Bydgoszczy).
Barwa
Skrwa do dopływu
spod Przywitowa z
jez.Skrwilno
µS·cm-1
Twardość ogólna
Fosfor całkowity
mgCl·dm-3
Jednostka
mgCaCO3·dm-3
Przewodność (20 °C)
Fosforany
63
140
Wskaźnik
110 – 747
74
Tabela 6. Ekstremalne stany wody Skrwy w profilu Skrwilno z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB).
Tabela 13. Wybrane wskaźniki fizyko-chemiczne wody w JCWP. Opracowano na
podstawie danych WIOŚ w Bydgoszcz.
3,0 – 102,0
SSW
WWW 160
Wysoka wartość związków fosforu i azotu w Skrwie oraz jeziorze Skrwilno
(tab.13), wskazuje na znaczący ich dopływ ze źródeł obszarowych, generowanych
przez gospodarkę rolną oraz zanieczyszczeń rozproszonych pochodzących z
nieskanalizowanych wsi. Dodatkowym źródłem związków biogenicznych są osady
denne polimiktycznego jeziora Skrwilno.
We wszystkich stosowanych metodykach służących ocenie jakości wód jezior
uwzględniana jest zawartość związków fosforu i azotu oraz wielkość produkcji
pierwotnej, kwantyfikowana za pomocą wskaźnika chlorofil „a”. Na podstawie tych
wskaźników oraz widzialności krążka Secchi’ego określany jest stopień nasilenia
eutrofizacji, który w większości jezior stanowi główne zagrożenie dla ich niezakłóconego funkcjonowania. Na proces eutrofizacji szczególnie narażone są jeziora
polimiktyczne, o dużej powierzchni zlewni, z której eksportowane są znaczne ładunki
fosforu.
19,9
mgNNH4·dm-3
mgNNO3·dm
Objaśnienia: MIR – Makrofitowy indeks rzeczny, IOJ – Multimetryczny Indeks Okrzemkowy,
Chl. „a” – Chlorofil „a” (µg·dm-3), SD – Widzialność krążka Secchi’ego,
324,3
SNW
roczna
okres pomiarowy giczny
SKRWILNO
Wartość
mgSO4·dm-3
Siarczany
Charakterystykę ustroju rzek analizowanego obszaru przedstawiono na podstawie wyników obserwacji i pomiarów prowadzonych przez IMGW-PIB na posterunku wodowskazowym w Skrwilnie. Obejmuje on zlewnię Skrwy o powierzchni 169,31
km2. Analiza przebiegu stanów wody oraz przepływów wskazuje na śnieżnodeszczowy reżim zasilania. W okresie jesiennym i zimowym następuje stopniowy
wzrost stanów wody. Najwyższe stanu wody, w zależności od warunków hydrometeorologicznych w danym roku, występują najczęściej w lutym, marcu i kwietniu (tab.5).
Są przede wszystkim efektem roztopów pokrywy śnieżnej. Po osiągnięciu wiosennego maksimum następuje wyraźny i krótkotrwały spadek stanów wody. Średni stan
wody między kwietniem a majem obniża się o 20 cm. Szybkie przejście stanów wody
od kulminacji do stanów niżówkowych spowodowane jest małą retencyjnością zlewni,
wynikającej z niewielkiego udziału obszarów leśnych oraz przewagi utworów o dużej
i średniej przepuszczalności. Jezioro Skrwilno, przez które przepływa Skrwa, ze
względu na małą objętość wody nie wpływa na równomierne i stopniowe obniżanie
stanów wody. Najniższe stany wody obserwowane są w miesiącach maj – październik, a minimum stanów występuje w sierpniu. Średnie stany wody wahają się w tym
okresie jedynie w zakresie 8 cm i wskazują na stabilność zasilania podziemnego i
ograniczony udział spływów powierzchniowych wywołanych przez intensywne opady
w półroczu letnim. Roczne wahanie średnich stanów wody wynosi 31 cm. Znacznie
wyższa jest absolutna amplituda średnich stanów w Skrwie, która wynosi 198 cm.
Maksymalny stan wody wystąpił w marcu 1967 roku, natomiast minimalny stan
zarejestrowano w lipcu 2013 roku (tab.6). Niekorzystna sytuacja hydrologiczna w
2013 roku w dorzecza Skrwy na obszarze analizowanego obszaru potwierdza
zaobserwowane w innych obszarach Polski zmniejszanie się zasobów wodnych.
NNW
1981-2010 42 46 36 31 39 34 54 69 83 60 56 39 589
meteorologiczna hydrolo- XI XII
Twardość ogólna
-3
Sucha pozostałość
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
X Rok
SKRWILNO
Stacja
Jednostka
będącym pod wpływem procesów torfotwórczych; 3b – jezioro o wysokiej zawartości wapnia,
o dużym wpływie zlewni, niestratyfikowane
Rys. 1 Położenie obszaru opracowania na tle jednostek fizycznogeograficznych
Wskaźnik
Tabela 12. Ocena stanu ekologicznego JCWP. Opracowano na podstawie danych
WIOŚ w Bydgoszcz.
Elementy
Ocena
Elementy
Rok
fizykostanu/
biologiczne
Nazwa
bapotencjału
chemiczne
JCWP
dań
ekologicznewsk.
wart. klasa
wsk.
klasa
go
Skrwa do
NKjel,
dopływu spod
2011
MIR
40,6
II
pon.II Umiarkowany
Przywitowa z
Pcałk
jez.Skrwilno
Chl. „a” 81,1
V
SD,
Jez. Skrwilno
2009
Ncałk, pon.II
Zły
IOJ
O,42
III
Pcałk.
Implementacja Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) do prawodawstwa polskiego spowodowała zmianę oceny wód powierzchniowych i podziemnych. Zgodnie z
RDW wody powierzchniowe o określonym typie abiotycznym oceniane są pod
względem stanu ekologicznego (najważniejsze w ocenie są elementy biologiczne)
oraz stanu chemicznego (zawartość substancji toksycznych dla organizmów wodnych). Stan wód powierzchniowych jest wypadkową wymienionych powyżej stanów.
Celem środowiskowym RDW jest osiągnięcie w jednolitych częściach wód (JCW)
stanu co najmniej dobrego. Począwszy od 2007 roku przepisy dotyczące oceny
stanu wód w związku z wypracowywaniem odpowiednich metodyk badawczych
elementów biologicznych były kilkukrotnie zmieniane. Obecnie obowiązuje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 roku w sprawie sposobu
klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm
jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U.2014.1882,).
Ocenę stanu ekologicznego JCWP występujących na omawianym obszarze
przedstawiono na podstawie wyników badań Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony
Środowiska w Bydgoszczy. Stanowiska reprezentatywne dla oceny JCW zlokalizowane były w Skrwilnie na rzece Skrwie oraz na jeziorze Skrwilno w strefie pelagialu
oraz litoralu.
Stan ekologiczny JCWP „Skrwa do dopływu spod Przywitowa z jeziorem
Skrwilno” oceniony został jako umiarkowany. Na ostateczną ocenę stanu, pomimo
zadowalającego składu makrofitów porastających koryto cieku, wpłynęły ponadnormatywne średnioroczne stężenia substancji biogenicznych (tab. 12).
W jeziorze Skrwilno obfitość i skład gatunkowy fitoplanktonu oraz fitobentosu
zadecydował o bardzo niekorzystnym stanie ekologicznym, który potwierdziły
wysokie stężenia związków fosforu i azotu oraz niska przezroczystość wody (tab.13).
Rodzaj
l.p.
Miejscowość
1.
Skrwilno
2
Świedziebnia
3
Okalewo
Zakład
Gminna
Oczyszczalnia
Ścieków
Gminna
Oczyszczalnia
Ścieków
Oczyszczalnia
przydomowa
ścieków
Ilość
ścieków
3 -1
(m ·d )
Typ
oczyszczalni
Kier.
zrzutu
kom.
120,0
mechaniczno
-biologiczna
Skrwa
kom.
230,0
mechaniczno
-biologiczna
Pisiak
kom.
2,0
mechaniczna
Okalewka
Istotnym zagrożeniem dla jakości wód powierzchniowych są zanieczyszczenia
obszarowe generowane przez rolnictwo oraz zanieczyszczenia rozproszone pochodzące z nieskanalizowanych części wsi. W gminach położonych w obrębie arkusza
prowadzona jest stopniowo rozbudowa sieci kanalizacyjnej której celem jest poprawa
jakości wód powierzchniowych.
Literatura:
Biały K., 1997, Rozmieszczenie i zróżnicowanie gleb [w:] Środowisko przyrodnicze województwa włocławskiego, red. S.L.Bagiński, WTN Włocławek.
Choiński A., 2006, Katalog jezior Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Frączek E., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50000, arkusz
Skrwilno, PIG Warszawa.
Katalog jednolitych i scalonych części wód, 2008, GIOŚ Warszawa IMGW Warszawa.
Kondracki J., 2001, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Kotarbiński J., 2002, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50000,
arkusz Skrwilno, PIG Warszawa.
Lamparski Zb., 1983, Plejstocen i jego podłoże w północnej części środkowego Powiśla,
Studia Geologica Polonica, vol LXXVI.
Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy.
Marciniak K., Wójcik G., 1997, Klimat województwa włocławskiego [w:] Środowisko przyrodnicze województwa włocławskiego, red. S.L.Bagiński, WTN Włocławek.
Marszelewski W., 1995, Zagadnienia hydrologiczne jezior Pojezierza Dobrzyńskiego, [w:]
Geomorfologia i hydrologia Pojezierza Brodnickiego i Dobrzyńskiego oraz osobliwości
przyrodnicze parków krajobrazowych, Przewodnik wycieczki nr 3, 44 Zjazd PTG w Toruniu.
Mrózek Wł., 1984, Wody płynące, [w:] Województwo toruńskie przyroda-ludność i osadnictwo – gospodarka, PWN Warszawa-Poznań-Toruń.
Niewiarowski W., Wysota W., 1995, Zarys morfologii Pojezierza Dobrzyńskiego [w:] Geomorfologia i hydrologia Pojezierza Brodnickiego i Dobrzyńskiego oraz osobliwości przyrodnicze
parków krajobrazowych, Przewodnik wycieczki nr 3, 44 Zjazd PTG w Toruniu.
Niewiarowski W., Wysota W., 2000, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski
w skali 1:50000, arkusz Górzno, PIG Warszawa.
Piotrowski R., 1997, Skrwilno i okolice (od czasów najdawniejszych do 1945 roku), ZG
Skrwilno.
Wiszniewski W., Chełchowski W., 1987, Regiony klimatyczne [w:] Atlas hydrologiczny
Polski, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
© Copyright by Adam Solarczyk
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu