dworki i pałace gminy inowrocław

KATARZYNA PODCZASKA
DWORKI I PAŁACE
GMINY INOWROCŁAW
Inowrocław 2014
Publikacja została wydana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Osi 4 LEADER Programu
Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.
Wydawca:
FORZA CUIAVIA
dr Katarzyna Podczaska
Promocja Regionalna
www.forzacuiavia.pl
e-mail: [email protected]
tel. 52 357 48 34
Zdjęcia: Włodzimierz Podczaski
Skład, przygotowanie do druku: Beata Zarzycka
Druk: AGENCJA REKLAMOWA I DRUKARNIA „GRAFIT” Dariusz Zarembski,
www.argrait.pl, e-mail: [email protected], tel. 52 357 38 83
Nakład: 500
ISBN 978-83-61708-84-1
Tym, co nas często ratują w potrzebie,
Dobrym dziedzicom daj pomoc od Siebie,
Zlej Swą opiekę na łąki i bory,
O Przenajświętszy Ojcze nas na niebie,
Błogosław dwory!
Władysław Ludwik Anczyc
Podzi kowania
Autorka składa podziękowania następującym osobom, które udostępniły swoje materiały archiwalne i ikonograiczne dotyczące dworów i majątków ziemskich w gminie Inowrocław, ich właścicieli oraz ocalone z zawieruchy
dziejowej kroniki rodzinne:
Joanna Bartoszewicz, Kruśliwiec
Barbara Beyger, Bydgoszcz
Joanna Jadwiga Białkiewicz, Kraków
Jerzy Dietl, Łódź
Marek Grzona, Orłowo
Mariusz Kozłowski, Szczecin
Ingrid Kühne, Magdeburg
Śp. Henryk Łada (na ręce żony), Inowrocław
Rodzina Piotrowskich, Góra (na ręce Ireny Matykiewicz),
Rafał Szydłowski, Inowrocław
Romuald Szymański, Inowrocław
oraz instytucjom:
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu Delegatura w Bydgoszczy
Słowo wst pne Wójta Gminy Inowrocław
Gmina Inowrocław leży w centrum Kujaw.
Dla jednych Kujawy kojarzą się z Władysławem
Łokietkiem, dla innych z rolniczą i czystą krainą. Jednak wszyscy wiedzą, że Kujawy były zawsze w centrum Polski. Dziedzictwo materialne, jakie znajdujemy na naszych ziemiach, jest
szczególnie bogate i interesujące.
Wydawnictwo „Dworki i pałace gminy Inowrocław” prezentuje wszystkie 22 obiekty tego
typu znajdujące się na terenie gminy. Są one
w różnym stanie – niektóre chylą się ku upadkowi, inne dzięki swoim właścicielom zostały
gruntownie odbudowane i odzyskały dawną świetność. Zagłębiając się w lekturze poznamy ich ciekawą, jakże często burzliwą historię, a także dzieje ich
właścicieli. Mogę stwierdzić, że losy kujawskich dworów i pałaców są jakby historią w pigułce naszego regionu i kraju. Miały różnych właścicieli: Polaków
i Niemców. Na przestrzeni czasu jedni odchodzili, a drudzy przychodzili, a one
trwały przez stulecia świadcząc o ciągłości historycznej i kulturowej tej ziemi.
Uważam, że warto było zebrać, uporządkować i przypomnieć ciekawą
historię tych obiektów. Potomkowie dawnych właścicieli odchodzą i coraz
trudniej dotrzeć do wiarygodnych źródeł. Niewątpliwie autorce tego dzieła się to udało. Jej zapał i konsekwencja w działaniu sprawiły, że tą książką wypełniamy lukę w wiedzy o naszej „małej ojczyźnie”. Możemy być dumni
z dokonań przodków – powstańców, bojowników o wolność, kawalerów orderów Virtuti Militari, ale również dobrych mężów, ojców i gospodarzy. Dzię-
ki nim wsie położone na terenie gminy Inowrocław, ale również całe Kujawy,
rozwijały się i pomimo wielu przeciwności losu i trudności rozkwitały.
Cieszę się, że pamięć o nich została przypomniana i będzie w przyszłości
kultywowana, tak aby następne pokolenia mogły również szczycić się historią tej ziemi.
Zamiast wst pu od Autorki
A było ziemiaństwa gęsto na Kujawach. Brodniccy w Kołudzie Wielkiej, Działowscy w Kołudzie Małej, Znanieccy w Łąkocinie i Jarontach, gniazdo przy gnieździe Trzcińskich, których było sześciu nad Gopłem, Wichlińscy z Tuczna i Helenowa, Mliccy z Gnojna, Ponińscy z Kościelca, nie mówiąc już o Brzeskich, Koczorowskich, Hoppych, Czarlińskich, Grobelskich, Dembińskich i plejadzie drobniejszych.
Dwory te były centrami polskiej kultury. Cóż tam były za meble, dywany, obrazy!
A często jakież bogate biblioteki, gromadzone przez pokolenia. Rewolucja socjalna
po wojnie 1939-1945, jakkolwiek i ktokolwiek do niej mógłby się odnieść, zniszczyła przeważnie te tysiączne placówki wiekowej kultury narodowej, i to bezpowrotnie! Nic to wspólnego nie miało z reformą rolną...
dr Stanisław Wachowiak, Wspomnienia z lat 1890-1939
Spis obiektów
Borkowo.......................................................................................................... 15
Cieślin.............................................................................................................. 20
Czyste.............................................................................................................. 40
Gnojno............................................................................................................. 54
Góra................................................................................................................. 75
Jacewo........................................................................................................... 109
Jaksice........................................................................................................... 117
Kłopot........................................................................................................... 134
Komaszyce.................................................................................................... 140
Krusza Podlotowa......................................................................................... 153
Krusza Zamkowa........................................................................................... 168
Kruśliwiec...................................................................................................... 177
Latkowo......................................................................................................... 192
Łojewo........................................................................................................... 207
Marulewy...................................................................................................... 226
Olszewice...................................................................................................... 232
Orłowo.......................................................................................................... 238
Piotrkowice................................................................................................... 260
Pławin............................................................................................................ 272
Pławinek........................................................................................................ 280
Sikorowo........................................................................................................ 293
Sławęcinek..................................................................................................... 301
Słońsko.......................................................................................................... 307
Trzaski........................................................................................................... 316
Aneks............................................................................................................. 323
BORKOWO
dwór z 4. ćwierci XIX w. - lat 20. XX w.
obecnie bezstylowy
15
H
ISTORIA WSI: Na terenie wsi znaleziono neolityczne naczynie
w kształcie kubka o 1 uchu oraz klamrę brązową do pasa należącą do
ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego. W okresie wczesnego średniowiecza istniał tutaj gród, na podstawie ceramiki powierzchniowej datowany od IX do połowy X w., który został spalony w nieznanych okolicznościach. Folwark Borkowo założył Andreas Samuel von Borck, który też nadał
nazwę miejscowości utworzoną od swojego nazwiska. Urodził się 18 XI
1785 r. w Radwankach k. Margonina w rodzinie Jakuba von Borck (ur. w Jeziorkach k. Piły, zm. w Niszczewicach 29 III 1797 r.), królewsko-pruskiego komornika, dzierżawcy majątku Jaksice, dzierżawcy generalnego Niszczewic,
któremu w dniu 20 IX 1794 r. nadano tytuł szlachecki. Jakub von Borck ożenił się w Chodzieży 8 II 1785 r. z Karoliną Friederiką Viersky z d. Arndt. Z tego
związku narodził się w dniu 18 XI 1785 r. syn Andreas Samuel von Borck, który poślubił Henriettę Sophię Maxfeld (Magsfeld). Andreas Samuel von Borck
zmarł w Jaksicach 19 XI 1849 r., a jego żona - 16 III 1883 r., także w Jaksicach. Borkowo odziedziczył jeden z synów Andreasa Samuela: Eduard Arthur
von Borck, urodzony w Jaksicach 16 II 1822 r. W dniu 31 XII 1855 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubił Konstancję Józefę Michalinę Mittelstaedt h. Hornklow, córkę dziedzica Ostrowa k. Pakości - Michała Franza Aleksandra Mittelstaedta. Eduard Arthur von Borck jest wzmiankowany jako dziedzic Borkowa w latach 1834-1865. Gdy 1865 r. właścicielem folwarku został
Eckhardt Friedrich Leopold von der Luche wraz z żoną Cäcilią Ludovicą Julią
Wutke wielkość folwarku Borkowo wynosiła 597 mórg. W 1868 r. posiadłość
odziedziczył ich syn – Arthur Eckhardt Carl von der Luche. W 1872 r. wielkość
folwarku wynosiła 588 mórg, w tym pól uprawnych było 570 mórg, łąk - 18
mórg; brakowało lasu i wód. W 1890 r. wielkość folwarku wynosiła 199 ha,
w tym ziemi ornej było 193 ha, łąk 5 ha i nieużytków, podwórzy i dróg
– 1 ha. Dostarczał czystego dochodu gruntowego 4 140 marek. W folwarku
prowadzono sprzedaż mleka do Inowrocławia. Miejscowość należała do powia16
tu inowrocławskiego. W 1904 r. w folwarku było 192,77 ha gruntów ornych;
5,11 ha łąk; 1,09 ha nieużytków, podwórzy i dróg; łącznie 198,97 ha. Czysty
dochód gruntowy utrzymywał się na tym samym poziomie, co w 1890 r. Funkcjonowała obora zarodowa i prowadzono sprzedaż bydła holenderskiego. Nadal sprzedawano mleko do Inowrocławia. Buraki cukrowe odstawiano do cukrowni „Kujawy“ w Janikowie. W 1907 r. wielkość folwarku nadal wynosiła
199 ha. Nie hodowano wówczas żadnych zwierząt. W 1913 r. powierzchnia
folwarku leżącego w gminie wiejskiej Jaksice nie zmieniła się, jednak pojawiły się zwierzęta hodowlane: 15 koni, 80 sztuk bydła, w tym 20 krów oraz 20
świń; brakowało owiec. W 1939 r. obszar folwarku zmniejszył się do 191 ha 27
a 40 m2. W okresie od jesieni 1941 do lipca 1944 r. znajdował się tutaj hitlerowski obóz pracy dla ludności żydowskiej (tzw. Julag) wysiedlonej z Radziejowa, Piotrkowa Kuj., Ciechocinka. Wieś należy do paraii w Jaksicach.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W latach 1872-1882 właścicielem obecnie
istniejącego dworu był królewsko-pruski porucznik Gebhardt Utz,
a po nim w 1884 r. - Albert Utz i jego żona Margarethe Schacks. W Borkowie urodziły się ich dzieci: córka Hedwig Martha Rosalie Margarethe (ur. 18
XI 1878 r.), córka Magdalene Elisabeth (ur. 22 XI 1882 r., zm. w Borkowie
8 X 1884 r.). W dniu 26 V 1888 r. folwark zakupili Gustav Wolf z Berlina
i Moritz Wolf z Bernburga. Jeszcze w tym samym roku odsprzedali go porucznikowi Ludwigowi Grzimkowi. Ludwig Grzimek urodził się 24 VIII 1860 r.
w Zwiastowicach na Górnym Śląsku jako syn Józefa Grzimka i Pauliny Deloch.
Jego żoną została Ida Bertha Olga Anna Spiller (wzięli ślub w dn. 21 X 1889 r.
w Lisięcicach na Górnym Śląsku). Właścicielem Borkowa był jeszcze w 1890 r.
W 1937 r. był majorem Obrony Krajowej w Cieplicach-Malinniku. Zmarł 13
XII 1937 r. w Cieplicach Śląskich-Zdroju i pochowany został w Lisięcicach. Od
31 X 1898 r. folwark przeszedł na własność Fritza Kohnerta z Jaksic, Niemca,
ewangelika i jego żony Anny Idy Lieberkühn. W Borkowie urodziły się ich dzie17
ci: 8 XII 1899 r. - córka Lotte Louise Clara, 7 V 1901 r. - córka Hanna Sophie
Anne, a 6 X 1903 r. - syn Carl Rudolph Fritz (tenże syn na mocy uchwały Sądu
Powiatowego w Chełmnie z dn. 14 XI 1927 r. zmienił nazwisko na „Koch”).
W latach 1905-1907 folwark znajdował się w posiadaniu Krista Heinecka,
a następnie Karla Erxlebena (1913-1936). Karl Erxleben był synem Kristopha Erxlebena (ur. ok. 1835 r. w Eikendorf w Saksonii-zm. w Borkowie 9 XII
1924 r.). Posiadał obywatelstwo polskie. Karl Erxleben był działaczem niemieckim, współzałożycielem Deutscher Schulverein, mającej na celu założenie szkoły niemieckiej w Inowrocławiu. Należał do Landwirtschaftlicher Verein Kujawien. Na początku 1939 r. jego stosunek do państwa polskiego został określony jako „lojalny“. Zatrudniał służbę w większości polską, częściowo – niemiecką. W sposób zadowalający obchodził się z robotnikami polskimi. W latach
1902-1909 zamieszkiwał w Markowicach-wsi. Poślubił Alwinę Heinrich. Miał
z nią syna Hansa Fritza (ur. w Markowicach 15 VI 1908 r.), córkę Margarethę
Hedwig Augustę (ur. w Markowicach 15 IX 1909 r.), syna Kurta Jakoba Gottfrieda (ur. w Borkowie 12 II 1914 r., ożenił się 18 III 1944 r. w Klauswalde pow.
Weststernberg), syna Eberharda Ottona (ur. w Borkowie 28 V 1915 r.). Borkowo odziedziczył najstarszy syn Hans Fritz. W okresie II wojny światowej nadał
Borkowu nazwę utworzoną od swojego nazwiska: Erxleben. W 1946 r. majątek
przejął Skarb Państwa Polskiego, a użytkownikiem została Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Od 1996 r. dwór stanowi własność prywatną.
A
RCHITEKTURA: Dwór wybudowany został w 4. ćwierci XIX – latach
20. XX dla niemieckiej rodziny Utzów. Jest to budynek parterowy,
przekryty dachem dwuspadowym, z dobudowanym piętrowym skrzydłem,
w którym piętro od parteru dzieli podwójny gzyms kordonowy. Skrzydło kryte jest dachem płaskim. Dwór posiada fasadę z prostokątnym, pozbawionym
ozdób otworem wejściowym w ryzalicie, mieszczącym wstawkę z dużym prostokątnym dwudzielnym oknem. Wskutek przeprowadzonych remontów za-
18
tracił swoje cechy stylowe i wszelkie detale, co utrudnia jego bardziej precyzyjne datowanie. Zachowała się droga dojazdowa do dworu, brukowana, obsadzona jesionami. W skład zespołu dworskiego oprócz samego dworu wchodzi
także oicyna murowana z końca XIX w. (?).
P
ARK DWORSKI: W otoczeniu dworu znajduje się niewielki park o powierzchni 0,9 ha, założony w połowie XIX w. Występują w nim lipy
drobnolistne, krzewy, topole czarne, dęby szypułkowate, jesiony wyniosłe,
kasztanowce białe, klony, jawory, graby pospolite, klony jesionolistne, głogi
jednoszyjkowe, bzy czarne, śnieguliczki białe, bzy lilaki. W parku znajduje się
niewielki staw.
Dwór w Borkowie. Elewacja frontowa - skrzydło boczne.
19
CIEŚLIN
dwór z 1864 r.
późnoklasycystyczny
20
H
ISTORIA WSI: Wieś wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1239 r.
W 1250 r. należała do kapituły katedralnej włocławskiej. Kapituła
włocławska wyzbyła się Cieślina na rzecz księcia Władysława Łokietka, który
w 1293 r. zamienił następnie swoje wsie Cieślin i Niewodniki wraz z przynależnym jeziorem Gopło (sic!) z klasztorem cystersów w Lądzie n.Wartą na Kłobię i Choceń, będące w posiadaniu tegoż klasztoru. Cieślin należał wówczas do
kasztelanii kruszwickiej, a potem zamątwiańskiej, co potwierdza dokument
z 1295 r. W nieznanych okolicznościach Cieślin stał się własnością Wojciecha
(starszego) h. Leszczyc z Pakości i Kościelca (ok. 1270/1275-1349/1350). Urodził się on ok. 1270/1275 r. Był synem Bartosza z Kościelca, kasztelana bydgoskiego, sędziego inowrocławskiego i kasztelana inowrocławskiego. Początkowo współdziedziczył Pakość ze starszym bratem Bogumiłem, który zmarł
bezpotomnie. Pakość stanowiła prawdopodobnie ich macierzyznę. Swoją zdumiewającą skądinąd karierę związał z osobą Władysława Łokietka już przed
1316 r. W latach 1316-1322 był podczaszym brzeskim. Między 1322 a 28 IV
1325 r. został od razu wojewodą brzeskim. Występował w testacjach licznych
dokumentów królewskich, także układów międzypaństwowych. 4 III 1337 r.
w Pakości był świadkiem nadania w posiadanie i dożywotnie zarządzanie ziemi łęczyckiej księciu dobrzyńskiemu i łęczyckiemu Władysławowi przez króla
Kazimierza III Wielkiego. W 1343 r. posiadał Barcin i co najmniej od początku
XIV w. - Łabiszyn. Z jego osobą, według wyników badań archeologicznych, należy wiązać budowę murowanego z cegły i kamienia zamku obronnego w Pakości, którego skuteczną obroną przed Krzyżakami wsławił się w dniu 12 VII
1332 r. Wcześniej bronił także zamku w Brześciu Kuj. W 1339 r. brał udział
jako świadek oskarżenia w warszawsko-uniejowskim procesie polsko-krzyżackim. W 1341 r. posiadał Łącko, przy czym prawa do tej wsi mieli też inni jego
krewni. Był też właścicielem klucza krotoszyńskiego w 1341 r. Po 1343 r. został wojewodą ogólnokujawskim. W 1347 r. odbył pielgrzymkę do Jerozolimy,
co wciągnęło go na karty utworu Philippe de Mézières, kanclerza króla Cypru
21
Piotra I, jako ślubującego udział w krucjacie. Celem życia stało się dla niego
wówczas przyczynienie się do odzyskania Ziemi Świętej. Został przyjęty do
założonego przez de Mézières zakonu rycerskiego. Miał dwóch synów: starszego - nieznanego z imienia (zm. między lipcem 1332 a 21 IX 1345 r.) i młodszego, Wojciecha (zm. po 21 IX 1345 r.) Przez okres swego życia należał do elity politycznej kraju. Zmarł między 4 X 1349 a 19 V 1350 r. W 1362 r. Cieślin
dzielił się na Stary i Nowy. Stanowił nadal własność rodu Leszczyców z pobliskiej Pakości i Kościelca. W 1362 r. w wyniku podziału dóbr między braćmi
stryjecznymi wojewodą kujawskim Wojciechem (młodszym) z Pakości i Kościelca a podczaszym brzeskim Hektorem z Łącka Cieślin znalazł się w rękach
tego pierwszego. Wojciech (młodszy) z Kościelca, Pakości i Łabiszyna h. Leszczyc urodził się, według dawniejszych teorii - jako syn nieznanego z imienia
syna wojewody Wojciecha (starszego) z Pakości i Kościelca, według najnowszej
hipotezy, jako syn samego Wojciecha (starszego) z Pakości i Kościelca. W wyniku podziałów z bratem zatrzymał 5 wsi w Wielkopolsce i klucz pakoski. 26
III 1356 r. otrzymał w Brześciu Kuj. od króla Kazimierza Wielkiego, ze względu na swoje zasługi, potwierdzenie posiadania wszystkich dóbr i zrzeczenie
się przez króla praw zwierzchnich do Pakości. Immunitet ekonomiczny i sądowy, jaki wówczas otrzymał Wojciech, był wyjątkowo obszerny i nieczęsto spotykany. Wojciech był rycerzem pasowanym. Z nominacji króla Kazimierza
Wielkiego został wojewodą kujawskim. Urząd ten pełnił od 18 I 1358 do 10 III
1386 r., najpierw jako wojewoda ogólnokujawski, następnie brzeski. Był częstym świadkiem dokumentów Kazimierza III Wielkiego, a po jego zgonie pojawiał się czasem w otoczeniu królowej Elżbiety oraz książąt: Kaźka Słupskiego
i Władysława Opolczyka. 9 II 1359 r. otrzymał wraz z bratem Hektorem podczaszym brzeskim zezwolenie królewskie na lokację Pakości na prawie magdeburskim na wzór Inowrocławia. 29 I 1362 r. w wyniku podziału dóbr rodowych z bratem stryjecznym Hektorem, zatwierdzonym przez króla Kazimierza Wielkiego, otrzymał bardziej rozrzucone od Hektora posiadłości: obie czę22
ści Kościelca, Krzywosądz Nowy i Stary w pow. radziejowskim, Cieślin, Wielowieś, Mamlicz, Łabiszyn i Mochełek. Prawo patronatu nad kościołem paraialnym w Kościelcu pozostało w rękach obu braci. Od tego czasu pisał się z Łabiszyna, któremu między 1362 a 1369 r. nadał prawa miejskie. W 1376 r. zbudował w Łabiszynie zamek i na stałe w nim zamieszkał. W czasie wojny domowej
Grzymalitów z Nałęczami opowiedział się po stronie Grzymalitów, posiłkując
w niej swego zięcia starostę Domarata z Pierzchna h. Grzymała. W 1383 r. czynił wypady z zamków w Łabiszynie i Pakości aż do Gniezna, Kłecka, Żwanowa,
Żnina, Kiszkowa, Wronek, Szamotuł, Buku i Grodziska, czyniąc „okropne
zbrodnie i zdzierstwa”. Pod koniec życia posiadał 19 majątków, w tym działy
w 3 miastach. Był dwukrotnie żonaty. Tylko jedna z jego żon została wymieniona z imienia: Zofka (Zoia). Z pierwszej żony pozostawił synów: najstarszego - Mikołaja z Kościelca, sędziego ziemskiego brzeskiego kujawskiego
1386-1399; Grzymisława z Cieślina i Jana z Ostrowa oraz nieznaną z imienia
córkę wydaną za kasztelana poznańskiego Domarata z Pierzchna i Iwna
h. Grzymała. Z drugiego małżeństwa pochodził najmłodszy syn Maciej z Łabiszyna, wojewoda gniewkowski (inowrocławski), później brzeski (ożenił się
z Małgorzatą z Szubina, zm. przed 15 III 1430 r.) i NN córka, którą wydał za
Dziersława ze Ślesina h. Nałęcz, podczaszego bydgoskiego. Zmarł po 12 VI
1387 r. a przed 24 VII 1391 r. Wraz z jego śmiercią skończył się „złoty wiek”
Leszczyców na Kujawach. Cieślin odziedziczył jego syn Grzymisław (zm.
1420/1423), stolnik inowrocławski w latach 1398-1401, kasztelan bydgoski
w latach 1402-1419. Posiadał także Mikołajkowo w paraii pakoskiej i Żelaskowo w paraii Kędzierzyn. W 1419 r. biskup włocławski Jan Kropidło podał
do wiadomości, że po zawieszeniu sporu między kapitułą katedralną we Włocławku a jej prepozytem Mikołajem z Lubania, tenże Mikołaj (rzekomo dobrowolnie) ustąpił ze wsi należących do wspólnoty kapitulnej, m.in. Cieślina,
w zamian za co kapituła darowała mu na czas, w którym pozostanie prepozytem, wieś Lubanie. W 1489 r. było we wsi 10 łanów osiadłych, 5 łanów opusz23
czonych oraz folwark. W 1510 r. biskup włocławski Wincenty z Przeręba zamienił z miejscową kapitułą katedralną swoje dziesięciny we wsiach Cieślin
i Rąbin w pow. inowrocławskim na wieś Pławno w pow. Radomsko. W latach
1510-1511 od 7 łanów w Cieślinie płacono poradlne starostwu inowrocławskiemu. Ok. połowy XVI w. wieś stanowiła własność rodu Kościeleckich
h. Ogończyk wywodzących się z Kościelca pod Inowrocławiem. W 1570 r. Jan
z Kościelca Kościelecki, syn Janusza Kościeleckiego i Gertrudy z Danaborskich
h. Topór, starosta bydgoski zobowiązał się uwolnić Janowi Siedleckiemu
h. Grzymała, podsędkowi ziemskiemu inowrocławskiemu całe wsie Dziarnowo i Cieślin w powiecie inowrocławskim wyderkowane mu za 6 800 zł. Jan Siedlecki, podsędek inowrocławski w latach 1563-1575, zmarł w 1576 r. W 1579
r. w wyniku działów braterskich między Andrzejem Kościeleckim opatem elektem bledzewskim; Janem Kościeleckim kasztelanem biechowskim, starostą
bydgoskim, gniewkowskim; Stanisławem Kościeleckim starostą nakielskim
i Krzysztofem Kościeleckim, synami zm. Janusza Kościeleckiego wojewody
sieradzkiego, starosty generalnego wielkopolskiego i Gertrudy z Danaborskich, jedna połowa Cieślina przypadła Stanisławowi Kościeleckiemu, staroście nakielskiemu (starszemu bratu), a druga – Janowi Kościeleckiemu. Stanisław Kościelecki zmarł w 1583 r.; Jan Janusz Kościelecki natomiast zmarł na
zamku bydgoskim w 1599/1600 r. W 1636 r. dziedzicem wsi był Wojciech
Trzebiński h. Szeliga. Z Barbarą Smogulecką miał synów Stanisława i Wojciecha. Jeszcze za życia Wojciecha Trzebińskiego (ojca) sprawa dziedziczenia i
posiadania Cieślina uległa skomplikowaniu w wyniku nieuprawnionych działań kolejnych dzierżawców majątku, którzy zaczęli przypisywać sobie tytuł
prawny do Cieślina, a w skrajnych przypadkach – okupując dwór przemocą.
Trzebińscy dziedziczyli jednak nadal w Cieślinie jeszcze w XVIII w. Nie jest jasne, czy Wojciech Trzebiński sprzedał czy też tylko wydzierżawił Cieślin małżonkom Rozdrażewskim. W 1636 r. w posiadanie Cieślina wszedł Piotr Rozdrażewski, wraz ze wsią Tupadły za 4 000 lorenów polskich, która to transak24
cja została sinalizowana w sądzie inowrocławskim w 1636 r. i poznańskim w
1638 r. W 1638 r. tytułem tej transakcji została wpłacona przez Rozdrażewskiego kaucja 1 000 lorenów polskich. Piotr Rozdrażewski i jego żona Elżbieta „do Zonowko” Arcemberska wydzierżawili Cieślin Jakubowi Rusinowskiemu na określony czas. Był on dobrodziejem Kalwarii Pakoskiej, fundatorem
części kaplic kalwaryjskich. Jego żoną była Zoia z Suchcickich. W 1650 r. Elżbieta de „Zonowko” Arcemberska, wdowa po Piotrze Rozdrażewskim, wydzierżawiła Cieślin ponownie małżonkom Jakubowi Rusinowskiemu i Zoii
Suchcickiej, razem z folwarkiem Tupadły. W 1652 r. zapisała im dług 1 000 zł.
Rozdrażewscy mieli prawdopodobnie poddzierżawcę w osobie Jakuba Rusinowskiego. Jakub Rusinowski złamał stopę, którą wskutek niedbalstwa chirurga trzeba było amputować; bliski śmierci przygotował testament. Już wcześniej napisał testament podczas zarazy „morowego powietrza” w Cieślinie, ale
go unieważnił. W swoim nowym testamencie z 27 VIII 1654 r. życzył sobie pochowania w kościele reformatów w Pakości. Z sumy oryginalnej 14 000 złp zapisanej na Cieślinie przeznaczył 10 000 złp na klasztor reformatów w Pakości,
gdy ją z dóbr Cieślina znosić będą Trzebińscy, a pozostałą sumę – żonie Zoii
Suchcickiej oraz na klasztory: inowrocławski, łabiszyński, podgórski, włocławski, kościół w Kościelcu. Jakub Rusinowski zmarł 23 IX 1654 r. Zoia z Suchcickich Rusinowska poślubiła następnie w kościele w Pakości w 1655 r. Wojciecha Kulczewskiego, podsędka inowrocławskiego i ziemskiego brzeskiego. Po
ich śmierci w posiadanie dworu w Cieślinie wszedł Andrzej Suchcicki, brat rodzony Zoii Suchcickiej 1.voto Rusinowskiej, 2.voto Kulczewskiej. Andrzej
Suchcicki został wybrany wykonawcą testamentu Jakuba Rusinowskiego, który zmarł bez sukcesorów naturalnych. Tenże Andrzej Suchcicki poślubił Barbarę Działyńską h. Ogończyk i wydzierżawił z kolei Cieślin Gucewskiej, która
zmarła w biedzie. Druga żona Andrzeja Suchcickiego – Katarzyna Grzymisławska zapisała ze wsi Cieślin 1 000 lorenów konwentowi pakoskiemu „ze
swoich zapasów”, miała bowiem przez męża zapisany na Cieślinie i Tupadłach
25
posag (przed 1669 r.). W 1664 r. nastąpiło przelanie sumy 5 000 lorenów polskich, powstałej z powiększenia sumy pierwotnej 1 000 lorenów polskich
przez Elżbietę Arcemberską, żonę zm. Piotra Rozdrażewskiego i przez jej syna
Pawła Rozdrażewskiego, na osobę Andrzeja Suchcickiego, brata Zoii Suchcickiej. Andrzej Suchcicki odzyskał Cieślin, ale był tak biedny, że zaledwie starczyło mu na pogrzeb swój i żony. Przed 1678 r. w Cieślinie wzmiankowany był
Polichromiusz Suchcicki. Andrzej Suchcicki zmarł 10 V 1678 r. w wieku 68 lat
i pochowany został w kościele franciszkanów w Inowrocławiu (w grobowcu
z epitaium spoczęła też jego żona Katarzyna). Po śmierci Andrzeja Suchcickiego Cieślin przywłaszczył sobie Marcin Suchcicki, żołnierz. Tenże Marcin
zmarł w Toruniu jako biedak i został pochowany w klasztorze reformatów w
Podgórzu. W 1667 r. wzmiankowany jest w Cieślinie Jan Suchcicki. W 1677 r.
na drogę sądową z tytułem prawnym do Cieślina wystąpił Paweł Piotr Rusinowski, wraz z żoną Marianną Doręgowską, jako spadkobierca Jakuba Rusinowskiego przeciwko Suchcickim nieprawnie posiadającym Cieślin, a także
przeciwko Stanisławowi i Wojciechowi Trzebińskim, synom Wojciecha Trzebińskiego i Barbary Smoguleckiej oraz braciom Andrzejowi i Janowi Trzebińskim i ich siostrom Teresie i Domicelli, dzieciom Józefa Trzebińskiego, „panom dziedzicznym dóbr Cieślin i Tupadły”. Sąd starościński w Inowrocławiu
przyznał rację Rusinowskiemu i zalecił wprowadzić go na te dobra, gwałtem
bowiem zajęli je Stanisław, Kazimierz, Andrzej i Franciszek Suchciccy bracia
rodzeni i ich siostra Marianna Suchcicka, żona Śmiałkowskiego. Podobny wyrok wydał sąd grodzki kruszwicki i Trybunał Koronny w Piotrkowie. W 1680 r.
bracia rodzeni Stanisław i Wojciech Trzebińscy scedowali prawo oprawy swej
matki - zm. Barbary Smoguleckiej, żony zm. Wojciecha Trzebińskiego, zapisanej na dobrach Będzitowo, Cieślin i Tupadły w woj. inowrocławskim - Maciejowi z Nieciszewa Trzebińskiemu, bratu stryjecznemu. W 1697 r. Stanisław
Trzebiński z województwa inowrocławskiego podpisał elekcję Augusta II. W 2.
połowie XVIII w. dziedzicem wsi był inny Stanisław Trzebiński (zm. 1771),
26
syn Piotra Trzebińskiego i Heleny ze Stolińskich. Miał on siostrę Teresę Trzebińską (żonę 1. Chryzostoma Boruckiego, 2. Kazimierza Pruszyńskiego). Poślubił Mariannę z Chojnackich. Został pochowany w dniu 15 VII 1771 r. w kościele św. Bonawentury w Pakości. W latach 1774-1779 Cieślin posiadał Rościszewski, kapitan Wojsk Polskich, zamieszkały w 1774 r. w Chełmnie, a w 1779
r. w Przybysławiu, mąż Trzebińskiej. Posiadał on nieletnich pasierbów: Ignacego Trzebińskiego oraz Antoniego Trzebińskiego. Miał braci: Jana (lat 19)
i Szymona (lat 10) Rościszewskich. W 1792 r. Teresa Trzebińska, wdowa po
zm. Chryzostomie Boruckim, żona Kazimierza Pruszyńskiego, siostra zm.
Stanisława Trzebińskiego, właściciela Cieślina, mając prawo bliższości nabycia
tych dóbr scedowała je swemu bratankowi Gabrielowi Prandota-Trzcińskiemu, synowi zm. Ignacego Prandota-Trzcińskiego i Heleny Dworzańskiej. W
1793 r. właścicielem Cieślina był radca komisyjny von Colbe. W 1834 r. we wsi
mieszkał pruski komisarz Busse. W 1846 r. wieś liczyła 9 domów i 119 mieszkańców. W okresie powstania styczniowego u zagrodnika na Cieślińskich Hubach było ukrywanych 12 000 talarów funduszu narodowego, przyniesionych
potajemnie przez młodego dziedzica z Kościelca. Wielkość dóbr rycerskich
Cieślin w 1865 r. wynosiła 1 536 mórg. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba mieszkańców wsi wynosiła 27 osób, a majątku – 172. W 1872 r. majątek liczył 1 533
mórg powierzchni, w tym pól uprawnych było 1 479 mórg, łąk – 43 mórg, wód
- 11 mórg; brakowało lasu. W latach 80. XIX w. w Cieślinie-wsi były 3 domy
i 30 mieszkańców, wszyscy katolicy, w tym 8 analfabetów, a w Cieślinie-dominium, liczącym 1 536 mórg - 9 domów i 176 mieszkańców (3 ewangelików
i 173 katolików), w tym 32 analfabetów. Istniała szkoła paraialna. W 1882 r.
inspektorem gospodarczym w majątku był Antoni Szaraiński, który miał żonę
Katarzynę z d. Czeszewską. 17 IX 1885 r. w Cieślinie urodził się Bronisław Danielewicz, oicer i nauczyciel, członek tajnego Towarzystwa Tomasza Zana,
który ukończył Akademię Handlową w Berlinie i uczestniczył w powstaniu
wielkopolskim jako dowódca kompanii pleszewskiej w batalionie Bociańskie27
go, następnie - kompanii sztabowej w Jarocinie i kompanii ckm 70. Pułku Piechoty w Pleszewie. Po wojnie był nauczycielem języków w Łodzi. Zmarł 14
V 1958 r. W 1890 r. wielkość majątku wynosiła 400 ha, w tym ziemi ornej było
357 ha, łąk 11 ha, wód – 3 ha, lasów – 0 ha. Czysty dochód gruntowy wynosił
8 972 marek. Miejscowość należała do powiatu inowrocławskiego. Znajdowała się tutaj cegielnia. W majątku prowadzono sprzedaż mleka do Inowrocławia. W 1890 r. rządcą był szlacheckiego pochodzenia Franciszek Legis, który
miał żonę Walerię z Kobelińskich (taż zm. w Sójkowie 28 VIII 1892 r.), a inspektorem gospodarczym był wówczas Czesław Kotarski. W 1892 r. inspektorem gospodarczym był Gustav Scheler (miał żonę Martę Gołębiewską).
W 1903 r. w Cieślinie mieszkał m.in. W. Jaskulski - urzędnik i C. Willich – nauczyciel. 16 III 1903 r. w Cieślinie urodził się Czesław Jaskulski, członek Towarzystwa Tomasza Zana w Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu, który
ukończył następnie prawo i ilologię. Od 1954 r. był lektorem języka angielskiego i niemieckiego na AM i WSR w Szczecinie. Zmarł 24 XII 1986 r. w Szczecinie. Miał starszego brata Stefana, urodzonego w Cieślinie 28 VII 1901 r.,
proboszcza w Gryżynie, który został zamordowany w Dachau 2 XII 1941 r.
W 1904 r. do majątku należał także folwark Zazdrość. W majątku było wówczas 348 ha pól uprawnych; 11,07 ha łąk; 12,52 ha terenów łowieckich; 16,46
ha nieużytków i dróg; 2,81 ha wód; łącznie 392 ha. Majątek dostarczał 8 972
marek czystego dochodu gruntowego, tyle samo, co w 1890 r. Przeważała hodowla bydła fryzyjskiego. Uprawiano buraki cukrowe. W 1907 r. wielkość majątku zmniejszyła się o 1 ha, w tym pól uprawnych i ogrodów było 348 ha, łąk
11 ha, pastwisk 13 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 6 ha, wód 3
ha, koni 42 sztuki, bydła 140, krów 50, owiec 0, świń 0. W latach 1904-1910
inspektorem gospodarczym w Cieślinie był Władysław Znaniecki h. Krzywda,
który miał żonę Walerię hr. Götzendorf-Grabowską h. Zbiśnicz. W dniu 27
VIII 1904 r. w Cieślinie urodził się ich syn Adam Józef, a 24 II 1909 r., z drugiej żony - Stanisławy Strzyżewskiej - syn Kazimierz Mateusz (mieszkał po28
tem w Wągrowcu), a rok później córka Zoia Gabriela Józefa (ur. w Cieślinie 18
III 1910 r.-zm. 15 XI 2005 r. w Białogardzie). W 1908 r. w Cieślinie zmarł Antoni Znaniecki. W latach 1904-1907 administratorem majątku był Józef
Umiński z Sójkowa. W 1913 r. wielkość majątku wynosiła 391 ha, w tym pól
uprawnych i ogrodów było 348 ha, łąk – 11 ha, pastwisk – 13 ha, lasów – 0 ha,
nieużytków, podwórzy i dróg – 16 ha, wód – 3 ha. Na żywy inwentarz składało się: 42 koni, bydła – 140, krów 50; brakowało świń. W 1917 r. administratorem majątków Cieślin i Sójkowo był Marian Chmielewski (w dn. 3 VII 1917 r.
zm. jego żona Lucyna z d. Umińska). W 1921 r. na obszarze dworskim znajdowało się 10 budynków, a liczba ludności wynosiła 212 osób. W 1926 r. wielkość
majątku wynosiła 392 ha, w tym ziemi uprawnej było 348 ha, łąk i pastwisk 26
ha, wód 2 ha; brakowało lasów. Majątek dostarczał 2 991 talarów czystego dochodu. W gospodarstwie stosowano reprodukcję nasion buraczanych. W 1929
r. majątek znajdował się na wysokim poziomie kultury rolnej. Do uprawy używano maszyn rolniczych, np. dwóch traktorów. Cały Cieślin był zdrenowany.
Na szerszą skalę uprawiano nasiona buraka cukrowego, hodowano konie rasy
wschodnio-pruskiej, bydło rasy fryzyjskiej i nierogaciznę angielską. W 1931 r.
powierzchnia ogólna obszaru dworskiego wynosiła 4,26 km2, w tym użytków
rolnych było 4,05 km2, z czego ziemia uprawna zajmowała 3, 89 km2. Istniało
11 budynków, a liczba ludności zmalała do 205 osób. Na początku 1939 r. Cieślin zamieszkiwało 220 osób, wszyscy Polacy. Od lipca 1940 do marca 1943 r.
istniał tutaj obóz pracy dla ludności żydowskiej, wysiedlonej przez Niemców
z powiatu konińskiego i kolskiego. W 1944 r. administratorem majątku był
Zygmunt Janusz Kaczmarek (żona Gabriela Józefa Bilan, 16 II 1944 r. w Cieślinie urodził się im syn Bogdan Kazimierz, a 31 V 1945 r. w Dziarnowie - syn
Zygmunt Paweł). Wieś nosiła wówczas niemiecką nazwę Dexel. Miejscowość
należała do paraii w Kościelcu.
29
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od 1840 r. – Sicińscy h. Prawdzic. W okresie
powstania styczniowego właścicielką dworu była Franciszka z Poleskich Sicińska (1795-1881), żona Jana Sicińskiego (1789-1861). Urodziła się
w Rucewku, w rodzinie tamtejszego dziedzica Kajetana Poleskiego i jego żony
Tekli z Pławińskich (zm. w Cieślinie 25 VII 1833 r. w wieku 70 lat). W 1818 r.
w Osielsku poślubiła Jana Sicińskiego. Jej mąż był synem Antoniego Sicińskiego i Franciszki z Manikowskich. We dworze w Cieślinie w okresie tuż po
1 V 1863 r. Prusacy przeprowadzili rewizję. Choć oicjalnie szukali koszul szytych dla powstańców, to Cieślin był punktem etapowym w przerzutach broni,
o czym wiedzieli Prusacy. Sicińska igurowała na liście płatników pożyczki narodowej na rzecz powstania z powiatu inowrocławskiego. Należała do organizacji powstańczej. Pomiędzy 11 a 16 II 1864 r. na trasie Inowrocław-PakośćBarcin-Cieślin-Rycerzewo-Inowrocław poruszały się pruskie tzw. „latające kolumny”, które poszukiwały osób nie posiadających dowodów tożsamości.
W 1862 r. Franciszka Sicińska ufundowała kaplicę rodową pw. św. Józefa
w kościele paraialnym w Kościelcu. Franciszek Siciński, brat jej męża, był oicerem w powstaniu listopadowym i styczniowym, zmarł 3 I 1866 r. w Cieślinie
i pochowany został w kaplicy rodowej w Kościelcu. Franciszka z Poleskich Sicińska zmarła 14 XI 1881 r. w Cieślinie w wieku 86 lat. Była bezdzietna. Pochowana została w kaplicy Sicińskich w Kościelcu. Miała brata Wincentego Poleskiego, który mieszkał wraz z nią w Cieślinie, gdzie zmarł 19 VIII 1885 r.,
w wieku 86 lat. Jan Siciński miał także siostrę Apolonię Sicińską (ur. 1793 r.
w Tucznie-zm. 4 IV 1877 r. w Cieślinie), która również została pochowana
w krypcie kaplicy Sicińskich w Kościelcu. W 1865 r. wzmiankowana jest także
Eleonora Sicińska. Cieślin odziedziczył Franciszek Tomasz Brzeski h. Prawdzic, syn Jana Brzeskiego i Janiny z d. Grabskiej, przybrany syn Teoili Sicińskiej i Ignacego Brzeskiego, urodzony 25 I 1838 r. w Łukoszynie pow. sierpecki, wzmiankowany jako właściciel Cieślina od 1861 r. Franciszek Brzeski z Cieślina był członkiem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego
30
w roku jego założenia (1861). Miał także majątek Radłowo. Oba majątki liczyły 3 814 mórg. Był członkiem organizacji powstańczej i wziął udział w powstaniu styczniowym. Jego żoną była Zoia Parzelska h. Własnego, urodzona
w Warszawie 10 I 1846 r., poślubiona w 1866 r. w Warszawie, córka prezesa
prokuratorii na Królestwo Polskie i rzeczywistego radcy stanu Stanisława Parzelskiego i Joanny Borakowskiej h. Własnego. Brzeska z Cieślina wspierała
datkami Pomoc Naukową dla Dziewcząt oraz Towarzystwo Pań Miłosierdzia
w Inowrocławiu. Franciszek Brzeski posłował do Sejmu Pruskiego. Należał do
Towarzystwa Pomocy Naukowej im. dr. K. Marcinkowskiego, gdzie pełnił
funkcję skarbnika. Zmarł 2 XI 1887 r. w Cieślinie i pochowany został w kaplicy Sicińskich w Kościelcu. Jego żona Zoia zmarła 1 X 1925 r. w Cieślinie
w wieku 79 lat i pochowana została obok męża. Mieli dzieci: córkę Joannę
Marię (ur. w Cieślinie 15 II 1874 r., w dn. 4 I 1896 r. w paraii w Kościelcu poślubiła Mariana Grabskiego h. Wczele z Wróbli, ur. 19 IX 1868 r. w Targownicy, syna Lucjana Grabskiego ze Skotnik i Joanny Reuss), syna Ignacego Franciszka (ur. w Cieślinie 12 XII 1882 r.-zm. 18 III 1930 r. w Poznaniu), syna Jana
Brzeskiego (ur. 25 VIII 1867 r.-zm. 4 II 1912 r., dziedzica Radłówka, który
ożenił się z Janiną Grabską h. Wczele, pochowany w Kościelcu), syna Stanisława (ur. 24 V 1870 r., poślubił Jadwigę Chrzanowską, zm. 16 X 1929 r.). Cieślin
od 2 VII 1900 r. posiadał po ojcu Stanisław Brzeski. Pełnił służbę wojskową
w artylerii w Berlinie, potem w pułku taborów, gdzie zyskał stopień rotmistrza. Gospodarował początkowo w Radłówku. Był działaczem społecznym,
współzałożycielem Wydawnictwa i Drukarni „Dziennika Kujawskiego” w Inowrocławiu, działaczem kółek rolniczych, członkiem Kółka Włościańskiego
w Inowrocławiu, radcą Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu. W 1909 r. zakupił
majątek Sójkowo w pow. inowrocławskim, liczący 1 000 mórg. Oiarował 10
marek na pomnik ks. dr. Kanteckiego w Strzelnie. Posiadał także majątek Sobiesiernie w pow. inowrocławskim. W latach 1909-1914 był sekretarzem,
a w latach 1912-1924 prezesem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko31
Strzelińskiego. W 1914 r. został sędzią przysięgłym, a w 1919 r. radcą Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu oraz członkiem Rady Nadzorczej Banku Ludowego w Inowrocławiu. W czasie powstania wielkopolskiego był członkiem Powiatowej Rady Ludowej i komisarzem Straży Ludowej na powiat inowrocławski. W dniu 3 XII 1918 r. uczestniczył w Polskim Sejmie Dzielnicowym w Poznaniu, jako jeden z reprezentantów ziemi inowrocławskiej, wspólnie z Zawieją z Cieślina. W okresie powstania wielkopolskiego dokonał wraz z N. Koczorowskim podziału terytorium powiatu inowrocławskiego na 12 okręgów
i ustanowił w nich naczelników. Ułatwiło to tworzenie ochotniczych oddziałów Straży Ludowej w poszczególnych okręgach. W okresie międzywojennym
należał do Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Inowrocławiu, był patronem
i członkiem Rady Szkolnej Szkoły Powszechnej w Cieślinie, członkiem honorowym Zarządu Okręgowego Związku Ziemian, członkiem Zarządu Komunalnej
Kasy Oszczędności na powiat inowrocławski, prezesem Zarządu Stowarzyszenia Plantatorów Buraków Cukrowych przy cukrowni w Tucznie. Zmarł w dniu
16 X 1929 r. w szpitalu powiatowym w Inowrocławiu w wieku 59 lat. Pochowany został w kaplicy rodowej Sicińskich w Kościelcu. W dniu 21 X 1929 r. dziedzicem Cieślina został Stanisław Brzeski, syn Jana Brzeskiego i Janiny z Grabskich, na podstawie wniosku z dnia 17 X 1929 r. W 1929 r. Cieślin zakupił
Mieczysław Piotr Zabłocki h. Łada z Walentynowa. Stał się prawnym właścicielem tegoż majątku w dniu 4 II 1930 r. Mieczysław Piotr Zabłocki urodził się
31 I 1888 r. w Golejewie jako syn Władysława Zabłockiego i Marii z Sikorskich
h. Lis. Ukończył gimnazjum w Inowrocławiu, a następnie studiował rolnictwo
na Uniwersytecie Wrocławskim oraz w Berlinie i Monachium. W 1911 r. nabył
z rąk niemieckich majątek Dobsko w pow. strzelińskim, położony obok rodzinnego Golejewa. W 1912 r. został wywłaszczony z Dobska dekretem Komisji Kolonizacyjnej. W 1913 r. nabył majątek Jerzyce pod Piotrkowem Kuj., który uregulował i doprowadził do dobrego stanu, a po 6 latach odstąpił siostrze
Jadwidze Wieszczyńskiej, nabywając samemu w dniu 9 VII 1920 r. majątek
32
Walentynowo w pow. inowrocławskim. Wziął udział w powstaniu wielkopolskim. Był kapitanem rezerwy, członkiem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego, Towarzystwa Robotników Polsko-Katolickich, Towarzystwa Czytelni Ludowych, Towarzystwa Pomocy Naukowej im. K. Marcinkowskiego, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Inowrocławiu. Sejmiku
Powiatowego, Wydziału Wójtowskiego, Rady Komunalnej Kasy Oszczędności
w Inowrocławiu, Zarządu Spółki Drenarskiej, prezesem honorowym Kółka
Rolniczego w Przybysławiu, wieloletnim wiceprezesem Powiatowej Rady Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych w Inowrocławiu, prezesem Rady
Nadzorczej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik” w Strzelnie. W 1922 r.
poślubił Wincentynę Helenę Skotnicką h. Rola (ur. 19 III 1897 r. w Janowie
pow. włocławski-zm. 27 V 1969 r.), córkę Józefa Skotnickiego i Janiny z Wieszczyckich h. Grzymała. Żona wniosła mu w posagu folwark Dąbrowa w pow.
włocławskim. Zabłockiemu udało się spłacić długi ciążące na majątku. W dniu
24 IV 1931 r. sprzedał parcele nr 85/33 i nr 107/32 w Cieślinie na rzecz Skarbu Państwa Polskiego Przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe. Mieczysław Zabłocki zmarł w Poznaniu 10 VIII 1933 r. „Ustąpił z zajmowanej placówki obywatel pracy w całym tego słowa znaczeniu, zeszedł z posterunku żołnierz, co świecił promiennym wzorem, jak pełnić służbę oiarną dla dobra ogółu, dla ojczyzny, dla współbraci”. W dniu 26 X 1933 r. parcelę nr 126/32 w Cieślinie zakupił Skarb Państwa Polskiego Francusko-Polskie Towarzystwo
Kolejowe Spółka Akcyjna w Paryżu. Mieczysław i Wincentyna Zabłoccy mieli
dwóch synów: Stanisława Mieczysława (ur. 18 VI 1923 r. w Walentynowie)
i Józefa Antoniego Franciszka (ur. 21 X 1924 r. w Walentynowie). W dniu 28
XII 1936 r. wdowa Zabłocka, wraz z nieletnimi synami, została wpisana do
ksiąg wieczystych majątku Cieślin, a wcześniej, w dniu 28 V 1936 r. - majątku
Walentynowo. Po przedwczesnej śmierci męża gospodarowała w Cieślinie
z pomocą jego brata - Józefa Zabłockiego (ur. 23 II 1884 r. w Golejewie-zginął
w sierpniu 1944 r. w Powstaniu Warszawskim). Józef Zabłocki był powstań33
cem wielkopolskim, kapitanem rezerwy, mężem zaufania Zarządu Powiatowego Związku Obrony Kresów Zachodnich, Sejmiku Powiatowego, prezesem Kółka Rolniczego, Członkiem Rady Powiatowej Wielkopolskiego Towarzystwa
Kółek Rolniczych, prezesem Rady Nadzorczej Spółdzielni ”Rolnik” w Strzelnie. Wincentyna Zabłocka była współzałożycielką i wiceprezeską Kółka Włościanek w Kościelcu. W majątku w Cieślinie praktyki rolne odbywał u swego
stryja Władysław Zabłocki, urodzony w 1914 r. w Warszawie, syn Wacława Zabłockiego i Eleonory z Celińskich. We wrześniu 1939 r. Wincentyna Zabłocka
została wysiedlona przez Niemców z Cieślina. W kwietniu 1940 r. została wywieziona do GG. Tu pomagała swoim synom pracującym na wsi. W 1943 r. majątek Cieślin znalazł się w rękach hitlerowskich. W dniu 7 X 1946 r. przeszedł
na własność Skarbu Państwa Polskiego, na wniosek Wojewódzkiego Urzędu
Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII t.r. Po wojnie Wincentyna Zabłocka nie została wpuszczona do swojego majątku ani nie mogła pozostać w pow. inowrocławskim. Zamieszkała we Włocławku i pracowała w sekretariacie „Celulozy”. W 1953 r. przeniosła się do syna Stanisława, pracującego
w Stacji Sekcji Roślin w Szyldaku. Zmarła 27 V 1969 r. w Wierzenicy k. Poznania i pochowana została obok męża w Kościelcu. Józef Antoni Franciszek został profesorem zw. dr. hab. inż. chemikiem, dyrektorem Instytutu Inżynierii
Chemicznej i Budowy Aparatury na Wydziale Chemicznym Politechniki Śląskiej w Gliwicach (zm. 2006). Dwór obecnie stanowi własność Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowano w 1864 r. dla Franciszka Brzeskiego. W końcu XIX w. został rozbudowany o skrzydło południowe. Jest
to budynek murowany, otynkowany, o tradycyjnym, parterowym kształcie,
z mieszkalnym poddaszem, częściowo podpiwniczony. Wzniesiony jest na planie prostokąta. Z obydwu stron bryłę urozmaicają werandy. Weranda w części
środkowej elewacji frontowej ozdobiona jest czterema półkolumnami, dźwiga-
34
jącymi architraw z umieszczonym pośrodku herbem Prawdzic (Brzeskich). Zlokalizowane jest w niej wejście główne, poprzedzone wielostopniowymi schodami. Weranda jest zamknięta na wysokości poddasza tarasem. Bryła główna dworu przekryta jest dachem dwuspadowym. Skrzydło budynku jest zamknięte tarasem z murowaną, pełną balustradą. Przed frontem budynku zachował się podjazd. W 1929 r. zabudowania gospodarcze majątku były jeszcze
w bardzo dobrym stanie. W skład zespołu dworskiego wchodzą także: oicyna
murowana z końca XIX w., przebudowana; budynek gospodarczy, murowany,
z 1883 r. oraz kuźnia, murowana, z końca XIX w., przebudowana.
P
ARK DWORSKI: Na południowy zachód od dworu znajduje się park
krajobrazowy z XIX w., o powierzchni 4,5 ha. Zachowała się aleja lipowa, aleja grabowa oraz licznie reprezentowany starodrzew. Znajdziemy tutaj buki pospolite, kasztanowce białe, klony jawory, klony zwyczajne, jesiony
wyniosłe, graby pospolite, lipy drobnolistne, platany klonolistne, topole białe, brzozy brodawkowate, wiązy górskie, robinie akacjowe, głogi dwuszyjkowe,
wierzby mandżurskie i inne gatunki.
Dwór w Cieślinie. Wygląd elewacji frontowej w 1912 r. Wg Dwory polskie w Wielkiem
Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912.
35
Elewacja frontowa dworu w Cieślinie. Stan z 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
36
Biblioteka. Wygląd w 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
Park. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
Para arabów. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego,
Poznań 1929.
Spichlerze, buchaje. 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
37
Franciszek Tomasz Brzeski h. PrawStanisław Brzeski h. Prawdzic (1870
dzic (1838-1887), dziedzic Cieślina w latach -1929), dziedzic Cieślina w latach 1900
1861-1887. Wg Księga jubileuszowa wydana -1929. Wg Księga jubileuszowa wydana w 50
w 50 rocznicę założenia Towarzystwa Rolniczego
Inowrocławsko-Strzelińskiego, Inowrocław 1911.
rocznicę założenia Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego, Inowrocław 1911.
◄ Mieczysław Piotr Łada
-Zabłocki (1888-1933), dziedzic Cieślina w latach 1929
-1933. Ze zbiorów śp. Henryka
Łady.
►
Wincentyna Helena
ze Skotnickich h. Rola (1897
-1969), żona Mieczysława
Piotra Zabłockiego. Ze zbiorów śp. Henryka Łady.
38
Herb Prawdzic rodziny BrzeEpitaium Franciszka Tomasza Brzeskiego (1838
skich na fasadzie dworu w Cieślinie. -1887), dziedzica Cieślina w kaplicy Sicińskich.
Epitaium Mieczysława Piotra Łada-Zabłockiego (1888-1933), dziedzica Cieślina
i jego żony Wincentyny z d. Rola Skotnickiej (1897-1969) w kaplicy Sicińskich w kościele w Kościelcu.
39
CZYSTE
dwór z połowy XIX w.
późnoklasycystyczny
40
H
ISTORIA WSI: Wieś położona jest na północ od Inowrocławia, przy
drodze przez Gnojno do Liszkowa. Przez kilkaset lat istniało w tym
miejscu jezioro o tej samej nazwie. Jezioro Czyste, o wielkości 15 ha 10
a 70 m2, w kształcie nerki, od północy rozciągało się ku południowi. W latach
70. XIX w. było głębokie na 2 m. Łowiono w nim karasie, płotki, liny i karpie.
Po melioracji okalających pól ornych oraz wykopaniu rowu odpływowego, który połączono ze Śmiernią, jezioro zaczęło się gwałtownie obniżać i wysychać.
W 1772 r. wzmiankowane zostało jako „jezioro Czyścińskie”, a następnie zaznaczone na mapie Fabriciusa z 1845 r. W 1420 r. właścicielem wsi był rycerz
Dominik, w 1489 r. - Modlibóg z rodu Roliczów. W tym czasie było we wsi
6 łanów alias źrebów osiadłych i folwark. Wieś należała w średniowieczu do
paraii w Liszkowie. W latach 1510-1511 z Czystego od 5 łanów płacono poradlne starostwu inowrocławskiemu. W 1527 r. folwark „Czijsthe” płacił 5 grzywien srebra podatku ze żniw do zamku biskupa włocławskiego w Raciążku.
W latach 1560-1582 właścicielem wsi był Andrzej Modlibóg h. Rola, który
miał 5 łanów, równocześnie będąc dziedzicem Sławęcina (1588) pod Kościelcem. Według akt wizytacyjnych bpa Hieronima Rozdrażewskiego z 1569 r.,
dziesięcinę z majątku i pól kmiecych w Czystem pobierał kościół paraialny
w Liszkowie. W latach 1647-1649 wieś dziedziczył Stanisław Ostrowski, syn
zm. Macieja Ostrowskiego. Posiadał także połowę Sławęcina, Słaboszewko
i bory Łakowice, na których oprawił przyszłej żonie Katarzynie Petronelli Sulikowskiej 5 000 zł posagu. W końcu XVII w. właścicielką obydwóch majątków
była Dorota Niemojewska, która poślubiła Hieronima (Jarosza) Cieńskiego
h. Pomian, najpierw burgrabiego kowalskiego 1705, potem skarbnika inowrocławskiego 1707. Hieronim Cieński został wybrany posłem z województwa
brzeskiego. Podpisał wraz z województwem inowrocławskim elekcję Augusta
II Sasa. Dzierżawcą Czystego był wówczas niejaki Bartul. Wieś została zniszczona w czasie III najazdu szwedzkiego oraz w 1707 r. przez wojska moskiewskie. Ucierpiał zwłaszcza majątek Łążyn, z powodu którego został Cieński,
41
uchwałą sejmiku kujawskiego z 13 IX 1712 r., zwolniony od podatków bieżących. W 1754 r. dziedzicem Czystego, a także Łążyna, był jego syn Andrzej
(zm. 1757), miecznik kruszwicki 1727-1736, podstoli kruszwicki 1736-1737,
podczaszy brzeski kujawski 1737-1748, stolnik brzeski kujawski 1748-1756,
honorowy „protektor” Kalwarii Pakoskiej. Miał żonę Krystynę z Kossowskich
h. Dołęga (zm. 23 I 1751 r., pochowana w kościele św. Bonawentury w Pakości). Był także właścicielem majątku w Tucznie. W 1744 r. wyniknął spór graniczny między wsią szlachecką Czyste a królewską – Orłowem. W 1745 r.
otrzymał konsens królewski na ustąpienie starostwa tuczyńskiego. Będąc stolnikiem brzeskim zrezygnował w 1756 r. z tegoż urzędu na rzecz syna Andrzeja. W testamencie z 18 II 1757 r. przekazał Czyste synowi Andrzejowi. Miał
także córkę Małgorzatę, zamężną Krayską. Zmarł 9 V 1757 r. i pochowany został w kościele klasztornym w Pakości. Syn, także Andrzej Cieński (ok. 17031789) był stolnikiem brzeskim kujawskim w latach 1756-1765, starostą kruszwickim 1765-1783. Dziedziczył Cieślin razem ze swoim rodzeństwem: siostrą
Domicellą Cieńską (zamężną za Brochockim) i bratem Ignacym Cieńskim
(księdzem, dr. obojga praw, kanonikiem kujawskim, proboszczem tigenhageńskim, oicjałem bydgoskim 1753-1756, kanclerzem gnieźnieńskim 1756, prepozytem kolegiaty kruszwickiej 1759, zm. 1766). Andrzej Cieński mieszkał
w Czystem i posiadał także majątek Łążyn. Za żonę miał Małgorzatę Wolską
h. Rola. Ówczesna wartość Czystego i Łążyna wynosiła 77 333 złp. Andrzej
Cieński otrzymał od króla Augusta III dyplomem z dnia 7 V 1762 r. wolne sołectwo w Orłowie, tzw. Orłowszczyznę. Odtąd przez 100 lat sołectwo w Orłowie znajdowało się w rękach dziedziców Czystego. W okresie przejścia pod zabór pruski w Czystem zamieszkiwało 79 chłopów, w tym 16 mężczyzn, 16 synów, 14 córek, 12 fornali, 5 dziewek, zaś żywy inwentarz liczył 18 koni, 20 wołów, 18 krów, 1 cielaka i 100 świń. Andrzej Cieński został wpisany do ksiąg
wieczystych, jako dziedzic Czystego, w dniu 28 II 1786 r., na podstawie testamentu jego ojca z dnia 18 II 1757 r. Zmarł w 1789 r. W 1791 r. Michał Lubac42
ki, Marcjanna Lubacka - żona Stanisława Przeszkodzińskiego, obywatela poznańskiego i panna Antonina Lubacka, dzieci Mikołaja Lubackiego, podjęli
sumy z dóbr Czyste – Cieńskich, spadłe po zm. swojej matce Elżbiecie Trąmpczyńskiej. W dniu 21 IX 1791 r. dziedziczył w Czystem syn Andrzeja - Stefan
Cieński, miecznik brzeski 1765-1793, niedoszły cześnik brzeski 1767. 23 VI
1802 r. Stefan Cieński sprzedał Czyste i Łążyn, za 29 033 talarów pruskich,
swemu synowi Melchiorowi Stefanowi Józefowi Hyginowi Cieńskiemu. Po
czterech latach ów sprzedał je w dniu 17 VI 1806 r. za 62 000 talarów pruskich
i 372 dukatów porękawicznego majorowi Wojsk Polskich Rafałowi Mierzyńskiemu h. Jastrzębiec. Zła i niesumienna gospodarka tegoż doprowadziła do
przetargu przymusowego, na którym w dniu 19 II 1827 r. kupił Czyste za 28
850 talarów pruskich kupiec Józef Bauditz z żoną Heleną Wilhelminą Loewe.
Wkrótce sprzedał je w dniu 1 XI 1827 r. za 28 000 talarów pruskich Hermannowi Ottonowi Friedrichowi Augustowi von Krügerowi i jego małżonce Henriette Wilhelmine Schmeckel. Nabywca był synem dziedzica Pławina i Wojdala Jakuba Krügera, dyrektora Królewsko-Pruskiego Sądu Ziemiańskiego w Poznaniu i jego żony Barbary Philippine Grzegorzewskiej. W latach 1830-1831
dziedziczyły ich dzieci: Pauline Augustynie Philippine, Jacob Felix Friedrich
Ferdinand, Gustav Adolph, Friederike Auguste Emilie, Martin Carl Rudolph,
Clara Mathilde Caroline. W dniu 19 V 1844 r. majątek Czyste i Orłowszczyznę
za 49 000 talarów pruskich zakupił od nich Ernst Joseph Leopold Nehring
i jego żona Hermina Kisielnicka h. Topór (wpisani do ksiąg wieczystych w dn.
30 X 1848 r.). W powstaniu listopadowym wziął udział fornal Mikołaj Wyszyński z Czystego. W Czystem w dniu 28 II 1843 r. urodził się Kazimierz
Edwin Mittelstaedt h. Hornklow, syn Waleriana Mittelstaedta, dzierżawcy
Czystego i jego żony Nepomuceny Mittelstaedt z Sobiesiernia, przyszły dziedzic Zdun, który w 1868 r. poślubił Marię Krienke z Marulew; zmarł w Inowrocławiu 14 I 1923 r. W 1846 r. wieś liczyła 8 domów i 117 mieszkańców. Do
majątku należał folwark Łążyn z 5 domami i 73 mieszkańcami. Dnia 7 IV
43
1851 r. Nehring sprzedał Czyste za 38 000 talarów pruskich Juliuszowi Corneliusowi Carlowi Stubenrauchowi, a dnia 20 XI tego samego roku również Łążyn za 20 700 talarów pruskich poprzedniemu właścicielowi - Krügerowi. Odtąd dobra rycerskie Czyste i folwark szlachecki Łążyn miały swoich oddzielnych właścicieli. W 1860 r. we wsi mieszkało 89 katolików i 28 ewangelików.
W 1865 r. wielkość dóbr rycerskich Czyste wynosiła 1 071 mórg. Na dzień 3
XII 1867 r. liczba mieszkańców majętności wynosiła 113 osób. W 1872 r. wielkość majątku wynosiła nadal 1 071 mórg, w tym pól uprawnych było 999
mórg, łąk – 13 mórg, wód – 59 mórg; brakowało lasu. Za czasów dziedzica Guradze przydzielono w 1873 i 1877 r. gospodarstwa w Wolanowie do obszaru
dworskiego w Czystem. Osada Wolanowo powstała dopiero w 1827 r. i należała do dóbr Ściborze. W latach 80. XIX w. Czyste dzieliło się na wieś i dominium. Dominium liczyło 1 072 mórg, 8 domów i 117 mieszkańców, w tym
9 ewangelików, 105 katolików i 3 Żydów. We wsi mieszkało 63 analfabetów.
Liczba ludności Czystego wynosiła w kolejnych latach: w 1880 r. – 127,
1890 r. – 126, 1895 r. – 140, 1900 r. – 139, 1905 r. – 138. W latach 1891-1895
administratorem majątku był Adolf Schmeckel i jego żona Marianna Kodymowska. W dniu 10 VI 1891 r. w Czystem urodził się ich syn Stefan Alfred,
który zmarł w Czystem w dniu 8 IV 1895 r. Mieli wcześniej córkę Marię, zmarłą w Czystem w dniu 27 X 1894 r. w wieku 22 tygodni. Jego żona Maria z Kodymowskich, pochodząca z zaboru rosyjskiego, zmarła w Czystem, tuż po urodzeniu córki 31 X 1894 r. w wieku 33 lat. W 1904 r. powierzchnia majątku wynosiła 273,66 ha, w tym pól uprawnych było 227,13 ha, w tym 3,21 ha łąk;
21,38 ha terenów łowieckich; nieużytków i dróg – 6,84 ha; wód 15,10 ha. Majątek dostarczał 5 977 marek czystego dochodu gruntowego. Uprawiano buraki cukrowe. W 1907 r. wielkość majątku wzrosła do 302 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 279 ha, łąk 16 ha, nieużytków, dróg i wód – 7 ha. Na żywy
inwentarz składało się 15 koni, 117 sztuk bydła, 35 krów, 0 owiec, 35 świń.
W 1913 r. powierzchnia majątku i struktura jego użytkowania nie zmieniła się
44
w stosunku do lat wcześniejszych. Zmniejszyła się jedynie liczba hodowanych
świń do 3 sztuk. W Czystem znajdował się kiedyś po lewej stronie drogi wiatrak, po którym pozostała studnia z pitną wodą. W 1921 r. na obszarze dworskim znajdowało się 9 budynków, a liczba ludności wynosiła 154 osoby.
W 1926 r. wielkość majątku wynosiła nadal 302 ha. Dostarczał 2 179 talarów
czystego dochodu gruntowego. W 1931 r. powierzchnia ogólna majątku wynosiła 3,02 km2, z czego użytki rolne zajmowały 2,81 km2, w tym ziemi ornej
było 2,60 km2. Istniało 8 budynków, a liczba ludności spadła do 146 osób. 13
XII 1938 r. w Czystem zmarła Władysława z Dembińskich Korwin-Bieńkowska licząca 77 lat wdowa, córka Teodora Rawicz-Dembińskiego i Nepomuceny
z Jasińskich. Na początku 1939 r. w Czystem mieszkało 201 osób, wszyscy narodowości polskiej. W okresie II wojny światowej wieś nosiła nazwę Reinfeld.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W latach 1851-1861 właścicielem majątku
był Niemiec, Julius Kornelius Stubenrauch. Poślubił on Leopoldinę Clarę Friederikę Louissę Reinsdorf, córkę królewsko-pruskiego nadekonoma Augusta Georga Wilhelma Reinsdorfa, właściciela Witoldowa i tzw. Orłowszczyzny (od 5 VIII 1859 r.) i Mathildy Mitschke. Żona została wpisana
do ksiąg wieczystych w dniu 30 IV 1856 r. 3 VIII 1866 r. majątek zakupił Manfred Guradze, który kupił także Wolanowo. Kupiecka rodzina Guradze była
pochodzenia żydowskiego (Żydzi zewangelicyzowani). Gałąź rodziny zamieszkała w Toszku pow. gliwicki od cesarza Wilhelma II otrzymała tytuł szlachecki.
W ich herbie znalazł się klucz i gwiazda z herbu Toszka. Guradze posiadali
Czyste do 1910 r. Manfred Guradze z Czystego miał żonę Sophie Anne Werther (wpisana do ksiąg wieczystych w dniu 22 III 1893 r.) oraz dzieci: córkę
Ilse (ur. w Maślicach k. Wrocławia-zm. w Czystem 13 III 1880 r. w wieku 4 lat),
córkę Agnes (ur. w Czystem 8 I 1881 r.), syna Ernesta (dr., asesora), Pawła (dr.
med.) i Franza (dr. ilozoii). Członkami rodziny Guradze byli także: Sigmund
Guradze - właściciel Kotliszowic w pow. gliwickim, Sophia Sachs z d. Guradze,
45
Arnold i Laura Guradze z d. Guradze w Kotulinie pow. gliwicki, Francisca Zitelmann z d. Guradze w Szczecinie, Hugo Salo Guradze (zm. 11 IV 1902 r.)
- właściciel Toszka (z gorzelnią, kamieniołami na Górze św. Anny i zamkiem)
w pow. gliwickim. Manfred Guradze zmarł 18 VIII 1892 r. W latach 1904-1910
majątek należał do jego żony i dzieci. Dzierżawcą Czystego był Max Heinrich
Carl Kohnert, urodzony w Gehrken pow. Magdeburg w dniu 6 VII 1857 r.,
wcześniej radca ekonomii w Berlinie-Lankwitz, mający żonę Elfriedę (Ellę) Johannę Emmę Hinsch (ur. 7 I 1873 r.), córkę dziedzica Lachmirowic, poślubioną w dniu 3 VI 1895 r. Max Kohnert był także dzierżawcą Balina, Dobiesławic, Mirogoniewic, Oporówka, Ściborza i Topoli. W dniu 16 II 1898 r. urodził się w Czystem ich syn Werner Max (ożenił się 14 VII 1938 r. w Norymberdze, zm. 14 XII 1941 r. na wyspie Elefantynie w Grecji), 20 IX 1899 r.
urodziła się w Czystem ich córka Elisabeth Pauline Clara Ella, 30 VII 1904 r.
- w Czystem - syn Walther Carl Gustaw, a 19 XII 1906 r. - w Czystem - córka
Ruth Eugenie Sophia. Guradzowie sprzedali Czyste w dniu 20 VI 1910 r. Franzowi Kohnertowi. 8 X 1920 r. od Kohnerta zakupił Czyste, za 1 286 800 marek
polskich, January Korytowski h. Mora, żonaty z Elżbietą Chrostowską h. Ostoja (została wpisana do ksiąg wieczystych w dniu 12 IX 1921 r.). W 1928 r. należał do Rady Nadzorczej Banku Ludowego w Inowrocławiu. Tenże Korytowski
w dniu 17 VI 1929 r. sprzedał majątek Józefowi Władysławowi Hoppe z Liszkowa (wpisany do ksiąg wieczystych w dn. 5 III 1930 r.). Józef Hoppe h. Własnego (Dudek) urodził się 5 VI 1886 r. w Kościelcu Kuj. jako syn Antoniego (ur.
18 IX 1844 r. w Witosławiu pow. wyrzyski-zm. 4 XI 1913 r. w Popowiczkach),
znanego i cenionego obywatela, dzierżawcy Lucimia, później Popowiczek, administratora dóbr Kościelec, powstańca styczniowego i Wandy z Jasińskich
h. Dołęga (ur. 7 XI 1851 r. w Goryszewie pow. Mogilno-zm. w Liszkowie 25
I 1930 r.). Józef Hoppe ukończył studia rolnicze i weterynaryjne w Monachium. Został hodowcą koni. Poświęcił się pracy w kółkach rolniczych, zostając członkiem Zarządu Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskie46
go, prezesem Zrzeszenia Plantatorów Buraka Cukrowego. Należał do Wielkopolskiego Związku Ziemian powiatu strzelińskiego, potem mogileńskiego.
Został odznaczony Krzyżem Polonia Restituta. Jego żoną została w dniu 21
I 1911 r. Janina z Bieńkowskich h. Korwin, urodzona w dniu 8 X 1887 r.
w Białowieży pod Tucholą. Hoppe był skrzętnym i wytrawnym agronomem.
Dzierżawił najpierw Popowiczki (1913-1921), potem Liszkowo (1919-1931);
w 1923 r. nabył majątek Skubarczewo. Administrował także majątkiem Węgierce
w pobliskiej paraii Ostrowie k. Janikowa, potem Lucimiem k. Koronowa, który nabył w 1938 r. Był także administratorem w Pluskowęskach. Aresztowany przez gestapo 10 IX 1939 r., został zamordowany w czasie „krwawej nocy”
w inowrocławskim więzieniu 22/23 X 1939 r. W 1945 r. ciało jego ekshumowano i pochowano w grobowcu rodzinnym w Kościelcu. Jego żona Janina była
aktywną działaczką Koła Ziemianek powiatu inowrocławskiego. Zakładała biblioteki, ochronki, świetlice, organizowała kursy i wycieczki. Posiadali dzieci:
córkę Halinę Teodorę (ur. 9 XI 1911 r.-1970), która poślubiła w dniu 27 X 1930
r. Antoniego Watta-Skrzydlewskiego h. Samson, administratora w Strzelcach;
córkę Marię Aleksandrę (ur. 8 VI 1913 r.-1993), która wyszła za Zygmunta
Ostaszewskiego h. Ostoja; syna Witolda Józefa (ur. w Popowiczkach 30 VI
1915 r.-zm. 4 V 1919 r. w Popowiczkach), córkę Janinę Józefę (ur. 24 IV 1920 r.
w Liszkowie-zm. 2003), syna Józefa Mariana (ur. 30 III 1924 w Liszkowie-zm.
12 VI 1987 r. w Poznaniu), który ożenił się w Poznaniu w dniu 15 XI 1946 r.
z Barbarą Franciszką Piechowiak. W dniu 11 IX 1946 r. majątek stał się własnością Skarbu Państwa Polskiego, na wniosek Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII 1946 r. Obecnie stanowi własność Agencji Rolnej Skarbu Państwa.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został ok. połowy XIX w. z wykorzystaniem fundamentów starego dworu. Jest to budynek murowany
z cegły, otynkowany, piętrowy, częściowo podpiwniczony. Posiada stare fun-
47
damenty z szerokiej cegły średniowiecznej i kamienia polnego, ganek podziemny i piwnice ze sklepieniem beczkowym, o grubych murach ze strzelnicami. Dwór posiada dach czterospadowy nad korpusem głównym i jednospadowy nad skrzydłem. Wzniesiony jest na planie wydłużonego prostokąta, ze
skrzydłem w narożniku północno-zachodnim i pięcioboczną werandą w elewacji ogrodowej. Elewacja frontowa poprzedzona jest zamkniętym gankiem
z kolumnami, wspierającymi taras na wysokości piętra. W latach 30. XX w.
przed frontem znajdował się kolisty podjazd z gazonem ozdobionym świerkami kłującymi; po zachodniej stronie drogi dojazdowej zlokalizowane były budynki gospodarcze, kuźnia, cieplarnia, a dalej warzywnik i sad oraz podwórze gospodarcze, obecnie zamienione na pola uprawne. W 1929 r. dwór został
przedłużony i nadbudowany według projektu budowniczego Polikarpa Łuczaka, porucznika rezerwy, przez znanego na Kujawach i Pałukach budowniczego Jana Łuczaka z Pakości, który pobudował także dwory w Tucznie i w Węgiercach. Na wyniosłości znajduje się nieużytkowany od dawna cmentarz (ob.
zniwelowany), wielkości 310 m2, wyróżniający się jaśniejszą ziemią od całego otoczenia. Stała tam stara czarna topola. W jej miejsce kazał dawny dziedzic Korytowski postawić krzyż. Według opowieści starych ludzi, był to cmentarz choleryczny. Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, że kiedy po prawej
stronie drogi od Gnojna kopano rów, natraiono na rzędem leżące szkielety,
którym przy niwelacji poobcinano dolne kończyny. Tułowia spoczywają jeszcze pod drogą. Kiedyś biegł nią główny trakt z Inowrocławia do Bydgoszczy.
P
ARK DWORSKI: Na północny wschód od dworu znajduje się 6-hektarowy park z XIX w. Wyróżniają się w nim wiekowe lipy drobnolistne,
wiązy, jesiony wyniosłe. Ujęty jest w spisie polskich parków zabytkowych.
48
Plan katastralny majątku Czyste z lat 1845-1862. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
Oddział w Inowrocławiu, sygn. 72.
49
Elewacja frontowa. Lata 30. XX w. Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
Ganek kolumnowy z tarasem w elewacji frontowej. Lata 30. XX w. Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
50
Rodzina Hoppych h. Własnego, dziedziców Czystego, przed gankiem dworu. Lata
30. XX w. Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
51
Bryczka przed gankiem dworu. Lata 30. XX w. Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
◄ Herb Dudek - rodziny
Hoppych. Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
► Janina Józefa Hoppe
(1920-2003), córka Józefa i Janiny Hoppych. Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
52
◄ Janina z Korwin-Bieńkowskich (1887-2003), żona Józefa
Władysława Hoppe. Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
► Józef Władysław Hoppe
h. Własnego (1844-1939), dziedzic
Czystego w latach 1929-1939. Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
Józef Władysław i Janina z Bieńkowskich Hoppowie, ostatni dziedzice Czystego.
Z archiwum rodzinnego Barbary Beyger.
53
GNOJNO
dwór z 1908 r.
eklektyczny
54
H
ISTORIA WSI: Wieś położona jest nad rzeką Żabienką, zwaną
też Smyrnią. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1372 r. W 1377 r. z Gnojna (nie wiadomo jednak którego) pochodził Jan, archidiakon kruszwicki.
W 1422 r. właścicielem Gnojna był niejaki Andrzej. W 1430 r. wzmiankowana
jest miejscowość Małe Gnojno w okolicy Inowrocławia. W 1435 r. dziedziczył
tu ród Rawiczów, którego przedstawicielem był Mikołaj. Dokonał on podziału
dóbr z bratem Prandotą Sobiesierskim pochodzącym z Sobiesiernia w pow.
inowrocławskim. Za część Strzemkowa i Cykowa oraz lasy w Sobiesierniu
otrzymał część Sycewa w paraii Mąkolno. Ponadto obaj bracia zrezygnowali
z Mikołajkowa w pow. konińskim na rzecz Wincentego z Mikołajkowa. Niewykluczone, że Gnojno Mikołaj odziedziczył po kądzieli. W latach 1485-1494
właścicielem Gnojna i Strzemkowa był Jan Polak Karnkowski h. Junosza. Urodził się w 1428 r. jako syn rajcy krakowskiego i rotmistrza królewskiego Jana
z Druszny. Początkowo służył w Niemczech w wojskach cesarza. W 1479 r. został rotmistrzem obrony potocznej. W 1485 r. jako hetman wojsk zaciężnych
wyruszył z pomocą hospodarowi mołdawskiemu Stefanowi przeciwko Turkom. W 1485 r. król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził Janowi Polakowi
Karnkowskiemu h. Junosza, skarbnikowi inowrocławskiemu, 100 grzywien
wiana dla jego żony Małgorzaty z Lubrańca zapisanych na jego dobrach Gnojno i Strzemkowo w pow. inowrocławskim. W dniu 16 XI 1485 r. odniósł zwycięstwo w bitwie nad jez. Katlabuga. W latach 1486-1497 był chorążym bydgoskim, a następnie kasztelanem lądzkim. W 1490 r. stanął na czele wyprawy
królewicza Jana Olbrachta po koronę węgierską; rozpoczął oblężenie Koszyc.
Został mianowany przez Jana Olbrachta starostą generalnym. W 1497 r.
uczestniczył w nieudanej wyprawie Olbrachta na Pokucie. W 1500 r. został
hetmanem wojsk zaciężnych werbowanych na wojnę z Rosją przez wielkiego
księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka. Wraz z wojskami litewskimi
Stanisława Kieżgajły brał udział w odsieczy Smoleńska i Połocka. W 1501 r.
został burgrabią krakowskim, a rok później - kasztelanem gnieźnieńskim.
55
Zmarł w 1503 r. W 1489 r. wieś podzielona była między dwóch właścicieli rycerskich. Był wtedy 1 ogrodnik. Z Gnojna wywodzi się rodzina Gnoińskich
(Gnojeńskich), której przedstawiciele występowali w 1. połowie XVI w. W latach 1560-1582 Gnojno należało do Wojciecha Niemojewskiego h. Szeliga,
który miał tutaj folwark. Wojciech Niemojewski był w 1569 r. sędzią grodzkim
inowrocławskim, sędzią ziemskim inowrocławskim, a w latach 1577-1588
podkomorzym inowrocławskim i niedoszłym kasztelanem kruszwickim 1588.
Podpisał unię polsko-litewską na sejmie w Lublinie 1 VII 1569 r. Był właścicielem części w Kołodziejewie, Niemojewa i Kobielic. Był dworzaninem króla
Zygmunta Augusta (1570), rotmistrzem w wojnie 1581 r. Pozostawił synów:
Marcina, Krzysztofa (komisarza inowrocławskiego 1582) i Mikołaja. Gnojno
odziedziczył spośród nich Mikołaj Niemojewski. Wraz z bratem Marcinem
Niemojewskim miał także Szarlej, Karczyn, Witowy, Górę, Niemojewo
i Strzemkowo w powiecie inowrocławskim. Jego żoną była Ludmiła z Lubienia
Lubieńska, córka Eremiana, dobrodziejka Kalwarii Pakoskiej. Mikołaj Niemojewski nie żył już w 1611 r. Ok. 1615 r. Gnojno odziedziczyła jego córka Anna
„Starka” z Szarleja Niemojewska, żona Krzysztofa z Budzisławia Wysockiego
h. Dryja, kasztelana nakielskiego 1624-1625, brzeskiego 1625-1631, starosty
gnieźnieńskiego, który zmarł w 1632 r. W 1664 r. Gnojno posiadał jej syn
Aleksander z Budzisławia Wysocki h. Dryja, łowczy brzeski kujawski 16591661, sędzia brzeski kujawski 1662-1669 (zm. 1673). W 1664 r. zawarł kontrakt z Zygmuntem Działyńskim h. Ogończyk, dziedzicem m.in. Kościelca
i Pakości, starostą inowrocławskim. Wysocki sprzedał mu połowę Gnojna,
Szarleja, Karczyna, Witów, Góry, Niemojewa, Strzemkowa, odziedziczonych
po swych wujach Mikołaju i Marcinie z Szarleja Niemojewskich „Starku” i po
Ludmile z Lubienia oraz swej matce - Annie „Starce”, za kwotę 43 000 złp. Odtąd Gnojno weszło w skład dużego kompleksu dóbr Działyńskich (m.in.
Strzemkowo, Kościelec, Rycerzewo, Dziarnowo, Leszczyce, Gorzany, Radłówek, miasto Pakość, Wielowieś k. Pakości, Ludkowo, Dąbrowa, Laski, Mokre,
56
Rybitwy) na kilka pokoleń. Zygmunt Franciszek Działyński (1618-1685), do
ok. 1650 r. starosta nieszawski, starosta inowrocławski 1650-1685, łowczy
wielki koronny 1660-1661, wojewoda brzeski 1661-1678, kaliski 1678-1685,
urodził się jako jedyny syn Pawła Działyńskiego, starosty inowrocławskiego
i nieszawskiego oraz jego żony Izabelli Grudzińskiej, wojewodzianki kaliskiej.
Po ojcu i stryju odziedziczył ogromny majątek, w skład którego wchodziły:
Pieranie, Pakość, Kościelec Kuj., Runowo, Bnin, Konarzewo, Działyń, Kórnik,
Szarlej, Września, Sypniewo, Sobiesiernie, Rożnowo. W 1648 r. był posłem na
sem elekcyjny Jana Kazimierza. W 1651 r. występował jako pułkownik województwa inowrocławskiego. W 1662 r. został wybrany wicemarszałkiem Trybunału Koronnego i ponownie deputatem do Trybunału Koronnego na sejmiku radziejowskim w dniu 12 XII 1672 r. W 1669 r. podpisał z województwem
brzeskim elekcję Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Wziął udział w sejmie
konwokacyjnym w 1674 r. i podpisał elekcję Jana III Sobieskiego. Uczestniczył
w jego sejmie koronacyjnym w 1676 r. Potwierdził nadania dla Pakości swojego ojca Pawła i stryja Michała, a ponadto przydał przestrzeni do budowy kaplic kalwaryjskich aktem z dnia 20 XII 1654 r. W 1661 r. dodatkowo oiarował
na rzecz Kalwarii ziemię położoną między poszczególnymi stacjami, a ponadto grunt przy drodze barcińskiej na założenie cegielni, która miała wypalać cegły na potrzeby budowy Kalwarii. W 1655 r. był już żonaty z Katarzyną Franciszką z Witosławskich z Sielca h. Prawda (zm. 1678). W 1666 r. jego dobra zostały zrujnowane podczas rokoszu Lubomirskiego. Dnia 20 I 1671 r. wydał
dla Pakości ordynację, w której określił strukturę i uprawnienia rady i ławy
miejskiej, burmistrza oraz wójta. Ufundował w 1669 r. złoty relikwiarz na pakoskie relikwie Krzyża Św. Odbył pielgrzymkę do Częstochowy i ufundował
srebrną blachę zasłaniającą obraz Matki Bożej Częstochowskiej (1675).
W 1680 r. własnym kosztem wzniósł drewniany kościół w swojej wsi Pieraniu.
Odnowił kolegiatę w Kościelcu. Ufundował paramenty liturgiczne dla kościoła w Runowie. W kościele w Dźwierzchnie utworzył fundusz dla organisty.
57
W 1680 r. wystawił w Pakości obszerniejszy klasztor oo. franciszkanów-reformatów dla 32 zakonników. 28 II 1681 r. nadał mieszkańcom Pakości przywilej
miejski. Zapewne też przyczynił się do odbudowy kościoła paraialnego pw.
Nawiedzenia NMP w Pakości (1685). Od 1682 r. był protektorem Bractwa św.
Józefa przy konwencie bernardynów w Bydgoszczy. 22 VII 1684 r. nadał mieszkańcom Przedmieścia Golubskiego (czyli Dobrzynia) należący do dziedzictwa
sokołowskiego przywilej, dający im prawo rokrocznego wyboru wójta z dwoma starszymi. Pozostawił córkę Izabellę (zm. młodo), córkę Helenę (zam. za
Zygmuntem Denhofem, podskarbim nadwornym litewskim, podkomorzym
wieluńskim) i pięciu synów, z których Andrzej zmarł młodo; Maciej zmarł bezżenny w 1694/1695 r.; Jakub zmarł w 1730 r. (z żoną Marianną Dąmbską pozostał bezpotomny); Jan zmarł w 1692/1693 r. (poślubił Eleonorę Ludwikę
Łosiównę) oraz Paweł zmarł w 1693/1695 r. (odziedziczył Kórnik i Kościelec;
poślubił Magdalenę Leszczyńską, wojewodziankę podlaską). Dobra kujawskie
Zygmunt Działyński zapisał synowi Maciejowi. Zmarł w dniu 9 II 1685 r.
w Toruniu. Pochowany został w kościele św. Bonawentury w Pakości, obok
żony Katarzyny. Synowie dopełnili w Toruniu w 1688 r. podziału dóbr po rodzicach: Jakub Działyński odziedziczył oprócz Gnojna, Dulsk, Sokołowo,
Przedmieście Golubskie (Dobrzyń n. Drwęcą), Pakość, Działyń, Kościelec, Złotowo, Konarzewo, Krajenkę. W 1697 r. podpisał elekcję Augusta II Mocnego
z ziemią dobrzyńską. 12 IV 1703 r. wydał statut cechowy dla sukienników
i farbiarzy pakoskich, a 6 X 1718 r. wydał i uzupełnił wcześniejszą ordynację
miejską. W 1721 r. zatwierdził dla Sokołowa i Dobrzynia przywileje nadane
przez ojca. W 1725 r. własnym kosztem wyremontował kościół kalwaryjski
pw. Ukrzyżowania w Pakości. Pod rokiem 1729 został wpisany do księgi Bractwa Niewolników Maryjnych pw. Niepokalanego Poczęcia w Pieraniu. Ok.
1732 r. wsparł fundację nowego, drewnianego kościoła w Pieraniu. Jako starosta nakielski ufundował kościół w Sadkach. Zmarł w Działyniu 21 V 1730 r.
Pochowany został w kościele św. Bonawentury w Pakości. W 1726 r. w swoim
58
testamencie Gnojno darował swemu bratankowi Józefowi Działyńskiemu.
Tenże Józef Działyński (ok. 1687-1735) urodził się w Inowrocławiu jako syn
Pawła Działyńskiego i Magdaleny z Leszczyńskich h. Wieniawa. Prawdopodobnie to on odziedziczył klucz działyński. Był stronnikiem króla Stanisława
Leszczyńskiego. Na początku XVIII w. odnowił zniszczoną w czasie wojny północnej Kalwarię Pakoską fundując kilka nowych kaplic. 6 XI 1732 r. potwierdził przywilej miejski dla Pakości wydany przez Jakuba Działyńskiego.
W 1714 r. poślubił Mariannę Potulicką h. Grzymała (ok. 1680-1724/1733),
wojewodziankę czernihowską. Pozostawił synów: Augustyna Jakuba Działyńskiego (1715-1759), wojewodę kaliskiego; Marcina (zm. 1746), starostę nakielskiego, bezpotomnego; córkę Magdalenę (1719-1743), zamężną za Wiktorem Raczyńskim z Małyszyna h. Nałęcz, wojewodzicem poznańskim oraz córkę Teresę. Gnojno odziedziczył jego syn Augustyn Jakub Działyński
(1715-1759), starosta nakielski 1736-1739, podkomorzy wschowski 17421750, wojewoda kaliski 1750-1759. Urodził się 28 VIII 1715 r. w Nakle. Po
zmarłym bracie Marcinie przejął klucz działyński. W 1735 r. wydał przywilej
na młyn Zaręba w kluczu dobrzyńskim. Z krewnymi wygrał proces o Kórnik.
W 1737 r. w Inowrocławiu poślubił Annę z Radomickich h. Kotwicz, wojewodziankę inowrocławską. Uznał wybór króla Augusta III Sasa. Współdziałał
z rodziną Czartoryskich. Posłował na sejm pacyikacyjny w 1735 r. oraz na sejmy w 1736 r. i w 1746 r. Postulował reformy skarbowo-wojskowe. W dniu 29
VIII 1750 r. został wojewodą kaliskim, zajmując miejsce w senacie. 6 VIII 1740
r. zatwierdził przywileje wydane przez swego dziadka i pradziadka dla Przedmieścia Golubskiego (Dobrzynia n. Drwęcą). 17 VII 1751 r. potwierdził przywilej miejski dla Pakości. Posłował na sejm grodzieński 1752 r. Postulował
otwarcie mennicy, uchwalenie cła generalnego, dźwignięcie miast, naprawę
sądownictwa. 7 VIII 1750 r. został odznaczony Orderem Orła Białego. Od
1756 r. przewodniczył izbie skarbowej wielkopolskiej. Będąc na łożu śmierci
zobowiązał swoją żonę, aby pokryła wydatki na przebudowę pakoskiego ko59
ścioła św. Bonawentury w wysokości 30 000 lorenów polskich oraz budowę
obszerniejszego i dogodniejszego klasztoru w Pakości, co miało miejsce w latach 1763-1770. W małżeństwie z Anną z Radomickich (ur. 1724-zm.12
V 1812 r.) miał dwóch synów: Ignacego (1754-1797) i Ksawerego (1756-1819)
oraz cztery córki: Dorotę Józeinę (żonę Franciszka Stanisława Czapskiego,
wojewody chełmińskiego), Brygidę Jadwigę (zm. 1763, żonę Michała Czapskiego, kasztelana chełmińskiego i wojewody malborskiego), Katarzynę (żonę
Justyniana Hylzena, generała-majora wojsk koronnych i litewskich) oraz Nepomucenę Annę (żonę Teodora Józefa Koźmińskiego, starosty grabowieckiego). W 1748 r. wraz z żoną ufundował kościół w Wirach. W 1756 r. oboje założyli wieś olęderską Lasek na polach majętności wirowskiej. Zmarł 13 V 1759
w Konarzewie. Serce złożono w kościele jezuitów w Poznaniu, a ciało w kościele św. Bonawentury w Pakości. Był „ozdobą senatorów, chlubą województwa
poznańskiego i kaliskiego, odnowicielem upadających kościołów, podporą złotej wolności, bardzo oddanym dobrodziejem Zakonu Seraickiego, stałym
opiekunem kaplic kalwaryjskich, szczodrym syndykiem apostolskim pakoskiego klasztoru, kapituł tej prowincji odbywających się tutaj co 3 lata stałym
mecenasem”. Po jego śmierci jego żona Anna poślubiła Władysława Gurowskiego (ur. 1715-zm. 23 V 1790 r.), marszałka Wojsk Litewskich. Gnojno odziedziczyli synowie Augustyna Działyńskiego: Ignacy Józef Franciszek Działyński (1754-1797) oraz Ksawery Szymon Tadeusz Działyński (1756-1819). Ignacy Józef Franciszek Działyński urodził się w dniu 15 IX 1754 r. w Konarzewie.
Uczył się w poznańskiej szkole jezuitów i w Collegium Nobilium w Warszawie,
a potem studiował za granicą. W latach 1774-1794 wraz z bratem Ksawerym
posiadał Gnojno ucząc się wówczas w Warszawie, a mieszkając w Konarzewie.
Bracia Działyńscy posiadali także w Strzemkowie działkę nr 335 i w Radłówku
działkę nr 224. W 1780 r. Ignacy Działyński był rotmistrzem Kawalerii Narodowej. Odziedziczył po ojcu majątki: Złotowo, Działyń n. Drwęcą, Konarzewo,
Dobrzyń, Sokołowo, Białkowo, Dulsk, Kijaszkowo, Pakość. Został odznaczony
60
Orderem św. Stanisława. W 1783 lub 1784 r. zawarł w Trojanowie związek
małżeński z kasztelanką bełską Szczęsną Woroniczówną i zamieszkał na Ukrainie. Stopniowo wyprzedawał majątki (Złotów, Kościelec); Działyń i Dobrzyń
stracił w krachach bankierskich i oiarach na cele publiczne. W 1788 r. odkupił
od gen. Aleksandra Mycielskiego dowodzenie 10. Regimentem Pieszym Koronnym, zw. później „Działyńczykami” lub „pułkiem Działyńskich”. W dniu 13
V 1789 r. sprzedał Pakość i wyprowadził się na Podole. Był właścicielem Dobrzynia nad Drwęcą, któremu w 1789 r. nadał prawa miejskie oiarowując miastu swój herb rodowy. Wziął udział w przygotowywaniu powstania kościuszkowskiego, należąc do tzw. spisku warszawskiego. Dnia 16 VII 1790 r. sejmik
lipnowski powierzył mu poselski mandat z ziemi dobrzyńskiej na Sejm Czteroletni. Był odpowiedzialny za bezpieczeństwo Warszawy w czasie obrad sejmowych. Należał do stronnictwa patriotycznego. Wziął czynny udział
w przeprowadzeniu Konstytucji 3 Maja tzw. Ustawy Majowej. W 1791 r. stacjonował ze swoim regimentem w obozie pod Gołębiem. W 1791 r. został odznaczony Orderem Orła Białego. W 1792 r. odbył kampanię litewską. Latem
1792 r. wraz ze swym pułkiem walczył w obronie Gąbina. Oburzony przystąpieniem króla do Targowicy domagał się jego dymisji. Przeszedł do konspiracji. Jako wolnomularz „rose-croix” włączył masonerię do spisku. W lutym
1793 r. na kontraktach w Dubnie nawiązał porozumienie z Wołyniem. W latach 1792-1794 na cele spiskowe przeznaczył znaczne sumy pieniężne. Dla
agitacji i zbierania funduszy jeździł do Grodna i na Wołyń. Utrzymywał kontakty z królem. W dniu 22 I 1794 r. porzucił kierownictwo spisku ze względu
na jego radykalizację i wyjechał na Wołyń. Wojsko opuścił w randze generałamajora. Potem prowadził działalność konspiracyjną we Lwowie (spotkanie
z gen. Zajączkiem) i na Wołyniu. 5 IV 1794 r. został aresztowany. Wyrokiem
komisji śledczej smoleńskiej skazany został na 1,5-roczne zesłanie na Sybir,
do Berezowa. Po śmierci Katarzyny II został zwolniony przez cara Pawła i razem z Tadeuszem Kościuszką powrócił do kraju. Należał do loży masońskiej,
61
był pierwszym mistrzem loży masońskiej w Poznaniu pod nazwą „Stałość
Zwieńczona”, jednym z zastępców wielkiego mistrza Wielkiego Wschodu Polski. W 1795 r. zbankrutował w krachach bankierskich. Zmarł nagle w listopadzie 1797 r. w Żytomierzu; według tradycji rodzinnej został otruty przez Rosjan w czasie uczty. Współdziedzic Gnojna, brat Jakuba - Ksawery Szymon Tadeusz Działyński (1756-1819) urodził się 24 X 1756 r. w Konarzewie. Przeszedł podobną edukację jak brat Jakub. W 1782 r. posłował na sejm z Poznańskiego. W 1783 r. otrzymał Order św. Stanisława. W dniu 27 VIII 1785 r. uregulował wraz z bratem Ignacym dawne przywileje miejskie Pakości, spisując
tzw. Urbarium. W 1786 r. jechał do Królewca na koronację Fryderyka Wilhelma II z deputacją hołdowniczą powiatu inowrocławskiego. Został wtedy mianowany hrabią i szambelanem. W 1786 r. posłował powtórnie na sejm warszawski z Poznańskiego. Został odznaczony holsztyńskim Orderem św. Anny.
W 1788 r. wybrany został posłem na Sejm Czteroletni. Uważany był przez
dwór za opozycjonistę sprzyjającego Prusom. W dniu 13 V 1789 r. sprzedał
Pakość i nabył dobra kórnickie pod Poznaniem, gdzie osiedlił się. Opowiadał
się za reformami i Konstytucją 3 Maja. Wybierany był kolejno: do sądu sejmowego, deputacji mającej traktować z nuncjuszem, „deputacji do formy rządu”
(7 IX 1789 r.). W lipcu 1790 r. wszedł do „Deputacji do ułożenia projektu
względem ekonomiki wewnętrznej krajowej”. W dniu 3 III 1791 r. wybrany został do deputacji, która miała się zająć skargami obywateli Kurlandii na swego
księcia. Należał do 60 osób, które w tajemnicy przygotowywały Konstytucję
3 Maja. Popierał poprawę sytuacji miast. 26 V 1791 r. Stanisław August Poniatowski odznaczył go Orderem Orła Białego. Znalazł się w Zgromadzeniu
Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Jako jeden z trzech polskich komisarzy zasiadał w wyłonionej 28 IX 1793 r. przez Sejm Grodzieński komisji trzech dworów dla upadłych banków. Złożył hołd ze wszystkich swoich ziem królowi Prus
Fryderykowi Wilhelmowi. W czasie powstania kościuszkowskiego był członkiem Rady Zastępczej Tymczasowej, w której zajmował się problematyką re62
gulacji monety. Z ramienia rządu odbierał przysięgę od garnizonu warszawskiego. Zajął się sprawami cyrkulacji monety, biletami narodowymi. 15 VI
1794 r. wyjechał do Poznania. Został tam aresztowany i przewieziony do Głogowa, potem za uczestnictwo w powstaniu 3 lata przesiedział w więzieniu w
Spandau. Jego dobra obłożono sekwestrem. Zwolniony został wiosną 1795 r.
W listopadzie 1806 r. zaprosił do Konarzewa, przebywającego w Poznaniu Napoleona Bonaparte, który przybył wraz z Dezyderym Chłapowskim w celu zobaczenia „polskiego dworu”. 19 XI 1806 r. był z deputacją polską w Berlinie,
gdzie przemawiał do Napoleona. Podczas tworzenia wojska polskiego, mianowany został 24 XI 1806 r. szefem I. Regimentu, jednak nominacji nie przyjął.
Opracował projekt zmian w sądownictwie. Został wezwany przez Napoleona
na audiencji w Poznaniu 18 XII 1806 r. do udania się do Warszawy. Został tam
14 I 1807 r. wybrany na członka Komisji Rządowej Księstwa Warszawskiego
zajmując się w niej sprawami ekonomicznymi. Został odznaczony w Dreźnie
Wielkim Orłem Legii Honorowej. W czasie wojny z Austrią przebywał w Poznaniu, gdzie czuwał nad miejscowym sądownictwem. Jesienią t.r. objął prezesurę Rady Centralnej Wspólnictwa Handlu Nadwarckiego. W latach 1810
- do połowy 1811 r. przebywał w Dreźnie, potem w Wiedniu, gdzie 11 III
1810 r. jako reprezentant Księstwa Warszawskiego uczestniczył w ślubie Napoleona z Marią Ludwiką Austriaczką. Brał udział w sejmach 1811 i 1812 r. Po
upadku Napoleona pozostał senatorem, już w Królestwie Polskim. W 1816 r.
został odznaczony pruskim Orderem Orła Czerwonego I kl. Uwagę poświęcał
sprawie uwłaszczenia chłopów, propagował edukację rolniczą. Zmarł 13 III
1819 r. w Konarzewie. Po Działyńskich, od 2 I 1797 r. właścicielem Gnojna był
rotmistrz Kazimierz Kownacki, który zakupił je za 120 000 talarów. Od grudnia 1807 do marca 1808 r. Gnojno było nominalną stolicą powiatu inowrocławskiego w departamencie bydgoskim Księstwa Warszawskiego decyzją
księcia Fryderyka Augusta. Wieś Gnojno posiadała w XIX w. trzy „wybudowania” o nazwach: Pod Czystem, Pod Orłowem, Pod Strzemkowcem. Od 12
63
V 1801 r. Gnojno posiadał Stefan Karłowski h. Prawdzic, który zakupił je na
subhaście w dniu 31 VII 1800 r. za 46 700 talarów pruskich. Wkrótce, bo
w dniu 30 XI 1801 r. sprzedał Gnojno za 48 700 talarów pruskich Józefowi
Karłowskiemu, staroście inowrocławskiemu w latach 1803-1815. Józef Karłowski urodził się w Jastrzębiu pow. bydgoski. Uczył się w szkołach w Bydgoszczy i Poznaniu. Studiował prawo i cameralia w Królewcu. Ożenił się z Marianną Markowską h. Szeliga. Posiadał także majątek Racice, gdzie zmarł 6 II
1836 r. Został pochowany w Polanowicach. Po Józeie dziedziczył jego syn
Franciszek Karłowski wraz z żoną Bogumiłą Steinborn h. Ludzisko w dniu 30
IV 1827 r., na podstawie wniosku z dnia 3 VI 1824 r. W dniu 9 I 1832 r. została wpisana do ksiąg wieczystych druga żona Franciszka Karłowskiego – Franciszka z Trzcińskich oraz dzieci Franciszka z pierwszego małżeństwa: Józef
Konstanty, Antoni Kazimierz, Marianna Konstancja, Julia Hostazja Katarzyna, Anna Paulina Joanna, Ignacy Piotr Paweł, Walerian Julian, Aleksander
Jan, Jan Tomasz. W 1857 r. wzmiankowane są kolejne dzieci Franciszka Karłowskiego (z drugiego małżeństwa): Teodor, Wiktoria, Apolinary, Roman.
W 1846 r. wieś liczyła 8 domów, w których mieszkało 86 osób. Do majętności
Gnojno należała wówczas kolonia Śmiernia z 4 domami i 44 mieszkańcami
oraz wieś Strzemkowo z 9 domami i 94 osobami. W dniu 3 IX 1859 r. Gnojno
nabył od Franciszka Karłowskiego za 80 000 talarów pruskich Józef z Nieciszewa Trzebiński h. Szeliga, właściciel Strzemkowa i Tarkowa. Urodził się
w 1833 r. w Będzitowie jako syn dziedzica Będzitowa Ignacego Trzebińskiego
i jego żony Julii Karłowskiej, córki Franciszka. Ożenił się ok. 1869 r. z Marią
Zielonacką, urodzoną w 1846 r. U Trzebińskiego w Strzemkowie w okresie powstania styczniowego bywał na tajnych naradach pułkownik powstańczy Bartek Nowak. W dniu 11 I 1869 r. Trzebiński zakupił na subhaście majątek Sukowy za 142 000 talarów. W 1865 r. wielkość dóbr rycerskich Gnojno wynosiła 1 501 mórg. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba mieszkańców wynosiła 262 osoby.
W 1872 r. majątek liczył 1 501 mórg, w tym ziemi uprawnej – 1 500 mórg
64
i 1 morga wody; brakowało lasów. W 1878 r. Gnojno i Strzemkowo liczyły
łącznie 2 523 mórg. Józef Trzebiński należał do Towarzystwa Pomocy Naukowej im. dr. K. Marcinkowskiego na powiat inowrocławski. Pozostawił dzieci:
syna Bogdana Józefa Dionizego (ur. w Strzemkowie 8 IV 1876 r., ożenił się
z Janiną Józefą Dąmbską h. Godziemba i zakupił Chytrowo, zm. w Chytrowie
12 X 1932 r.); syna Józefa Ignacego (ur. w Strzemkowie 7 VI 1878 r.-zm.
w Strzemkowie 18 III 1879 r.); córkę Annę Marię (ur. w Strzemkowie 27 IV
1880 r., w dn. 2 VI 1891 r. w paraii w Orłowie poślubiła dr. Teodora Dembińskiego z Poznania); syna Stanisława w Tarkowie (został wybrany w 1893 r.
członkiem Rady Nadzorczej Cukrowni w Tucznie); syna Władysława Leona
(dziedzica Strzemkowa); syna Juliana (w 1894 r. złożył egzamin abituriencki
w Rheine i zamierzał wstąpić do Seminarium Duchownego w Poznaniu; był
członkiem Towarzystwa Pomocy Naukowej); syna Erazma (w 1870 r. nabył dobra Będzitowo i Będzitówek, wraz z przyległym lasem). Józef Trzebiński zmarł
w Strzemkowie 15 VI 1893 r. w wieku 59 lat i pochowany został w Inowrocławiu. W 1882 r. inspektorem dóbr rycerskich Gnojno był Aleksander Leszczyński, który posiadał żonę Franciszkę Stasińską. 13 VII 1882 r. w Gnojnie urodził się ich syn Marian Czesław Leszczyński. W latach 1893-1894 zarządcą
majątku był S. Łebiński, a inspektorem gospodarczym – Franciszek Rekowski
(miał żonę Agnieszkę Semrau). W latach 80. XIX w. Gnojno stanowiło dominium i liczyło 8 domów i 147 mieszkańców, w tym 6 ewangelików i 141 katolików, wśród których było 78 analfabetów. Majątek znany był z hodowli owiec.
Liczba ludności Gnojna wynosiła: w 1880 r. – 185 osób, 1890 r. – 150, 1895 r.
– 165, 1900 r. – 124, 1905 r. – 175. Po śmierci męża w Gnojnie dziedziczyła
wdowa Maria z Zielonackich Trzebińska i jej dzieci wpisane do ksiąg wieczystych w dniu 2 IX 1893 r. Maria z Zielonackich Trzebińska, żona Józefa, zmarła w dniu 21 X 1904 r. w wieku 58 lat i pochowana została obok męża w Inowrocławiu. Na 4 lata przed śmiercią, w 1900 r. ufundowała witraż z herbem
rodowym w nowowybudowanym kościele Matki Boskiej w Inowrocławiu. Ma65
jątek Gnojno specjalizował się w hodowli bydła holenderskiego, istniała
owczarnia zarodowa owiec rasy Rambouillet. Miejscowość należała do powiatu inowrocławskiego. 18 IX 1901 r. w Gnojnie urodził się Michał Kluza,
robotnik gospodarczy w Kłopocie, radny miejski Inowrocławia 1933-1938,
zmarły 12 I 1956 r. w Inowrocławiu. W 1903 r. zarządcą był Antoni Dembiński. W 1904 r. powierzchnia majątku wynosiła 383,80 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 322,81 ha; 51,10 ha terenów łowieckich; 9,52 ha nieużytków i dróg; 0,37 ha wód; brakowało łąk i lasów. Majątek dostarczał 7 014 marek czystego dochodu. Mleko dostarczano do mleczarni w Inowrocławiu.
W 1907 r. wielkość majątku wynosiła nadal 383 ha, w tym ziemi uprawnej
i ogrodów było 325 ha, łąk 30 ha, pastwisk 17 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg – 0 ha, wód 0 ha. Na żywy inwentarz składało się 40 koni, bydła
77 sztuk, krów 28, owiec 16, świń 73. W 1913 r. powierzchnia majątku pozostała na dotychczasowym poziomie. W 1921 r. na obszarze dworskim znajdowało się 9 budynków, a liczba ludności wynosiła 201 osób. W 1926 r. obszar
majątku wzrósł do 390 ha, w tym ziemi uprawnej było 320 ha, łąk i pastwisk
0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 69 ha, wód 1 ha. Majątek był zdrenowany
i uprawiany intensywnie. Miał własną bocznicę kolejową i kolejkę polną. Obora mleczna pozostawała pod kontrolą Izby Rolniczej, a mleko odstawiano do
Uzdrowiska w Inowrocławiu. Majątek dostarczał 2 329 talarów czystego dochodu gruntowego. W dniu 27 VI 1927 r. cztery osoby z Gnojna zostały oskarżone o wzięcie udziału w wiecu robotniczym zwołanym przez PPS w Inowrocławiu, który zakończył się zabiciem przez policję 1 robotnika i ranieniem 20
osób. W 1929 r. obszar Gnojna po raz kolejny wzrósł do 422 ha. Mliccy stosowali wysoką kulturę rolną. Hodowano 45 krów, 42 koni, 40 wołów, 250 owiec,
150 sztuk trzody chlewnej. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego wynosiła 3,83 km2, z czego użytki rolne zajmowały 3,72 km2, w tym ziemi
uprawnej było 3,62 km2. Było 10 budynków, a liczba ludności zmalała do 186
osób. Na początku 1939 r. we wsi mieszkało 208 osób, wszyscy narodowości
66
polskiej. W okresie II wojny światowej wieś nosiła niemiecką nazwę Bauerngold. Od 1941 do jesieni 1943 r. znajdował się tutaj hitlerowski obóz pracy dla
Żydów wysiedlonych z powiatów konińskiego i kolskiego. W latach 80. XIX w.
wieś należała do paraii św. Mikołaja w Inowrocławiu. W Gnojnie znajduje się
kamienna igura św. Antoniego sprzed 1931 r. W 1962 r. powstała OSP.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W dniu 29 VII 1905 r. Gnojno zakupił od Stanisława Trzebińskiego Stanisław Jarmułt-Mlicki (wpisany do ksiąg
wieczystych w dniu 11 VIII 1905 r.). Stanisław Jarmułt-Mlicki h. Dołęga urodził się 9 IX 1863 r. w majątku Leszcze nad Gopłem jako syn Dionizego, dziedzica majątków Leszcze i Jerzykowo n. Gopłem i Walentyny z Mieczkowskich h. Bończa (zm. w Gnojnie 11 XI 1905 r.). W 1900 r. ożenił się z Józefą Trzebińską (ur. 3 VI 1879 r. w Będzitowie-zm. 1961), córką Erazma Trzebińskiego, dziedzica Będzitowa i Heleny z Karłowskich h. Prawdzic. Ukończył
studia rolnicze w Berlinie. Był członkiem Wielkopolskiego Związku Ziemian
O. Inowrocław-Strzelno i Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. W okresie I wojny światowej w majątku pracowali jeńcy rosyjscy,
francuscy lub angielscy. Stanisław Mlicki został aresztowany przez Niemców
w swoim majątku Gnojnie we wrześniu 1939 r. Zginął w inowrocławskim więzieniu 6 II 1940 r. Pochowany został na cmentarzu paraii NMP w Inowrocławiu w grobowcu znajdującym się po stronie południowej romańskiego kościoła. Jego żona Józefa działała jako przewodnicząca Koła Ziemianek powiatu
inowrocławskiego, od jego założenia w 1911 r. W czasie powstania wielkopolskiego była współorganizatorką punktów pomocy medycznej dla powstańców.
W 1920 r. w swoim majątku gościła uchodźców z Litwy i Wołynia. W latach 30.
XX w. zakładała kółka włościanek. Przewodniczyła także wicepatronatowi Kół
Włościanek obejmujących 19 kół z terenu powiatu inowrocławskiego (1936).
W 1936 r. założyła w Słońsku Kółko Włościanek, wspólnie z Chrzanowską
z Rąbinka. Została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. Okupację przetrwa67
ła w GG. Od 1945 r. mieszkała w Poznaniu razem z synem Józefem i synową Antoniną. Zmarła 9 IX 1961 r. Majątek Gnojno odziedziczył w dniu 13
I 1937 r. po ojcu Stanisław Jarmułt-Mlicki, który urodził się w Gnojnie 10 IX
1905 r. Ukończył szkołę średnią rolniczą i SGH. Ożenił się z Joanną Taczanowską h. Jastrzębiec, właścicielką majątku Wilczyn-Kownaty. Był aktywnym
członkiem Koła Ziemian pow. inowrocławskiego i kółek rolniczych. Został
aresztowany przez Niemców w dniu 13 XI 1939 r. w Kownatach i rozstrzelany
6 XI 1940 r. w Kazimierzu Biskupim k. Konina przez funkcjonariuszy żandarmerii z posterunku w Wilczynie razem ze swym szwagrem Zygmuntem Taczanowskim. Pochowany został w Wilczynie. Pozostawił jedyną córkę Marię (poślubiła Zbigniewa Szumnego). Jego żona Joanna po raz drugi wyszła za mąż
w 1944 r. za Jerzego Tabaczyńskiego h. Grabie (1908-1954). Stanisław miał
braci: Tadeusza i Józefa. Tadeusz Jarmułt-Mlicki (1901-1939), urodzony
w Leszczach, właściciel Starego Zielenia pow. Wąbrzeźno, poległ w szarży
1 IX 1939 r. pod Krojantami. Drugi z braci: Józef Jarmułt-Mlicki (1903-1989),
właściciel majątku Czerlejewo w pow. Środa Wlkp., oicer WP, walczył w kampanii wrześniowej w 15. Pułku Ułanów. Ożenił się z Antoniną Studniarską
h. Pobóg. Po wojnie był dyrektorem Zakładów Rolno-Zielarskich Strykowo-Sapowice. Zwolniony ze względu na pochodzenie kierował potem Stacjami Hodowli Roślin na Śląsku. Miał dwoje dzieci: syna Krzysztofa (ur. 29 III
1948 r.) i córkę Krystynę (ur. 29 I 1950 r.). W dniu 11 IX 1946 r. majątek przejął Skarb Państwa Polskiego na wniosek Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego
Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII t.r. Na podstawie orzeczeń Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Inowrocławiu z dnia 15 VII 1958 r. i wniosków złożonych w Sądzie w Inowrocławiu w dniu 9 V 1959 r. majątek stał się
w dniu 20 V 1959 r. własnością Inowrocławskich Zakładów Chemicznych „Soda
Mątwy” S.A. w Inowrocławiu. Obecnie znajduje się w rękach prywatnych.
68
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został w 1908 r. dla Stanisława Jarmułt-Mlickiego (ojca) w stylu eklektycznym Położony tuż nad rzeczką Żabienką, na skarpie. Jest murowany z czerwonej cegły i otynkowany. Projektował go i budował budowniczy inowrocławski Kazimierz Przyłuski. Liczył
pierwotnie 492 m2 powierzchni użytkowej. Złożony jest z trzech brył: wschodniej, nakrytej dachem płaskim; środkowej – piętrowej, z poddaszem oraz zachodniej – parterowej. Skrzydło wschodnie było dwukondygnacyjne, zachodnie
– jednokondygnacyjne, część środkowa wyniesiona jest ponad całość niewielkim poddaszem, krytym dachem dwuspadowym. Główne wejście znajdowało
się od strony parku. Pierwotnie stanowiła je niewielka weranda, z dachem dwuspadowym, nad którą znajdowały się dwa okna. Później została przebudowana
na większą i w dużej mierze oszkloną; daszek przerobiono na taras z balustradą, a jedno z okien na tarasowe wejście. Pierwotna bryła zdobiona była gzymsami i opaskami wokołookiennymi. W elewacji ogrodowej dwór obecnie posiada pośrodku murowaną werandę, poprzedzoną wysokimi schodami, zamkniętą balkonem, wspartym na 4 podporach. Elewację ogrodową zdobi owalny wykusz. W narożu południowo-wschodnim od strony parku znajduje się obszerny
taras. Majątek w 1929 r. posiadał rozległe podwórze. Zabudowania gospodarcze były wówczas „masywne”. Miał własną bocznicę kolejową i kolejkę polną na
wszystkie pola. Od północy znajdowały się zabudowania gospodarcze. Po II wojnie światowej w wyniku przebudowań bryła utraciła wszelkie zdobienia.
P
ARK DWORSKI: Na południe i zachód od dworu zlokalizowany jest rozległy park krajobrazowy o powierzchni 6,6 ha, ze stawem. Dominują
w nim wierzby białe i olsza czarna, klony zwyczajne, klony jawory, wiązy szypułkowe; łącznie ponad 20 gatunków drzew. Staw wraz z dochodzącymi do niego rowami tworzy typowy dla Kujaw parkowy system wodny. Z dawnego układu kompozycyjnego zachowały się dwie alejki dojazdowe oraz ścieżki biegnące wzdłuż
północnego brzegu stawu. W 1929 r. park został określony jako „malowniczy”.
69
Plan katastralny majątku Gnojno z 1863 r. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 49.
70
Elewacja frontowa. Stan z 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
Gnojno. Elewacja frontowa, stan z 1997 r.
Herb Szeliga-Marii z Zielonackich Trzebińskiej (1846-1904), dziedziczki Gnojna, Wg K. Parucka, E. Raczyńska-Mąkowska, Kana witrażu ufundowanym w 1900 r. dla ko- talog zabytków województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1997.
ścioła MB w Inowrocławiu.
71
Wygląd elewacji frontowej dworu w 1912 r. Wg Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912.
◄ Zygmunt Działyński h. Ogończyk (1618-1685), dziedzic połowy
Gnojna od 1664 r. Portret w kościele
w Kościelcu.
► Augustyn Działyński h. Ogończyk (1715-1759), dziedzic Gnojna.
Portret w kościele w Kościelcu.
72
◄ Ksawery Działyński h. Ogończyk
(1756-1819), współdziedzic Gnojna.
Mal. Marcello Bacciarelli 1809-1810.
Wg J. Kowecki, Senatorowie i posłowie Sejmu Wielkiego, Warszawa 1991.
► Ignacy Działyński h. Ogończyk
(1754-1797), współdziedzic Gnojna.
Mal. Józef Grassi, po 1791 r. Wg J. Ko-
wecki, Senatorowie i posłowie Sejmu Wielkiego, Warszawa 1991.
Holl dworu. Wygląd w 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
73
Widok z tarasu dworu na park dworski
Józefa z Trzebińskich Mlicka (1878
w 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskie- -1961), dziedziczka Gnojna. Ze zbiorów
go, Poznań 1929.
śp. Henryka Łady.
Widok podwórza. Na pierwszym planie woły galicyjskie. 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
74
GÓRA
dwór z lat 1875-1884
późnoklasycystyczny
75
H
ISTORIA WSI: Nazwa wsi związana jest z istniejącym tutaj największym wzniesieniem w powiecie inowrocławskim, które wynosi 109,5
m n.p.m. W okresie wczesnego średniowiecza istniał tutaj gród. W 1250 r.
Góra należała do dóbr kapituły kruszwickiej św. Piotra w Kruszwicy. Paraia
w Górze jest wzmiankowana w najstarszym spisie świętopietrza w Polsce
z lat 1325-1327. Proboszczem był wtedy Adam. Kościół pierwotny, drewniany, pw. NMP prawdopodobnie założyła i uposażyła kapituła kruszwicka.
W 1399 r. właścicielem wsi był Andrzej Górski, a w 1419 r. - Pasek (Paszek),
być może identyczny z Pawłem z Przybranowa, przedstawicielem rodu Pomianów. W 1489 r. w tej wsi nie było łanów kmiecych, tylko 2 karczmy pańskie położone na polach folwarcznych, trzecia – plebańska oraz 3 folwarki
pańskie. Do paraii, jednej z największych na Kujawach, należały wówczas:
Góra, Szarlej, Łojewko, Witowy, Radwiewicze, Karczyn, Sikorowo, Dulsk, Łąkocin, Wilczkowice, Pomianowice (ob. Pławinek), Dupki i Dziennice. Ok.
1550 r. właścicielami wsi byli Wojciech Niemojewski i Jan Wioteski, innowiercy, którzy sprofanowali kościół w Górze, wypędzając z paraii proboszcza. Wojciech Niemojewski h. Szeliga, syn sędziego inowrocławskiego Mikołaja i Kaczkowskiej h. Pomian, sędzia grodzki inowrocławski, podkomorzy
inowrocławski 1577-1588, niedoszły kasztelan kruszwicki 1588, przyjął wyznanie braci czeskich i w 1557 r. założył w Górze zbór kalwiński. Reprezentował szlachtę kujawską na sejmie lubelskim w 1569 r. i podpisał zgodę sandomierską. Od 1565 r. wieś należała do Trlęskich (Trląskich) h. Topór: w latach
1582-1594 do Marcina Trlęskiego, stolnika inowrocławskiego w latach 15901595, innowiercy, który utrzymywał w Górze własnego ministra. Kościół
i inne zabudowania plebańskie znajdowały się wówczas w ruinie. W 1583 r.
we wsi był 1 łan kmiecy, 1 komornik i 2 zagrodników. W 1594 r. Marcin Trlęski, stolnik inowrocławski zapisał na połowie wsi Góra, sumy pieniężne na
mieście Izbica Kuj. i wsiach: Śliazanowo, Sokołowo i Świeżewy w pow. przedeckim (dzierżawionych od Jerzego Latalskiego h. Prawdzic) 4 000 zł posagu dla
76
swej przyszłej żony Elżbiety Cieleckiej h. Zaremba (zm. 1599), córki zm. Mikołaja Janowskiego z Rusiborza Cieleckiego, wdowy po Eraźmie Gajewskim,
burgrabim kościańskim. Marcin Trlęski skradł z miejscowego kościoła naczynia liturgiczne i srebrny krzyż, który kazał przerobić sobie na miecz. Jadąc
z tym mieczem został nim zamordowany w Radojewicach w 1599 r. W 1597 r.
kościół został przywrócony katolikom przez bpa włocławskiego Hieronima
Rozdrażewskiego. W 1597 r. właścicielem Góry był Mikołaj z Szarleja Niemojewski h. Szeliga, syn Wojciecha. Wraz z bratem Marcinem Niemojewskim posiadał Szarlej, Karczyn, Witowy, Górę, Niemojewo, Gnojno, Strzemkowo
w pow. inowrocławskim. Jego żoną w 1605 r. była Ludmiła z Lubienia Lubieńska. Nie żył już w 1611 r. Ok. 1615 r. dziedziczką Góry została jego córka
Anna „Starka” z Szarleja Niemojewska, żona Krzysztofa z Budzisławia Wysockiego h. Dryja, kasztelana nakielskiego 1624-1625, brzeskiego 16251631, starosty gnieźnieńskiego (zm. 1632). W 1664 r. Góra należała do jej
syna Aleksandra z Budzisławia Wysockiego h. Dryja, łowczego brzeskiego
1659-1661, sędziego brzeskiego 1662-1669, zmarłego w 1673 r. W 1664 r.
sprzedał on połowę Góry Zygmuntowi Działyńskiemu h. Ogończyk, staroście
inowrocławskiemu, dziedzicowi m.in. Kościelca i Pakości za 43 000 złp. Ok.
1690 r. kościół został odbudowany z drewna, a poświęcony w 1700 r. pod wezwaniem Trójcy Św. przez Andrzeja Albinowskiego, bpa sufragana i archidiakona włocławskiego. W 1713 r. w wyniku podziału i otaksowania dóbr między braćmi Zygmuntem, Józefem i Aleksandrem Działyńskimi, synami zm.
Pawła Działyńskiego i zm. Magdaleny Leszczyńskiej, klucz niemojewski tj.
Niemojewo, Górę i Witowy, a także Kościelec, Gorzany, część w Węgiercach,
Leszczyce, Dziarnowo, Rycerzewo i klucz szarlejski, oszacowane na 122 500
zł, wziął w dziale Józef Działyński. Józef Działyński w 1723 r. dobra odziedziczone po ojcu, a mianowicie wsie: Szarlej, Góra, Niemojewo, Karczyn, Witowy w pow. inowrocławskim sprzedał Stanisławowi Kościelskiemu h. Ogończyk, łowczemu dobrzyńskiemu i jego żonie Ludwice z Lipskich za 92 000 ta77
larów. Kościelscy byli starą rodziną kujawską wywodzącą się z Kościelnej Wsi
pod Osięcinami. Stanisław Kościelski, łowczy dobrzyński 1711-1724, kasztelan konarski kujawski 1724-1726, kasztelan bydgoski 1726-1744, miał dzieci: syna Ignacego, córkę Aleksandrę (żonę Jana Pawłowskiego), córkę Annę
(żonę Andrzeja Mieleckiego), córkę Antoninę i córkę Marcjannę. Górę odziedziczył jedyny syn Stanisława – Ignacy Kościelski (ur. ok. 1710-zm. 1792
w Podgórzu), cześnik inowrocławski 1737-1754, chorąży bydgoski 1754
-1769, kasztelan bydgoski 1769-1790, starosta słoński od 1764 r. W 1764 r.
podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego z województwem inowrocławskim. Otrzymał od króla godność senatora. Był kawalerem Orderu
św. Stanisława i Orła Białego. Rezydował w Szarleju. Z żoną Agnieszką Nieborską h. Lubicz (ur. 1725) miał syna Antoniego (ur. 8 VI 1756 r. w Bożejewicach, starostę słońskiego do 1793 r., kawalera Orderu św. Stanisława, poślubił Katarzynę Smoleńską, zmarł bezpotomny), syna Józefa (ok. 1750-1831,
pochowany w Górze) i syna Nepomucena (ur. ok. 1754 r.). W 2. połowie
XVIII w. istniała między Górą a Wolą Wapowską przeprawa. Zarządcą klucza
dóbr: Góra, Szarlej, Karczyn, Bożejewice był prawdopodobnie Paweł Jasiński
h. Rawicz, ojciec Jakuba Jasińskiego (1761-1794), poety, działacza i wybitnego rewolucjonisty, generała-porucznika Wojsk Litewskich w powstaniu kościuszkowskim. Górę wraz z kluczem szarlejskim odziedziczył po ojcu Józef
Kościelski (ur. ok. 1750 r.), rotmistrz chorągwi 2. Brygady Kawalerii Narodowej w 1792 r., kawaler Orderu św. Stanisława (1792), szambelan dworu berlińskiego. W 1805 r. w Gozdowie poślubił Kunegundę Teresę Rokitnicką
h. Prawdzic (ur. 1780-zm. 1847, pochowana w Górze). W 1796 r. spłonął kościół wraz z budynkami plebańskimi. Paraianie wystawili kaplicę „na kształt
szopy”, krytą strzechą. W 1816 r. Góra należała nadal do Józefa Kościelskiego, który jako patron i dzierżawca gruntów paraialnych na lat 10 był zobowiązany do budowy nowego kościoła, ale zdołał do 1816 r. wystawić tylko
plebanię. Nie było wtedy w Górze szkoły, szpitala ani osobnego cmentarza.
78
W 1829 r. został wreszcie wybudowany kosztem Józefa Kościelskiego, dziedzica Szarleja i Karczyna, szambelana królewskiego kościół murowany w stylu klasycystycznym pw. Trójcy Św. Do paraii należały wówczas wsie: Arturowo, Bachorza Popowska, Dulsk, Dziennice, Góra, Jaronty, Karczyn, Karczyńskie Huby, Karczyńska Cegielnica, Łąkocin, Łojewo, Łojewski Ostrów, Niemojewo, Pławinek, Radojewice, Sikorowo, Szarlej, Szarlejski Ostrów, Szarlejskie Huby i Witowy, łącznie 2 400 dusz. Józef Kościelski zmarł w 1831 r. i pochowany został w Górze. Pozostawił liczne dzieci: córkę Mariannę Antoninę
(ur. ok. 1806), syna Ludwika (1809-1859, kapitana 1. Pułku Jazdy Mazurów
w powstaniu listopadowym, kawalera Orderu św. Grzegorza i Virtuti Militari,
który ożenił się z Zoią Emilią Petronelą Potocką h. Pilawa), córkę Józefę (ok.
1809-1860, poślubiła Edwarda hr. Goetzendorf-Grabowskiego h. Zbiśnicz),
córkę Michalinę (ur. ok. 1807, poślubiła w Górze w dn. 21 IV 1830 r. Klemensa Kołaczkowskiego h. Awdaniec, generała Królestwa Polskiego, kawalera Legii Honorowej i Virtuti Militari), córkę Natalię Klementynę (ur. 12 IV 1818 r.
w Szarleju jako bliźniaczka Augusta Teodora), córkę Emilię (1812-1856, wyszła za mąż za Kamila Zakrzewskiego h. Wysskota), syna Artura (ur. 1814zm. 29 IX 1864 r. w Cieplicach, powstańca listopadowego, dziedzica Szarleja,
który osiadł w Rzymie, gdzie stał się mecenasem artystów), syna Augusta
Teodora (ur. 12 IV 1818 r. w Szarleju-zm. 10 XI 1879 r. w Karczynie, dziedzica Karczyna, który ożenił się z Józefą Wodzińską h. Jastrzębiec ze Służewa)
oraz syna Władysława Aleksandra (ur. 24 X 1819 r. w Szarleju, dziedzica dóbr
Witowy, zm.1895). Tenże Władysław ukończył gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu i wstąpił do pruskiej kawalerii. Jako młody oicer objął majątek Szarlej w dniu 9 VIII 1844 r., który nabył od brata Artura, byłego żołnierza 1. Pułku Mazurów w powstaniu listopadowym. Już wcześniej odziedziczył w dniu 28 I 1832 r. po zmarłym ojcu część klucza szarlejskiego, a mianowicie Górę, Witowy i Niemojewo. W 1846 r. we folwarku Góra znajdowało się
11 domów z 97 mieszkańcami. W okresie „Wiosny Ludów” 1848 r. jako adiu79
tant Ludwika Mierosławskiego Władysław Kościelski walczył pod Miłosławiem i Wrześnią. Wdawszy się w pojedynek z mjr. pruskim K. Voigts-Rhetzem (zarzucającym Polakom niedotrzymanie układu w Jarosławcu) musiał
wyjechać z kraju. Komenda 4. dywizji pruskiej Landwehry wysłała za nim listy gończe w dniu 6 IV 1851 r. Wyrokiem sądu wojennego z 15 I 1852 r. „seconde-lejtnant” Kościelski z 2. baonu 14. Pułku Landwehry w Bydgoszczy
uznany został za dezertera i skazany na karę grzywny 1 000 talarów. Kościelski udał się do Francji. Wziął udział w wojnie krymskiej, w czasie której odznaczył się podczas oblężenia Silistry (Bułgaria) nad Dunajem. Brał udział
w ekspedycji angielsko-francuskiej na Dobrudżę. Jako znakomity jeździec
prowadził szarże kawalerii francuskiej pod Eupatorią 14 IX 1854 r. i Bałakławą 25 X 1854 r. oraz odznaczył się podczas zdobycia reduty Małakowa i twierdzy Sewastopola 8 IX 1855 r. (krzyż z 31 kul armatnich zebranych na tamtejszym pobojowisku oiarował paraii w Górze). W wieku 37 lat dosłużył się
stopnia generała dywizji w armii tureckiej. Po zawartym pokoju w Paryżu
udał się do Turcji na zaproszenie sułtana Abdula Medżeda, w celu zreformowania tamtejszej konnicy. Zdobył łaski trzech kolejnych sułtanów tureckich
organizując kawalerię turecką, stadniny państwowe. Był dyplomatą wysyłanym w misjach. Posiadał ordery tureckie, włoskie, szwedzkie, francuskie,
wielką wstęgę austriackiego Orderu Korony Żelaznej i rangę rzeczywistego
radcy tajnego. Nie zmienił wiary katolickiej, tylko przyjął nazwisko Sefer Pasza. Uwolniwszy się od służby generała dywizji w Konstantynopolu przeniósł
się do Kairu. Decydował o losach Kanału Sueskiego, którego posiadał akcje.
Z Kairu przeprowadził się w 1879 r. do starego zamku rycerskiego Bertholdstein w Górach Styryjskich, który nabył już w 1873 r. Zgromadził tutaj słynne zbiory sztuki (m.in. obrazy Siemiradzkiego, Chlebowskiego, Kossaka, Fałata, przekazane po jego śmierci gminie m. Krakowa). Zmarł tutaj bezpotomnie 17 III 1895 r. Zwłoki złożono w grobowcu pod kaplicą zamku. Jego głównym spadkobiercą został jego bratanek Józef Kościelski, dziedzic dóbr szar80
lejskich, członek pruskiej Izby Panów, poseł powiatu inowrocławskiego do
parlamentu niemieckiego. Dzięki odziedziczonemu wielomilionowemu spadkowi mógł zakupić cenny dla kultury polskiej pałac w Miłosławiu. Od Władysława Kościelskiego Górę zakupił w dniu 25 XI 1847 r. Piotr Paweł Czaykowski h. Ślepowron (1804-1858), który urodził się 15 VI 1804 r. w Łankowicach
k. Kcyni w rodzinie Antoniego, dzierżawcy Samostrzela i Samoklęsk oraz
Konstancji z Wodeckich h. Nałęcz, dziedziczki Tuczna. Służył w 4. Pułku Piechoty Liniowej i wraz z nim wziął udział w powstaniu listopadowym. Został
ranny w bitwie pod Grochowem. Awansował na porucznika. 4 VI 1831 r.
otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari. Podczas szturmu Warszawy dostał się
do niewoli. Za udział w powstaniu został skazany na 25 lat służby w „żołdatach”. Za wstawiennictwem generała rosyjskiego z Orli i dwóch obywateli
Warszawy został ułaskawiony po dwóch latach więzienia w cytadeli warszawskiej. Powrócił do Tuczna, do najstarszego brata Leona. 17 IX 1834 r. ożenił
się w kościele w Górze z Anną z Zawadzkich h. Jastrzębiec (ur. 10 VII 1800 r.
w Łąkocinie-zm. 4 VI 1880 r. w Łąkocinie), dziedziczką Łąkocina, córką Antoniego Zawadzkiego i Eleonory z Wernikowskich h. Łagoda. Jej ojciec - Antoni
Zawadzki, dzierżawca majątku Ludzisko w latach 1788-1789, zmarł w 1828 r.
i pochowany został w klasycystycznym grobowcu w kształcie piramidy na
cmentarzu w Górze, gdzie 2 lata później spoczęła jego małżonka. W okresie
„Wiosny Ludów” w dniu 23 III 1848 r. Piotr Czaykowski wszedł w skład utworzonego w Inowrocławiu Komitetu Narodowego. Był członkiem Ligi Polskiej.
Wziął udział w jej walnym zebraniu w Poznaniu 14 III 1850 r. Oprócz Góry
posiadał majątek Łąkocin, w którym zmarł 11 VII 1858 r. Pochowany został
w Górze na tutejszym cmentarzu paraialnym w grobowcu w kształcie piramidy. Pozostawił córkę Antoninę Annę (ur. 11 VI 1835 r. w Łąkocinie-zm.5 IV
1918 r. w Górze), syna Wawrzyńca (ur. w Łąkocinie 26 VIII 1836 r.) oraz syna
Piotra (zm. w Łąkocinie 29 XII 1837 r. w wieku lat 1,6; pochowany w Górze).
W okresie „Wiosny Ludów” pisarz dworski i organista z Góry – Łukowski na81
woływał do „rozprawienia się z panami”, a niejaki Dzięcielewski - pisarz w Górze, zbiegły w 1845 r. z Królestwa, podburzał chłopów przeciwko szlachcie.
W lutym 1847 r. został on aresztowany przez landrata inowrocławskiego.
W miejscowym kościele został polecony opiece św. Walentego (w cudownym
obrazie) chory kilkuletni chłopiec - Janek Kasprowicz, przyszły pisarz i poeta
(1860-1926). W połowie XIX w. Góra składała się z trzech wyodrębnionych
części: wsi o 14 domach, w których zamieszkiwało 114 osób; dominium o powierzchni 1 242 mórg z 6 domami i 105 mieszkańcami oraz probostwa.
W 1865 r. wielkość folwarku Góra wynosiła 1 568 mórg. W 1861 r. ks. Sonnenberg z Góry był członkiem-założycielem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. Należał do organizacji konspiracyjnej w okresie powstania styczniowego. W kwietniu 1863 r. we dworze w Górze żandarmi pruscy odkryli 200 karabinów, mundury i kosy przygotowane dla powstańców.
Na przełomie marca i kwietnia 1864 r. Prusacy ponownie przeszukali dwór.
W powstaniu styczniowym walczyli mieszkańcy Góry: Jan Grochowina i Józef Nawrocki. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba mieszkańców wsi wynosiła 108,
a majątku – 91 osób. W 1890 r. wielkość majątku wynosiła 400 ha, w tym
gruntów ornych było 257 ha, łąk 64 ha, lasów 8 ha, wód 1 ha. Czysty dochód
gruntowy wynosił 4 247 marek. Miejscowość należała do powiatu inowrocławskiego. Majątek liczył na początku XX w. 366,04 ha powierzchni. 4 VIII
1893 r. założona została spółka pożyczkowa w Górze (typu reifeisenowskiego). W 1903 r. we wsi mieszkał nauczyciel Szeszycki oraz inspektor Eduard
von Willans. W 1905 r. wieś zamieszkiwało 131 mieszkańców. W 1905 r. majątek zajmował obszar 366 ha, w tym pól uprawnych i ogrodów było 257 ha,
łąk – 64,32 ha, terenów łowieckich – 59,96 ha, lasów – 8 ha, podwórzy, nieużytków i dróg – 9,54 ha, wód – 1,45 ha. Hodowano konie i bydło holenderskie rasy amsterdamskiej. W 1906 r. majątek dostarczał 4 247 marek czystego dochodu. W 1907 r. wielkość majątku zmniejszyła się do 313 ha, w tym
było 209 ha ziemi uprawnej i ogrodów, łąk 55 ha, pastwisk 30 ha, lasów 13
82
ha, nieużytków, podwórzy i dróg 6 ha, wód 0 ha. Na żywy inwentarz składało
się 30 koni, bydła 130, krów 60, owiec 0, świń 70. W 1911 r. ks. Michał Rólski
był członkiem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego.
W 1914 r. działało Towarzystwo Robotników Polsko-Katolickich. W 1926 r.
wielkość majątku wynosiła 312,57 ha, w tym ziemi uprawnej było 251,57 ha;
łąk i pastwisk 50 ha; lasów 5 ha; nieużytków, podwórzy i dróg 6 ha; wód 0 ha.
Majątek dostarczał 1018,56 talarów czystego dochodu gruntowego. Istniała
cegielnia. Na miejscowym cmentarzu paraialnym pochowani są księża: Franciszek Matuszewski (1885-1940), proboszcz górski w latach 1922-1939,
zmarły w obozie w Oranienburgu; ks. radca Michał Sempowicz (1897-1983),
proboszcz górski w latach 1945-1972 oraz ks. Józef Garczyński (zm. 1883);
ponadto fundator kościoła, ziemianin Józef Kościelski (ok. 1750-1831), dziedzic Szarleja, szambelan papieski i jego żona Kunegunda Konstancja z Rokitnickich (ok. 1780-1847), w grobowcu wystawionym przez ich syna Artura
w 1867 r. Ponadto znajduje się grobowiec w formie piramidy - Piotra Czaykowskiego, kapitana 1. Pułku Piechoty WP, powstańca listopadowego, odznaczonego Krzyżem Virtuti Militari (1804-1858), jego żony Anny z Zawadzkich
(1800-1880), dziedziców Łąkocina i Góry, wystawiony przez córkę i wnuka;
grobowiec rodziny Znanieckich (zob.: właściciele dworu); grobowiec Kazimiery z Jaczyńskich Łyskowskiej (ur. 21 II 1839 r.-zm. 20 V 1915 r.), właścicielki
Pławinka, na którym znajduje się napis: „Kazimiera z Jaczyńskich Łyskowska, właśc. Pławinka, dama krzyża Pro Ecclesia et Pontiice, wzór Polki i obywatelki, dobrodziejka ubogich”; grobowiec rodziny Kozłowskich, dziedziców
Dulska i Jarontów. Najwcześniej osiadły na Kujawach - Jakub Kozłowski był
właścicielem Tarnówka pod Kruszwicą; był synem Stefana i Raczyńskiej,
a wnukiem Macieja. W grobowcu Kozłowskich w Górze pochowana jest Helena z Jaczyńskich Kozłowska (ur. 8 X 1848 r.-zm. 3 III 1937 r.), Nepomucena
z Taparskich Kozłowska (ur. ok. 1814-zm. 21 VIII 1846 r. w Górze, córka dziedzica Filipa Taparskiego i Nepomuceny ze Stanisławskich), Janina Kozłowska
83
(ur. 15 II 1871 r.-zm. 30 XI 1927 r.), dr Jerzy Kozłowski (ur. 1 I 1883 r.-zm.
3 VIII 1932 r.), Anna Danuta z Mlickich Kozłowska (ur. 27 VIII 1909 r. w Komaszycach-zm. 24 V 1938 r. w Dulsku), Halina Kozłowska (zm. w wieku
9 m-cy, w Dulsku 23 III 1910 r., córka Witolda Kozłowskiego i Ireny z d. Szuman), Zbigniew Kozłowski (zm. 3 X 1876 r., syn Antoniego i Heleny Kozłowskich), Jan Kozłowski (dziedzic Dulska i Jarontów, zm. 30 V 1852 r., syn Jakuba Kozłowskiego - właściciela Tarnówka i Raczyńskiej, mąż Antoniny
z Ostrowskich), Zbigniew Ireneusz Kozłowski (ur. 8 VIII 1907 r. w Dulskuzm. 1922, syn właściciela Dulska Witolda Kozłowskiego i Ireny z d. Szuman),
Maksymilian Jakub Bolesta Kozłowski (ur. 23 VIII 1843 r. w Dulsku-zm. 6 X
1915 r., syn Jana Kozłowskiego z Dulska i Antoniny z Ostrowskich, dziedzic
Dulska, powstaniec 1863 r.), Kazimiera Kozłowska (1848-1899), Wacław Kozłowski (1860-1890), Antonina z Ostrowskich 1.voto Kozłowska, 2.voto
Chlebowska (ur. 2 III 1820 r. w Bninie-Prowent, jako córka Józefa Ostrowskiego i Teoili, posesorów Kromolic i dziedziców Grochowa, zm. 20 VII
1892 r. w Środzie Wlkp., 1. żona Jana Kozłowskiego – ślub 23 X 1837 r. w Środzie, dziedzica Jarontów i Dulska, 2. Leona Chlebowskiego); Tomasz Kozłowski (ur. 30 I 1840 r. w Kórniku-zm. 9 II 1911 r. w Pławinku, syn Jan Kozłowskiego, dziedzica Dulska i Jarontów); Antoni Erazm Kozłowski (ur. 3 VI
1845 r. w Dulsku-zm. ?, syn Jana Kozłowskiego dziedzica Dulska i Jarontów
oraz Antoniny z Ostrowskich, ożeniony z Heleną Jaczyńską h. Dąbrowa), Witold Kozłowski (ur. 10 VII 1874 r. w Dulsku-rozstrzelany w X 1939 r. w lasach
gniewkowskich, syn Maksymiliana Kozłowskiego i Kazimiery z Drwęskich
z Dulska), Józefa Jakuba Lucyna Antonina Kozłowska (ur. 21 IX 1838 r.
w Dulsku, córka Jana Kozłowskiego i Antoniny z Ostrowskich, zm. ?, zamężna za Ludwikiem Bogusławem Teoilem Karczewskim h. Samson), Lucyna
Florentyna (ur. w Dulsku 16 X 1841 r.-zm. 24 X 1867 r. w Inowrocławiu, właścicielka Niemojewa, Jarontów i Dulska, od 1859 r. żona dr. Zygmunta Wilkońskiego), Janusz Kozłowski (ur. 2 II 1870 r.-zm. 1924); ponadto grób Le84
ona Hipolita Chlebowskiego (ur. 1802 w Gorzycku Starym, jako syn Michała
i Anny z Komorowskich-zm. 6 III 1887 r. w Poznaniu, ochotnika w powstaniu
listopadowym, ppor. w 8. Pułku Piechoty Linowej, uczestnika bitwy pod Dębem Wielkim, Iganiami, Ostrołęką, w obronie Warszawy, odznaczonego Złotym Krzyżem Virtuti Militari, Orderem Korony III kl., Orderem Czerwonego
Orła IV kl., prawnika, radnego m. Poznania, honorowego radcy magistratu m.
Poznania, drugiego męża Antoniny z Ostrowskich 1.voto Kozłowskiej).
W swoim testamencie Antonina z Ostrowskich 1.voto Kozłowska 2.voto Chlebowska (jako wdowa po Janie Kozłowskim, powstańcu styczniowym, dziedzicu Dulska i Jarontów, wyszła za Leona Chlebowskiego) przeznaczyła na utrzymanie grobowca rodzinnego w Górze kapitalik na młynie w Inowrocławiu
w wysokości 600 marek. W 1921 r. na obszarze dworskim znajdowało się 11
budynków, a liczba mieszkańców wynosiła 185 osób. W 1922 r. administratorem majątku był Stanisław Chrzanowski. W 1926 r. folwark w Górze liczył
290 ha 29 a 18 m2 powierzchni i dostarczał czystego dochodu gruntowego
965,43 talarów. W latach 30. XX w. na cmentarzu w Górze znajdowały się
jeszcze pomniki nagrobne z początku XVIII w. Ok. 1937 r. przeprowadzono
innowację wzdłuż portalu zachodniego kościoła w postaci muru podtrzymującego cały teren cmentarny położony tuż przy żwirówce. W latach 30. XX w.
w majątku znajdowała się zarodowa obora, gospodarstwo nasienne i polna
cegielnia. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego wynosiła 3,66
km2, z czego użytki rolne zajmowały 3,44 km2, w tym ziemi ornej było 2,43
km2. Istniało 10 budynków, a liczba mieszkańców zmalała do 130 osób. Z majątku Góra odsprzedano Francusko-Polskiemu Towarzystwu Kolejowemu Sp.
Akcyjna w Paryżu – Budowa Kolei Herby Nowe-Gdynia z odnogą Siemkowice-Częstochowa na rzecz Kolei Herby-Inowrocław w dniu 11 VIII 1931 r.,
parcelę o pow. 0,3495 ha. W 1931 r. Cukrowni Mątwy Sp. z o.p. w Szymborzu
sprzedano 12 ha. Ok. 1933 r. we wsi mieszkało ok. 200 mieszkańców.
W 1937 r. wybudowano drogę bitą od szosy pierańskiej poprzez Górę. Prowa85
dzić miała ona do Włocławka. W Górze mieszkał rzeźbiarz ludowy Józef Glanc
(1837-1930). Na początku 1939 r. wieś zamieszkiwało 394 mieszkańców,
z których wszyscy byli Polakami. W okresie II wojny światowej wieś nosiła
niemiecką nazwę Hochfelde. W 1968 r. powstała nowoczesna, zautomatyzowana Otworowa Kopalnia Soli Kamiennej „Góra”. Sól jest wydobywana systemem mokrym i dostarczana rurociągami do tężni inowrocławskiej, Zakładów
Sodowych w Inowrocławiu i Janikowie. Kopalnia otworowa jest częścią przedsiębiorstwa Inowrocławskie Kopalnie Soli Solino S.A. W 1970 r. wieś zamieszkiwało 170 mieszkańców.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Pierwszą właścicielką obecnego dworu była
Antonina Anna Czaykowska h. Ślepowron, dziedziczka Łąkocina
i Góry, która poślubiła Hygina Znanieckiego h. Lubicz (1826-1881), dziedzica
majątków Witowy i Wymysłów w pow. inowrocławskim. Ślub odbył się w kościele w Górze w dniu 26 IV 1853 r. Antonina Anna z Czaykowskich Znaniecka znana była z działalności charytatywnej. Opiekowała się żłóbkiem i przytuliskiem w Inowrocławiu. Zmarła 5 IV 1918 r. w Górze i została pochowana na
tutejszym cmentarzu. Jej mąż - Hygin Znaniecki urodził się 11 I 1826 r.
w Przecznie pow. toruński w rodzinie Michała Znanieckiego i jego żony Franciszki Kiełczewskiej. Hygin Znaniecki miał Wymysłowo, Górę, Witowy oraz
Łąkocin. W 1861 r. był jednym z pierwszych członków Towarzystwa
Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. Z Antoniną Anną z Czaykowskich
posiadał następujące dzieci: córkę Annę (ur. 1856, poślubiła w kościele w Górze w 1873 r. Włodzimierza Jaraczewskiego h. Zaremba), córkę Władysławę
(1853-1919, zamężna od 1877 r. za dr. Leopoldem Mikołajem Tabaczyńskim
h. Grabie, chirurgiem w Racięcinie), córkę Marię (żona Napoleona Chełmickiego), córkę Zoię (poślubiła Bolesława Rudnickiego), córkę Franciszkę (żona
Witolda Braunka), córkę Kazimierę (w dn. 9 VII 1895 r. w kościele w Górze poślubiła Zygmunta Chełmickiego, posiedziciela Pomarzan), syna Antoniego Wi-
86
talisa Piotra (ur. w Łąkocinie 28 IV 1871 r.), syna Adama Sobiesława (1862
-1919, który odziedziczył Górę). Hygin Znaniecki zmarł 21 XI 1881 r. w Łąkocinie w wieku 56 lat i pochowany został w Górze. Po śmierci męża Antonina
z Czaykowskich Znaniecka przeprowadziła się z dworu w Łąkocinie do Góry.
Majątek Górę odziedziczył syn Adam Sobiesław Znaniecki, urodzony w Łąkocinie 20 VIII 1862 r. Oprócz Góry po ojcu miał także Łąkocin, Wymysłowo, Jaronty i Witowy. Był działaczem kółek rolniczych (prezesem Kółka Rolniczego
w Łojewie i Szymborzu). Założył w Górze Spółkę Rolniczo-Kredytową, której
był przez 25 lat dyrektorem. Należał do założonego w 1875 r. w inowrocławskim gimnazjum tajnego kółka literackiego młodzieży polskiej „Wincenty Pol”,
gdzie pełnił funkcję skarbnika. Przyjaźnił się z Janem Kasprowiczem, którego
był kolegą gimnazjalnym. W 1896 r. należał do Sejmiku Powiatowego. W latach 1894-1897 był skarbnikiem, a później Przewodniczącym Komitetu Powiatowego Towarzystwa Pomocy Naukowej im. dr. K. Marcinkowskiego. Należał do Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego, Rady Nadzorczej Banku Ludowego w Inowrocławiu, Rady Nadzorczej Cukrowni Mątwy,
Rady Nadzorczej „Dziennika Kujawskiego”. W 1904 r. zakupił od Nehringa
majątek rycerski Jaronty, którego prawnym właścicielem stał się w dniu 13 III
t.r. 18 lat należał do Wydziału Powiatowego. W czasie powstania wielkopolskiego był członkiem Polskiego Komitetu Obywatelskiego na miasto i powiat
inowrocławski, kontrolerem niemieckiego starosty. Wybrany został pierwszym polskim starostą powiatu inowrocławskiego. Wyróżniał się w działalności charytatywnej. Założył w Łąkocinie Bank Ludowy (ilię Inowrocławia). Należał do Kółek Rolniczych w Łojewie i Szymborzu. Zmarł 26 IV 1919 r. Pochowany został w rodzinnym grobowcu w Górze. W Inowrocławiu jego imieniem
nazwano ulicę. Jego żona Helena Janta-Połczyńska urodziła się 20 XI 1868 r.
w Wysokiej pow. Chojnice jako córka Adama Janta-Połczyńskiego i Heleny
z Zabłockich h. Łada. W 1911 r. założyła Kółko Ziemianek w Inowrocławiu,
w którym pełniła funkcję prezeski. W 1913 r. należała do współzałożycielek
87
Towarzystwa Kobiet Pracujących i Włościanek w Szymborzu, którego została
prezeską. W 1915 r. została wybrana prezeską okręgową Kół Ziemianek. Podczas I wojny światowej zbierała fundusze i odzież dla bezdomnych dzieci w powiecie inowrocławskim. W latach 30. XX w. przeprowadziła się z Łąkocina do
Góry. Zmarła 28 III 1945 r. w Genewie, gdzie mieszkał jej syn Adam. Adamostwo Znanieccy mieli dzieci: syna Leona Mariana Hygina (ur. 10 XII 1892 r.
w Łąkocinie-zm. 2 XI 1973 r. w Gliwicach, uczył się w gimnazjum realnym
w Bydgoszczy, gdzie należał do tajnego Koła Tadeusza Mieczkowskiego, studiował medycynę w Lipsku, Strasburgu, Monachium, Lwowie, gdzie uzyskał
tytuł doktorski w 1921 r., walczył w bitwie pod Ypres, za udział w której otrzymał Krzyż Żelazny, wziął udział w powstaniu wielkopolskim, po wojnie był
dermatologiem w Poznaniu, a w latach 1922-1939 w Inowrocławiu, w 1921 r.
w Poznaniu ożenił się z Anną Bieńkowską h. Łada, w 1927 r. był oboźnym powiatowym OWP, na jego wniosek Rada Miejska Inowrocławia w dniu 6 III 1933
r. podjęła uchwałę o przywróceniu herbu miasta wzorowanego według najstarszych tradycji, brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r. w stopniu kapitana, od 1945 r. prowadził prywatną praktykę lekarską w Gliwicach, pochowany został w Poznaniu, odznaczony Krzyżem Kawalerskim OOP, Krzyżem Powstańców Wielkopolskich, Mieczami Hallerowskimi, Złotym Krzyżem Zasługi), syna Józefa Michała Adama (ur. 7 X 1894 r. w Łąkocinie-zm. 5 XI 1939 r.),
syna Adama Michała (1898-1962), córkę Anielę Marię (ur. w Łąkocinie 16 IX
1900 r., studiowała polonistykę na Uniwersytecie Poznańskim, uczestniczyła
w plebiscycie na Górnym Śląsku, w 1923 r. poślubiła Bronisława Dietla, starostę inowrocławskiego, pracowała społecznie w PCK, Kole Przyjaciół Harcerstwa, była prezeską Kółka Włościanek w Złotnikach Kuj., w 1929 r. przeniosła
się z Inowrocławia do Poznania, gdzie studiowała w Wyższej Szkole Handlowej i pracowała jako nauczyciel w szkolnictwie handlowym, zm. 21 XI 2005 r.),
córkę Wandę Agnieszkę Janinę Marię (ur. 6 XII 1902 r. w Łąkocinie, wzięła
udział w plebiscycie śląskim, w 1923 r. poślubiła Bogdana Józefa Kwiecińskie88
go mjra, później ppłka lotnictwa, mieszkała w Warszawie, uczyła się w Szkole
Sztuk Pięknych w Warszawie, ukończyła kurs kreślarski w Montrealu,
w 1935 r. wyjechała z mężem do Pragi, a w 1937 r. do Londynu, w 1940 r. - do
Kanady, w latach 1942-1967 była kreślarką w Montrealu, zm. 17 IV 1989 r.),
córkę Helenę Marię (ur. 7 V 1904 r. w Łąkocinie, żona Jerzego Gołogórskiego,
zm. 29 X 1932 r. w Poznaniu), córkę Marię Anielę (ur. ok. 1890 r. w Łąkocinie-zm. 27 VIII 1894 r. w Łąkocinie), córkę Helenę Marię (ur. w Łąkocinie 31
VII 1891 r.-zm. w Łąkocinie 4 IX 1894 r.), córkę Antoninę (ur. 3 II 1896 r.-zm.
24 VII 1976 r. w Toruniu, ukończyła szkołę urszulanek w Krakowie, w 1916 r.
poślubiła adwokata dr. Władysława Mieczkowskiego i zamieszkała w jego majątku w Nieciszewie, po II wojnie mieszkała w Prusach k. Rawy Maz., a potem
w Barzkowicach, na koniec w Turni u swojej córki Wandy), syna Adama Michała (1898-1962, odziedziczył Górę), syna Piotra (ur. 29 IX 1911 r. w Łąkocinie,
studiował na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, do
1939 r. gospodarował w odziedziczonym po ojcu majątku Łąkocin oraz administrował majątkiem Nieciszewo, w 1935 r. ożenił się z Grażyną Waszczyńską
– późniejszym inż. profesorem w Jabłonnej, walczył w kampanii wrześniowej,
po wojnie organizował szkolnictwo rolne na Pomorzu Zachodnim, w l. 1955
-1956 był zastępcą profesora w Wyższej Szkole Rolniczej w Szczecinie, od
1961 r. – docent zatrudniony w Wyższej Szkole Rolniczej w Olsztynie, gdzie
w l. 1965-1868 był dziekanem Wydziału Zootechnicznego, w 1969 r. – prof.
nadzwyczajny, od 1970 r. kierownik Instytutu Hodowli i Technologii Produkcji Zwierzęcej, w 1975 r. – prof. zwyczajny, jego drugą żoną została w 1954 r.
Halina Weronika Korzeniewska, odznaczony Krzyżem Kawalerskim i Komandorskim OOP, Medalem Zasłużonego Nauczyciela, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Złotą Odznaką „Zasłużony dla Warmii i Mazur”, zm. 20 X 1986 r. w Poznaniu). Po śmierci Adama Sobiesława Znanieckiego (zm. 20 IV 1919 r.) majątek
w Górze odziedziczył jego syn Adam Michał Znaniecki, który urodził się 22
I 1898 r. w Łąkocinie. Uczył się w gimnazjum w Inowrocławiu. Otrzymawszy
89
od ojca majątek Góra nie gospodarował w nim, gdyż chorował na astmę. Miał
natomiast zainteresowania artystyczne. W latach 30. XX w. mieszkał w Poznaniu i był właścicielem Fabryki Wyrobów Ceramicznych w Kotowie pod Poznaniem. Ok. 1910 r. ożenił się z Zoią Anielą Brodnicką h. Łodzia, z którą rozwiódł się. Miał z nią córkę Danutę (ur. 1920, zamężną Dutkiewicz). Powtórnie
ożenił się ok. 1925 r. z Niemką – Helgą Weiss i zamieszkał w Genewie. Prowadził tam „Atelier D’Art Décoratif”, w którym wytwarzał artystyczne abażury
do staroświeckich lamp. Zmarł w 1962 r. W latach 30. XX w. majątek w Górze
przejął jego brat Józef Michał Adam, który urodził się 7 X 1894 r. w Łąkocinie.
Uczył się w Gimnazjum Realnym w Bydgoszczy, gdzie należał do tajnego Towarzystwa Tomasza Zana, następnie w Gimnazjum w Inowrocławiu. Studiował w Berlinie i Monachium. Powrócił na Kujawy, gdzie odziedziczył po ojcu
w dniu 30 VI 1917 r. Jaronty. Został prezesem Kółka Rolniczego w Szymborzu, wiceprezesem Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych, członkiem Rady Nadzorczej Spółdzielni „Rolnik”, skarbnikiem Wielkopolskiego
Związku Ziemian O. Inowrocław-Strzelno. W 1921 r. ożenił się z Marią ŁadaBieńkowską. Miał z nią córkę Elżbietę (ur. 1925). W Górze zamieszkiwała
w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej jego matka – Helena
Janta-Połczyńska, członkini Wielkopolskiego Związku Ziemian O. Inowrocław-Strzelno. Od 6 II 1927 r. przez tydzień przebywał we dworze Józefa Znanieckiego w Jarontach Stanisław Przybyszewski. Stąd robił wycieczki do Szymborza, Łojewa i Góry. W Górze kilkakrotnie rozmawiał ze Znanieckim o miejscu swego wiecznego spoczynku prosząc go by dopilnował, aby zwłoki jego
spoczęły na cmentarzu w Górze w miejscu, gdzie w okresie dzieciństwa niosąc
chorągiew kościelną upadł pod silniejszym porywem wichru. Ok. 12 XI 1927 r.
przybył do Jarontów po raz drugi. 23 XI już nie żył. Ciało jego spoczęło najpierw w grobowcu Znanieckich na cmentarzu w Górze, aż społeczeństwo zdołało zebrać fundusze na odpowiedni obelisk. Związki Przybyszewskich ze
Znanieckimi zostały nawiązane o wiele wcześniej, gdyż matka poety – Doro90
ta z Grąbczewskich h. Nałęcz (1837-1916) była guwernantką we dworze Znanieckich w Łąkocinie. U Józefostwa Znanieckich w Jarontach, Górze i Łąkocinie bywał często także kompozytor okresu Młodej Polski - Ludomir Różycki (1883-1953). W 1939 r. Józef Znaniecki został aresztowany przez Niemców i osadzony w inowrocławskim więzieniu. W dniu 5 XI 1939 r. został rozstrzelany w lasach gniewkowskich. Żona Józefa Znanieckiego - Maria Bieńkowska h. Łada urodziła się 4 II 1896 r. jako jedyna córka Witolda Bieńkowskiego, właściciela dóbr Szałasy k. Rawy Ruskiej i Wandy, baronówny węgierskiej. Studiowała w Akademii Przemysłu Artystycznego w Monachium w latach 1914-1918, gdzie poznała Przybyszewskiego. Została wybrana prezeską
Kółka Włościanek w Szymborzu oraz sekretarką i skarbniczką Kółka Ziemianek w Inowrocławiu, w 1931 r. - prezeską Zarządu Okręgu Kujawskiego Towarzystwa Kobiet Pracujących. Była też członkinią Zarządu Gniazda Żeńskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Inowrocławiu. Pełniła obowiązki
sołtysa w Jarontach, za co w 1939 r. została aresztowana i osadzona przez
Niemców w inowrocławskim więzieniu. Następnie została wysiedlona wraz
z córką do Kongresówki. W 1943 r. zamieszkała u Dietlów w Poznaniu. Jedyna jej córka Elżbieta zmarła w 1945 r. Po wojnie Maria Znaniecka była nauczycielką w Szkole Odzieżowej w Inowrocławiu. Zmarła 6 IV 1977 r. w Toruniu. Została pochowana w rodzinnym grobowcu w Górze, gdzie spoczęła
wcześniej jej córka. Obecnie dworek stanowi własność Inowrocławskich Kopalni Soli S.A. Inowrocław, które na podstawie decyzji wojewody bydgoskiego
z dnia 21 I 1994 r. otrzymały na okres 99 lat w wieczyste użytkowanie działki w Górze nr 39/5 o pow. 1,15 ha, nr 39/6 o pow. 0,11 ha, nr 39/7 o pow.
0,02 ha, nr 38/8 o pow. 0,12 ha, nr 48/1 o pow. 0,35 ha, nr 49/2 o pow. 8,63
ha, nr 53 o pow. 5,50 ha, nr 42/3 o pow. 1, 23 i nr 54 o pow. 7 ha.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został w latach 1875-1884 dla Hygina Znanieckiego i jego żony Anny Antoniny z Czaykowskich. Jest
91
murowany z cegły, otynkowany, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta z nieznacznym ryzalitem w części środowej elewacji frontowej (gdzie znajduje się ozdobne wejście w formie prostokątnego portalu, do którego prowadzą trzy stopnie), zwieńczonej falistym szczytem. Budynek jest piętrowy,
podpiwniczony. Nakryty został niskim dwuspadowym dachem naczółkowym
z użytkowym poddaszem. Do dworu w 1918 r. dobudowano od północy skrzydło. Na murze otaczającym podjazd widnieje data ukończenia budowy: 1884.
P
ARK DWORSKI: Na wschód od dworu znajdują się pozostałości parku krajobrazowego z 2. połowy XIX w. o powierzchni ok. 1 ha. Kiedyś
były tutaj dwa stawy. Park tarasowato opada do jeziora Szarlejskiego, odnogi Gopła.
Plan katastralny majątku Góra z 1862 r. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział
w Inowrocławiu, sygn. 141.
92
◄ Dwór w Górze od strony parku. Lata 30. XX w. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
▼ Dwór w Górze w latach
60. XX w. Z archiwum Piotrowskich z Góry.
93
Piotr Czaykowski h. ŚlepowAnna z Zawadzkich (1800-1880), żona Piotra
ron (1804-1858), dziedzic Góry Czaykowskiego, dziedzica Góry i Łąkocina. Z archiwum
w l. 1847-1858. Z arch. J. Dietla. rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
Hygin Znaniecki h. Lubicz
Antonina z Czaykowskich (1835-1918), żona Hy(1826-1881), dziedzic Góry, Wi- gina Znanieckiego h. Lubicz, dziedzica Góry, Witotowych, Wymysłowa. Z archiwum wych i Wymysłowa. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzerodzinnego prof. Jerzego Dietla.
go Dietla.
94
◄ Adam Sobiesław Znaniecki (1862-1919), właściciel Góry, Jarontów, Witowych
i Łąkocina. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
► Helena Janta-Połczyńska (1868-1945), żona Adama Znanieckiego. Z archiwum
rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
Adam Znaniecki (1862-1919) w towarzystwie bliższej i dalszej rodziny. Z archiwum
rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
95
Dzieci Adama i Heleny Znanieckich. Łąkocin 1906 r. Z archiwum rodzinnego prof.
Jerzego Dietla.
Rodzina Adama i Heleny Znanieckich. Łąkocin 1916 r. Z archiwum rodzinnego prof.
Jerzego Dietla.
96
Najstarsze córki Adama i Heleny Znanieckich. Z archiwum rodzinnego prof. Je-
Antonina ze Znanieckich (1896-1976),
żona Władysława Mieczkowskiego. Z archi-
rzego Dietla.
wum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
Helena Maria Znaniecka (1904-1932)
i jej mąż Jerzy Gołogórski. Z archiwum ro-
Józef Znaniecki (1894-1939), właściciel Jarontów i Góry. Z archiwum rodzinne-
dzinnego prof. Jerzego Dietla.
go prof. Jerzego Dietla.
97
Józef Znaniecki (1894-1939), ostatni dzieLeon Znaniecki (1892-1973), ledzic Góry. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego karz dermatolog. Z archiwum rodzinDietla.
nego prof. Jerzego Dietla.
◄ Aniela Maria ze Znanieckich Dietl (1900-2005). Ze
zbiorów śp. Henryka Łady.
► Bronisław Dietl (18781952), starosta inowrocławski, mąż Anieli Marii Znanieckiej. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
98
Bronisław Dietl (1878-1952) przed starostwem w Inowrocławiu. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
Piotr Znaniecki (1911-1986), dzieMaria Łada-Bieńkowska. Portret A. Szańdzic Łąkocina, prof. zootechniki w Wyż- kowskiego. Wg S. Helsztyński, Moje kontakty
szej Szkoły Rolniczej w Olsztynie. Z ar- z Inowrocławiem i Kujawami w l. 1919-1969,
chiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
Ziemia Kujawska, t. III: 1971, s. 85.
99
Aniela Maria Znaniecka (1900-2005), żona Bronisława Dietla. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
100
Elżbieta Znaniecka (1925-1945), córka Józefa i Marii Znanieckich. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
101
▲ Nekrolog Władysława Kościelskiego h. Ogończyk
(1819-1885), dziedzica Góry, zamieszczony w Dzienniku Kujawskim, R III nr 65 z 19 III 1895 r.
► Grobowiec Józefa Kościelskiego h. Ogończyk
(ok. 1750-1831), dziedzica Góry i jego żony Kunegundy
z Rokitnickich (ok. 1780-1847) na cmentarzu w Górze.
102
Klasycystyczny grobowiec Piotra Czaykowskiego (1804-1858), dziedzica Góry,
w kształcie piramidy na cmentarzu w Górze.
103
Płyta nagrobna Antoniny z Czaykowskich Znanieckiej (1835-1918), dziedziczki Łąkocina i Góry, z herbem rodowym Jastrzębiec i Łada-Znanieckich, na cmentarzu w Górze.
Płyta nagrobna Piotra Czaykowskiego (1804-1858), dziedzica Góry i jego żony Anny
z Zawadzkich (1800-1880) na cmentarzu w Górze.
104
Herby: Jastrzębiec (Zawadzkich) i Ślepowron (Czaykowskich).
Płyta nagrobna Antoniego Zawadzkiego h. Jastrzębiec (ok. 1751-1828), dziedzica
Łąkocina i jego żony Eleonory z Wernikowskich h. Ładoga (ok. 1770-1831), rodziców
Anny z Zawadzkich Czaykowskiej, na cmentarzu w Górze.
105
106
Grobowiec rodziny Znanieckich h. Lubicz na cmentarzu przykościelnym w Górze.
▲ Płyta nagrobna Hygina Znanieckiego h. Lubicz (1826-1881), dziedzica Góry, Witowych, Wymysłowa, na
cmentarzu w Górze.
► Murek otaczający podjazd do
dworu, z wyrytą datą budowy dworu
- 1884.
107
108
Pozostałości parku dworskiego.
JACEWO
dwór z ko ca XIX w.
obecnie bezstylowy
109
H
ISTORIA WSI: Ok. 2200-1700/1600 lat p.n.e. pojawiła się tutaj ludność kultury amfor kulistych z fazy III b-c. W epoce brązu egzystowała ludność kultury iwieńskiej z fazy II b-III a oraz III b-III c. W II–III w. n.e. ludność grupy kruszańskiej kultury przeworskiej specjalizowała się w obróbce
bursztynu (znaleziono ok. 5 000 sztuk pozostałości poprodukcyjnych), rogu
i hutnictwie żelaza oraz wzniosła w tym miejscu sanktuarium. W epoce średniowiecza wieś występowała pod nazwą „Jaczewo”. Należy do najstarszych
lub stosunkowo wcześnie nabytych przez miasto Inowrocław wsi. W 1425 r.
wymieniony został wśród członków inowrocławskich organów samorządowych wójt inowrocławski Andrzej Jaczowski, którego nazwisko można przyjąć
za najstarszą pośrednią zapiskę o Jacewie. W 1469 r. folwark Jacewo należał
do franciszkanów inowrocławskich i był przez nich wydzierżawiany osobom
świeckim. Kolejna wzmianka pochodzi z czasów lustracji poradlnego z 1489 r.,
podczas której Jacewo określone zostało jako wieś królewska należąca do zamku i miasta Inowrocław, czyli stanowiącą tzw. własność kamelaryjną miasta
Inowrocławia. W 1505 r. król Aleksander Jagiellończyk darował dochody
z Jacewa wraz ze starostwem inowrocławskim Stanisławowi Jarockiemu z Jaroszyna h. Rawicz, marszałkowi nadwornemu koronnemu 1505-1515, sędziemu siewierskiemu 1505, kasztelanowi zawichojskiemu 1514-1515, staroście
inowrocławskiemu 1505-1510, sławkowskiemu, chęcińskiemu (zm. 10/11
X 1515 r.). W latach 1507-1510 folwark Jacewo należał nadal do miasta Inowrocławia. Jacewo zamieszkiwało wtedy 37 chłopów. Część wsi należała do
klasztoru franciszkanów w Inowrocławiu, który płacił 76 groszy poradlnego
do starostwa inowrocławskiego. W 1532 r. Jacewo dzierżawił kasztelan gnieźnieński Janusz Latalski h. Prawdzic za 800 zł rocznego czynszu. Na kilkakrotne prośby rajców inowrocławskich król Zygmunt Stary 13 II 1546 r. wydał
przywilej, mocą którego wsie: Jacewo, Szymborze, Batkowo, Rąbin, Wierzbie
i Turzany przeszły w wyłączne posiadanie magistratu i kancelarii m. Inowrocławia, a ich mieszkańcy zostali uwolnieni od wszystkich posług na rzecz zam-
110
ku inowrocławskiego. W latach 1564-1565 była to wieś mieszczan inowrocławskich, którą zamieszkiwało 8 kmieci gospodarujących na rolach niewymierzonych. W latach 1628-1632 Jacewo było nadal wsią mieszczan inowrocławskich, która płaciła 8 lorenów 22 groszy do zamku inowrocławskiego. Jacewo zostało zniszczone w okresie wojny polsko-szwedzkiej zwanej „potopem” (1655-1660). W latach 1659-1665 była to wieś miejska, która była zobowiązana do płacenia czynszu rocznego, za to była wolna od innych powinności. W 1765 r. wieś zamieszkiwało 12 kmieci, którzy płacili 383 lorenów 6 groszy czynszu rocznego. W 1769 r. miasto Inowrocław oddało Jacewo w dzierżawę razem z innymi wsiami miejskimi Janowi Aleksandrowi Kraszewskiemu
h. Jastrzębiec na okres 90 lat w zamian za roczny czynsz w wysokości 300 zł
i naprawę dróg oraz reperację mostu w Mątwach. Nadanie to zostało potwierdzone w 1772 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1774 r.
wsie Jacewo, a także Szymborze, Batkowo, Rąbin, Turzany, czyli wsie kamelaryjne miasta Inowrocławia nadal dzierżawił Jan Aleksander Kraszewski, mający wówczas 50 lat, starosta kłodawski i pokrzywnicki 1767, koniński, poseł na
sejm konwokacyjny 1764, porucznik pancerny wojsk koronnych, generał adiutant JKM, niefortunny marszałek pierwszej konfederacji barskiej na Kujawach 1769, syn Franciszka, dziedzica Jordanowa, Bochlewa i Tokar oraz Katarzyny Wałdowskiej. Jako regimentarz partii wielkopolskiej w dniu 11 VI
1774 r. stoczył pod Kąpielą k. Elbląga zwycięską potyczkę z pruskim generałem Lossowem, który posuwał się w głąb kraju, poza ustalony kordon. Przyniosło to Kraszewskiemu sławę w kraju, kilka królewszczyzn (sejm 1775 nadał
mu starostwo ulanowskie na Podolu) i względy króla. Został w 1776 r. generałem-majorem. Miał dziedziczne Jordanowo. Był często wybierany przez sejmik radziejowski jako poseł na sejmy. Bronił poczynań króla przed atakami
opozycji magnackiej. Pierwszy w Polsce przedstawił projekt drukowania pieniędzy papierowych. Ożenił się z Wiktorią Bnińską, z którą miał jedynego
syna Ludwika, kawalera maltańskiego, starostę ulanowskiego, marszałka
111
szlachty, dziedzica dóbr Ozadówka. Zmarł w 1787 r. W latach 1779-1797 właścicielem Jacewa nadal był magistrat i kancelaria Inowrocławia. Rozporządzenia z 1811, 1824 i 1830 r. ustanowiły samodzielność tej wsi. Folwark w Jacewie należał do klasztoru franciszkanów w Inowrocławiu. W latach 1809-1811
oraz 1815-1817 jego dzierżawcą był Roch Tomaszewski, a w latach 1818-1819
- Józef Rybiński. W skład zabudowań folwarcznych wchodził wówczas dom
mieszkalny, budynek browaru, chlewy wraz ze stajnią, stodoła, ogród, pole 4
ugorów, pole jare, pole ozime. Po kasacie klasztoru władze pruskie przekazały
folwark dekretem z dnia 28 V 1819 r. na fundusz szkolny magistratu Inowrocławia, który wydzierżawiał folwark w drodze licytacji. W latach 1819-1823
dzierżawcą był Gottlob Haedtke, po nim w latach 1823-1825 – ponownie Roch
Tomaszewski, w latach 1825-1837 – Otto Meyssner (Meissner) i jego żona Caroline Cords, a w latach 1837-1840 – Caroline Meyssner (wdowa?). W dniu
3 XI 1838 r. miasto wydzierżawiło folwark Edwardowi Nowickiemu i jego żonie Małgorzacie Laudańskiej. W okresie „Wiosny Ludów” Nowicki wszedł
w skład Komitetu Narodowego w Inowrocławiu, utworzonego 23 III 1848 r.
Miał córki: Dorotę - zamężną Bulińską, Domicellę – żonę Juliana Perlińskiego,
dziedzica Kruśliwca, synów Józefa i Jakuba. W Jacewie urodził się 22 XII
1831 r. Franciszek Szyper, działacz kółek rolniczych, Towarzystwa Pomocy
Naukowej im. dr. K. Marcinkowskiego, Banku Ludowego (należał do jego Rady
Nadzorczej) w Inowrocławiu. Zmarł 20 XII 1895 r. w Jacewie. W 1846 r. w Jacewo liczyło 26 domów i 204 mieszkańców. W latach 1859-1865 właścicielem
folwarku był Eduard Rath. 22 II 1863 r. pijani żołnierze pruscy porąbali pałaszami drewnianą igurę Matki Bożej przy drodze do Jacewa. Wywołało to rozruchy miejscowe, do których stłumienia przywołać musiano wojsko pruskie.
W 1865 r. wielkość folwarku Jacewo wynosiła 530 mórg. Na dzień 3 XII
1867 r. liczba mieszkańców wynosiła 308 osób. W 1872 r. wielkość majątku
ziemskiego wynosiła 590 mórg, w tym było 517 mórg pól uprawnych, łąk – 20
mórg, lasów – 0 mórg, wód – 53 morgi. Była tutaj szkoła paraialna. W 1883 r.
112
w majątkach Jacewo i Dalkowo znajdowały się 102 konie, 204 sztuk bydła,
319 owiec i 139 świń. Majątek zajmował powierzchnię 487,58 ha. W 1893 r.
wiele gospodarstw w Jacewie było w rękach niemieckich. 23 VII 1892 r. w Jacewie urodził się Franciszek Pułaczewski, robotnik fabryczny, radny m. Inowrocławia 1938-1939, zmarły 29 V 1948 r. w Inowrocławiu. W 1896 r. w okolicy Jacewa mistrz studniarski Beuer z Berlina rozpoczął wiercenia w poszukiwaniu wody, celem dostarczania jej za pomocą wodociągów do Inowrocławia.
W tym samym roku odbyła się melioracja rzeczki Smyrni na przestrzeni obu
jej ramion i połączonego koryta, między Ściborzem, Jacewem a ujściem do
Noteci. W latach 1901-1902 zarządcą majątku był August Erdmann. Miał żonę
Malwinę Paul, a z nią bliźnięta: syna Ottona Paula i córkę Emmę Ellę, urodzone w Jacewie 21 III 1901 r. oraz syna Richarda Fritza (ur. w Jacewie 1902).
W 1903 r. we wsi mieszkał sołtys Antoni Cięgotura oraz nauczyciele R. Eschenbach i B. Lissowski. W 1903 r. miasto zakupiło w Jacewie-Dalkowie 449 ha za
950 000 marek jako komunalną własność, w 1905 r. działkę nr 68/104 o pow.
33 ha za 84 500 marek, a w 1908 r. działkę nr 31/32 o pow. 22,66 ha za 87 000
marek. W 1904 r. istniał majątek ziemski i własność wiejska. Majątek liczył
łącznie 198,50 ha, w tym ogrodów było 180 ha, łąk 15 ha, brakowało lasów
i terenów łowieckich, było 3,50 ha nieużytków i dróg. Majątek dostarczał
3 825 marek dochodu. Całość należała do Komisji Kolonizacyjnej. W majątku
hodowano konie, owce rasy Rambouillet i sprzedawano mleko do Inowrocławia. Uprawiano buraki cukrowe przeznaczone dla cukrowni „Kujawy“ w Janikowie i Środzie. W 1904 r. administratorem majątku był Gustav Sperling.
W 1905 r. wieś zamieszkiwało 532 osób. W 1907 r. wielkość majątku wraz
z majątkiem Dalkowo wynosiła 449 ha, w tym pól uprawnych i ogrodów było
407 ha, łąk 5 ha, pastwisk 17 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg
– 6 ha, wód 14 ha. Żywy inwentarz tworzyło 57 koni, bydła sztuk 202, krów
89, owiec 0, świń 225. 6 VII 1909 r. w Jacewie urodził się Zenon Kopeć (zm.
1990 w Inowrocławiu), nauczyciel, regionalista. W okresie powstania wielko113
polskiego członkiem Polskiego Komitetu Obywatelskiego na miasto i powiat
inowrocławski został Antoni Cięgotura z Jacewa. W 1921 r. na obszarze gminy wiejskiej znajdowało się 85 domów, a liczba mieszkańców wynosiła 692
osoby. W 1922 r. powstała OSP. W 1924 r. na sesji Rady Miejskiej Inowrocławia skonkretyzowano „sferę interesów mieszkalnych Inowrocławia”, obejmując nią m.in. Jacewo. W 1931 r. powierzchnia ogólna gminy wiejskiej Jacewo
wynosiła 7,45 km2, w tym gruntów rolnych było 7,27 km2, z czego na ziemię
orną przypadało 6,55 km2. Było wówczas 88 domów, a liczba mieszkańców
zmalała do 665 osób. W dniu 2 III 1934 r. powstała gmina zbiorowa Jacewo
z ok. 5 400 mieszkańcami. Miejscowośc należała do paraii św. Mikołaja
w Inowrocławiu. Na początku 1939 r. Jacewo zamieszkiwało 758 osób, w tym
45 Niemców. Działała niemiecka spółdzielnia Spar- und Darlehnskasse sp.
z n.o., należąca do Niemieckiego Związku Rewizyjnego w Poznaniu, do której
należało 16 Niemców, z przewodniczącym Ferdinandem Kreihsem z Jacewa.
W okresie II wojny światowej wieś nosiła nazwę Jahnsfeld. Od 1923 r. wieś
osadnicza Jacewo i wieś gospodarska Jacewo należy do paraii Matki Boskiej
w Inowrocławiu. Po II wojnie światowej zajazd „Gościniec” w Jacewie (do
1972 r.) prowadził Alojzy Nadrajkowski (1913-1991), kolarz, podoicer, który
brał udział w zajmowaniu Zaolzia w 1938 r., uczestnik kampanii wrześniowej,
dowódca oddziału AK w rej. Lubartowa w stopniu kapitana, uhonorowany licznymi odznaczeniami.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W dniu 23 V 1857 r. Edward Nowicki sprzedał majątek Niemcowi, Eduardowi Rathowi za 30 000 talarów pruskich. Brał on aktywny udział w zakładaniu okolicznych cukrowni. Zmarł przed
28 X 1893 r. w Czerlejnie pod Kostrzynem. Dziedziczył po nim w dniu 21 IX
1897 r. Hugo Rath. Jego krewnymi byli: Richard Rath i Charlotte Rath zamieszkali w Hannowerze oraz Wilhelm Rath w Getyndze. Po rodzinie Rath,
w dniu 5 VIII 1903 r. folwark przeszedł na własność Komisji Kolonizacyjnej.
114
W latach 1912-1918 właścicielem majątku był Niemiec, Franz Kessler, który
miał żonę Margarethę Seume, a z nią córkę Charlottę Marthę (ur. w Jacewie
22 XII 1912 r.), córkę Margot Margarethę (ur. w Jacewie 21 IV 1914 r.), syna
Hansa Joachima (ur. w Jacewie 14 XI 1918 r.). Od 1919 r. właścicielem był Józef Łuczak. Po II wojnie światowej stanowił własność Urzędu Gminy Inowrocław.
A
RCHITEKTURA: Dwór wybudowany został w końcu XIX w. dla niemieckiej rodziny Rath na planie prostokąta jako tradycyjny budynek
parterowy z dwuspadowym, mansardowym dachem; na obu kondygnacjach
znajdują się mansardy i mieszkania w szczytach (wpływ angielski). Fasadę
zdobi nieznaczny ryzalit ze schodami i XIX-wieczną werandą podtrzymującą balkon, z oryginalną żeliwną balustradą. Piętrowa wstawka z prostokątnym, dużym oknem i drzwiami, zwieńczona jest trójkątnym frontonem z oculusem. W skład zespołu dworskiego wchodzi rządcówka (ob. dom nr 22, murowany z końca XIX w.); budynek gospodarczy (ob. w zagrodzie nr 22, murowany, z końca XIX w.), dwie obory murowane z przełomu XIX i XX w.; dom (ob.
nr 32, murowany, z końca XIX w.); spichlerz (ob. obora w zagrodzie nr 32, murowana, z końca XIX w.) oraz młyn (ob. czyszczalnia nasion, murowany, z początku XX w.).
P
ARK DWORSKI: Z końca XIX w., niewielki, o powierzchni ok. 0,5 ha,
obecnie zdewastowany. Najstarsze drzewa pochodzą sprzed 100-120 lat.
115
◄ Plan katastralny majątkuJacewo z lat 1836-1861. Archiwum
Państwowe w Bydgoszczy Oddział
w Inowrocławiu, sygn. 191.
▼ Dwór w Jacewie. Widok elewacji frontowej.
116
JAKSICE
dwór z przełomu XIX i XX w.
117
H
ISTORIA WSI: Najwcześniej pojawiła się tutaj ludność kultury amfor
kulistych z fazy III b. Na terenie wsi znaleziono siekierkę neolityczną.
W VII-VI w. p.n.e. egzystowała ludność kultury łużyckiej. W 1250 r. do kapituły kruszwickiej należały dwa działy w „Jaxino” u rybałtów. Paraia w Jaksicach
jest wzmiankowana w najstarszym spisie świętopietrza w Polsce z lat 1325
-1327. Proboszczem był wtedy Jan. Była to paraia jednowioskowa. W 1357 r.
wymieniony został pleban jaksicki Falimierz. W 1326 r. książę Przemysł inowrocławski nadał swemu włodarzowi Drazo 2 łany w Jaksicach i 2 łany w Tucznie. W 1386 r. książę Władysław Opolczyk nadał Henrykowi Polakowi
przywilej na 4 łany sołectwa w Jaksicach. Przywilej ten został potwierdzony
w 1440 r. na prośbę sołtysa Melchiora Jevio. W 1484 r. prezentę od króla Kazimierza Jagiellończyka na probostwo w Jaksicach otrzymał Mikołaj, prezbiter w Girzycach. W 1489 r. była to nadal wieś królewska. W 1505 r. cło i dochody miasta i zamku inowrocławskiego we wsi Jaksice zapisał król Aleksander
Jagiellończyk Stanisławowi Jarockiemu, marszałkowi dworu. Z ok. 1520 r.
znane jest wezwanie kościoła paraialnego: św.św. Wawrzyńca i Marcina.
W 1510 r. wieś należała do starostwa inowrocławskiego. Istniał wtedy folwark. W tym roku sołtysem w Jaksicach był Jan Półtorak, który miał 1,5 łana.
Wieś zamieszkiwało wówczas 41 chłopów. We wsi było wtedy 50 półłanków,
które uprawiali kmiecie i płacili z nich czynsz oraz dawali stacje do zamku
w Inowrocławiu. Istniały wtedy w Jaksicach dwie karczmy. W 1515 r. na proboszcza w Jaksicach prezentowany został altarysta Tomasz z Inowrocławia po
śmierci tutejszego proboszcza Marcina Kożuchowskiego; w 1516 r. - prezentowany był Maciej z Radziejowa; a w 1536 r. - Maciej ze Rzgowa, kleryk diecezji
gnieźnieńskiej. W 1552 r. król Zygmunt August nadał Mikołajowi Trzebuchowskiemu h. Ogończyk w zamian za dotychczas dzierżawione „prawem
lennym” Jaksice - pobliskie Tuczno. W latach 1564-1565 folwark Jaksice posiadał izbę drewnianą, oborę, 2 szopy, owczarnię, gumno, 3 stodoły, spichrz.
W 1567 r. starostwo inowrocławskie znajdowało się w posiadaniu Anny Ła118
skiej, wdowy po Hieronimie Łaskim h. Korab, wojewodzie inowrocławskim,
sieradzkim, siedmiogrodzkim, zmarłym 22 XII 1541 r. W 1565 r. było we wsi
38 kmieci osiadłych, którzy uprawiali 36,5 włók osiadłych, 3 zagony i 1 skibę.
Były wtedy 44 włóki puste. Funkcjonowało 5 karczem. Karczmarze nie mieli
żadnych pól tylko siedliska, ale musieli odbywać robotę powinną pieszo i włóczyć broną. Sołtystwa były 4 włóki, z których płacono do zamku inowrocławskiego 1 loren 18 groszy oraz czyniono posługę do zamku inowrocławskiego.
Było tedy 4 ogrodników, kowal i 2 włóki, które orali Kolankowie oraz folwark.
W 1578 r. we wsi mieszkało ponad 50 kmieci i było 5 sołtysów. Po 1578 r.
wspomniana została szkoła paraialna. W 1596 r. wymieniona została karczma użytkowana przez miejscowego plebana. Według lustracji z lat 1616-1620
Jaksice były wsią z folwarkiem. We wsi były 82 włóki. Kmieci było wcześniej
38, a obecnie 21 osiadłych. Każdy z nich uprawiał 1 włókę. Ostatek włók pustych przyłączono do folwarku. Oprócz czynszu, danin w naturze, kmiecie
mieli odrabiać robociznę od każdej włóki w tydzień 3 dni bydłem, a czwarty
pieszo. Było wtedy 5 karczmarzy. Sołectwa miały 4 włóki. Trzymali je 4 sołtysi. Było 6 ogrodników oraz 1 kowal, który nie płacił czynszu, tylko „robił dworską robotę”. Sołectwa posiadali Piotr Charbicki h. Jastrzębiec (1595) i Jan Laskowski (1608). W latach 1628-1632 wieś należała do starostwa inowrocławskiego. Były w niej 82 włóki, na których według lustracji z 1617 r. gospodarowało 21 kmieci, a w latach 1628-1632 – tylko 5 kmieci osiadłych. Karczmarzy
było wcześniej 5, w latach 1628-1632 nie było żadnego. Sołtystwa było 4 włóki. Było wtedy 2 ogrodników oraz 1 wybraniec, który nic nie płacił, tylko sprawował służbę wojskową. Dzierżawcą wsi był Sosiński. W latach 1659-1665
wieś miała 82 łany. Wówczas było tylko 2 kmieci. Sołectwo było spustoszone;
z dwóch wybrańców został tylko 1. Po lustracji w 1663 r. wójtostwo (sołectwo)
w Jaksicach z rąk spadkobierców Tomasza Kazimierza Gąsiorowskiego h. Ślepowron, podstolego brzeskiego przejął Skarb Koronny. W latach 1672-1676
dzierżawcą Jaksic był Kazimierz Morzycki h. Mora i jego żona Teresa z d. Tu119
rzańska. Od połowy XVII w. dzierżawcami wójtostwa w Jaksicach byli: Kazimierz Tomasz Gąsiorowski (do 1663); Tomasz Gąsiorowski (1670); Paweł Kruszyński (do 1712); Tomasz Dąmbski h. Godziemba, burgrabia grodzki inowrocławski (od 1712) i jego żona Marianna Kolczyńska (od 1713); Stanisław Wolski i jego żona Petronella (2 łany od 1713 r.); Jan Eismont (od 1720); Jan Chałupski scedował w 1724 r. Antoniemu Morzyckiemu; Walenty Lubowiecki (do
1736); Tomasz Dąmbski h. Godziemba, chorąży kowalski i jego żona Marianna (do 1736); Bonawentura i Marianna Dąmbscy (od 1736); Franciszek Żukiński i jego żona Zoia Domaradzka (od 1736); od 1748 r. po śmierci Tomasza
Dąmbskiego, chorążego inowrocławskiego – Kajetan Zakrzewski; w 1750 r.
Marianna Dąmbska otrzymała zgodę na cesję na osobę Pawła Bułaskiego
i Pauliny Stromberg; połowę łanu dostał w 1755 r. Andrzej Cieński h. Pomian
cesją od Pawła Staniszewskiego; w 1755 r. cesja przez Bartłomieja Trąmbczyńskiego na rzecz syna Franciszka; Wojciech Trąmbczyński (1756); w 1759 r. August III nadał prawo współudziału do wójtostwa w Jaksicach Antoniemu Leszczyńskiemu; w 1761 r. zgoda królewska na cesję wójtostwa przez Antoniego
Leszczyńskiego na rzecz Jana Zakrzewskiego i jego żony Antoniny z Jaranowskich, a w 1763 r. zgoda dla Mikołaja Kraszewskiego na cesję wójtostwa i sołectwa. Sołectwo posiadali: Jan Laskowski (od 1608 r. dożywotnio), Paweł Staniszewski w 1755 r. - cesja na rzecz Andrzeja Cieńskiego h. Pomian połowy
łanu sołectwa; Paweł Staniszewski w 1756 r. - cesja na rzecz Wojciecha Trąmbczyńskiego; w 1760 r. - Mikołaj Kraszewski; w 1765 r. Florian Elzanowski
i jego spadkobiercy. W 1729 r. we wsi mieszkało 226 chłopów. W 1734 r. bp
włocławski Krzysztof Szembek nadał Bonawenturze Heinigkowi dr. obojga
praw, kanonikowi włocławskiemu w dożywocie dziesięcinę snopową we wsi
Jaksice, która była od dawna gracjalna. W 1750 r. został zbudowany nowy,
drewniany kościół paraialny pw. św. Marcina przez proboszcza Andrzeja Rudnickiego, odnowiony następnie w 1780 r. staraniem ks. Antoniego Czyżogórskiego. W 1750 r. wieś liczyła 145 osób. Nie było wówczas innowierców ani Ży120
dów. W 1757 r. Ludwik Dąmbski h. Godziemba, starosta inowrocławski oddał
Joachimowi Modlińskiemu h. Tępa Podkowa, żupnikowiczowi brzeskiemu
w arendę wieś Jaksice (tenże Modliński dzierżawił je jeszcze w 1765 r.).
W 1765 r. we wsi było 3 półrolników, 8 zagrodników, 6 komorników, 1 komornica. Wieś znajdowała się wówczas w złym stanie: „w podwórzu oprócz dworu,
browaru, stajen i spichrza, stodoły całe złe nowego potrzebują rekrutu. Przedtem było karczem 5, teraz tylko 1”. W 1765 r. były we wsi 2 sołectwa i 1 wybraniectwo, na które wówczas mieli przywileje Mikołaj Kraszewski, towarzysz
pancerny i Franciszek Trąmbczyński, z których na regiment łanowy każdy płacić powinien po 50 złp. Posesor Modliński skarżył się wówczas o uzurpację
karczmy przez miejscowego plebana, w której prowadził wolną propinację
trunków bez żadnej „erekcji”. W 1770 r. starostwo inowrocławskie oddane zostało w dożywocie Michałowi Brzezińskiemu. W 1772 r. miasto Inowrocław
oddało Jaksice w dzierżawę razem z innymi wsiami miejskimi Janowi Aleksandrowi Kraszewskiemu h. Jastrzębiec na okres 90 lat w zamian za roczny
czynsz w wysokości 300 zł i naprawę dróg oraz reperację mostu w Mątwach.
W 1779 r. dzierżawcą folwarku w Jaksicach był szlachcic Kownacki (lat 62).
W Jaksicach zamieszkiwał także szlachcic Elzanowski (lat 74), który miał
w Jaksicach majątek ziemski wolny od opłat. Ks. Piotr Osiński, od 1792 r. proboszcz w Jaksicach, uczestniczył w powstaniu kościuszkowskim i został
w dniu 13 IX 1794 r. aresztowany przez płka pruskiego Johanna Friedricha
Székelego. Był później kanonikiem kruszwickim 1797, chełmińskim 1808. Pochowany został pod główną nawą kościoła w Jaksicach. W powstaniu kościuszkowskim wzięli udział liczni mieszkańcy Jaksic: parobek Bernard, parobek Jędroch, parobek Kazimierz, chłop Dominik Kołodziejczak, parobek Pamil, parobek Stach. W 1796 r. Józef Rybiński biskup włocławski i pomorski przydzielił dziesięcinę gracjalną we wsi Jaksice kanonikowi włocławskiemu Michałowi
Lenczowskiemu. W dniu 30 VI 1807 r. cesarz Napoleon Bonaparte nadał domenę inowrocławską, w skład której wchodziło 18 wsi i 15 folwarków, w tym
121
wieś Jaksice z folwarkiem, marszałkowi Karolowi Mikołajowi Oudinotowi,
księciu Reggio. W 1820 r. Andrzej Bogoria Wołłowicz, biskup włocławsko-kaliski przyznał swoje wsie gracjalne: Cetnowo, Orłowo, Niszczewy i Jaksice sufraganowi kujawsko-kaliskiemu, prepozytowi i oicjałowi generalnemu włocławskiemu Marcelinowi Dzięcielskiemu. W powstaniu listopadowym walczyli Kazimierz Matuszak i Franciszek Paszkiewicz z Jaksic. Przez Jaksice biegł
gościniec bity inowrocławski (do Bydgoszczy), oddany do użytku w 1843 r.
W 1845 r. spłonął budynek plebanii, gdzie przechowywano akta kościelne oraz
zabudowania gospodarcze probostwa. W 1846 r. Jaksice były wsią rządową
podlegającą Urzędowi Skarbowemu w Inowrocławiu. We wsi znajdowało się
wtedy 37 domów z 303 mieszkańcami. W okresie „Wiosny Ludów” 1848 r. do
Komitetu Narodowego w Inowrocławiu weszli ks. Feliks Kaliski z Jaksic i chłop
z Jaksic Paweł Nowak. Ks. Kaliski był podatnikiem podatku narodowego na
rzecz powstania oraz niewymieniony z nazwiska gospodarz z Jaksic. Ks. Feliks
Kaliski został wybrany posłem do Parlamentu Rzeszy reprezentując powiat
inowrocławski; był jednym z współorganizatorów i najbardziej aktywnych
członków tzw. Koła Polskiego. W 1849 r. został wybrany zastępcą dyrektorów
Ligi Polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim. Zmarł w Jaksicach w dniu 23
VIII 1885 r. w wieku 75 lat. W Jaksicach urodził się 23 VIII 1823 r. Bartłomiej
Nowak (zm. 20 I 1890 r. w Bodzanowie, pochowany w Byczynie), pułkownik
chłopski, jeden z przywódców powstania styczniowego na Kujawach, który
wiele razy przebywał w rodzinnej wsi, m.in. wraz z chłopem Jerką, gdzie oczekiwał na 57-osobowy oddział ochotników z Gniewkowa. W powstaniu styczniowym, oprócz Bartka Nowaka wziął udział chłop z Jaksic Wojciech Bukowski. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba mieszkańców Jaksic wynosiła 717 osób.
W 1872 r. wielkość majątku ziemskiego wynosiła 1 688 mórg, w tym ziemi
uprawnej było 1 606 mórg, łąk – 68 mórg, lasów – 0 mórg, wód – 14 mórg.
W latach 80. XIX w. majątek ziemski liczył 794,64 ha. W tym czasie do paraii
w Jaksicach należały wsie: Borkowo, Jaksice wieś, Jaksice folwark, łącznie 576
122
dusz. W latach 1872-1873, gdy otwarto linię kolejową Inowrocław-Bydgoszcz,
w Jaksicach zbudowano przystanek kolejowy. W 1865 r. wielkość dóbr rycerskich Jaksice wynosiła 1 872 morgi. Patronem kościoła paraialnego był Królewsko-Pruski Fiskus. W Jaksicach istniała wtedy szkoła paraialna. W 1861 r.
Michał Siemianowski z Jaksic był członkiem-założycielem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. W 1869 r. wzięto ponad 20 mórg na
budowę żwirówki, a na kolej żelazną 9 mórg ziemi plebańskiej. W dniu 10 II
1883 r. w Jaksicach urodził się Walenty Warchowski, stolarz, zawiadowca stacji kolejowej w Złotnikach Kuj., wiceprezes zarządu Spółki Spożywczej Pracowników Kolejowych w Inowrocławiu, radny miejski Inowrocławia 19251929, zmarły 13 VI 1959 r. w Inowrocławiu. W 1893 r. spłonęły obora i stodoła plebańskie. W tym czasie w miejscowości funkcjonowała oberża Steinborna.
Znanym gospodarzem w Jaksicach był wtedy Wojciech Kosiak. Ok. 1901 r. powstała szkoła czteroklasowa. 11 II 1895 r. urodził się w Jaksicach Józef Mielcarek, adwokat i notariusz w Toruniu oraz Chełmnie, członek gimnazjalnego
Towarzystwa Tomasza Zana w Inowrocławiu, działacz „Zetu” we Wrocławiu,
w 1919 r. redaktor odpowiedzialny „Brzasku”. Studiował prawo w Lipsku, Berlinie, Getyndze i Wrocławiu. Walczył w powstaniu wielkopolskim i był uczestnikiem plebiscytu na Górnym Śląsku, prezesem Związku Stowarzyszeń Polskich w Inowrocławiu i przewodniczącym Rady Miejskiej Inowrocławia. Został odznaczony Medalem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem
Kawalerskim OOP. Zmarł 28 VI 1976 r. w Chełmnie. W latach 70. XIX w. właścicielem folwarku Jaksice o pow. ok. 80 ha był Hugo von Kunkel, z żoną Berthą z d. Ziehlke (zmarła w Jaksicach 8 III 1877 r. w wieku 25 lat). W 1889 r.
dzierżawcą majątku ziemskiego był Karl Kohnert, urodzony w Seehausen
w Saksonii-Anhalt 13 X 1817 r., który zmarł w Zerbst/Anhalt 7 XI 1894 r.
Jego żoną była Klara Müller (ur. w Gehrden pow. Jerichow I w Dolnej Saksonii
12 VIII 1836 r. jako córka pastora Müllera i jego żony Idy Axt, zm. w Jaksicach
15 VIII 1888 r.). Dziedziczył po nim syn Max Heinrich Carl Kohnert co naj123
mniej od 1888 do 1896 r., urodzony w Gehrken pow. Magdeburg w dniu 6 VII
1857 r. Był królewsko-pruskim radcą ekonomii w Berlinie-Lankwitz, w 1890 r.
dzierżawcą majątku Oporówek w pow. inowrocławskim, o pow. 249 ha.
W Lachmirowicach w dniu 3 XI 1895 r. poślubił Elfriedę (Ellę) Johannę Emmę
Hinsch. W 1896 r. jego krewnymi byli: Clara von Linden z d. Kohnert we Wrocławiu, Ludwig Wilhelm Kohnert, Curt Kohnert, Fritz Kohnert w Jaksicach.
W latach 1898-1920 był dzierżawcą, a następnie właścicielem majątku Czyste.
Max Heinrich Carl Kohnert zmarł 2 I 1934 r. w Berlinie. W 1903 r. mieszkał
w Jaksicach zawiadowca stacji kolejowej Glomp, właścicielka młyna Heinze,
właściciel młyna Schümann, nauczyciele: Jemond, Kuczyński, Ławniczak, Milewski. W 1904 r. majątek zajmował 793, 21 ha powierzchni, w tym pół uprawnych i ogrodów było 704,70 ha; łąk 77,55 ha; terenów łowieckich 43,66 ha;
brakowało lasów; nieużytków i dróg 8, 10 ha; 3, 50 ha wód. Majątek dostarczał
14 845 marek czystego dochodu. Uprawiano buraki cukrowe. 8 X 1905 r.
w Jaksicach urodził się Tadeusz Stanisław Pawlak, ksiądz, dyrektor „Caritasu”
w Bydgoszczy, który zginął w 1942 r. w Dachau. W celu zachowania majątku
ziemskiego w stanie nieuszczuplonym poprzez wyłączenie go z obrotu ustanowiony został w dniu 14 II 1906 r. ideikomis familijny, czyli ordynacja rodowa von Borcków, o powierzchni 527,59 ha (w 1907 r. - 541 ha, w tym ziemi
uprawnej i ogrodów 457 ha, łąk 73 ha, pastwisk 4 ha, lasów 0 ha, nieużytków,
podwórzy i dróg 4 ha, wód 4 ha, zwierząt brak). W 1907 r. do folwarku Jaksice należało 88 ha, w tym pól uprawnych i ogrodów było 84 ha, łąk 3 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 1 ha, wód 0 ha; brakowało zwierząt. W 1912 r. otwarta została sala zebrań niemieckich Wilhelma Klettkego. W 1913 r. Jaksice podzielone były na własność ideikomisu familijnego,
Jaksice – folwark i Jaksice – wspólnotę gminną. Fidekomis familijny liczył 541
ha, w tym pól uprawnych i ogrodów 507 ha, łąk 23 ha, pastwisk 4 ha, lasów
0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 4 ha, wód 2 ha. Hodowano 20 koni, 280
sztuk bydła, krów 3, owiec 300, świń 0. Folwark Jaksice miał powierzchnię 88
124
ha, w tym pól uprawnych i ogrodów było 84 ha, łąk 3 ha, pastwisk 0 ha, lasów
0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 1 ha, wód 0 ha. Na żywy inwentarz składało się 30 koni; innych zwierząt nie było. Działało w 1914 r. Koło Śpiewacze
„Lutnia“. Wieś stanowiła ważny punkt w czasie powstania wielkopolskiego.
Dotarł tutaj w dniu 5 I 1919 r. oddział kawalerii pod dowództwem kpt. Stanisława Chełmickiego z zadaniem zerwania torów kolejowych między Jaksicami a Złotnikami Kuj., które wykonał z powodzeniem. Polskie siły skoncentrowane w Jaksicach liczyły 600 powstańców i przygotowywały się do ataku na
Złotniki Kuj., który nastąpił w nocy z 11 na 12 I 1919 r. Ponadto ulokowano
tutaj powstańcze wojska ubezpieczenia. W 1921 r. na obszarze dworskim Jaksice znajdowało się 9 budynków, a liczba mieszkańców wynosiła 188 osób; natomiast na obszarze gminy wiejskiej było 65 domów, a liczba mieszkańców
wynosiła 954 osoby. W okresie międzywojennym znajdował się pomnik powstańców wielkopolskich, który został zniszczony przez Niemców w 1939 r.
W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego Jaksice wynosiła 5,51
km2, z czego użytki rolne zajmowały 5,32 km2, w tym ziemi ornej było 4,87
km2. Istniało 10 budynków, a liczba ludności zmalała do 180 osób. Obszar
ogólny gminy wiejskiej wynosił wówczas 9,62 km2, z czego użytki rolne zajmowały 8,89 km2, w tym ziemi ornej było 8,54 km2. Istniały tam 68 domy,
a liczba mieszkańców wzrosła do 1 024 osób. Starostwo Powiatowe pod dyrektywą Wydziału Rolnictwa i Reform Rolnych Przy Urzędzie Wojewódzkim
w Poznaniu przeprowadziło parcelację Jaksic, która została zakończona
w 1936 r. Na wykupionej przez Bank Polski ziemi powstały gospodarstwa rolne wraz z zabudowaniami, które zostały sprzedane polskim rolnikom. Utworzono kilkanaście mniejszych i większych osad tzw. „poniatówek”: 14 osad samodzielno-rolniczych po ok. 10 ha, 4 ogrodniczych (po 5 ha) i 9 robotniczych
(od 1 do 4 ha). Zasiedlanie tych gospodarstw skończyło się w 1938 r. (całkowita parcelacja). Z wielkiego domu robotniczego w 1938 r. gmina InowrocławZachód pobudowała wzorcowy dom ubogich, w którym schronienie znalazło
125
kilkudziesięciu starców. Z domu urzędniczego urządzono Ośrodek Zdrowia.
W okresie międzywojennym aktywnie działała tutaj placówka Powstańców
i Wojaków, Kółko Włościanek Tuczno-Jaksice. 29 VIII 1937 r. w Jaksicach odbył się gminny bieg na przełaj na przestrzeni 5 000 m zorganizowany przez
Gminny Komitet PW i WF na gminę Inowrocław-Zachód. W 1938 r. powstała
Ochotnicza Straż Pożarna. W maju 1938 r. odbył się w Jaksicach przegląd koni
z Gminy Inowrocław-Zachód zdatnych do służby wojskowej. Działała prężnie
placówka Towarzystwa Powstańców i Wojaków. W 1926 r. wielkość majątku
wynosiła 777 ha, w tym ziemi uprawnej było 718 ha, łąk i pastwisk 40 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 10 ha, wód 9 ha. Majątek dostarczał
wówczas 4 933 talarów czystego dochodu gruntowego. 2 III 1934 r. powstała
gmina zbiorowa Jaksice z ok. 5 000 mieszkańcami. W 1939 r. liczba ludności
wynosiła 1 301 osób. Ze wsi pochodzi Mieczysław Kosiak (1902-1934), powstaniec wielkopolski, porucznik w 2. Pułku Szwadronów Rokitnickich, działacz kółek rolniczych, od 1928 r. wójt gminy Inowrocław-Zachód. W okresie
zaborów wieś nosiła nazwę Jakschitz, natomiast w czasie II wojny światowej
– Axelhausen. Na początku 1939 r. wieś zamieszkiwało 1 301 osób, w tym 28
Niemców. Szczepan Wawrzyniak (ur. 16 XII 1892 r.), rolnik z Jaksic i jego syn
Bolesław (ur. 9 III 1921 r.) zostali zamordowani w inowrocławskim więzieniu
w czasie „krwawej nocy” 22/23 X 1939 r. Razem z nimi zabity został wówczas
Stanisław Małecki z Jaksic (ur. 23 X 1879 r.), murarz kolejowy. W lasach toruńskich rozstrzelany został w dniu 1 XI 1939 r. Władysław Dorszewski (ur.
7 VII 1876 r.), mistrz rzeźnicki z Jaksic. Antoni Wiśniewski z Jaksic (ur. 15
V 1900 r.), robotnik, został zamordowany przez hitlerowców pod Gniewkowem w dniu 23 XI 1939 r. Kazimierz Gutorski, rolnik z Jaksic, został aresztowany przez Niemców w dniu 6 X 1939 r., osadzony w więzieniu w Inowrocławiu, skąd był wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oranienburgu.
W okresie od jesieni 1941 do lipca 1944 r. znajdował się tutaj hitlerowski
obóz pracy Jaksice-Borkowo dla ludności żydowskiej (Julag) wysiedlonej z Ra126
dziejowa, Piotrkowa Kuj., Ciechocinka. W 1962 r. powstał Dom Dziecka.
W 1962 r. spalił się poprzedni kościół, drewniany z 1850 r. Nowa, murowana
świątynia została wzniesiona w latach 1968-1972. W 1965 r. wybudowano
nową szkołę. Na miejscowym cmentarzu pochowany jest m.in. Konstanty Gutorski (powstaniec wielkopolski, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej w stopniu porucznika, poległy 13 VIII 1920 r. pod Sokołowem); ks. dr Albin Teodor
Warmiński (ur. 1 III 1839 r. w Zbąszyniu pow. nowomyski-zm. 9 VI 1901 r.
w Jaksicach, zasłużony tutejszy proboszcz, pozasłużbowy dyrektor Seminarium Nauczycielskiego w Paradyżu, wielki znawca języka hebrajskiego, „tytan
wiedzy, przyjaciel młodzieży, złotousty kaznodzieja”).
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Niemiecka rodzina von Borck, której protoplastą na Kujawach był Jakub von Borck (ur. w Jeziorkach k. Piły
w 1751 r.-zm. w Niszczewicach 29 III 1797 r.), królewsko-pruski komornik,
posiedziciel wieczysto-dzierżawnej wsi Jaksice, naddzierżawca ekonomii
Niszczewice, w 1785 r. zamieszkały w Radwankach k. Margonina, który 20
IX 1794 r. został nobilitowany. Ożenił się w Chodzieży 8 II 1785 r. z Karoliną
Friederiką Viersky z d. Arndt (ur. 1758-zm. w Jaksicach 2 X 1845; po śmierci von Borcka poślubiła w Łabiszynie 26 XII 1798 r. Wilhelma Więskowskiego, dzierżawcę ekonomii Niszczewice). W dniu 18 XI 1785 r. urodził się jego
syn Andreas Samuel von Borck, który odziedziczył wieczysto-dzierżawną wieś
Jaksice. Zmarł w Jaksicach 19 XI 1849 r. Miał żonę Henriettę Sophię Maxfeld
(Magsfeld), która zmarła w Jaksicach 16 III 1883 r. Jakub von Borck miał także córkę Annę Friederique, która urodziła się ok. 1795 r. i w dniu 20 I 1819 r.
poślubiła w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu królewsko-pruskiego podporucznika Gustava von Krügera z Wilkowa, syna Jakuba, właściciela Pławina. W dniu 6 II 1821 r. w Jaksicach urodził się syn Andreasa i Henrietty von
Borcków - Wilhelm Ludwig von Borck, dziedzic Jaksic i Jaksiczek. W 1855 r.
tenże Wilhelm poślubił Josephinę von Kunkel, urodzoną w Węgiercach
127
7 I 1834 r., córkę Martina von Kunkla, dzierżawcy Węgierc, potem Popowic,
od 1834 r. dziedzica Barcina, Józeinowa i Julianowa w pow. szubińskim oraz
jego żony Augusty Schmeckel. Josephine von Borck z d. Kunkel zmarła w Jaksicach w dniu 16 III 1883 r., a jej mąż Wilhelm Ludwig von Borck zmarł w Berlinie 19 IV 1889 r. Drugi syn Andreasa Samuela von Borck - Eduard Arthur
von Borck, urodzony w Jaksicach 16 II 1822 r., odziedziczył pobliskie Borkowo. W dniu 31 XII 1855 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubił Józeinę Konstancję Michalinę Mittelstaedt h. Hornklow, córkę Michała Franza
Aleksandra Mittelstaedta - dziedzica Ostrowa k. Janikowa i jego żony Johanny Friederiki Knopf. Józefa Michalina von Borck zmarła 8 X 1883 r. w Halle. Eduard Arthur von Borck zmarł 6 I 1877 r. w Dąbrówce k. Mogilna. Andreas Samuel von Borck miał także córkę Agnes Clarę von Borck, urodzoną
ok. 1826 r., która w dniu 16 VII 1846 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubiła 25-letniego Eduarda Juliusa Voge, dzierżawcę Priewe k. Zossen w Brandenburgii oraz córkę Malwinę Rosamundę von Borck, urodzoną ok.
1825 r., która w dniu 5 XI 1848 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu wyszła za mąż za Rudolpha Wallnera, dziedzica Bielaw. Córka Wilhelma Ludwiga von Borck - Martha Katharina von Borck (ur. 23 III 1859 r. w Jaksicach)
poślubiła niemieckiego barona wyznania ewangelickiego Freiherra Wilhelma
von Sternfeldta (ur. 1 IX 1850 r. w Elblągu jako syn Wilhelma von Sternfeldta
i Friederiki Bużenitz), radcę rejencyjnego i podporucznika w stanie spoczynku. Sternfeldtowie mieli syna Günthera (ur. w Bydgoszczy 14 IX 1883 r.- zm.
12 XII 1943 r. w Brandenstein). Po swojej śmierci (Wilhelm zm. w Jaksicach
21 X 1925 r.; jego żona Martha zm. w Jaksicach 12 VI 1926 r.) pochowani
zostali w specjalnie wybudowanej dla nich kaplicy-grobowcu w przypałacowym parku.
128
A
RCHITEKTURA: Dwór powstał na przełomie XIX i XX w., wybudowany
dla niemieckiej rodziny von Borck. W okresie późniejszym został prze-
budowany. Jest to piętrowy budynek, z mezaninem, wzniesiony na planie prostokąta, z werandą pięcioosiową, przeszkloną, zdobiony półkolumnami rozstawionymi między dużymi, prostokątnymi otworami okiennymi, gdzie znajduje się wejście z prowadzącymi do niego czterema schodami, z bogatymi kamiennymi prostokątnymi słupkami, zakończonymi kulami. Ciekawym efektem jest połączenie schodów z kamienną podokienną balustradą na zewnątrz.
Dach jest płaski, kryty papą. Nie zachowały się pierwotne bogate sztukaterie na elewacji pałacu. Budynek jest podpiwniczony. Zachował się kolisty podjazd do dworu i prowadząca do niego murowana brama, zdobiona murowanymi słupkami. Przy pałacu znajdowała się pierwotnie kaplica-grobowiec, z której zachowały się kute wrota z przełomu XIX i XX w., prowadzące obecnie do
Domu Dziecka. Posiadają ciekawe zdobnictwo w postaci aniołków z uniesionymi skrzydłami i zwiniętej wici z liści dębu i żołędzi. Wewnątrz dworu zachowały się drzwi wejściowe dwuskrzydłowe, z elementami snycerskimi oraz posadzka w holu, układana z płytek ceramicznych. W skład zespołu dworskiego
wchodzi sześciorak z tego samego czasu (ob. dom przy ul. Dworcowej nr 6). Po
II wojnie światowej pałac został przeznaczony na mieszkania, a parter przystosowano dla potrzeb przedszkola.
P
ARK DWORSKI: XIX-wieczny, zniszczony. Pozostało niewiele starych
drzew, wśród nich ponad 100-letni dąb, platan i sosna czarna.
129
Plan katastralny majątku Jaksice z 1876 r. Archiwum Pństwowe w Bydgoszczy Oddział
w Inowrocławiu, sygn. 169.
130
Dwór w Jaksicach w 1901 r. Pocztówka ze zbiorów Rafała Szydłowskiego.
Dwór w Jaksicach w 1906 r. Pocztówka ze zbiorów Rafała Szydłowskiego.
131
◄ Brama kuta z murowanymi słupami prowadząca do dworu.
Pocztówka z 1909 r. ze zbiorów Rafała
Szydłowskiego.
▼ Dwór w Jaksicach. Widok elewacji frontowej.
132
Weranda przeszklona w elewacji frontowej.
133
KŁOPOT
dwór z 1868 r.
134
H
ISTORIA WSI: Na obszarze obecnej wsi bytowała ludność kultury pucharów lejkowatych. Potem pojawili się przedstawiciele kultury łużyckiej z okresu halsztackiego (650-400 lat p.n.e.), a następnie egzystowała ludność kultury przeworskiej (2 poł. II w. p.n.e.-kon. V w. n.e.). Istniała później
osada datowana na VI w. n.e. W średniowieczu wieś o nazwie Kłopot jeszcze nie istniała. Folwark Kłopot w dniu 27 V 1796 r. dotychczasowy właściciel – rotmistrz Giert von Gerhardt sprzedał za 2 670 talarów – von Oppeln-Bronikowskiemu. W 1820 r. właścicielem folwarku Kłopot był August Allers, a w latach 1840-1846 - radca medycyny dr Carl Friedrich Ollenroth. Z rodziny Ollenroth wywodziła się Emma, zamężna Böttcher w Bydgoszczy, Mathilde, zamężna Böttcher w Fordonie, Laura, zamężna Bertram, Wilhelm Albert Julius Ollenroth w Sulęcinie. W 1846 r. w 23 domach mieszkało 77 mieszkańców. W latach 1848-1857 właścicielem folwarku Kłopot był Heinrich Bertram z Orłowa. W 1860 r. we wsi mieszkało 25 ewangelików i 86 katolików.
W latach 1865-1872 wielkość folwarku Kłopot wynosiła 1 004 morgi, w tym
1 002 mórg ziemi uprawnej i ogrodów, łąk - 2 morgi; brakowało lasów i wód.
W końcu XIX w. był to folwark należący do dominium Orłowa o niemieckiej
nazwie Neusorge, Ruebenau, Rübenau, Rünenau. Na terenie folwarku istniały 3 domy, w których zamieszkiwało 123 mieszkańców. Wieś należała do paraii w Orłowie. W 1904 r. folwark liczył 256,41 ha, w tym było 237,89 ha ogrodów; 0,57 ha łąk; 12,73 ha terenów łowieckich; 0 ha lasów; 5,22 ha nieużytków i dróg; 0 ha wód i dostarczał 8 588 marek czystego dochodu. Produkowano mleko i uprawiano buraki cukrowe. W 1907 r. wielkość majątku zmalała do 250 ha, w tym pól uprawnych i ogrodów było 239 ha, łąk 4 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód było 7 ha. Żywy
inwentarz stanowiło 25 koni, 50 sztuk bydła, 3 krowy, 0 owiec oraz 6 świń.
W 1913 r. wielkość folwarku nie uległa zmianie, podobnie jak struktura inwentarza. W okresie I wojny światowej w folwarku pracowali jeńcy rosyjscy, francuscy
lub angielscy. W czasie powstania wielkopolskiego stacjonował tutaj Szwadron
135
Nadgoplański z Kruszwicy. W 1921 r. istniało 7 budynków, a liczba mieszkańców wynosiła 162 osoby. W 1926 r. wielkość folwarku nadal wynosiła 250 ha,
w tym ziemi uprawnej było 239 ha, łąk i pastwisk 4 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód 7 ha. Dostarczał 2 816 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1931 r. powierzchnia ogólna folwarku wynosiła 2,56 km2,
z czego użytki rolne zajmowały 2,37 km2, w tym ziemi uprawnej było 2,33
km2. Istniało 6 budynków; liczba mieszkańców zmalała do 150 osób.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od 1862 do 1883 r. Carl Ludwig Gottschling,
posiadający także majątek Orłowo. Urodził się w dniu 31 I 1814 r.
w Rokitkach pow. legnicki jako syn Carla Friedricha Gottschlinga i jego
żony z d. Laegner. Ożenił się z Mathilde Weidner. Zmarł w Kłopocie w dniu
2 VI 1885 r. W 1885 r. w Kłopocie zamieszkiwał Alfred Gottschling (syn
Carla Ludwiga ?). W latach 1889-1896 właścicielem folwarku był Franz
Hergersberg-Storp z Wyganowa. W Kłopocie w dniu 29 VIII 1893 r. urodziła się
jego córka Maria Anna Elisabeth (z żony Erny Frentzel). W latach 1898-1928
dziedzicem był Karl Strebe z Zilly, radca ziemiański. Należał do rady kościelnej
(Gemeindekirchenrat) gminy ewangelicko-unijnej Inowrocław. Posiadał obywatelstwo polskie. Należał do Deutsche Vereinigung. Wobec państwa polskiego
był lojalny. Zatrudniał służbę domową i personel administracyjny niemiecki,
na innych stanowiskach – polski. Wobec polskich robotników zachowywał się
bez zarzutu. Karl Strebe posiadał także majątek Falęcin w pow. chełmińskim,
o pow. 921 ha (w latach 1909-1934), który dziedziczył jego syn Hans Strebe
w latach 1934-1945. W 1946 r. dwór w Kłopocie przejął Skarb Państwa Polskiego. Obecnie dwór stanowi wspólnotę własnościową 12 rodzin.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został w 1868 r. (data w tynku odnaleziona podczas demontażu przewodu kominowego) w stylu miejskiej willi dla niemieckiej rodziny Gottschlingów, dziedziców Orłowa. Jest to
136
budynek murowany, otynkowany, piętrowy, z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczony. Od frontu, na osi, zlokalizowane jest wejście poprzedzone wysokimi schodami. Przy elewacji ogrodowej znajduje się murowana weranda,
przy której jest zadaszony taras. Elewacje w parterze i narożach zdobione są
boniowaniem w tynku. Dach jest czterospadowy z facjatkami. Pałac urozmaicony jest ryzalitami, wykuszami i wystawkami oraz pojedynczym kartuszem
roślinnym w facjacie ryzalitu środkowego. Przed fasadą zachował się duży,
półkolisty podjazd, okolony żywopłotem. W skład zespołu pałacowego wchodzi także obora ze stajnią, murowana, z końca XIX w.; magazyn zbożowy, murowany, z 4. ćwierci XIX w. oraz stodoła murowana, z 1862 r.
P
ARK DWORSKI: W otoczeniu pałacu znajduje się park krajobrazowy
z 2. połowy XIX w. o powierzchni 2,38 ha. Drzewostan parkowy reprezentują robinie akacjowe, dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe, lipy drobnolistne, wierzby białe, wiązy pospolite, topole szare, klony pospolite, brzozy
brodawkowate, buk pospolity. Uwagę zwracają pomniki przyrody: dąb szypułkowy, 2 platany klonolistne. Pałac wraz z parkiem stanowi typowy przykład
wiejskich założeń naturalistycznych z 2. połowy XIX w.
137
Plan katastralny folwarku Kłopot z lat 1854-1862. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 228.
138
▲ Dwór w Kłopocie. Elewacja
ogrodowa.
◄ Kartusz roślinny wieńczący facjatkę w ryzalicie środkowym fasady.
139
KOMASZYCE
dwór z 2. połowy XIX w.
140
H
ISTORIA WSI: W średniowieczu wieś stanowiła część dużej wsi Trzaski. W 2. połowie XVI w. występowała pod nazwą Komaszyce – Trzaskowy Komaszyce i należała do Jana Niemojewskiego h. Szeliga. Po nim dziedziczył Wawrzyniec Niemojewski, deputat na trybunał radomski (1607), a po
nim jego syn Łukasz Niemojewski (1621). W 1621 r. Łukasz Niemojewski, syn
zm. Wawrzyńca wydzierżawił Komaszyce (wraz ze wsią Trzaski) Katarzynie
z Mieleszyna Jabłkowskiej, wdowie po zm. Krzysztoie Konarskim, a ta dany
sobie wyderk w sumie 2 000 zł scedowała Stefanowi Mierzwińskiemu, synowi
zm. Krzysztofa. Tenże Stefan Mierzwiński dał zobowiązanie Romanowi z Mielżyna Jabłkowskiemu, iż na połowie części wsi Słonkowo, Wichrowice, Słubice
osiadłe i Siemborowice puste zapisze tejże wdowie 4 000 zł posagu i tyleż wiana jako przyszłej żonie. W 1753 r. Komaszyce zakupił od Piotra i Jana Wolskich
Walentyn Wolski za 11 000 talarów. Walentyn Wolski h. Rola (ur. ok. 1724)
był synem łowczego kowalskiego Jana Wolskiego. Na terenie paraii pierańskiej był wzmiankowany w 1745 r. Przed 1747 r. poślubił Domicellę Dąbrowską. W 1763 r. jako miecznik smoleński, właściciel Komaszyc, Dziennic i Dulska, zapisał na nich kapitule włocławskiej z prawem odkupu 3 000 lorenów
polskich na 7% rocznego czynszu. Miał syna Ignacego (ur. ok. 1752), syna Jana
Pawła (ur. we dworze w Sobiesierniu w 1753 r.), córkę Konstancję (poślubiła 15
V 1786 r. Józefa Czarneckiego, tenutariusza m. Służewa), córkę Weronikę (13
V 1793 r. poślubiła Juliana Kłąbczyńskiego, wdowca z Buszkowa), córkę Mariannę (wzm. w 1749 r., w dn. 10 VI 1795 r. poślubiła Wincentego Płacheckiego, chorążyca kowalewskiego), syna Józefa w Dziennicach, syna Michała, syna
Jana Chryzostoma w Słubicach. Ten ostatni zakupił od ojca Komaszyce w dniu
9 VI 1795 r. za 70 000 talarów. Wolscy chowani byli w rodowej kaplicy w kościele franciszkanów w Inowrocławiu. Według tradycji rodowej byli właścicielami
Komaszyc przez 300 lat. Jan Chryzostom Wolski ożenił się z Łucją Złotnicką.
Ok. 1790 r. urodził się jego syn – Franciszek Wolski, który ok. 1810 r. poślubił Helenę Żółkiewską. W 1846 r. Komaszyce liczyły 9 domów i 61 mieszkań141
ców. W 1860 r. we wsi mieszkało 73 katolików i 1 ewangelik. W 1865 r. wielkość dóbr rycerskich Komaszyce wynosiła 1 023 morgi. Na dzień 3 XII 1867 r.
liczba mieszkańców wynosiła 80 osób. W 1872 r. majątek ziemski liczył 1023
morgi samych pól uprawnych. Liczba ludności wynosiła: w 1880 r. – 98 osób,
1890 r. – 89, 1895 r. – 96, 1900 r. – 81, 1905 r. – 116. W 1890 r. wielkość majątku wynosiła 261 ha, w tym gruntów ornych było 213 ha, łąk 6 ha, lasów 0 ha,
wód 0 ha. Czysty dochód gruntowy wynosił 3 454 marek. Miejscowość należała
do powiatu inowrocławskiego. W 1904 r. majątek dostarczał 3 454 marek czystego dochodu. Na początku XX w. majątkiem zarządzał rządca L. Furmanek.
W 1906 r. inspektorem gospodarczym był Telesfor Bury, który miał żonę
Agnieszkę Dąbrowską. W dniu 12 XII 1906 r. w Komaszycach urodził się ich
syn Witold Bernard. W 1907 r. wielkość majątku rycerskiego Komaszyce wynosiła nadal 261 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 222 ha, łąk 6 ha,
pastwisk 26 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód 7 ha. Na żywy
inwentarz składały się 34 konie, 107 sztuk bydła, 49 krów, 0 owiec, 31 świń.
W 1911 r. Leonarda Czarlińska z Komaszyc weszła do utworzonego wówczas Koła Inowrocławskiego Związku Ziemianek powiatu inowrocławskiego,
a w 1913 r. była współzałożycielką Koła Kobiet Pracujących i Włościanek
w Szymborzu. W 1936 r. otrzymała tytuł członkini honorowej Koła Ziemianek. W 1913 r. nie uległa zmianie ani struktura hodowli, ani wielkość majątku. W 1929 r. majątek był wydrenowany i skanalizowany. Stosowano intensywną uprawę roli z użyciem nowoczesnych maszyn rolniczych. Obszar majątku zmniejszył się do 250 ha. Cały folwark składał się z 8 budynków mieszkalnych. Uprawiano pszenicę i buraki cukrowe. Komaszyce słynęły z hodowli królików odmiany Castorrex i Czarnorex. W 1921 r. istniało 6 budynków, a liczba ludności wynosiła 140 osób. W 1926 r. wielkość majątku wynosiła 257,45
ha, w tym ziemi uprawnej było 240,45 ha; łąk i pastwisk 10 ha; lasów 0 ha; nieużytków, podwórzy, dróg i wód 7 ha. Dostarczał 1 152 talarów czystego dochodu gruntowego. Specjalizował się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizin142
nej (zarejestrowano 26 sztuk). W 1926 r. dzierżawcą był Tadeusz Czarliński.
W 1931 r. powierzchnia ogólna Komaszyc wynosiła 2,61 km2, z czego użytki
rolne zajmowały 2,56 km2, w tym gruntów ornych 2,32 km2. Istniało 5 budynków, a liczba ludności zmalała do 107 osób. W 1936 r. Kujawskie Koło Łowieckie
z Inowrocławia urządziło w majętności Komaszyce popisy młodych wyżłów. Na
początku 1939 r. Komaszyce zamieszkiwały 224 osoby, wszyscy narodowości
polskiej. W okresie II wojny światowej wieś nosiła nazwę Kunzen. 6 V 1945 r.
została poświęcona igura przydrożna Matki Bożej. Wieś należała do paraii św.
Mikołaja w Inowrocławiu.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W dniu 22 VIII 1837 r. Komaszyce zakupił
od Jana Chryzostoma i Łucji Wolskich - Marceli Wolski. Urodził się
ok. 1820 r. jako syn Franciszka Wolskiego i Heleny z Żółkiewskich. Miał siostrę Bogumiłę (1816-1914, poślubiła Piotra Alikantego Donimirskiego h. Brochwicz). Jego żoną została Rozalia z Trzebuchowskich h. Ogończyk (ur. ok.
1820). Marceli Wolski należał do pierwszych członków Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego w roku założycielskim 1861. Miał córki: Marcelinę (ur. 1841) i Józefę (ur. 1843). W dniu 21 II 1862 r. na wniosek Rozalii Wolskiej komisja dokonała oględzin chorego dziedzica Marcellego Wolskiego, jej męża, który pragnął spisać testament. Owa Rozalia z Trzebuchowskich
Wolska była jego drugą żoną. Pierwszą żoną była Józeina Bogacka, z którą nie
miał dzieci. Dziedziczyły więc dzieci z drugiego małżeństwa, tj. Marcelina Wolska (zamężna 1858 za Michałem Biberstein-Paruszewskim h. Rogala II, dziedzicem Obudna, właścicielem majątków Rzęszkowo i Nowa Wieś, zm. w Obudnie
9 X 1891 r., pochowana w Chomiąży Szlacheckiej) i Józefa Florentyna Wolska
(wówczas panna). Żona dostała dożywotnie użytkowanie majątku. Opiekunami
swych dzieci wybrała Hygina Znanieckiego z Łąkocina i Wilhelma Łyskowskiego
z Pławinka. Marcelli Wolski zmarł 27 II 1862 r. jako ostatni z Wolskich na Kujawach i w ziemi wielkopolskiej. Jego żona Rozalia z Trzebuchowskich Wolska zmar143
ła w Obudnie 1 II 1894 r., a 6 II została pochowana w Inowrocławiu w grobowcu
rodzinnym. Przez małżeństwo ich córki Józefy Florentyny Wolskiej z Janem Nepomucenem Mlickim (ślub 1865) Komaszyce przeszły na własność rodziny Jarmułt-Mlickich h. Dołęga. Jan Nepomucen Jarmułt-Mlicki urodził się w Leszczach
pod Kruszwicą 17 I 1838 r. jako syn Dionizego Mlickiego i Walentyny Mieczkowskiej. W dniu 1 VII 1867 r. Józefa Wolska i jej mąż Jan Nepomucen Mlicki, mieszkający w Jerzycach, stali się właścicielami Komaszyc za zgodą wdowy-matki za
kwotę 50 000 talarów pruskich oraz ruchomości o równowartości 8 000 talarów
pruskich. Józefa zaspokoiła siostrę na kwotę 18 000 talarów pruskich. Jan Nepomucen Mlicki był członkiem Towarzystwa Pomocy Naukowej im. dr. K. Marcinkowskiego, Kółka Rolniczego w Łojewie. Zmarł 24 IX 1893 r. w Komaszycach
w wieku 55 lat i pochowany został 28 IX t.r. w Inowrocławiu na starym cmentarzu
przy kościele NMP („Ruina”) w rodzinnym grobowcu Wolskich. „Cichą a skrzętną
pracą i dobrze zrozumianą oszczędnością utrzymał odziedziczoną po przodkach
ojcowiznę i w spuściźnie przekazał ją synom. Jakkolwiek gospodarstwo jego nie
było wedle postępowych wymagań nowoczesnych urządzone nie uronił z dziedzictwa ojców ani kęsa ziemi, tak oszczędny dla siebie, że gdy mu lekarze dla poratowania nadwątlonego zdrowia do wód jechać zalecili, zaniechał tego środka
ocalenia”. Józefa z Wolskich Mlicka zmarła w majątku Obudno, u swojego syna
Franciszka dnia 23 XII 1915 r., a pochowana została w krypcie rodowej w kościele w Chomiąży Szlacheckiej. Józefa i Jan Nepomucen Mliccy mieli synów: Franciszka Mlickiego (ur. 3 X 1869 r. w Komaszycach, późniejszego właściciela Obudna) i Kazimierza Mlickiego. W dniu 4 II 1895 r. Komaszyce odziedziczył Kazimierz Mlicki. Wcześniej posiadał Jerzyce pod Piotrkowem Kuj. Został wybrany
w 1895 r. do Sejmiku Powiatowego. Zmarł 17 II 1911 r. w Mediolanie, a pochowany został w Inowrocławiu. Pierwszą żoną Kazimierza Mlickiego była Janina
Brzeska h. Oksza, urodzona w Krotoszynie k. Barcina, córka Juliana Brzeskiego
i Józefy hr. Węsierskiej, która zmarła 8 X 1902 r. w Komaszycach w wieku 19 lat,
kilka dni po urodzeniu syna – Jana Nepomucena. Pochowana została w Ino144
wrocławiu. Po raz drugi Kazimierz ożenił się, tym razem, z Zoią Janta-Połczyńską h. Bończa, z którą miał córki: Anielę Marię (ur. w Komaszycach 16 IX
1906 r., żonę Marcelego Zocha), Józefę Jadwigę (ur. 14 X 1908 r. w Komaszycach), Annę Danutę (ur. 27 VIII 1909 r. w Komaszycach, która w dn. 5 VI 1937 r.
poślubiła w Inowrocławiu Tomasza Leona Kozłowskiego h. Jastrzębiec, zm. 24
V 1938 r. w Dulsku, pochowana w Górze k. Inowrocławia) i Józefę (żonę Tadeusza Mariana Filipa Wize). Zoia z Janta-Połczyńskich Mlicka zamieszkała
po śmierci męża w Bydgoszczy. Komaszyce odziedziczył w dniu 18 XII 1911 r.
syn Kazimierza Mlickiego i Janiny z Brzeskich – Jan Nepomucen Mlicki, urodzony 7 X 1902 r. w Komaszycach. Ukończył studia rolnicze. W 1928 r. ożenił
się z Haliną Biberstein-Paruszewską h. Rogala. Została ona w 1936 r. wyróżniona nagrodą za aktywną działalność w Kole Inowrocławskim Związku Ziemianek. Zmarła 20 V 1938 r. i pochowana została w Inowrocławiu. W ostatnich latach przed wojną Mlicki był prezesem Kółka Rolniczego Łojewo-Szymborze, a także członkiem Wielkopolskiego Związku Ziemian na powiat inowrocławski. Został aresztowany przez Niemców 21 X 1939 r. w Inowrocławiu i osadzony w miejscowym więzieniu. Dzień później już nie żył. Miał jedynego syna
Kazimierza, urodzonego 25 VII 1927 r. Tenże syn ożenił się z Wandą Pieńkowską. Z tego małżeństwa urodziło się dwóch synów: Marek (ur. 7 IX 1955 r.)
i Paweł (ur. 24 III 1958 r.). Franciszek Mlicki - drugi z synów Jana Nepomucena
Mlickiego i Józefy z Wolskich, urodził się w Komaszycach 3 X 1869 r. Był dziedzicem najpierw Jerzyc, potem Obudna, które to nabył w 1899 r. W dniu 26 X
1895 r. w Inowrocławiu ożenił się z Kazimierą Koschembahr-Łyskowską h. Doliwa, wdową po Józeie Stefanie Sikorskim h. Cietrzew, a córką Ignacego Koschembahr-Łyskowskiego z Łyskowa, jednego z najwybitniejszych działaczy narodowych na Pomorzu, posła na sejm pruski, gdzie był prezesem Koła Polskiego, poety, właściciela majątku Mileszewy, założyciela kilkudziesięciu bibliotek
w ziemi michałowskiej. Franciszek Mlicki zmarł 24 VIII 1928 r. i pochowany został w Chomiąży Szlacheckiej. Jego żona Kazimiera zmarła 15 XI
145
1945 r. Pozostali synowie: Dionizy, Ignacy i Zygmunt oraz córka Maria. W dniu 2 XI
1946 r. majątek przeszedł na własność Skarbu Państwa Polskiego na podstawie
wniosku Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia
20 VIII t.r.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został w 2. połowie XIX w. dla rodziny Wolskich h. Rola. Jest to budynek murowany z cegły czerwonej,
otynkowany, parterowy, czym nawiązuje do tradycyjnego, niskiego kształtu
dworu. Posiada mieszkalne poddasze, z oknami. Budynek nie ma podpiwniczenia. Kryty jest dachem dwuspadowym łamanym. Złożony jest z dwóch brył:
szerszej i wyższej – zachodniej oraz niższej i węższej - wschodniej. Powierzchnia użytkowa liczyła pierwotnie ponad 800 m2. W elewacji frontowej znajduje
się murowany ganek zamknięty tarasem z balustradą; nad nim trójosiowa facjatka zwieńczona trójkątnym naczółkiem. Dachy są typu mansardowego z lukarnami (wpływ angielski). W fasadzie dwór zdobił portyk kolumnowy dźwigający balkon, nad nim - piętrowa wystawka ozdobiona trójkątnym frontonem. Elewację zdobiły proilowane gzymsy, boniowania rowkami w narożach,
opaski ujmujące okna. W ostatnim czasie zlikwidowano portyk, zastępując go
werandą z balkonem, na który wchodzi się z drugiej kondygnacji przez drzwi
w wystawce zwieńczonej trójkątnym naczółkiem zakończonym sterczynami.
Od strony wschodniej dobudowane zostało skrzydło utrzymane w stylu całego dworu. Główne wejście do budynku znajduje się obecnie w elewacji frontowej. W skład zespołu dworskiego wchodzi także dom z częścią gospodarczą (ob.
dom nr 14), murowany, z początku XX w. W 1929 r. zabudowania gospodarcze
były „masywne”, w bardzo dobrym stanie. Po II wojnie światowej dwór stał się
własnością Urzędu Gminy Inowrocław.
146
P
ARK DWORSKI: Prawie nieistniejący. Pozostałością jest kilkanaście starych drzew w otoczeniu dworu.
Plan katastralny majątku Komaszyce z lat 1825-1863. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 243.
147
Elewacja ogrodowa dworu. Wygląd w 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
148
Salon z portretem Janiny z Brzeskich, matki Jana Nepomucena Mlickiego. 1929.
Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
149
Wnętrze obory dworskiej wpisanej do Wielkopolskiego Towarzystwa Hodowców bydła czarno-białego rasy nizinnej. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Poznań 1929.
150
◄ Nekrolog Rozalii z Trzebuchowskich h. Ogończyk (ok.
1820-1894), żony Marcelego
Wolskiego, dziedziczki Komaszyc. Dziennik Kujawski, R. II nr
27 z 4 II 1894 r.
▼ Dwór w Komaszycach. Elewacja frontowa.
151
152
Elewacja frontowa.
KRUSZA PODLOTOWA
dwór z ok. 1886 r.*
obecnie bezstylowy
* Dwór w Kruszy Podlotowej nie został odnotowany w katalogu zabytków: „Zabytki architektury i budownictwa w Polsce”, Województwo bydgoskie 5 cz. 2, Warszawa 1997.
153
H
ISTORIA WSI: Na terenie współczesnej miejscowości istniało osiedle
ludności kultury łużyckiej. Pozostawiła ona w końcowym etapie swego rozwoju pochówek w postaci kurhanu. W średniowieczu było to jedna wieś
Krusza, która z czasem uległa podziałowi na trzy części, dające początek
trzem obecnym Kruszom. Dziedzicem jej był w 1459 r. Maciej Polot, który
zdaniem Joanny Karczewskiej mógł dać nazwę wsi: Krusza Podlotowa.
W 1404 r. wymieniany był w Kruszy Przybek (Przybysław), przedstawiciel
rodu Leszczyców albo Sokołów, w latach 1412-1427 łowczy inowrocławski.
Posiadał także Karszewo w pow. gnieźnieńskim. W 1411 r. dziedzicem Kruszy był Jakub h. Sokola, który miał siostry Katarzynę i Śmiechnę. Wraz
z nimi dziedziczył w Niesiechowicach. W 1411 r. Bogumił z Kruszy był najpewniej Leszczycem. W 1419 r. wymieniony został Stanisław z Kruszy. Wieś
ta była mocno rozrobniona i własność mieli tutaj przedstawiciele różnych rodów. W 1489 r. istniała już Krusza Duchowna (własność kapituły kruszwickiej), Krusza Podlotowa (własność rycerska) i Krusza Zamkowa (własność rycerska). Znajdowały się w nich folwarki, ale nie było w nich żadnego kmiecia.
W latach 1560-1583 właścicielami wsi byli Zakrzewscy h. Ogończyk posiadający 1 łan osiadły i 5 zagrodniczych. Jako pierwszy z Zakrzewskich h. Ogończyk - Adaukt (Szczęsny) Zboży Zakrzewski odziedziczył dobra Radojewice
i przybrał od nich nazwisko “Radojewski”. Z Zoią Orzelską, kasztelanką rogozińską miał synów: Piotra (ożenił się z Jadwigą Mycielską h. Korab), Jana
i Świętosława oraz córkę Annę. W 1607 r. Zoia Orzelska, wdowa po Adaukcie
Zboży Radojewskim h. Ogończyk, wobec potrzeby synów swych: Jana, Świętosława i Piotra i wyposażenia swej córki Anny idącej za mąż za Wojciecha Palędzkiego, wzięła od Wojciecha Wydzierzewskiego 3 000 złp i w tej sumie dobra Krusza Podlotowa w pow. inowrocławskim temuż oddała na wyderkaf.
Adaukt Zboży Radojewski zmarł 22 X 1643 r. w wieku 23 lat i pochowany został w kościele franciszkanów w Inowrocławiu. Piotr Zboży Radojewski, syn
Adaukta Radojewskiego i Zoii z Orzelskich, z Jadwigi Mycielskiej miał sy154
nów: Adaukta, Adama i Jana (bezpotomnych), córkę Katarzynę, norbertankę
w Strzelnie oraz córkę Annę (poślubiła Kazimierza Karskiego). Ta Anna z Radojewskich, żona Karskiego h. Jastrzębiec, miała z nim syna Stefana Karskiego, który wstąpił do zakonu jezuitów. Drugi jej syn - Władysław Karski ożenił
się z Katarzyną Lassocką i miał z nią syna Jana. Tenże Jan Karski, ożeniwszy
się z Barbarą Zboży Zakrzewską h. Ogończyk, miał z nią syna Kajetana Karskiego (ożenił się z Marianną Rudzką), syna Antoniego Karskiego (ożenił się
z Jadwigą Kuczborską) i córkę Annę Karską (poślubiła Michała Potockiego).
Drugi syn Adaukta Zboży Radojewskiego i Zoii z Orzelskich – Jan Zboży
z Zakrzewa na Radojewicach Radojewski, w 1614 r. dziedzic dóbr Krusza
Średnia, poślubił Ewę Czarnkowską h. Dzierżykraj, kasztelankę międzyrzecką, z którą miał córkę Bogumiłę, klaryskę w konwencie bydgoskim oraz córkę
Zoię, zmarłą młodo. Trzeci syn Adaukta i Orzelskiej - Świętosław Zboży Radojewski poślubił Katarzynę z Grabia Wilkostowską, kasztelankę konarską
kujawską. Miał z nią dwie córki: Zoię za Janem Tomickim i Ludmiłę za Bieganowskim oraz synów: Marcina, Adama i Wojciecha Świętosława Zboży Radojewskiego, łowczego inowrocławskiego 1654-1665, chorążego inowrocławskiego 1665-1668, który wsławił się podczas wojny polsko-szwedzkiej za
Jana Kazimierza, będąc rotmistrzem. Walczył też z Moskwą, Kozakami, Tatarami. Był właścicielem Kruszy Podlotowej, Mątew i Kruszy Zamkowej. Ożenił
się z Anną Ponętowską h. Leszczyc, kasztelanką brzesko-kujawską. Miał z nią
syna – Wojciecha Kazimierza Zboży Radojewskiego, posła na sejmy, deputata
na Trybunał Koronny. W 1655 r. Wojciech Zboży Radojewski wydzierżawił na
3 lata Kruszę Podlotową Janowi Kazimierzowi Stablewskiemu. W 1655 r.
Zygmunt z Kościelca Działyński h. Ogończyk, starosta inowrocławski, kontrakty zawarte między Wojciechem Zbożym z Zakrzewa Radojewskim, łowczym inowrocławskim a Janem Kazimierzem Stablewskim z racji dzierżawy
wsi Krusza Zamkowa i Krusza Duchowna przez Stablewskiego sobie scedowane, scedował na powrót Stablewskiemu. Wojciech Zboży Radojewski, chorąży
155
inowrocławski zmarł 8 V 1668 r. i pochowany został w grobowcu z epitaium
w kościele franciszkanów w Inowrocławiu. W dniu 1 VI 1662 r. zmarł Jan Radojewski, syn Adaukta Radojewskiego i Zoii Orzelskiej, w wieku 63 lat i pochowany został w kościele franciszkanów w Inowrocławiu. W 1692 r. Wojciech Zboży Radojewski, syn zm. Wojciecha Zboży Radojewskiego, chorążego
inowrocławskiego i Katarzyny z Kobierzyckich ożenił się z Barbarą Mycielską. Miał z nią synów: Mikołaja Świętosława (chorążego bydgoskiego 17101712, wielokrotnego marszałka sejmików kujawskich, zm. ok. 1713), Jana
Chryzostoma (pisarza ziemskiego brzeskiego, podczaszego brzeskiego 1726,
bydgoskiego, chorążego brzeskiego 1735, kasztelana inowrocławskiego 1736
-1762, zm. 1753) i Rafała Stefana (ur. 27 XII 1692 r. w Kruszy Zamkowejzm.1764). W 1728 r. Jan Chryzostom Zboży Radojewski, chorąży bydgoski,
sędzia surogat grodzki poznański, dziedzic dóbr Lubstów kwotę 1 833 złp
z sumy oryginalnej 5 500 złp z kontraktu sprzedaży dóbr Lubstów należnej
też Aleksandrowi Wawrowskiemu, obok sióstr jego, na pewnej sumie zapisanej sobie przez Rafała Stefana Zboży Radojewskiego, podczaszego brzeskiego
kujawskiego, sędziego grodzkiego kruszwickiego, w działach braterskich, na
dobrach Krusza Zamkowa zapłaconej (podczaszy to jego brat rodzony) scedował temuż Wawrowskiemu. Jan Chryzostom Zboży Radojewski, syn Wojciecha Zboży Radojewskiego i Barbary Mycielskiej ożenił się z Barbarą Winkler,
wdową po Józeie Rudnickim. Był syndykiem i dobrodziejem konwentu reformatów w Podgórzu. Początkowo był sędzią grodzkim kruszwickim (przez 17
lat pod trzema starostami), potem sędzią grodzkim inowrocławskim (przez
16 lat). Wiele razy był wybierany marszałkiem sejmików województw kujawskich. Brał udział w elekcji Augusta III Sasa pod Warszawą 12 IX 1733 r. Zmarł
28 III 1752 r. Pozostawił syna Tobiasza. W latach 1731-1759 Krusza Podlotowa stanowiła własność brata Jana Chryzostoma - Rafała Stefana Zboży Radojewskiego h. Ogończyk, chorążego inowrocławskiego, sędziego grodzkiego
kruszwickiego, sędziego grodzkiego inowrocławskiego, miecznika brzeskiego
156
kujawskiego (1725-1728), podczaszego brzeskiego (1728-1748), stolnika
brzeskiego (1737-1748), chorążego inowrocławskiego (1748-1757), a następnie brzeskiego (1757-1762), syndyka apostolskiego, dobrodzieja reformatów
w Podgórzu i karmelitów trzewiczkowych w Markowicach. Jego główną rezydencją był Lubstów. Zmarł on bezpotomnie w 1764 r. Na jego osobie wygasł
cały ród Zboży Radojewskich. W 1765 r. Józef Karski h. Jastrzębiec, dzierżawca Czechowa i Wojciech z Drewnowa Lipski, starosta szemborowski, plenipotent swego ojca Jana Lipskiego, miecznika i surogata grodzkiego kaliskiego, dziedzica Czechowa skwitował się z sum dzierżawy tej wsi. Kajetan
Karski, chorąży wojsk koronnych i Antoni Karski stolnik zawkrzeński bracia
rodzeni z jednej strony oraz ks. Jan Karski kanonik gnieźnieński z drugiej
strony podpisali rezygnację z dóbr Krusza Zamkowa, Mątew Szlacheckich sub
vadium 60 000 złp. Kajetan i Antoni Karscy byli synami zm. Jana Karskiego,
rzekomego cześnika dobrzyńskiego i zm. Barbary Zboży Zakrzewskiej
h. Ogończyk, a zm. Kazimierza Karskiego i Anny Zboży Radojewskiej małżonków pronepotami i jedynymi spadkobiercami. Odziedziczyli Kruszę Podlotową jako spadek po zm. Stefanie Rafale Zbożym Radojewskim, chorążym
brzeskim kujawskim i po całkowitym wygaśnięciu rodu Radojewskich na jego
właśnie osobie jako jego najbliżsi agnaci. W 1770 r. dziedzicem Kruszy i Mątew był Stanisław Smoleński h. Zagłoba, stolnik ciechanowski i jego żona Julianna z Karskich, którzy byli także posiedzicielami Otorowa. 22 IV 1770 r.
urodziła się w Otorowie ich córka Katarzyna Agnieszka. W latach 1771-1774
Krusza Podlotowa stanowiła własność Antoniego Karskiego h. Jastrzębiec,
łowczego kruszwickiego 1772-1774, podstolego bydgoskiego 1774-1786,
który posiadał także Kruszę Podlotową, Mątwy i Skalmierowice. W 1773 r.
Stanisław Smoleński h. Zagłoba, niedoszły skarbnik bydgoski 1772, syn Antoniego Piotra Smoleńskiego, cześnika ciechanowskiego, dziedzica m. Żydowa i wsi Jelitowa, Cielmowa, Gembarzewa, z przyległościami, i Ludwiki Piekarskiej oraz Julianna Karska h. Jastrzębiec, córka Antoniego Karskiego łow157
czego kruszwickiego 1772-1774, dziedzica dóbr Krusza Podlotowa, Krusza
Zamkowa, Skalmierowice z przyległościami i Jadwigi z Kuczborskich, spisali
małżeńskie dożywocie. W 1774 r. Kruszę Podlotową zakupił na subhaście Kajetan Karski h. Jastrzębiec, podstoli radziejowski 1766-1782 i jego żona Anna
Radojewska. Od 6 VII 1774 r. dziedziczył jego syn Antoni Feliks Karski, łowczy kruszwicki 1772-1774, podstoli bydgoski 1774-1786. Tenże sprzedał ją
w dniu 7 II 1793 r. za 31 200 talarów Adamowi Bilskiemu. Bilski sprzedał następnie Kruszę Podlotową w dniu 15 II 1799 r. razem z Tupadłami, Kruszą
Zamkową, Przedbojewicami i Mątwami za 110 000 talarów Antoniemu Polewskiemu. W okresie zaborów wieś należała do powiatu strzelińskiego.
W dniu 12 I 1820 r. po śmierci Antoniego Polewskiego stała się własnością
wdowy po nim Teoili ze Smoleńskich Polewskiej. Od Polewskiej majątek zakupił w dniu 19 VI 1820 r. Carl August Janisch. W dniu 26 VII 1820 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu w wieku 28 lat poślubił 21-letnią Augustę
Nehring, córkę Christopha Nehringa, dziedzica Markowa. Przed 1846 r.
w majątku było 6 domów, w których mieszkały 74 osoby. W dniu 14 I 1853 r.
właścicielem majątku (po Janischu) zakupionego za kwotę 34 000 talarów
pruskich stał się Friedrich Erdmann i jego żona Julianna Stockmann. W 1865
r. wielkość majątku wynosiła 839 mórg. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba mieszkańców wynosiła 102 osoby. W 1872 r. majątek zajmował powierzchnię 840
mórg, w tym ziemi uprawnej było 814 mórg, łąk – 26 mórg, lasów – 0 mórg,
wód – 0 mórg. Przed 1883 r. na terenie dominium Krusza Podlotowa o pow.
840 mórg w 3 domach mieszkało 95 osób, w tym 66 katolików i 29 ewangelików. W tym czasie we wsi było 47 analfabetów. Istniały wówczas pokłady torfu. W 1885 r. we wsi było 102 mieszkańców, w tym 101 katolików i 1 ewangelik. Jej obszar wynosił 214 ha, na którym pobudowane były 3 domy. W 1905
r. majątek zajmował obszar 214,19 ha. Pól uprawnych było 202,60 ha; łąk 6,
58 ha; zabudowań 3,47 ha; wód 1,54 ha. Dostarczał on rocznego czystego dochodu gruntowego w wysokości 3 827 marek. W 1890 r. wielkość majątku
158
wynosiła 214 ha, w tym grunty orne zajmowały 203 ha, łąki 7 ha, wody
– 2 ha; brakowało lasu. Miejscowość należała do powiatu strzelińskiego.
W 1907 r. w majątku hodowano 29 koni, 76 sztuk bydła, 38 krów, 20 owiec,
50 świń. W 1911 r. dzierżawcą był Nepomucen Jakubowski, który był członkiem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego, Rady Nadzorczej Spółdzielni “Rolnik” w Strzelnie oraz Zarządu Banku Ludowego w Ludzisku. Zmarł w 1915 r. w Poznaniu. Na początku XX w. wielkość majątku wynosiła 224 ha 19 a 70 m2. W latach 20. XX w. majątek obejmował obszar 222
ha 82 a 71 m2. W 1920 r. majątek dostarczał 1 325,48 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1921 r. na obszarze dworskim mieszkały 134 osoby,
w 1931 r. - 109. W 1921 r. było 5 budynków, w 1931 r. - pozostały 4.
W 1926 r. wielkość majątku uległa zmniejszeniu do 209,04 ha, w tym ziemi
uprawnej było 170 ha, łąk i pastwisk 35 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 4, 04 ha, wód 0 ha. Majątek dostarczał 1 274 talarów czystego dochodu gruntowego i posiadał wartość użytkową oszacowaną na 1 284 marek.
W tym czasie dzierżawcą był Z. Sobeski. W okresie międzywojennym miejscowość należała do powiatu mogileńskiego. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego wynosiła 2,14 km2, w tym użytków rolnych 2,12 km2, z czego grunty orne stanowiły 1,99 km2. W okresie II wojny światowej Krusza Podlotowa nosiła nazwę najpierw Kaisertal (1939-1943), później Kleinkruscha
(1943-1945). Na przełomie 1939 i 1940 r. została usunięta przez Niemców
znajdująca się we wsi igura Matki Bożej. Mieszkańcom udało się ją ocalić.
W 1945 r. została na powrót poświęcona przez ks. Stanisława Obarskiego.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od Friedricha Erdmanna (mieszkał później
w Inowrocławiu) w dniu 26 VI 1873 r. Kruszę Podlotową zakupił za
82 000 marek Marian Grabski. Marian Kazimierz Grabski h. Wczele urodził
się 21 XI 1846 r. w Skotnikach pow. Srzelno w rodzinie Stefana Grabskiego
i Marii z Daszkowskich h. Leliwa 1.voto Słubickiej (zm. 28 V 1886 r. w Kruszy
159
Podlotowej). Wykształcenie zdobył w Korpusie Kadetów Pruskich w Chełmnie. Studiował w Saksonii. W wojnie francusko-pruskiej 1870-1871 uczestniczył w stopniu podporucznika. W 1877 r. poślubił w Bieganowie 27-letnią Helenę Agnieszkę Bronisz h. Wieniawa (wpisana do ksiąg wieczystych w dn. 22
I 1878 r., zm. 26 II 1897 r. w Kruszy Podlotowej), córkę Stanisława Hieronima Bronisza i Tekli Eleonory z Grabskich h. Wczele. Miał z nią dzieci: córkę
Franciszkę Ludwikę Marię (ur. w Kruszy Podlotowej 25 VIII 1878 r.-zm. 12 II
1953 r. w Poznaniu, poślubiła Jana Nepomucena Mukułowskiego, właściciela dóbr rycerskich Kołaczkowo), córkę Janinę Adelę Józefę (ur. 23 VI 1881 r.
w Kruszy Podlotowej-zm. 29 XI 1955 r. w Poznaniu; dwukrotnie zamężną: 1.
Jan Brzeski h. Prawdzic, 2. Stanisław Potrykowski h. Drogomir, artysta malarz
z Poznania), syna Edwarda Zenona (1883-1951, poślubił Janinę Prądzyńską
h. Księżyc). Helena Grabska z d. Bronisz zmarła 26 II 1897 r. (złożona początkowo w kościele w Ludzisku, potem w Bieganowie w grobie rodzinnym). Marian Grabski należał do Spółki Melioracyjnej Nadgoplańskiej. W 1894 r. został odznaczony przez cesarza i króla pruskiego Orderem Czerwonego Orła
4 kl. W dniu 11 VI 1904 r. w Poznaniu ożenił się z Anielą z Mierosławskich
h. Leszczyc, córką Franciszka Mierosławskiego i Kamili Gorzeńskiej h. Nałęcz. Aniela z Mierosławskich Grabska zmarła w Poznaniu w dniu 30 VII
1915 r. w wieku 64 lat. Marian Grabski zmarł 4 lata później, 14 XI 1919 r.
w Poznaniu. Pochowany został w Bieganowie. W spadku po Marianie Grabskim pozostał także folwark Kawiary pod Gnieznem, który Edward Grabski
przekazał swym siostrom - Franciszce i Janinie, a sam zatrzymał dla siebie
Kruszę Podlotową (przewłaszczona na niego w dniu 7 VII 1920 r.). Edward
Zenon Grabski urodził się w Kruszy Podlotowej 8 VII 1883 r., z pierwszej żony
Mariana Grabskiego - Heleny Bronisz. Uczył się w gimnazjum w Inowrocławiu
i Gimnazjum Realnym w Bydgoszczy. W 1906 r. przejął po ojcu majątek Bieganowo. Walczył w I wojnie światowej na froncie zachodnim. Po powrocie do Polski wziął udział w powstaniu wielkopolskim. 2 II 1919 r. został tymczasowym
160
dowódcą 2. Pułku Ułanów. 30 III 1919 r. awansował na stopień porucznika;
pięć lat później awansował na rotmistrza kawalerii. W 1920 r. we Wrześni powołał Bank Kupiecko-Przemysłowy, którego został prezesem. Był kuratorem
Szkoły Rolniczej we Wrześni. Działał w Komisji Szkolnictwa Rolniczego Wielkopolskiej Izby Rolniczej. Poświęcił się działalności charytatywnej. Wspierał
artystów. Finansował odnowę katedry w Gnieźnie. W 1923 r. został dyrektorem Cukrowni w Gnieźnie. W 1929 r. papież Pius XI nadał mu tytuł szambelana papieskiego. 21 II 1911 r. w Poznaniu ożenił się z Janiną Nepomuceną
Ludwiką Seweryną Anną Prądzyńską h. Księżyc, z którą miał dzieci: córkę Helenę Świętosławę Janinę (1912-2002, poślubiła Jerzego Grabskiego h. Dołęga), córkę Marię (1914-1963, poślubiła Juliana Roztoczyńskiego), syna Jana
(1916-1971), syna Leona (1919-1944, zginął w Powstaniu Warszawskim),
syna Edwarda (1921-1944, poległ w Powstaniu Warszawskim), córkę Barbarę Helenę (1922-1995, uczestniczkę Powstania Warszawskiego, poślubiła
Stefana Bakierę), syna Bolesława (ur. i zm.1926), córkę Teresę (1928-1945
w obozie dla pracowników ze Wschodu w Furtwangen, uczestniczkę Powstania Warszawskiego). W czasie II wojny światowej został wysiedlony do Gniezna, a potem do Warszawy, gdzie działał w konspiracji. W 1944 r. został wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec. W 1946 r. powrócił do Polski. Zamieszkał najpierw w Krakowie, a następnie w Tarnowie (od 1946 r.).
W 1950 r. przeprowadził się do Poznania, gdzie zmarł 8 III 1951 r. Został
odznaczony Orderem Odrodzenia Polski, Krzyżem Niepodległości i Złotym
Krzyżem Zasługi. 6 II 1945 r. nastąpiła parcelacja majątku w Kruszy Podlotowej. Utworzono wówczas 29 gospodarstw. 20 IV 1945 r. majątek objęła reforma rolna. 16 X 1946 r. przejął go Skarb Państwa Polskiego na podstawie wniosku Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy
z dnia 8 VIII t.r. W 1963 r. nastąpiło odłączenie z majątku parceli 29 a 68 m2
na rzecz Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska Inowrocław-Wschód.
161
A
RCHITEKTURA: Dwór wybudowany został ok. 1886 r. (według notatki Stefana Cybichowskiego, architekta poznańskiego, na sporządzonej przez niego inwentaryzacji zespołu dworskiego w lipcu 1926 r.), dla Mariana Grabskiego. W obecnej postaci jest to piętrowa bryła wybudowana z cegieł palonych, na planie kwadratu, przekryta dachem czterospadowym. Elewacja północna wysunięta jest ryzalitem, w którym pierwotnie znajdowało
się główne wejście w formie portyku kolumnowego. W 1926 r. dwór znajdował się w dobrym stanie, posiadał okna pudłowe, drzwi pojedyncze, a podłoga
wykonana była z desek heblowanych. Od zachodu znajdowało się pierwotnie
skrzydło, które zostało usunięte ok. 1969 r. Dwór otoczony był parkanem,
z bramą wjazdową od strony wschodniej. Wejście w parkanie od zachodu prowadziło na pola. W trakcie remontu przeprowadzonego ok. 1969 r. oprócz
skrzydła zachodniego, usunięto ganek i skuto płaskorzeźbione detale na elewacji północnej budynku. Po prawej stronie drogi prowadzącej z Kruszy Zamkowej do Żalinowa (wybudowanej w połowie lat 60. XX w.), naprzeciw wejścia
do dworu, znajdowały się zabudowania gospodarcze (obecnie nieistniejące),
na które składały się: wolarnia z ok. 1866 r., stodoła z ok. 1856 r., kurnik, winiarnia i oranżeria, stajnia i obora z ok. 1866 r., ośmiorak, z ok. 1896 r. świniarnia i stajnia z ok. 1896 r., spichrz z ok. 1886 r., remiza przy stodole z ok.
1886 r., stodoła z ok. 1856 r., kuźnia i szopa z ok. 1896 r., sześciorak z ok.
1876 r., chlewik do sześcioraka z ok. 1896 r., chlewik do ośmioraka.
P
162
ARK DWORSKI: Niezachowany.
Plan katastralny majątku Krusza Podlotowa z lat 1860-1861. Archiwum Państwowe
w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 29.
163
Przekrój poziomy dworu w Kruszy Podlotowej wraz z rozmieszczeniem pomieszczeń i więźbą dachową. Rys. Stefan Cybichowski, Poznań, lipiec 1926 r. Wg J. J. Białkiewicz, M. Błaszczyk, Edward Grabski. Bogu, Ojczyźnie, Rodzinie, Bieganowo-Kraków 2012.
Herb Wczele Grabskich.
Grobowiec rodzinny Grabskich znajdujący się na cmen-
Z archiwum rodzinnego Joanny tarzu przykościelnym paraii Imienia NMP w Inowrocławiu,
Jadwigi Białkiewicz.
z rzeźbą Piety.
164
Marian Grabski h. Wczele (1846-1919), dziedzic Kruszy Podlotowej w l. 1873-1919
z żoną Heleną Bronisz. Z archiwum rodzinnego Joanny Jadwigi Białkiewicz.
165
Edward Grabski h. Wczele (1883-1951), ostatni dziedzic Kruszy Podlotowej i jego
żona Jadwiga Prądzyńska. Z archiwum rodzinnego Joanny Jadwigi Białkiewicz.
166
Dwór w Kruszy Podlotowej - elewacja frontowa, w której znajdował się pierwotnie
portyk kolumnowy.
167
KRUSZA ZAMKOWA
dwór z ok. 1870 r. (?)
obecnie bezstylowy
168
H
ISTORIA WSI: W młodszej epoce kamienia bytowała tutaj ludność
kultury ceramiki wstęgowej rytej (4300-3800 p.n.e.), po której przybyła ludność grupy brzesko-kujawskiej kultury późnej ceramiki wstęgowej
(4250-3850/3700 lat p.n.e.), mieszkająca w charakterystycznych długich chatach i jako jedyna w skali Polski bogato wyposażająca pochówki kobiece (tzw.
książęce). Ok. 3190-2380 p.n.e. istniało osadnictwo I fazy kultury amfor kulistych, która swoich zmarłych chowała w tzw. grobowcach korytarzowych.
W latach ok. 2500-2200/2000 p.n.e. osiedliła się ludność grupy radziejowskiej kultury pucharów lejkowatych, która budowała grobowce kurhanowe
o unikalnym w skali Polski rytuale pogrzebowym (tzw. bezkomorowe grobowce typu kujawskiego). W latach 3100-3000 p.n.e. ludność związana z kręgiem ceramiki sznurowej niosącym koczownicze tradycje „stepu” nadczarnomorskiego pozostawiła tutaj swój pochówek. W latach 1600-1400 p.n.e. istniało osadnictwo ludności kultury iwieńskiej z epoki brązu. W latach
1400-1300 p.n.e. funkcjonowało tutaj prawdopodobnie miejsce obrzędowe
ludności wczesnej fazy kultury łużyckiej. W epoce żelaza istniał cmentarz
ludności kultury przeworskiej z 8 grobami szkieletowymi i 27 ciałopalnymi
oraz towarzyszące mu sanktuarium (II w. p.n.e.). Przedstawiciele tej kultury
budowali obiekty hutnicze do wytopu żelaza. Prawdopodobnie osada pełniła
w tym czasie rolę emporium handlowego na szlaku bursztynowym znad Adriatyku nad Bałtyk, wymienionego na mapie geografa greckiego Klaudiusza
Ptolemeusza (ok. 100-ok. 168 n.e.) pod nazwą Askaukalis. Unikalne odkrycia
w Kruszy Zamkowej pozwoliły na wyróżnienie tzw. grupy kruszańskiej kultury przeworskiej charakteryzującej się rozwojem solowarstwa, bursztyniarstwa, szklarstwa, dużą rolą wymiany dalekosiężnej, początkami upieniężnienia rynku, powstawaniem organizmów o cechach protozalążków miast, wznoszeniem sanktuariów żałobnych w obrębie cmentarzysk, otoczonych owalnym wieńcem kamiennym. Świątynia w Kruszy Zamkowej była kształtu owalnego. Posiadała ukośne ściany oblepione gliną, posadzkę z płyt kamiennych
169
oraz ołtarz w postaci bloku kamiennego. Budowano także sanktuarium służące mieszkańcom na stoku wzniesienia schodzącym ku dawnemu rozlewisku
Smyrni. Było zagłębione w ziemię i miało dno z szeregiem kolistych zagłębień. W jego wnętrzu znajdowały się ułamki naczyń, pokonsumpcyjne kości
zwierzęce, liczne pochówki psów. W Kruszy Zamkowej odkryto jeszcze jedno,
nieco późniejsze sanktuarium na kulminacji wzniesienia, z ogrodzeniem kamiennym i małą kapliczką wzniesioną w konstrukcji słupowej, której podłogę stanowiła mozaika z płytek glinianych malowanych białą farbą, z ołtarzem
w postaci kręgu z glinianych płytek mozaikowych. Na przełomie XI i XII w.
istniał tutaj gród wczesnośredniowieczny otoczony drewniano-ziemnym wałem i fosą. W 2. połowie XII w. założono tu cmentarz chrześcijański, być może
związany z małym drewnianym kościołem-kaplicą w centrum (?). W połowie
XIII w. wzniesiony został gródek stożkowaty, którego zaplecze stanowiło kilka niewielkich punktów osadniczych w Kruszy Zamkowej i Podlotowej. Początkowo istniała tylko jedna wieś Krusza, która z czasem rozpadła się na
trzy odrębne. Wieś ta była rozdrobniona i dziedziczyli w niej przedstawiciele
różnych rodów, np. Leszczyców. W 1447 r. dziedzicem Kruszy był m.in.
Mikołaj Stary Zamek i to od niego może pochodzić nazwa wsi (zdaniem Joanny Karczewskiej). Jego przynależność rodowa jest trudna do ustalenia.
W 1450 r. król Kazimierz Jagiellończyk odnowił Inowrocławiowi przywilej
miejski nadając miastu m.in. łąki i pastwiska w Kruszy. W 1489 r. istniał folwark szlachecki, nie było jednak kmieci. Funkcjonował wtedy młyn wietrzny
osiadły. W 1583 r. wieś była podzielona między Baltazara Kruskiego (miał
1 łan osiadły i 1 zagrodniczy), Marcina Kruskiego (1 łan osiadły i 2 zagrodnicze) i rodzinę Zakrzewskich, której gałąź osiadła w Radojewicach i nosząca
nazwisko Radojewskich, posiadała następnie obie Krusze przez prawie 200
lat. W 1763 r. istniała tutaj prywatna kaplica. Ostatnim z Radojewskich był
Rafał Stefan Zboży Radojewski h. Ogończyk, chorąży inowrocławski, który
zmarł w 1762 r. W 1765 r. Józef Karski h. Jastrzębiec, dzierżawca Czechowa
170
i Wojciech z Drewnowa Lipski, starosta szemborowski, plenipotent ojca
- Jana Lipskiego miecznika i surogata grodzkiego kaliskiego, dziedzica Czechowa, imieniem ojca skwitował się z sum dzierżawy tej wsi. Kajetan Karski,
chorąży wojsk koronnych i Antoni Karski, stolnik zawkrzeński, bracia rodzeni z jednej strony oraz ks. Jan Karski kanonik gnieźnieński z drugiej strony,
podpisali rezygnację z dóbr Krusza Zamkowa i Mątwy Szlacheckie sub vadium 60 000 złp. Kajetan i Antoni Karscy byli synami zm. Jana Karskiego,
rzekomego cześnika dobrzyńskiego i zm. Barbary Zboży Zakrzewskiej
h. Ogończyk, a małżonków: zm. Kazimierza Karskiego i Anny Zboży Radojewskiej, pronepotami i jedynymi spadkobiercami. Krusza Zamkowa stanowiła spadek po zm. Stefanie Rafale Zbożym Radojewskim, chorążym brzeskim kujawskim i po całkowitym wygaśnięciu rodu Radojewskich na jego właśnie osobie (zm. bezpotomnie), odziedziczony przez nich jako przez jego najbliższych agnatów. W latach 1771-1774 Krusza Zamkowa stanowiła własność Antoniego Karskiego h. Jastrzębiec, łowczego kruszwickiego
1772-1774, podstolego bydgoskiego 1774-1786, który posiadał także Kruszę
Podlotową, Mątwy i Skalmierowice. W 1773 r. Stanisław Smoleński h. Zagłoba, niedoszły skarbnik bydgoski, wojski w. bydgoski 1776-1778 i Julianna
Karska, córka Antoniego Karskiego, łowczego kruszwickiego, dziedzica dóbr
Krusza Zamkowa, Krusza Podlotowa, Skalmierowice i Jadwigi Kuczborskiej,
spisali małżeńskie dożywocie. W 1779 r. właścicielami wsi byli Kajetan Karski i Antoni Feliks Karski, podstoli bydgoski (lat 56). Feliks Antoni Karski
zmarł 14 XI 1786 r. i pochowany został u franciszkanów w Śremie. W 1793 r.
właścicielką Kruszy Zamkowej i Podlotowej była Marianna Bilska, żona Adama Bilskiego oraz ich córka Julianna Bilska. Od 1795 r. wieś należała do Antoniego Polewskiego (1763-1813), skarbnika Królestwa Polskiego (inowrocławskiego) i jego żony Teoili ze Smoleńskich (ur. ok. 1781). W dniu 4 VI
1800 r. w Kruszy urodził się ich syn Antoni, 28 II 1802 r. - córka Wiktoria Marianna, 21 X 1804 r. - córka Wiktoria Teoila, w 1810 r. - syn Jakub, w 1811 r.
171
- syn Leon Jakub, w 1811 r. - syn Maksymilian Piotr, w 1812 r. - córka Barbara
Marianna. Mieli też syna Józefa (ur. ?, młodzieńca w 1813 r.). W 1813 r. majątek po zmarłym mężu odziedziczyła Teoila Polewska. Posiadała go jeszcze
w 1820 r., kiedy wyszła powtórnie za mąż za 26-letniego Stefana Piaseckiego.
W tym roku sprzedała Kruszę Zamkową Teodorowi Osińskiemu. Przed 1846 r.
w majątku było 13 domów, w których mieszkały 154 osoby. W 1846 r. we wsi
były już 43 domy i 454 mieszkańców. W 1860 r. we wsi było 141 katolików i 33
ewangelików. W 1865 r. wielkość majątku wynosiła 1 571 mórg. Na dzień 3 XII
1867 r. liczba mieszkańców wynosiła 353 osoby. W 1872 r. majątek ziemski liczył 1 571 mórg, w tym ziemi uprawnej było 1 536 mórg, łąk – 33 morgi, lasów
– 0 mórg, wód – 2 morgi. W 1872 r. istniała cegielnia. Przed 1883 r. na terenie
dominium o obszarze 1 571 mórg mieszkało w 13 domach 207 osób, wśród
których było 169 katolików i 38 ewangelików. W 1885 r. wieś zamieszkiwało
66 osób. W tym czasie istniały 4 domy. Od 1886 r. wieś należała do powiatu
strzelińskiego. Powierzchnia majątku wynosiła 510,65 ha. W 1867 r mieszkały
tutaj 353 osoby. W 1903 r. w Kruszy Podlotowej mieszkał dr med. Kazimierz
Mański. W 1907 r. obszar Kruszy Wielkiej wynosił 401 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 369 ha, łąk 8 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 24 ha, wód 0 ha. W majątku hodowano 50 koni, bydła sztuk 326,
krów 49, owiec 61, świń 91. W okresie międzywojennym obszar dworski Krusza Zamkowa należał do powiatu mogileńskiego. Zajmował powierzchnię 402
ha. W 1921 r. liczba ludności wynosiła 140 osób. W 1926 r. wielkość majątku
wynosiła 400,14 ha, w tym ziemi uprawnej było 335 ha, łąk i pastwisk 12 ha,
lasów 30 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 20 ha, wód 3,14 ha. Majątek dostarczał wówczas 2 501 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego Krusza Zamkowa wynosiła 2,61 km2,
w tym ziemi rolnej było 2,56 km2, w tym gruntów uprawnych 2,32 km2. Istniało 5 budynków; mieszkało tutaj 107 osób. Wieś należała do paraii św. Mikołaja w Ludzisku. W okresie II wojny światowej wieś nosiła nazwę Groß Kruscha.
172
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od 12 X 1821 r. właścicielem był Johann
Nehring, urodzony w 1776 r., w 1800 r. królewsko-pruski nadekonom, dzierżawca ekonomii Strzelce. Oprócz Kruszy Zamkowej miał także Mątwy, a od 1830 r. - Trzaski. Rezydował w Strzelcach. Był dwukrotnie żonaty:
1. w Szamocinie 13 I 1802 r. poślubił Emilię Sussannę Wiese (zm. w Kruszy
Zamkowej 25 III 1825 r.), 2. w Kwieciszewie 8 VIII 1830 r. - Annę Renatę Liebegott Wiese 1.voto Kitzmann. Z Emilią S. Wiese posiadał dzieci: córkę Wilhelminę heodorę (ur. w Strzelcach 4 XI 1804 r., żona Augusta Berga Schönfabera z Łodzi), syna Rudolfa Adolfa Karla (ur. w Strzelcach), córkę Susannę
Annę Johannę (ur. w Strzelcach 2 XII 1809 r., w Wiśniewej k. Kleczewa 10 II
1839 r. poślubiła Christopha Kitzmanna), syna Karla Wilhelma Ernesta (ur.
w Strzelcach 21 VII 1811 r.-zm. 12 VIII 1833 r.), syna Gustava Alexandra (ur.
w Strzelcach 24 II 1814 r., dziedzic Trzasek, żona Alwina Rafalska), syna Johanna Eduarda (ur. w Strzelcach 13 XII 1815 r., w Kruszy Zamkowej posiadał działkę nr 3 od 30 X 1857 r., zm. w Kruszy Zamkowej 22 IV 1899 r.), córkę Paulinę Ernestinę Mathildę (ur. w Strzelcach 13 III 1818 r., żona Ludwiga
Kaltwassera), syna Friedricha Gustava Ferdinanda Hermanna (ur. w Strzelcach 20 VII 1819 r., dziedziczył w Kruszy Zamkowej działkę nr 8 od 16 III
1841 r., zm. w Mątwach 21 XII 1869 r., które odziedziczył, później posiadał
też Czyscznik i Buczkowo w zaborze rosyjskim, żona Mathilde Nast), córkę Idę
Augustę Antoinettę (ur. w Strzelcach 23 IX 1820 r., żona Adama Sommerfelda), syna Juliusa Tesmara (ur. w Kruszy Zamkowej 19 IX 1821 r., dziedziczył
w Kruszy Zamkowej działkę nr 7 od 16 III 1841 r., zm. w Ostrowie pow. wrzesiński 21 VI 1892 r., dziedzic Pomarzan, żona Ottilie Kitzmann), syna Friedricha Wilhelma Ferdinanda (ur. w Kruszy Zamkowej 23 II 1823 r., w Kruszy
Zamkowej dziedziczył działkę nr 5 od 16 III 1841 r., zm. w Gdańsku-Wrzeszczu 30 IV 1896 r., właściciel Wilkowiczek i Ossówka w zaborze ros., żona Pauline Stegmann). Johann Nehring zmarł w Kruszy Zamkowej 5 IX 1843 r. Kruszę
Zamkową odziedziczył jego syn Johann Eduard Nehring, urodzony w Strzel173
cach pow. Mogilno w dniu 13 XII 1815 r. W 1869 r. został wybrany do sejmiku prowincjonalnego. Wspólnie z Hugonem von Wilamowitz-Moellendorffem założył Towarzystwo Handlowe, które w 1879 r. wybudowało cukrownię
w Mątwach. Kruszę Zamkową i Niemojewko posiadał do 1893 r. W dniu 3 IX
1852 r. poślubił w Lisewie Kościelnym Józeinę Augustę Mittelstaedt h. Hornklow. W Kruszy Zamkowej rodziły się dzieci: córka Klara Marie (ur. 11 VI 1853 r.
-zm. w Berlinie-Friedenau, poślubiła 28 IX 1871 r. Carla Antona Cordsa, królewsko-pruskiego dzierżawcę ekonomii Niszczewice, w latach 1869-1891 dziedzica Olszewic i Słońska), córka Marie Olga (ur. 27 V 1854 r.-zm. w Bydgoszczy 6 I 1897 r., w dn. 29 X 1874 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubiła Maxa Schmeckela, dziedzica Suponina, królewsko-pruskiego komisarza powiatowego w Nekli), syn Ernst (ur. 10 VI 1855 r.-zm. 25 IX 1865 r.),
córka Martha Bertha (ur. 12 VII 1856 r.-zm. w Toruniu 6 I 1897 r., w lutym
1879 r. poślubiła Ernsta von und zur Mühlen, królewsko-pruskiego majora), syn Arthur Franz Hugo (ur. 18 I 1858 r.-zm. 2 VI 1889 r., dziedzic Dąbrówna i Komorowa, później Szyszynka w zaborze ros., żona Helene Kitzmann), syn Paul Otto Julius (ur. 18 VI 1859 r.-zm. w Kruszy Zamkowej 29 XII
1911 r., ordynat ideikomisu familijnego w Kruszy Zamkowej, od 1893 r. dziedzic Niemojewka, nobilitowany w Poznaniu 20 VIII 1910 r., odznaczony królewsko-pruskim Orderem Korony kl. 4), córka Wally (Vally) Josephine Amalie
(ur. 14 II 1861 r.-zm. w Wiesbaden, żona Ludwiga Augustina, królewsko-pruskiego generała-porucznika, inspektora obozu jenieckiego w okręgu 18. Korpusu Armii, w 1910 r. generała-majora w stanie spoczynku w Wiesbaden), córka Hedwig Emma (ur. 6 III 1863 r.), syn Hugo (ur. 1862/1865 r., dziedzic Jarontów w pow. inowrocławskim, w dn. 28 II 1896 r. w Inowrocławiu poślubił Hildegardę Klarę Adelheid Elisabeth von Oertzen, w 1909 r. urzędnik gospodarczy w Pniewach, w 1910 r. był rolnikiem w Pobłociu Małym na Pomorzu Zachodnim), córka Gertrud Marie (ur. 21 VI 1866 r.-zm. w Berlinie-Charlottenburgu 24 II 1912 r., w dn. 30 IV 1898 r. poślubiła Augusta Ludwiga Otto
174
Friedricha Josepha von Schoelera, królewsko-pruskiego rotmistrza w stanie
spoczynku w Bad Harzburg, przedtem w 1. Hannowerskim Korpusie Dragonów nr 9). Johann Eduard Nehring zmarł w Kruszy Zamkowej 2 IV 1899 r. Na
miejsce wiecznego spoczynku rodzina Nehringów wybrała sobie dawne grodzisko. W końcu XIX w. wieś stanowiła dominium, którego właściciel – Johann Eduard Nehring należał do spółki kierującej Cukrownią w Kruszwicy.
Majątek ziemski wynosił wtedy 918 ha. Odziedziczył go w 1906 r. syn Paul
Otto Julius Nehring, urodzony 18 VI 1859 r., posiadający także Niemojewko. W 1896 r. w Zbąszyniu poślubił Ottilię Kegel. Zmarł w Kruszy Zamkowej
w dniu 29 XII 1911 r. W 1912 r. majątek przeszedł na własność hr. Carla Antona Cordsa, męża Klary Marii Nehring. W 1926 r. był właścicielem Niemojewka, którego dzierżawcą był jego syn Hans. Często wyjeżdżał do Niemiec.
Zmarł w Kruszy Zamkowej 9 I 1926 r. W 1926 r. dzierżawcą Kruszy Zamkowej
był jego syn Hans Cords. W 1946 r. majątek znacjonalizowano i przekazano
w dzierżawę Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Obecnie stanowi własność Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.
A
RCHITEKTURA: Dwór wybudowany został prawdopodobnie ok. 1870
r. dla niemieckiej rodziny Nehringów. Obecnie pozbawiony jest wskutek remontów większości cech stylowych, co utrudnia jego precyzyjne datowanie. Budynek jest piętrowy, nakryty dachem dwuspadowym, z niewielkim
oculusem w trójkątnym szczycie. Piętro od parteru oddziela gzyms kordonowy. Okna są prostokątne, pozbawione ozdób. W fasadzie znajduje się pierwotne prostokątne, pozbawione ozdób wejście ze stylowym żeliwnym daszkiem.
Do dworu dobudowane jest piętrowe skrzydło. W skład zespołu dworskiego
wchodzi stajnia (ob. chlewnia), murowana, z 1890 r.; chlewnia z 1900 r. oraz
ośmiorak (ob. dom nr 27), murowany, z 1899 r.
175
P
ARK DWORSKI: Dwór otacza park z początku XIX w., o powierzchni
110,3 ha. Posiada charakter krajobrazowy, z elementami układów regularnych. Występują w nim dęby szypułkowe, strzeliste topole jesiony, wiązy szypułkowe, kasztanowce białe, topola biała o obwodzie 403 cm uznana za
pomnik przyrody, dąb szypułkowy o obwodzie 480 cm, jesion wyniosły (310
cm), buk pospolity (300 cm). Kompozycję parku wzbogaca szpaler stuletnich
grabów i aleja lipowa. W północnej części znajduje się szczątkowo zachowany
cmentarz niemieckich właścicieli.
◄ Rokokowe epitaium rodziny
Zboży-Radojewskich: Mikołaja Świętosława, chorążego bydgoskiego (zm.
1720), Jana Chryzostoma, kasztelana
inowrocławskiego (zm. 1753) oraz Rafała Stefana (zm. 1762) w kościele św.
Mikołaja w Inowrocławiu, przeniesione po 1819 r. z dawnego kościoła franciszkanów.
176
KRUŚLIWIEC
dwór z lat 1900-1902
177
H
ISTORIA WSI: W pradziejach istniało tutaj osadnictwo ludności kultury łużyckiej (ok. 1200-poł. II stulecia p.n.e.). W epoce monarchii
piastowskiej istniała osada (XI-poł. XIII w.). Klasztor franciszkanów w Inowrocławiu miał na terenie Kruśliwca rolę za błotami „Piszki” położoną niedaleko traktu bydgoskiego. Z czasem powstał z niej folwark Kruśliwiec, który
został w 1685 r. darowany klasztorowi franciszkanów w Inowrocławiu przez
rodzinę Zabajskich. Przed 1819 r. znajdował się jeszcze w posiadaniu tegoż
klasztoru. Po jego sekularyzacji przekazany został w dniu 28 V 1819 r. Fundacji Szkolnej Miasta Inowrocławia (na podstawie atestu Królewskiej Rejencji w Bydgoszczy), która wydzierżawiała folwark szkolny Kruśliwiec „z zasiewem ozimym i jarym, z 1 krową, bez bydła i porządków gospodarskich” na kilka lat w drodze publicznej licytacji. W latach 1826-1832 dzierżawcą folwarku
był Franciszek Rzążewski, po nim w latach 1832-1835 - August Rohr. W dniu
24 VIII 1839 r. właścicielem majątku stał się proboszcz Stanisław Kalinowski. W dniu 3 II 1845 r. Kruśliwiec zakupił Ignacy Cichowicz i jego żona Katarzyna, po których dziedziczyła w 1852 r. wdowa Dorota Cichowicz z d. Nowicka (druga żona Ignacego?). W 1846 r. folwark Kruśliwiec liczył 4 domy i 48
mieszkańców. W okresie zaborów 30 XI 1850 r. grupa 10 czerkiesów z armii
carskiej przedarła się z terenu zaboru rosyjskiego, dezerterując z wojska. Była
to szlachta z m. Kabarda na Kaukazie. Ze Skierniewic, gdzie stacjonowali, udali się za kordon do Kruszwicy, a stąd dotarli do Inowrocławia. W Inowrocławiu, pod wodzą Rakmirza Nafanowa, udali się do pruskiego starosty, by zaoferować mu swe usługi. Ten oddał ich do dyspozycji dowódcy dragonów. Czerkiesi nie chcieli złożyć broni. Przedarli się do Kruśliwca, gdzie zabarykadowali się we dworze. Dopiero piechota pruska sprowadzona z Bydgoszczy zmusiła ich do poddania się. Dwóch Czerkiesów poległo na ulicach Inowrocławia już
wcześniej, w trakcie walki. Reszta w końcu się poddała, gdy podpalono zabudowania. Stanęli przed sądem w Bydgoszczy. W wyniku walki dwór w Kruśliwcu został spalony. W dniu 1 IV 1857 r. właścicielem Kruśliwca stał się Alek178
sander Buliński (w 1861 r. został członkiem nowopowstałego Towarzystwa
Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego). Jego żoną była Dorota Nowicka,
córka Edwarda Nowickiego, dziedzica Jacewa. W 1860 r. wieś zamieszkiwało
31 katolików i 1 ewangelik. W dniu 24 V 1861 r. sprzedał Kruśliwiec Julianowi Perlińskiemu i jego żonie Domicelli Nowickiej (pochodzącej z Jacewa). Julian Perliński urodził się w Rokitkach jako syn Eugeniusza Franciszka Perlińskiego i Anny z Dąbrowskich. W dniu 16 III 1867 r. wszedł on do Rady tworzącej się Spółki Kujawskiej w Inowrocławiu – spółdzielni kredytowej założonej przez Polaków i mającej na celu podźwignięcie polskiego handlu, upadającego rzemiosła i niskotowarowych gospodarstw rolnych. Julian Perliński
zmarł w Kruśliwcu 9 I 1875 r. w wieku 48 lat. Wdowa po nim została wpisana
do ksiąg wieczystych w dniu 19 VIII 1875 r. na wniosek z dnia 20 VII t.r. razem
z dziećmi: Franciszką Małgorzatą (ur. 10 III 1854 r.), Anną (ur. 4 I 1857 r.),
Walentym Zenonem (ur. 26 XII 1861 r.), Józefem Fabianem (ur. 17 I 1863 r.),
Marianną Augustyną (ur. 28 VIII 1864 r.), Franciszkiem Ksawerym (ur. 2 XII
1866 r.), Leonem Marianem (ur. 13 III 1869 r.), Antonim Hieronimem (ur. 30 III
1870 r.), Janem Walentym (ur. 26 VII 1875 r.), Zoią (ur. 9 IV 1879 r.). Na dzień
3 XII 1867 r. liczba mieszkańców wynosiła 60 osób. W 1872 r. struktura użytkowania ziemi folwarcznej była następująca: ziemi uprawnej – 368 mórg, łąk
– 10 mórg, lasów – 0 mórg, wód – 0 mórg, łącznie 378 morgi. W 1875 r. stawiła się przed notariuszem Marianna Jabłońska z d. Nowicka, wdowa po tłumaczu powiatowym, która miała na folwarku Kruśliwiec zapisanych 1 600
talarów pruskich przez dawnych właścicieli Juliana i Domicellę małżonków
Perlińskich i zahipotekowane na 50 morgach 29 prętach2, a zwolniwszy 9 II
1870 r. ziemię dla Dyrekcji Górnośląskiej Kolei Żelaznej do wybudowania kolei Poznań-Toruń-Bydgoszcz, tj. 48 mórg 139 prętów2 zgodziła się na odstąpienie pozostałych 1 morgi 70 prętów2. W 1875 r. Marianna z Nowickich Jabłońska zobowiązała się wypłacić jej resztę ceny sprzedaży. Domicella z Nowickich Perlińska żyła jeszcze w Kruśliwcu w latach 1876-1878. W dniu 27
179
VI 1877 r. właścicielem majętności stał się Ludwig Schneidewind, a po nim
w dniu 12 VI 1878 r. - podporucznik Hermann Schmidt z Wolkramshausen
w Turyngii. W 1872 r. wielkość majątku ziemskiego wynosiła 368 mórg.
W dniu 22 VII 1875 r. w Kruśliwcu urodził się Wawrzyniec Lisiecki, ślusarz,
kowal, urzędnik, kupiec, uczestnik I wojny światowej, poseł na Sejm Ustawodawczy 1919-1927, radny miejski Inowrocławia 1919, 1921-1925, 1929-1933,
radca Magistratu, wybrany do Sejmiku Wojewódzkiego Poznańskiego, który
zmarł 6 III 1958 r. w Brzegu woj. opolskie. W końcu XIX w. wieś stanowiła dominium liczące 377 mórg. Istniały 3 domy i 56 mieszkańców, wszyscy katolicy. Majątek liczył 103,68 ha. W 1895 r. w magistracie omawiana była sprawa
przedłużenia drogi kruśliwieckiej do składu towarów na dworcu kolejowym
w Inowrocławiu. Chodziło wtedy o budowę trzeciej drogi (dwie już istniały).
W 1904 r. w majątku było 77,21 ha ogrodów; 0,70 ha łąk; 2,55 ha terenów łowieckich; 1,11 ha nieużytków i dróg; 0,13 ha wód, brakowało lasów; łącznie
81,70 ha. Dostarczał 2 044 marek czystego dochodu gruntowego. Produkowano mleko i uprawiano buraki cukrowe. W 1905 r. wieś zamieszkiwały 64 osoby. W 1907 r. wielkość majątku wzrosła nieznacznie do 95 ha, w tym ziemi
uprawnej i ogrodów było 74 ha, łąk 2,50 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód 14 ha. W folwarku hodowano 19 koni, bydła sztuk 76, krów
62, świń 31, brakowało owiec. W 1913 r. wielkość majątku wzrosła do 118 ha,
w tym gruntów ornych i ogrodów było 97 ha, łąk 3 ha, pastwisk 4 ha, lasów
0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód – 14 ha. Na żywy inwentarz składało się 19 koni, 76 sztuk bydła, 62 krowy, 0 owiec, 31 świń. W czasie powstania
wielkopolskiego do majątku w Kruśliwcu została odesłana jedna sekcja kompanii pakoskiej w celu oczyszczenia go z załogi niemieckiej i ubezpieczenia
skrzydła reszty kompanii, która zbliżała się do mostu kolejowego. Dwór został zdobyty przez powstańców z grupy zachodniej. Z Kruśliwca zaatakowano dworzec kolejowy w Inowrocławiu. W 1921 r. istniało 5 budynków, a liczba ludności wynosiła 69 osób. W 1926 r. wielkość majątku wynosiła 101 ha,
180
w tym ziemi uprawnej było 83 ha, łąk i pastwisk 3 ha, lasów 0 ha, nieużytków,
podwórzy, dróg 12 ha, wód 3 ha. Majątek dostarczał 681 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego Kruśliwiec wynosiła 1,04 km2, w tym użytków rolnych było 1,02 km2, w tym ziemi
uprawnej 0,97 km2. Istniało 5 budynków, a liczba mieszkańców wzrosła do 74.
W dniu 28 V 1934 r. Rada Ministrów II RP podjęła decyzję o włączeniu obszaru dworskiego Kruśliwiec do m. Inowrocławia. W dniu 3 IX 1939 r., jak wynika
ze wspomnień dziedziczki Kruśliwca – Ingrid Kühne z d. Otto, spadło 70 niemieckich bomb na Kruśliwiec. Zniszczone zostały wtedy dwie stodoły i dwór.
W okresie zaborów miejscowość nosiła nazwę Kruschlewitz, w czasie II wojny światowej – Kruschen. Po II wojnie światowej istniał tutaj PGR Kruśliwiec.
Wieś należała do paraii św. Mikołaja w Inowrocławiu.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W dniu 24 VI 1887 r. właścicielem majątku
Kruśliwiec został August Friedrich Otto, Niemiec wyznania ewangelickiego, urodzony w dniu 13 VI 1841 r. w Mammendorf w Bawarii i jego
żona Amalia Hermina Koch (ur. w Eichenbarleben w Saksonii-Anhalt, wpisana do ksiąg wieczystych w dniu 24 VI 1910 r., zm. w Kruśliwcu 11 IX 1919 r.).
Otto posiadał także folwark Kruk należący do m. Inowrocławia. W dniu 4 IV
1892 r. zakupił parcelę nr 2 w Cieślinie, o pow. 49 ha. August Friedrich Otto
i jego żona Amalia Hermina mieli dzieci: syna Augusta Waltera (ur. 6 VIII
1882 r. w Kruśliwcu, dzierżawcę majątku rycerskiego Kotomierz), syna Hansa
Gottfrieda (ur. 1 X 1883 r. w Kruśliwcu), syna Georga Wilhelma Gustawa (ur. 2 VIII
1890 r. w Kruśliwcu, miał córkę Ingrid, która w 1945 r. wyjechała do Magdeburga, gdzie poślubiła Wolfganga Kühne). Ok. 1912 r. znajdowały się tutaj urząd powiatowy, okręg sądowy i policyjny oraz ilia poczty Hohensalza.
August Friedrich Otto zmarł w Kruśliwcu w dniu 24 IX 1921 r. W dniu 21 XII
1921 r. dziedziczył po nim Georg Wilhelm Gustaw Otto na podstawie dekretu dziedziczenia z dnia 9 XI 1921 r. i aktu działu z 19 X 1921 r. Tenże miał
181
żonę Lucję Naue, a z nią syna Georga Herwiga (ur. w Kruśliwcu 27 XII 1924
r.- zm. w Kruśliwcu 30 XII 1924 r.). W 1934 r. Powiatowy Związek Samorządowy Inowrocławski przekazał obszar dworski Kruśliwiec o pow. 103 ha 68
a 70 m2 miastu Inowrocław. Rodzina Otto zamieszkiwała w Kruśliwcu do końca II wojny światowej. Według informacji z kwietnia 1945 r. istniejący na obszarze miejskim majątek ziemski Kruśliwiec został wyłączony spod parcelacji.
W dniu 2 XI 1946 r. właścicielem stał się Skarb Państwa Polskiego na wniosek
Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII
t.r. Użytkownikiem stał się Zakład Rolny w Kruśliwcu z siedzibą PGR w Sławęcinku. Znajdował się on w granicach m. Inowrocławia. W 1950 r. obejmował obszar 170,01 ha.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został w latach 1900-1902 (według informacji Ingrid Kühne z d. Otto) za sumę 50 000 marek dla
niemieckiej rodziny Ottów. Jest on murowany z cegły, otynkowany, parterowy, z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczony, kryty dachem czterospadowym. Wzniesiony jest na rzucie prostokąta. Elewacja frontowa posiada dwa
płytkie ryzality. Znajduje się w niej murowana weranda zamknięta tarasem.
Szczyt jest trójosiowy, wyniesiony ponad korpus główny zakończony trójkątnie. Elewację przeciwną zdobi wydatny ryzalit. Ryzalit poprzedzony jest przybudówką stanowiącą wejście tylne do dworu. Po jej prawej stronie znajduje
się mała przybudówka stanowiąca wejście do piwnicy. W dachu naczółkowym
znajduje się okienko doświetlające więźbę dachową, przekryte daszkiem dwuspadowym. Elewacja południowa poprzedzona jest przybudówką boniowaną od frontu. Wystrój elewacji stanowi boniowanie w tynku w narożnikach
dworu, gzymsy w tynku, gzymsy uskokowe zakańczające szczyty elewacji oraz
podokienne prostokątne płyciny z kartuszem herbowym pośrodku wici roślinnej. Pomieszczenie reprezentacyjno-salonowe wewnątrz dworu posiada suit
drewniany z fasetą o ornamencie roślinnym, secesyjnym. Na suicie znajdują
182
się cztery różne pejzaże w polichromii oraz cztery herby. Pośrodku suitu widnieje drewniana rozeta. W pomieszczeniu tym znajduje się piec kalowy o motywach neobarokowych. Na uwagę zasługuje także wewnątrz dworu drewniana klatka schodowa z ozdobnym słupkiem.
P
ARK DWORSKI: Na południowy wschód od dworu zlokalizowany
jest niewielki park krajobrazowy, o powierzchni 1,8 ha, założony ok.
1920 r. Wśród starodrzewia spotykamy tu dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, klony pospolite, lipy szerokolistne, klony pospolite, topole.
Położenie majątku Kruśliwiec na pruskim planie Inowrocławia z ok. 1906 r. Ze zbiorów Romualda Szymańskiego.
183
Dwór w Kruśliwcu. Akwarela. Mal. żona Walthera Otto. Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
Dwór w Kruśliwcu. Elewacja frontowa w 1914 r. Na pierwszym planie - Walther Otto,
syn Augusta. Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
184
Dwór w Kruśliwcu. Elewacja frontowa w 1901 r. August Otto z żoną i synami. Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
Zabudowania gospodarcze majątku zbombardowane 3 IX 1939 r. Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
185
Elewacja frontowa dworu zbombardowana 3 IX 1939 r. Z archiwum rodzinnego Ingrid
Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
Dwór w Kruśliwcu w trakcie budowy. Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
186
Dwór w Kruśliwcu w 1932 r. Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny
Bartoszewicz.
Dwór w Kruśliwcu w 1978 r. Na pierwszym planie - Ingrid Otto, zamężna Kűhne.
Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
187
August Otto z żoną Hermine i synem Georgiem. Kruśliwiec 1920. Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
Park dworski. 1943. Z archiwum rodzinnego Ingrid Kűhne, w posiadaniu Joanny Bartoszewicz.
188
Fontanna parkowa.
Suit drewniany w salonie.
Pejzaż na fasecie suitu drewnianego w salonie dwoMotyw rocaillowy w poru w Kruśliwcu.
mieszczeniu mieszkalnym.
189
Herb niemieckiej rodziny Otto w płycinie podokiennej na fasadzie dworu.
Fragment parku podworskiego.
Schody z igurami leżących lwów prowadzące
Dąb szypułkowy - pomnik przyrody. do werandy w elewacji frontowej.
190
Elewacja frontowa dworu.
191
LATKOWO
dwór z ok. 1. połowy XIX w.
późnoklasycystyczny
192
H
ISTORIA WSI: W latach 2500-2200 p.n.e. pojawiło się osadnictwo
ludności grupy radziejowskiej kultury pucharów lejkowatych, u której
zarejestrowano przejawy magii łowieckiej w postaci amfory zdobionej motywem stada jeleni. Na terenie obecnej wsi istniała następnie osada produkcyjna
ludności grupy kruszańskiej kultury przeworskiej z okresu od 2. ćwierci I stulecia n.e. do początków III w. n.e. Wybijano tutaj monety celtyckie. We wczesnym średniowieczu istniała osada (VI w. n.e). Wieś zwana była w średniowieczu „Więcławicami Dolnymi”. Stanowiła własność rodu Mościców-Ostojów.
W 1363 r. wymieniony został Bartłomiej z Latkowa, z synami Piotrem i Michałem. W 1489 r. we wsi mieszkał tylko 1 kmieć, który gospodarował na
1 łanie ziemi; wszystkie pola folwarczne były wtedy opuszczone. Wieś należała
do paraii w Szadłowicach. W latach 1560-1582 wieś stanowiła własność Adama Balińskiego h. Ogończyk, który miał 2 zagrody. Adam Baliński z Chomiąży Szlacheckiej, chorąży inowrocławski 1575-1582, starosta kruszwicki 1582
-1601, kasztelan bydgoski 1590-1601. W 1577 r. z rozkazu króla Stefana Batorego dowodził swoją rotą pod Gdańskiem, w czasie buntu mieszczan gdańskich. W 1602 r. król Zygmunt III Stary potwierdził rezygnację ze wsi Słońsko,
Latkowo, połowy Olszewic w pow. inowrocławskim, części wsi Lithuanowo
i spichlerza w Solcu Kuj. przez Adama Balińskiego na rzecz jego małżonki Elżbiety Jemielskiej h. Nieczuja. Wkrótce potem Adam Baliński już nie żył. Latkowo stanowiło następnie własność Stanisława Bojanowskiego h. Junosza.
W 1682 r. jego córka Marianna Bojanowska, siostra rodzona zm. Andrzeja Bojanowskiego, a żona zm. Adama Padniewskiego h. Nowina sumę 7 000 złp
posagu zapisaną sobie przez ojca na dobrach Słońsko, Latkowo i Olszewice
w pow. inowrocławskim, scedowała swym córkom: Annie Padniewskiej - żonie
Szymona Łysoskorskiego i Katarzynie Elżbiecie Padniewskiej - żonie Stanisława Puchalskiego. W 1694 r. Katarzyna Elżbieta Padniewska, córka Adama
Padniewskiego i zm. Marianny Bojanowskiej, żona Stanisława Jana Puchalskiego, zaspokojona została przez Mariannę de Obręby, wdowę po zm. An193
drzeju Bojanowskim, 2.voto po zm. Aleksandrze Ostrowskim, sędzim grodzkim inowrocławskim, komorniku brzeskim kujawskim i jej syna Wojciecha
Bojanowskiego, ze swych dóbr macierzystych Słońsko, Latkowo i Olszewice.
W latach 1751-1778 właścicielem wsi był Jan Biesiekierski h. Topór (syn
Andrzeja Biesiekierskiego, skarbnika bydgoskiego, dziedzica Zagajewic od
1717 r.), z podczaszego bydgoskiego 1765 stolnik inowrocławski, chorąży kruszwicki 1770, inowrocławski 1772, podkomorzy inowrocławski 1775,
kawaler Orderu św. Stanisława. Oprócz Latkowa posiadał Brześć n. Gopłem,
Płowce i Kaspral w pow. radziejowskim. W 1777 r. Latkowo dzieliło się na dwie
części. Od 5 V 1778 r. właścicielem Latkowa stał się Stanisław Białachowski.
Tenże sprzedał Latkowo Niemcowi, Danielowi Nehringowi na mocy kontraktu
z dnia 15 I 1790 r. W 1846 r. we wsi znajdowało się 8 domów, w których mieszkało 70 osób. W 1860 r. we wsi mieszkało 91 katolików i 18 ewangelików.
W 1865 r. wielkość dóbr rycerskich Latkowo wynosiła 1 186 mórg. Na dzień
3 XII 1867 r. liczba mieszkańców wynosiła 198 osób. W 1872 r. wielkość majątku ziemskiego wynosiła 945 mórg, w tym ziemi uprawnej było 923 mórg,
łąk – 21 mórg, lasów – 0 mórg, wód – 1 morga. Ok. 1880 Latkowo stanowiło dominium o powierzchni 1 970 mórg z 9 domami i 229 mieszkańcami,
w tym 48 ewangelikami i 181 katolikami, spośród których 115 osób było analfabetami. Była tutaj cegielnia i suszarnia cykorii. W majątku hodowano konie rasowe. Liczba ludności wynosiła: w 1880 r. – 208 osób, 1890 r. – 179,
1895 r. – 199, 1900 r. – 153, 1905 r. - 189. W 1904 r. majątek zajmował
powierzchnię 496,20 ha, w tym było 455,24 ha ziemi uprawnej i ogrodów;
10,59 ha łąk; 8,75 ha nieużytków; 1,62 ha wód; brakowało lasów i terenów
łowieckich. Dostarczał 10 477 marek czystego dochodu. Funkcjonowała cegielnia, zakład przetwórstwa cykorii, rozpłodowa hodowla koni jeździeckich.
W 1905 r. powierzchnia majątku zmniejszyła się do 424,86 ha. W 1907 r. wielkość majątku rycerskiego Latkowo wynosiła 483 ha, w tym gruntów ornych
i ogrodów było 455 ha, łąk 9 ha, pastwisk 0 ha, lasów 3 ha, nieużytków, po194
dwórzy i dróg 14 ha, wód 2 ha. Hodowano 120 koni, bydła sztuk 240, krów
10, owiec 900, świń 110. Uprawiano buraki cukrowe i hodowano tuczniki.
W 1913 r. wielkość majątku niezmiennie wynosiła 483 ha, w tym pól uprawnych i ogrodów było 455 ha, łąk 9 ha, pastwisk 0 ha, lasów 3 ha, nieużytków,
podwórzy i dróg 14 ha, wód 2 ha. Na żywy inwentarz składały się 52 konie,
240 sztuk bydła, 10 krów, 900 owiec i 110 świń. W okresie I wojny światowej w majątku pracowali jeńcy rosyjscy, francuscy lub angielscy. W dniu 28 II
1924 r. Rada Miejska Inowrocławia podjęła uchwałę o włączeniu części Latkowa do m. Inowrocławia. W 1926 r. wielkość majątku nie zmieniła się; dostarczał 2 615 talarów czystego dochodu gruntowego. Istniała wówczas cegielnia
i fabryka kali. W 1929 r. korporacje miejskie przekazały 23 ha w Latkowie pod
budowę lotniska. Zarząd LOPP dokupił 4 ha, a władze wojskowe – 2,5 ha. Lotnisko zostało wybudowane w latach 1930-1933. Uroczyste otwarcie lotniska
nastąpiło w dniach 23-24 IX 1933 r. Na początku 1939 r. Latkowo zamieszkiwały 276 osoby, wszyscy Polacy. W okresie okupacji hitlerowskiej wieś nosiła
nazwę Sommerfeld. Latkowo należało do paraii w Szadłowicach.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od 29 I 1790 r. Niemiec, Daniel Nehring, urodzony w 1750 r., w 1785 r. właściciel Balina, w 1811 r. - Mirakowa,
potem Ośmiałowa, dzierżawca ekonomii Pyzdry, nobilitowany w Dreźnie 14
XI 1822 r. Latkowo odziedziczył w dniu 24 VII 1823 r. jego syn Daniel Friedrich Nehring, urodzony 9 XI 1787 r., w 1815 r. radca powiatowy. W dniu 20
II 1821 r. poślubił Emilię Aribertę Busse (ur. 7 XI 1801 r. w Latkowie, córkę
Andreasa Michaela Busse i Marii Concordii Busse). Daniel Friedrich Nehring
zmarł w Latkowie 30 IV 1838 r. Latkowo dziedziczył od dnia 30 IV 1838 r. Gustav Adolph Friedrich Emil von Nehring. Na mocy dekretu z dnia 24 VII
1847 r. w posiadanie Latkowa wszedł Ernst Arthur Guido von Busse (18211880), urodzony 25 VIII 1821 r. w Dębołęce pow. koronowski jako syn Carla
Ludwiga Augusta von Busse i jego żony Julianny (Julii) Heleny Friederiki von
195
Oertzen. Od 21 V 1836 do 15 III 1841 r. uczęszczał do Królewskiego Gimnazjum w Szczecinku, następnie studiował prawo w Berlinie i we Wrocławiu. Po
zdaniu egzaminu państwowego w dniu 13 IX 1844 r. został referendarzem
prawa (sądowym) w Kwidzynie, wyuczył się gospodarstwa wiejskiego w Prostkach na Mazurach i zakupił majątek Latkowo. 24 VIII 1852 r. w Bydgoszczy
poślubił Wilhelminę Elisabeth Johannę Remus (1833-1900), córkę Georga
Remusa, urodzoną w Paulinach pow. bydgoski. Została ona właścicielką 122
mórg 170 prętów w Latkowie w dniu 10 IV 1855 r. W Latkowie urodziły się ich
liczne dzieci: syn Nn (zm. przy narodzeniu 25 VIII 1853 r.); córka Anna Marie
Helene (ur. 17 I 1857 r.-zm. 26 X 1868 r.); córka Klara Anna Elisabeth (ur. 10
V 1858 r.-zm. 12 IV 1869 r.); córka Klara Marie (ur. 17 XII 1859 r.-zm. 25
V 1862 r.); syn Arthur Georg August (ur. 20 I 1862 r.-zm. 27 IV 1862 r.); córka Marie Johanna Eva Klara (ur. 4 VI 1863 r., żyła w Jessin pow. Grimmen, poślubiła we Wrocławiu 4 V 1882 r. Arthura Johanna Martina von Kunkla, urodzonego w Markowie, królewsko-pruskiego komornika, dzierżawcę ekonomii); córka Elise Eva Olga (ur. 21 I 1865 r.-zm. w Latkowie 6 X 1867 r.); syn
Ernst Paul Georg (ur. 2 VI 1868 r., porucznik w stanie spoczynku w Buczu
pow. Świebodzin, uczył się w gimnazjum w Bydgoszczy i Toruniu, ukończył
Akademię Rycerską w Legnicy jako podchorąży, wstąpił do 10. Pułku Ułanów
Poznańskich w Sulechowie, studiował w Szkole Wojennej w Głogowie, 27
I 1898 r. został pierwszym podporucznikiem w 6. Turyńskim Pułku Ułanów,
przeniesiony do Hanau a.M., 14 VI 1904 r. awansował na rotmistrza i został
dowódcą szwadronu w 12. Brandenburskim Pułku Dragonów w Gnieźnie, 27
I 1914 r. awansował na majora i został skierowany jako major przy sztabie na
pole walki, wrócił do domu jako inwalida wojenny, od 14 II 1915 do 14 VI
1919 r. był komendantem obozu przejściowego dla pojmanych oicerów
w Dänholm pod Stralsundem, odznaczony królewsko-pruskim Orderem Czerwonego Orła 4 kl., Orderem Joannitów, mieszkał od 1919 r. w Wutschdorf i.d.
Neumark, 15 XII 1892 r. poślubił Evelinę Helenę Annę Kuhlwein von Rathe196
nov); syn Ernst Hugo (ur. w Latkowie 4 XI 1854 r.-zm. 17 II 1915 r., radca ziemiański, królewsko-pruski rotmistrz Landwery w stanie spoczynku, członek
starostwa powiatowego, sukcesor ideikomisu familijnego w Latkowie, rycerz
zakonu joannitów, odznaczony Królewsko-Pruskim Orderem Czerwonego
Orła 4 kl.), syn Adam Erdmann Andreas (ur. w Latkowie 1 IX 1888 r., królewsko-pruski rotmistrz w stanie spoczynku, wcześniej w Królewskim Pułku
Strzelców Konnych, został wysłany w celach wywiadowczych do Rosji, potem
nauczyciel na kursie aspirantów oicerskich, następnie oicer-ordynans w 20.
Brygadzie Piechoty, w 1917 r. był dowódcą 2. kompanii 14. Batalionu Szturmowego, poślubił w Hamburgu 17 III 1915 r. Marthę Olgę Elisabeth von Sydow). Ernst Arthur Guido von Busse został wybrany 15 XII 1858 r. drugim deputowanym do sejmiku powiatowego; po raz drugi – 19 XI 1864 r. już jako
pierwszy deputowany. Był radcą ziemiańskim, członkiem starostwa powiatowego, deputowanym powiatowym, dyrektorem powiatowej Kasy Oszczędności. Zmarł w Latkowie 2 XII 1880 r. Latkowo odziedziczył w dniu 21 XII
1880 r. jego syn Ernst Hugo (ur. w Latkowie 4 XI 1854 r.-zm. 17 II 1915 r.)
jako ordynat ideikomisu familijnego. Fideikomis familijny w Latkowie ustanowiony został w celu przeciwdziałania kruszeniu się fortuny rodziny von
Busse i zabezpieczeniu jej podstaw majątkowych. Tego rodzaju ordynacja rodowa powstała wskutek aktu prawnego fundatora, który postanowił, że majątek Latkowo ma pozostać na zawsze przy rodzinie von Busse jako całość niezbywalna, niepodzielna i powierzana w stanie nieuszczuplonym kolejnemu
następcy, według z góry ustalonego porządku sukcesji. Ernst Hugo von Busse
poślubił w Markowie 20 X 1881 r. Augustę Emilię Elly von Kunkel z Markowa,
córkę Franza von Kunkla, radcy ekonomii krajowej i Emmy. Jego żona została
współwłaścicielką Latkowa w dniu 23 XI 1905 r. Ernst Hugo von Busse i jego
żona Elly (taż zm. w Latkowie 4 III 1896 r.) mieli dzieci: syna Siegfrieda Arthura Franza Ferdinanda (ur. 28 VII 1882 r. w Latkowie, królewsko-pruski rotmistrz kawalerii Obrony Krajowej w stanie spoczynku, dziedzic Latkowa, ry197
cerz zakonu Joannitów, rolnik i gospodarz); syna Hugona Ernsta Hansa (ur.
w Latkowie 19 IV 1884 r., królewsko-pruski rotmistrz w stanie spoczynku,
wcześniej porucznik w 3. Pułku Grenadierów Konnych w Bydgoszczy, w czasie
I wojny światowej w naczelnym dowództwie 1. armii, rotmistrz w 1913 r.
w Gnieźnie, po odejściu ze służby wojskowej kupił jako inwalida wojenny
w dn. 31 IV 1917 r. majątek Ustronie Morskie w pow. Mgoszcz, o pow. 376 ha,
potem majętność Horst, w 1918 r. został członkiem zakonu Joannitów, 21 VI
1913 r. w Berlinie ożenił się z Ellen Margarethe von Hügel, w latach 19231928 był właścicielem majątku Mgoszcz); córkę Elly Johannę (ur. 26 I 1886 r.
w Latkowie, bliźniaczka Emmy Margarethy, dwukrotnie zamężną: 1. 30 VII
1905 r. poślubiła Richarda Karla Konstantina von Cretiusa, urodzonego
w Berlinie, została właścicielką dóbr rycerskich Sierpowo na Pomorzu, 2.
w czerwcu 1925 r. - Traugotta Waltera Schannewitzkiego, urodzonego w Solcu
Kuj., w 1928 r. mieszkała w Berlinie); córkę Emmę Margarethę (ur. 26 I 1886
r. w Latkowie jako bliźniaczka Elly Johanny, 4 XI 1905 r. w Inowrocławiu poślubiła Georga Joachima Wilhelma von Mörnera i zamieszkała w Silberberg
k. Fürstenwalde, potem w Peltschütz, a następnie w Kleisthohe w 1928 r.);
syna Georga Hugona (ur. 2 V 1887 r. w Latkowie-zm. 24 X 1887 r. w Latkowie); syna Adama Erdmanna Andreasa (ur. 1 IX 1888 r. w Latkowie, podporucznik 1895, porucznik 1915 w Poznaniu, w 1928 r. był kupcem zamieszkałym w Wohltorf k. Hamburga, zm. 11 VII 1940 r. w lazarecie w Genk w Belgii);
syna Joachima Friedricha (ur. 14 V 1893 r., królewsko-pruskiego porucznika
w stanie spoczynku 1895, w lotniczym dywizjonie lotniczym nr 12 i 15, od
1912 r. służył w 1. Królewskim Pułku Strzelców Konnych w Poznaniu, as lotnictwa niemieckiego z I wojny światowej, do którego został przeniesiony
w 1915 r., służył w FFA12 i Kasta 22, w 1916 r. walczył pod Verdun, w sierpniu 1917 r. został przeniesiony do eskadry myśliwskiej Jagdtafel 3 i 21,
w której służył do końca listopada 1917 r., dn. 30 XI 1917 r. został mianowany dowódcą Jagdtafel 20, ranny 1 VIII 1918 r., odniósł 11 potwierdzonych i 3
198
prawdopodobne zestrzelenia: jedną z jego oiar był kanadyjski as myśliwski
Emerson Smith, odznaczony Królewskim Orderem Rodu Hohenzollernów,
Krzyżem Żelaznym I kl., właściciel Zagajewic w pow. inowrocławskim w latach
1919-1935 i dzierżawca Zajezierza w pow. sztumskim, 15 IV 1926 r. w Szubinie poślubił Lucję Kiehn). W 1907 r. zarządcą Latkowa był Martin Hesse,
a w 1913 r. - Robert Feige. Ernst Hugo von Busse został właścicielem ideikomisu Latkowa w dniu 1 VIII 1909 r. Miał także majątek Wierzbiczany. Zmarł
w Latkowie 17 II 1915 r. jako rotmistrz w stanie spoczynku, radca ziemiański.
Ordynatem majoratu Latkowo został w dniu 23 X 1915 r. Siegfried Arthur
Franz Ferdinand von Busse. Należał do reprezentacji gminnej (Gemeindevertretung) gminy ewangelicko-unijnej Inowrocław. W 1921 r. na obszarze dworskim Latkowo istniało 5 budynków, a liczba mieszkańców wynosiła 173 osoby.
W dniu 4 IX 1923 r. bracia Hans, Franz i Joachim von Busse wnieśli do sądu
sprawę o zniesienie ordynacji rodzinnej. Została ona zniesiona w dniu 19 XI
1923 r. uchwałą Sądu Apelacyjnego w Poznaniu i wnioskiem z dnia 14 II 1924
r., tzn. wieś rycerska Latkowo zamieniona została na nieograniczoną własność
dotychczasowego właściciela Franza von Busse (wpisany do ksiąg wieczystych
w dn. 6 III 1924 r.) za odszkodowaniem dla jego brata Andreasa von Busse w
Hamburgu w postaci ilości żyta równej wartości 2 000 $ amerykańskich lub w
walucie polskiej zamiast żyta. W dniu 25 IX 1930 r. Franz von Busse wniósł do
Sądu Wydział Ksiąg Wieczystych prośbę o wydzielenie z dóbr Latkowo parceli
nr 103 i nr 104 i utworzenie osobnej posiadłości hipotecznej, z przeniesieniem ciężarów na Latkowie i zaintabulowanie na siebie prawa własności tej
nowej posiadłości. Miał już wówczas parcelę 59 ha 24 a 87 m2 z dochodem 450
talarów. Franz von Busse ostatecznie popadł w długi, a majątek Latkowo został wystawiony na subhastę (przymusową licytację). 11 XI 1930 r. wszczęte
zostało postępowanie upadłościowe. Zarządcą masy upadłościowej został dr
Tadeusz Michnik oraz Kazimierz Pracki, obydwaj z Inowrocławia. Przetarg
przymusowy wpisano do ksiąg wieczystych majątku w dniu 2 XI 1931 r., a za199
rząd przymusowy sporządzono i wpisano 4 VIII 1932 r. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego Latkowo wynosiła 4,25 km2, z czego na grunty rolne przypadało 3,95 km2, w tym użytków ornych było 3,87 km2. Istniało
6 budynków, a liczba mieszkańców wynosiła 151 osób. W 1931 r. Latkowo zostało sprzedane Cukrowni w Wierzchosławicach. Jako właściciel Latkowa Cukrownia Wierzchosławice S. A. w Wierzchosławicach wpisana została do ksiąg
wieczystych w dniu 27 IV 1932 r. Z ramienia cukrowni majątkiem administrował Karol Ruszczyński (1882-1940?) - ziemianin zamieszkały w Ściborzu,
urodzony w Łabiszynie, syn Józefa i Heleny z Grąbczewskich, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, inżynier-rolnik. Został oskarżony przed Franza
von Busse, ostatniego właściciela Latkowa i stanął przed Sądem w Inowrocławiu w dniu 15 I 1936 r. wraz z dr. Jerzym Busse z Tupadeł, senatorem, Niemcem, mianowanym do Senatu przez Prezydenta RP jako jedyny przedstawiciel
mniejszości niemieckiej (miał żonę Elżbietę Heynównę, wnuczkę generalnego dzierżawcy starostwa kruszwickiego, właścicielkę majętności kruszwickiej), Pawłem Goetzem – kupcem zbożowym, dr. Leopoldem Levym – przemysłowcem inowrocławskim żydowskiego pochodzenia, Walterem Postem
z Grudziądza i Ernestem Laengnerem z Torunia - jako członkami zarządu irmy niemieckiej Ein- und Verkaufsgenossenschaft, Cukrownią Wierzchosławice i irmą Laengner&Ilgner w Toruniu, jakoby wzięli lichwiarskie procenty
od Franza von Busse. W rozprawie, komentowanej na łamach lokalnej prasy,
Franz von Busse występował w charakterze poszkodowanego i złożył zeznania, w których twierdził, że wierzyciele wskutek rzekomo niedozwolonych
manipulacji poszkodowali go na 250 000 zł. Oskarżeni zostali jednakże
oczyszczeni przez sąd z zarzutów. Karol Ruszczyński był członkiem Sejmiku
i Wydziału Powiatowego w Inowrocławiu, prezesem w Radzie Nadzorczej Cukrowni Wierzchosławice, prezesem Wielkopolskiego Związku Ziemian O. Inowrocław-Strzelno, w latach 1926-1927 członkiem Komitetu Honorowego Budowy Sokolni w Inowrocławiu, odznaczonym Złotym Krzyżem Zasługi. Dzier200
żawił majątki Ściborze i Topola. Posiadał majątek Jeżówka w pow. sochaczewskim. W latach 1921-1922 administrował majątkami poniemieckimi w powiecie wyrzyskim. We wrześniu 1939 r. ewakuował się z rodziną na Wołyń
i tam 22 IX 1939 r. został aresztowany przez NKWD w majątku Stadniki pod
Równem. Był więziony najpierw w Ostrogu, potem w obozie w Szepietówce.
Przebywał następnie w obozie w Starobielsku, skąd 16 XI 1939 r. został wywieziony do Kozielska. Z Kozielska wywieziono go w maju 1940 r. Prawdopodobnie został zamordowany w Katyniu. Pozostawił córkę Krystynę i syna Jerzego. W okresie okupacji hitlerowskiej majątkiem zarządzał Bors (do
1945 r.). Po II wojnie światowej na podstawie wniosku Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII 1946 r. z wpisem do
ksiąg wieczystych w dniu 2 XI 1946 r. majątek przejął Skarb Państwa Polskiego. Dysponował nim Państwowy Fundusz Ziemi. Na ziemi dworskiej utworzono PGR Latkowo, który leżał co prawda poza granicami Inowrocławia, ale
w 1950 r. m. Inowrocław użytkowało na tym terenie 65,58 ha. Dwór zaadaptowano na mieszkania prywatne. Obecnie park jest własnością Gminy Inowrocław, a we dworze znajduje się świetlica środowiskowa.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został ok. 1. połowy XIX w. w stylu późnoklasycystycznym. Jest to budynek murowany, otynkowany,
prostokątny, parterowy, kryty dachem dwuspadowym. Posiada wysokie użytkowane poddasze, a właściwie mezanin. W elewacji ogrodowej - na osi - bryła dworu wysunięta jest ryzalitem w formie stosunkowo dużego trójarkadowego portyku zwieńczonego trójkątnym szczytem, poprzedzonego wysokimi
schodami. Prosty, symetrycznie ukształtowany budynek z nieznacznie wysuniętą wystawką na osi, stanowi odległe i mocno zubożone nawiązanie do „renesansowych” willi w „guście włoskim”. W skład zespołu dworskiego wchodzi
spichlerz murowany z końca XIX w. Zachowała się też zabytkowa kuta brama
i ogrodzenie z XIX w.
201
P
ARK DWORSKI: Na południe i wschód od dworu zlokalizowany jest
rozległy park krajobrazowy z przełomu XIX i XX w. o powierzchni 15,5
ha, z dwoma stawami, połączonymi ze sobą groblą. Najstarsze są w nim wiązy
szypułkowe, klony jesionolistne, klony jawory, jesiony wyniosłe, świerki pospolite, sosny czarne.
Plan katastralny majątku Latkowo z 1937 r. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 263.
202
▲ Dwór w Latkowie. Elewacja frontowa.
Wygląd w 1928 r. Wg Deustches Geschlechterbuch, Bd. 62 (Posensches Geschlechterbuch, Bd.
1), Berlin 1928.
◄
Herb rodziny von Busse. Wg Deust-
ches Geschlechterbuch, Bd. 62 (Posensches Geschlechterbuch, Bd. 1), Berlin 1928.
203
◄
Ernst von Busse (ur.
1868). Wg Deustches Geschlechterbuch, Bd. 62 (Posensches Geschlechterbuch, Bd. 1), Berlin 1928.
► Karol Ruszczyński (1882
-1940?), ostatni administrator
majątku Latkowo. Ze zbiorów śp.
Henryka Łady.
204
Dwór w Latkowie. Elewacja frontowa.
Kuta brama z murowanymi słupami, prowadząca do parku podworskiego.
205
206
Dwór w Latkowie. Elewacja frontowa.
ŁOJEWO
pałac z lat 1880-1912
neoklasycystyczny
207
H
ISTORIA WSI: Wieś położona jest nad jeziorem zwanym „Małe Gopło”. Ok. 5100-5000 lat p.n.e. istniała na terenie obecnego Łojewa
osada ludności ceramiki wstęgowej rytej, budującej prostokątne chaty słupowe. Na terenie wsi znaleziono pochówek ludności kultury janisławickiej z V-III
tysiąclecia p.n.e., obsypany ochrą, zaliczany hipotetycznie do grobów typu Janisławice-Perkunowo. Istniała potem osada ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej (4300-3800 lat p.n.e.). Odkryto w niej zespół artefaktów o symbolice erotyczno-agrarnej, powiązany z kręgiem bałkańsko-wschodnio-śródziemnomorskim. Następnie egzystowała tutaj ludność kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej (3100-1600 lat p.n.e.), a po niej ludność kultury pucharów lejkowatych (ok. 3900 lat p.n.e.) tworzącej na terenie osady zabudowę wielodomową w kształcie owalnicy. W obrębie podmokłej doliny rzecznej założona została osada ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego (800-450 lat p.n.e.).
Działali w niej lokalni brązownicy. Utrzymywała kontakty handlowe z kręgiem „halsztackim”. Na terenie obecnej wsi istniała później osada produkcyjna ludności grupy kruszańskiej kultury przeworskiej z okresu od 2. ćwierci
I stulecia n.e. do początków III w. n.e., powiązana silnie z wymianą dalekosiężną na szlaku bursztynowym, specjalizująca się w chowie owiec i obróbce skór,
bursztynu i rogu. Charakterystyczne były dla niej pochówki psów. Miejscowość po raz pierwszy wymieniona została w źródłach pisanych pod nazwą „Loiovo” w bulli papieża Celestyna III z 8 IV 1193 r., stanowiąc wówczas własność
klasztoru norbertanek w Strzelnie. Posiadał on także dziesięcinę z Łojewa na
mocy prawdopodobnie nadania arcybiskupa Piotra, która została w 1215 r.
przywrócona biskupowi włocławskiemu Bartonowi. W 1250 r. Łojewo wymienione zostało jako „stara wieś” biskupstwa włocławskiego, a więc taka, która
stanowiła jego własność przed 1230 r. W 1246 r. książę Kazimierz I Kujawski
uwolnił Łojewo, wieś klasztoru norbertanek w Strzelnie, od ciężarów prawa
książęcego, co potwierdził w 1249 r. We wsi wymienione jest wówczas jezioro
i wyspa. W 1250 r. Łojewo wzmiankowane było jako wieś należąca od dawna
208
do biskupa włocławskiego. W 1282 r. Ziemomysł książę kujawski nadał wsi
klasztornej Łojewo prawo magdeburskie. W XIII w. w Łojewie istniała zatem
skomplikowana struktura własnościowa. Działy w Łojewie oprócz klasztoru
norbertanek w Strzelnie posiadało arcybiskupstwo gnieźnieńskie, biskupstwo włocławskie i piszący się z tej wsi odłam rodu Łabędziów – potomków
Świętosława, syna Piotra Włostowica. W okresie wczesnego średniowiecza
wieś stanowiła główny ośrodek dóbr kujawskich rodu Łabędziów, jego linii
wywodzącej się od Konstantyna (I), syna słynnego palatyna Piotra Włostowica. Jego synowie związali swoje kariery z osobami księcia Konrada Mazowieckiego i jego syna Kazimierza Konradowica. Wyodrębnienie się linii łojewskiej
datowane jest na początkowe dziesięciolecie XIII w. Gałąź kujawską Świętosławiców tworzyli: Konstantyn, wojewoda inowrocławski 1282-1292, Jarosław,
Włodzimierz z Łojewa i Stanisław z Łojewa. Z linii Konstantyna (II) znamy
jego syna Jarosława, w 1268 r. podstolego inowrocławskiego i w latach 12821292 tutejszego wojewodę. Rodzina Jarosława byłaby odgałęzieniem linii służewskiej Pomianów piszącym się jednak z Łojewa. Jarosław był synem Andrzeja ze Służewa - niewątpliwego Pomiana. Dział biskupa włocławskiego
w Łojewie został po raz pierwszy wzmiankowany w 1250 r. Własność arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w Łojewie została potwierdzona dopiero w 1301 r.,
kiedy to rycerz Ziemak uzyskał tutaj dział od arcybiskupstwa w zamian za
swoją posiadłość we wsi Turkowice. W 1282 r. część Łojewa należała ponadto
do norbertanek ze Strzelna. W 1302 r. wymieniony został Włodzimierz z Łojewa wraz z babką, nieznaną z imienia wdową po Andrzeju ze Służewa, niewątpliwi Pomianowie. Był on jedynym synem wojewody inowrocławskiego Jarosława z Łojewa, o czym wiadomo z dokumentu z 1307 r. Włodzimierz z Łojewa występował w źródłach w latach 1302-1314. Ożenił się z Katarzyną, córką Pakosława z Bąkowa h. Awdaniec. W 1315 r. Jan, prepozyt klasztoru norbertanek w Strzelnie, zadłużony u bpa włocławskiego Gerwarda przekazał
wsie klasztorne Bronisław, Bieganowo i Złotowo oraz Skulsk za dziesięciny
209
należne biskupowi ze wsi Łojewo i Dulsk pod Inowrocławiem. Przed 1354 r.
książę Władysław Biały skoniskował pewnemu Stanisławowi 1,5 łana w Łojewie, czyli cały jego dział w tej wsi, za zabójstwo swego sługi i podarował go następnie klasztorowi w Strzelnie. W latach 1353-1363 Łojewo należało do kasztelanii gniewkowskiej i znajdowało się pod panowaniem księcia gniewkowskiego Władysława Białego. W 1354 r. Władysław Biały sprzedał klasztorowi
w Strzelnie w tej wsi 1,5 łana ziemi oraz zwolnił kmieci od niektórych ciężarów prawa książęcego. 5 IV 1364 r. król Kazimierz Wielki wystawił dokument
w sprawie Łojewa, położonego w dzielnicy gniewkowskiej. Tak dzielnica gniewkowska, jako ostatnia część Kujaw, znalazła się w posiadaniu królewskim na
zasadzie zastawu. W XV w. źródła wymieniają należące do norbertanek strzeleńskich Łojewo Wielkie i Łojewko, to ostatnie zanikłe w XVI w. Przypuszcza
się, że Łojewko było działem pierwotnej wsi Łojewo, trzymanym przez arcybiskupstwo gnieźnieńskie. W 1489 r. Łojewo Wielkie należało do prepozyta
strzeleńskiego. Były w nim 24 łany osiadłe, 2 łany opuszczone, 1 karczma pańska dziedziczna, 1 folwark. W 1489 r. w Łojewku było wtedy 2,5 łana osiadłego, na których siedziało 8 kmieci, 1 karczma pańska oraz 1 łan, który był uprawiany dla folwarku, opuszczony. Łojewo wchodziło w skład klucza szarlejskiego, który tworzyła wieś Szarlej z gródkiem względnie zamkiem (fortalicium),
Witowy, Łąkocin, Kaczkowo i Ściborze. Należał on do wojewody brzeskiego
Mikołaja Szarlejskiego (ok. 1397/1400-1457) z rodu Mościców-Ostojów. Mikołaj Szarlejski urodził się jako syn Mikołaja Purcza (zm. przed 1406), kasztelana bydgoskiego, piszącego się ze wsi Ściborze i jego żony Krzemki. Był początkowo podstolim brzeskim, kasztelanem inowrocławskim od 1438 r., starostą bydgoskim od 1441 r., tucholskim od 1454 r., brodnickim, gniewkowskim, by osiągnąć najwyższe na Kujawach urzędy wojewody inowrocławskiego
w 1457 r. i równocześnie brzeskiego w latach 1453-1457. Należał do Związku
Pruskiego. Był największym wierzycielem króla Władysława III Warneńczyka.
Skumulował w swoich rękach wiele dóbr na Kujawach. Pojawiał się często
210
w otoczeniu monarchy. W 1440 r. udał się wraz z królem na Węgry, gdzie pozostawał do 1443 r. Starał się ograniczyć rolę szlaku handlowego Nakło-Tuchola na rzecz szlaku Inowrocław-Bydgoszcz. Na przełomie 1449 i 1450 r.
wspólnie z Mikołajem Kościeleckim z ramienia króla polskiego kontrolował
dobra biskupstwa włocławskiego na Pomorzu. W czasie wojny trzynastoletniej z Zakonem krzyżackim w dniu 18 IX 1454 r. dowodził wraz z Łukaszem
Górką w bitwie pod Chojnicami, po której dostał się do niewoli krzyżackiej.
W uznaniu zasług powierzono mu zamek w Świeciu i klucz osiecki (wspólnie
z Janem Kościeleckim). Po jego bezpotomnej śmierci w 1457 r. jego majątek
na Kujawach zajął zbrojnie Jan Kościelecki h. Ogończyk (dzięki rezygnacji
umierającego Szarlejskiego przejął po nim starostwo bydgoskie na mocy królewskiej decyzji z 29 III 1457 r.). Urodził się on ok. 1415 r. w Kościelcu k. Inowrocławia jako syn Janusza, wojewody inowrocławskiego. W 1441 r. przebywał jako dworzanin króla Władysława Warneńczyka na Węgrzech. Za zasługi
otrzymał zgodę królewską na założenie miasta w swoim Kościelcu. Ok.
1455 r., będąc podkomorzym dobrzyńskim poślubił jedyną córkę Mikołaja
Szarlejskiego. Przejął po nim zapisy sum zastawnych na Bydgoszczy, Solcu
Kuj. i inne. W okresie wojny trzynastoletniej udzielał ogromnych pożyczek
królowi. Otrzymał w zamian liczne starostwa pomorskie i kujawskie oraz
urząd wojewody brzeskiego (1453-1457) i inowrocławskiego (1457). W czasie
wojny trzynastoletniej dowodził m.in. pod Chojnicami, bronił Gdańska, oblegał Świecie. Uczestniczył w rokowaniach polsko-krzyżackich w Brześciu Kuj.,
Elblągu, Toruniu. Był jednym z gwarantów pokoju toruńskiego 19 X 1466 r. Po
wojnie zaangażowany był w sprawy Prus Królewskich i biskupstwa chełmińskiego oraz warmińskiego. Zmarł wkrótce po 5 IX 1475 r. Majątkiem kujawskim następnie dysponowali jego synowie: Andrzej, podskarbi wielki koronny
i Mikołaj, wojewoda brzeski (w 1490 r. mieli też Niemojewo). Miał również
syna Stanisława, wojewodę poznańskiego oraz córki Barbarę i Dobrochnę.
W latach 1560-1582 Łojewo stanowiło własność Wojciecha Niemojewskiego
211
h. Szeliga, syna sędziego inowrocławskiego Mikołaja i Kaczkowskiej h. Pomian, sędziego grodzkiego inowrocławskiego, podkomorzego inowrocławskiego 1577-1588, niedoszłego kasztelana kruszwickiego 1588, który
miał także Witowy, Łojewko i Karczyn. Wojciech Niemojewski przyjął wyznanie braci czeskich. Reprezentował szlachtę kujawską na sejmie lubelskim
w 1569 r. i podpisał zgodę sandomierską. W 1562 r. Wojciech Pierzchleński
prawo swe do wsi Witowy, Karczyn i Łojewo, nabyte od Jana Obielawskiego
i jego braci, scedował Andrzejowi Kościeleckiemu h. Ogończyk, wojewodzie
kaliskiemu, staroście bydgoskiemu i pyzdrskiemu. W 1565 r. duża część Łojewa stanowiła nadal własność klasztoru norbertanek w Strzelnie, który miał
tutaj 20 łanów. W 1691 r. zaistniał spór graniczny między Łojewem, wsią norbertanek w Strzelnie a wsią starostwa inowrocławskiego - Szymborzem.
W 1763 r. w Łojewie znajdowała się kaplica, stojąca osobno, w której Msze odprawiali prepozyci ze Strzelna. Do 1771 r. dziedzicem części Łojewa był Mikołaj Wodziński, który zmarł w dniu 5 II 1771 r. i został pochowany w klasztorze
franciszkanów inowrocławskich. W 1774 r. większość wsi należała do prepozyta-infułata strzeleńskiego Jana Rakowskiego, który miał także miasto
Strzelno i folwark Strzelno, Ostrowo k. Strzelna, Bielsko, Ciencisko, Młyny
i Sławsk Mały. W końcu XVIII i na początku XIX w. właścicielami Łojewa była
rodzina Słubickich h. Rola, dziedziców Pierania, Bąkowa, Głojkowa, Bąbolina.
W 1774 r. dziedziczył tutaj Andrzej Słubicki (lat 32), który miał brata Wojciecha Słubickiego (lat 28). W dniu 30 VI 1807 r. cesarz Napoleon Bonaparte
nadał domenę inowrocławską, w skład której wchodziło 18 wsi i 15 folwarków,
w tym Łojewo z folwarkiem oraz folwark Ostrów Królewski, marszałkowi Karolowi Mikołajowi Oudinotowi, księciu Reggio. Przekazanie domeny przez
Kamerę w Bydgoszczy nastąpiło w Łojewie 15 VIII 1807 r. na ręce pełnomocnika marszałka, adiutanta w sztabie głównym, generała dywizji Teodora Chaponela. W okresie zaborów znajdował się tutaj pruski urząd ekonomiczny zadzierżawiony (Domänen-Pacht Amt) w okręgu inowrocławskim. Łojewo było
212
ekonomią rządową zadzierżawioną. W XIX w. nie powiodło się pruskie rozparcelowanie Łojewa, z powodu braku kolonistów niemieckich, którzy by umieli
i zajęli się kolonizacją. Dzierżawcą Łojewa był Marcin Steinborn (zm. 1815),
królewsko-pruski ekonom, nobilitowany w dniu 6 II 1810 r. przez księcia Fryderyka Augusta. Swój herb nazwał od posiadanego majątku: „Ludzisko”, w latach 1801-1815 był bowiem właścicielem wsi paraialnej Ludziska. Miał żonę
Antoninę z hr. Dąmbskich h. Godziemba. W 1846 r. Łojewo było wsią rządową. Znajdowały się w niej 24 domy z 220 mieszkańcami. Po okresie wydzierżawiania Łojewo sprzedano. W 1848 r. dziedzicem Łojewa był Ignacy Pigłowski,
którego córka Adelina Pigłowska w dniu 23 XI 1848 r. poślubiła w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu Friedricha Wilhelma Magdeburga, dziedzica Glińska
w pow. Świebodzin. W 1860 r. we wsi mieszkało 142 katolików i 18 ewangelików. Ok. 9 V 1863 r. odbyła się rewizja u chłopa Wojciecha Habera w Łojewie,
w poszukiwaniu broni przemycanej dla powstańców za kordon. Ponieważ ten
nie zezwolił na rewizję jeden z żandarmów pruskich ściągnął kilkunastu żołnierzy ze Sławska Wielkiego, którzy w nocy otoczyli zabudowania, a rano przeprowadzili rewizję. Sołtys Łojewa odmówił wówczas pomocy Prusakom.
W okresie powstania styczniowego w Łojewie bywał słynny w okolicy przywódca powstańców Bartek Nowak z Jaksic. W 1865 r. wielkość majątku Łojewo wynosiła 2 192 mórg. W Łojewie w dniu 7 V 1868 r. urodził się Stanisław
Przybyszewski (1868-1927), dramaturg, poeta i powieściopisarz, jeden z przywódców okresu Młodej Polski, który w rodzinnym Łojewie pobierał nauki początkowe, po czym w 1881 r. wstąpił do Gimnazjum w Toruniu. W okresie zaborów istniała tutaj stacja pocztowa. W 1872 r. w majątku o obszarze 2 193
mórg, było 1 735 mórg pól uprawnych, 323 morgi łąk, 135 morgi wód. W dniu
6 II 1872 r. w Łojewie urodził się Kazimierz Haber, w folwarku należącym do
rodziny ziemiańskiej Jana Habera i Zoii z Podlewskich 1.voto Sosińskiej (poślubiła następnie Wojciecha Habera, zm. 29 I 1891 r. w Łojewie). Jego rodzice przyjaźnili się z Józefem Przybyszewskim (zm. 1906 w Wągrowcu), ojcem
213
pisarza, który był nauczycielem w szkole w Łojewie w latach 1856-1888,
a potem jako spensjonowany nauczyciel, objął tutejszy urząd pocztowy. Kazimierz Haber miał brata Stanisława (ur. w Łojewie ok. 1870-zm. w Łojewie 25
V 1888 r.) i siostrę przyrodnią Marię (ur. w Łojewie ok. 1865 r.-zm. 16 VI
1892 r., córkę Wojciecha Habera i Zoii z Podlewskich). Ożenił się z Izabelą Kosińską. W 1903 r. sprzedał Łojewo Polskiemu Bankowi Parcelacyjnemu w Inowrocławiu (należy odróżnić drugie Łojewo, będące w rękach niemieckich). Następnie przeniósł się do Poznania, gdzie był mężem zaufania Banku Związku
Spółek Zarobkowych i członkiem Rady Nadzorczej Banku Kredytowego przyczyniając się do ratowania wielu polskich majątków. Wziął udział w powstaniach wielkopolskim i śląskim. Odznaczony został Krzyżem Walecznych
i Krzyżem Śląskim. W 1922 r. zakupił tzw. resztówkę majątku Kołdrąb pod Janówcem. Był majorem rezerwy WP. Zmarł 10 VII 1933 r. Na dzień 3 XII 1867
r. liczba mieszkańców Łojewa wynosiła 179 osób. Ok. 1880 r. wieś liczyła 20
domów i 217 mieszkańców, w tym 29 ewangelików i 188 katolików, wśród których było 72 analfabetów. W czerwcu 1893 r. powstała spółka reifeisenowska
dla Kółka Włościańskiego w Łojewie, której rendantem został ks. Rólski
z Góry. W latach 80-90. XIX w. istniało Kółko Rolnicze Łojewsko-Szymborskie. W dniu 18 I 1896 r. w Łojewie urodził się Mieczysław Słabęcki, jeden z organizatorów i przywódców powstania wielkopolskiego na Kujawach i we
wschodniej Wielkopolsce, uczestnik wojny 1920 r., odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, burmistrz Świecia od 1936 r., zamordowany przez Niemców
w październiku 1939 r. W 1903 r. we wsi mieszkał właściciel młyna A. Bąkowski, nauczyciele: A. Duczmal, A. Nowotny oraz sołtys J. Piernik. Majątek liczył
466,35 ha. W 1904 r. do majątku Łojewo należał nieistniejący obecnie folwark
Ostrów Królewski, niegdyś Wydrychowo (niem. Königswerder). Majątek zajmował obszar 558,52 ha, w tym było 369,25 ha pól uprawnych; 82,55 ha łąk;
63,98 ha terenów łowieckich; 8,22 ha nieużytków i dróg. Dostarczał 8 427 marek czystego dochodu gruntowego. Własność włościańska zajmowała obszar
214
169,03 ha, w tym 140,17 ha ziemi uprawnej i ogrodów; 6,71 ha łąk; 20, 91 ha
terenów łowieckich; 0 ha lasów; 0 ha wód; 1,24 ha nieużytków i dróg. Dostarczała 3 040 marek czystego dochodu. Hodowano bydło holenderskie. Istniała
mleczarnia. Prowadzono sprzedaż bydła zarodowego. W 1905 r. wieś zamieszkiwało 238 osób. W 1913 r. Łojewo dzieliło się na majątek ziemski
z folwarkiem Ostrów Królewski i własność włościańską oraz na majątek Łojewo, należący do gminy wiejskiej Łojewo. W majątku ziemskim Łojewo z folwarkiem Königswerder znajdowało się 559 ha, w tym 432 ha pól uprawnych
i ogrodów, 66 ha łąk, 0 ha pastwisk, 13 ha nieużytków, podwórzy, dróg i wód
– 48 ha. Na żywy inwentarz składały się 42 konie, bydła sztuk 156, krów 10,
owiec 600, świń 15. W 1913 r. administratorem Łojewa był Friedrich Laute.
W 1921 r. na obszarze dworskim Łojewo znajdowało się 8 budynków, a liczba
ludności wynosiła 178 osób. Na obszarze gminy wiejskiej Łojewo były natomiast 22 budynki, a liczba mieszkańców wynosiła 318 osób. W 1926 r. wielkość majątku wynosiła 717,97 ha, w tym ziemi uprawnej było 607,97 ha, łąk
i pastwisk 50 ha, lasów 12 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód 48 ha. Dostarczał 2 806,56 talarów czystego dochodu gruntowego. Folwark specjalizował się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej (zarejestrowano 41
sztuk). Po śmierci Przybyszewskiego w dniu 23 XI 1927 r. Łojewo dało wystawiło wartę honorową z chłopskich synów przy jego marach złożonych we dworze w Jarontach. Łojewo, widziane od pól, przedstawia się niesympatycznie,
rażą czworaki, ich niechlujstwo i smród. Osiedle nabiera uroku od strony Gopła. Zaczyna się to już na placu przed szkołą, nowym budynkiem z roku 1904.
Znajdujemy na miejscu, szczęśliwym trafem, fotograię szacownej starowinki,
szkoły-chaty, pobudowanej w roku 1821, krytej słomą, służącej jako lokal
szkolny i mieszkanie ojca poety w latach 1856-1888 – pisał w 1931 r. historyk
literatury, poeta, tłumacz Stanisław Helsztyński (1891-1986), wędrujący śladami Przybyszewskiego. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego
wynosiła 5,59 km2, z czego na grunty rolne przypadało 4,99 km2, w tym ziemi
215
uprawnej było 4,20 km2. Liczba budynków wynosiła wówczas 8, a liczba mieszkańców zmalała do 148 osób. Obszar ogólny gminy wiejskiej wynosił natomiast 4,66 km2, z czego użytki rolne zajmowały 4,45 km2, w tym ziemi uprawnej było 4,18 km2; były 22 domy, a liczba ludności zwiększyła się do 324 osób.
Na początku 1939 r. Łojewo zamieszkiwało 557 osób, w tym 24 Niemców. Obszar majątku ziemskiego wynosił wówczas 734,03 ha. W latach 1939-1945
wieś nosiła niemiecką nazwę Lohdorf. Od jesieni 1940 do jesieni 1941 r.
istniał tutaj obóz pracy dla ludności żydowskiej (Julag), wysiedlonej z powiatu nieszawskiego, głównie z Radziejowa, Piotrkowa Kuj., Ciechocinka. 19
X 1993 r. została poświęcona w Łojewie kaplica Św. Rodziny. W okresie średniowiecza wieś należała do paraii w Górze.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W latach 1859-1866 właścicielem majątku był Niemiec, ewangelik, Rudolph Geissler z Bydgoszczy. Urodził
się jako syn Jana Geisslera i Friedericki Kienitz. Jego żoną została Elisabeth
(Elise) Koelbe (Kölbe). Rudolph Geissler zmarł w Bydgoszczy 12 VIII 1880 r.
w wieku 73 lat. Dziedziczyli po nim: żona Elisabeth Geissler z d. Koelbe w Bydgoszczy (żyła jeszcze w 1881 r.), syn Walter Geissler w Łojewie oraz córka Maria Geissler zamężna Manske (Mański) w Sikorowie. Żoną Waltera Geisslera
została Klara Kissig z d. Kölbe. Ok. 1873 r. urodziła się ich córka Martha (zm.
w Łojewie 9 VIII 1887 r.), w dniu 16 XII 1876 r. - w Łojewie córka Elisabeth
Maria, 4 X 1878 r. w Łojewie - ich syn Carl Rudolph Walter (zm. w Łojewie 26
IX 1879 r.), 27 X 1881 r. w Łojewie - syn Hans Georg Werner, 28 VII 1884 r.
w Łojewie - córka Sophie Charlotte. Walter Geissler, radca ekonomii, rotmistrz
w stanie spoczynku, w 1907 r. mieszkał w Poznaniu, ale nadal był właścicielem
Łojewa. W 1885 r. miał też folwark Ostrów Królewski (Königswerder) i Łojewo resztówki nr 18 i 24. W 1912 r. Łojewo nabył od Geisslera Walter Gierke,
królewsko-pruski nadekonom w Polanowicach. Urodził się w 1854 r. jako syn
Zachariasza Gierke, prezesa Królewskiego Sądu Apelacyjnego w Bydgoszczy
216
i jego żony Anne. Walter interesował się rolnictwem i hodowlą. Spędził dużo
czasu w Instytucie Przysposobienia Rolniczego w Halle, był zatrudniany jako
administrator różnych dóbr aż zakupił z pomocą inansową brata Ottona majątek Modliborzyce, który nazwał „Deutschwalde”. W marcu 1894 r. ożenił się
w wieku 40 lat na Śląsku z Louisą Schwedler, najstarszą córką pruskiego inspektora kolejowego. Przez 3 lata mieszkali w Modliborzycach. W 1897 r. zakupili Polanowice, odnowili i powiększyli istniejący tam dwór, w którym następnie zamieszkali. W 1910 r. Walter Gierke został nobilitowany przez cesarza niemieckiego i króla Prus Wilhelma II Hohenzollerna za wykup ziemi z rąk
Polaków. Na tej ceremonii był obecny jego brat, znany prof. Otto Gierke, który
obchodził swój złoty jubileusz doktoratu. 15 lat wcześniej Walter Gierke obronił też doktorat. Walter von Gierke posiadał udziały w cukrowniach w Mątwach i Kruszwicy. Miał też kamienicę w Inowrocławiu. Spośród jego ośmiorga dzieci, za wyjątkiem dwóch synów, większość urodziła się w Polanowicach:
syn Hans Karl Otto (ur. 7 IV 1895 r. w Modliborzycach, odziedziczył Polanowice, zasiadał w Zarządzie Spółki będącej właścicielem „Kujavischer Bote”
w Inowrocławiu, 1. żona Liselotte, 2. żona Maria, zm. w Baden-Baden 2001),
syn Konrad (ur. 14 IX 1897 r. w Modliborzycach), córka Liselotte (ur. 1898 w
Polanowicach, poślubiła Friedricha Grosskreutza, oicera zawodowego, zm. w
Essen w 1968 r.), córka Eva (ur. 1899 w Polanowicach, poślubiła Hermanna
Loeninga), córka Ernestine (ur. 1901 w Polanowicach, poślubiła pastora luterańskiego Ernsta Kienitza, zm. w Kolonii 1982), córka Ilse (ur. 1903 w Polanowicach, zm. tamże 1905), syn Fritz (ur. 1907 w Polanowicach, właściciel Nowego Dworu przy granicy niemieckiej, ożenił się z Rosjanką Nadią) i syn Karl
(zm. w 1909 r. przy urodzeniu). Jego żona Louise należała do Zarządu Hilferein Deutscher Frauen w Kruszwicy. Walter von Gierke urządził mały cmentarz
rodzinny w parku otaczającym dwór w Polanowicach i oiarował go wspólnocie
luterańskiej w Polanowicach. Przeniósł tam ciało córki Ilse i syna Karla, zmarłego w 1909 r. Trzeci pochówek był samego Waltera, kiedy jego ciało zostało
217
sprowadzone do Polanowic po śmierci w dniu 30 XI 1925 r. Łojewo odziedziczył jego syn Konrad von Gierke, co doprowadziło do konliktu braci o majątek Polanowice, który otrzymał Hans. Konrad von Gierke uczęszczał do szkoły w Bydgoszczy. W czasie I wojny światowej służył w stopniu oicera w wojsku
niemieckim. Ukończył studia rolnicze w Halle. Zamieszkał we dworze w Łojewie w 1923 r. Ożenił się z Annelise pochodzącą z Halle i miał z nią dzieci, który rodziły się w Łojewie: córkę Rosemarię Elisabeth Luisę Ilsę (ur. 1924), syna
Jürgena Konrada Wilhelma (ur. 19 VI 1927 r., ożenił się z Elfriedę Jürgens),
syna Dietera (Dietricha) Günthera (ur. 25 VIII 1931 r.), córkę Birgit (ur. 1933,
ochrzczona we dworze w Łojewie, zm. wkrótce na dyfteryt), syna Berndta Petera Konrada Wilhelma (ur. 19 V 1939 r.). Łojewo obejmowało wówczas 722
ha. Domena Łojewo specjalizowała się w produkcji zbóż, buraków cukrowych,
hodowli bydła, świń i owiec. Konrad von Gierke nie utrzymywał kontaktów ze
swoim starszym bratem Hansem, w opinii Konrada bowiem Hans zbyt zaprzyjaźnił się z Polakami. Konrad ciążył zaś ku nazistom. Posiadał obywatelstwo
polskie. Należał do Deutsche Vereinigung. Zatrudniał służbę domową i personel administracyjny spośród osób narodowości niemieckiej, na innych stanowiskach - polskiej. Wobec państwa polskiego pozostawał lojalny. Bez zarzutu
zachowywał się wobec polskich robotników. Na przełomie 1938 i 1939 r. majątek rozstał rozparcelowany na polecenie starosty inowrocławskiego. Konradowi von Gierke pozostawiono ok. 250 ha. W czerwcu 1939 r. sprzedał majątek w Łojewie Marii hr. Colonna-Czosnowskiej mieszkającej w Rzymie, a sam
nabył dobra w Austrii. W czasie II wony światowej stracił cały majątek i jego
rodzina musiała szukać ucieczki w Halle, gdzie żyła matka Annelise. Annelise zmarła w 1943 r. Konrad von Gierke poznał młodą wdowę Charlottę, która
prowadziła pralnię i przeniósł się do Dortmundu, by jej pomagać. Pobrali się
i stworzyli dom dla najmłodszego syna – Berndta. Spośród jego pozostałych
dzieci, najstarsza córka wyszła młodo za mąż, syn Jürgen stał się rolnikiem
k. Bremen, gdzie hodował świnie, a potem prowadził stadninę koni, Dieter zo218
stał pastorem luterańskim, a Berndt - biznesmenem w Hamburgu. Na początku wojny majątek hrabiny Czosnowskiej został skoniskowany przez władze
niemieckie, a gestapo poinformowało Konrada, że może powrócić na swoje dobra, co uczynił 1 IV 1940 r. Po śmierci żony, spodziewając się przegrania wojny, w 1944 r. wyjechał do Niemiec. W 1946 r. majątek stał się własnością Skarbu Państwa Polskiego, który oddał go w dzierżawę PGR-om. Obecnie dwór stanowi własność prywatną.
A
RCHITEKTURA: Pałac zbudowany został w latach 1880-1912. Jest to
budynek murowany, otynkowany, piętrowy, podpiwniczony, nakryty
dachem czterospadowym. Od frontu, w części środkowej znajduje się niewielki ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, poprzedzony portykiem kolumnowym (główne wejście) zamkniętym balkonem. Fasada zdobiona jest lizenami. W skład zespołu pałacowego wchodzi także biuro księgowego (ob. dom
nr 35, murowany, z 1901 r.), rządcówka (ob. dom nr 34, murowany, z ok. połowy XIX w.), gołębnik murowany, z przełomu XIX i XX w. oraz ogrodzenie murowane, z przełomu XIX i XX w.
P
ARK DWORSKI: Na południowy zachód od pałacu znajduje się park
krajobrazowy z początku XX w. założony na zboczu skarpy opadającej ku wschodnim brzegom jeziora Szarlejskiego. Najliczniej występują w nim
klony pospolite i kasztanowce białe.
219
Plan katastralny majątku w Łojewie z 1936 r. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 338.
220
Plan katastralny dóbr rycerskich Łojewo, należących do wdowy Elisy Geissler wraz
z folwarkiem Kőnigswender z 3 XII 1881 r. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy: Hypotheken Akten des Königlisches Preußische Kreisgerichts zu Inowrazlaw betrefend Łojewo (1860
-1908), sygn. 1751.
221
222
Dwór w Łojewie w 1935 r. Pocztówka ze zbiorów Rafała Szydłowskiego.
Rodzina von Gierke w Polanowicach w sierpniu 1910 r. W pierwszym rzędzie siedzą
od lewej: Louise von Gierke z najmłodszym synek Fritzem, Walter von Gierke, Eva von
Gierke, Otto von Gierke, Lili von Gierke z prawdopodobnie wnukiem, Tina von Gierke.
W drugim rzędzie wyżej stoją: Lilo von Gierke i NN przyjaciel. W trzecim rzędzie stoją: Hermann Loening, prof. Edgar Loening, Marie Loening, Eva von Gierke, Hilda von
Gierke, Julius von Gierke, Anna (Nanna) von Gierke, Desi Wegener. W górnym ostatnim rzędzie: Richard Loening, Etzel von Gierke (najstarszy syn Ottona). Wg L. Joubert,
Why are we here? he Loening Family and South Africa, www.seagreen.co.uk/loening/.
223
◄ Walter von Gierke (1954-1925), właściciel Łojewa w l. 1912-1925. Wg L. Joubert,
Why are we here? he Loening Family and South
Africa, www.seagreen.co.uk/loening/
► Wnętrze. Widok na schody z oryginalną drewnianą balustradą i spływy sklepienia gwiaździstego hollu wejściowego.
224
Dwór w Łojewie, elewacja frontowa podczas remontu w 2010 r.
225
MARULEWY
dwór z ok. 1936 r.
obecnie bezstylowy
226
H
ISTORIA WSI: Wieś wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1233 r.,
kiedy to otrzymała prawo niemieckie nadane przez księcia kujawskiego Ziemomysła. Tenże nadał następnie Marulewy w 1268 r. wraz z dwoma
innymi wsiami (Dalkowo, Szrubsk) rycerzom-braciom z czerwoną gwiazdą,
rezydującym przy Szpitalu Św. Ducha w Inowrocławiu. W latach 1507-1510
wieś Marulewy należała do m. Inowrocławia. Mieszkało w niej wtedy 7 kmieci.
Część wsi posiadali witrykowie kościoła św. Mikołaja w Inowrocławiu, którzy
płacili od 6 mórg 2 grosze poradlnego do starostwa inowrocławskiego. W latach 1564-1565 wieś, stanowiąca własność mieszczan inowrocławskich, była
opuszczona (nie było chłopów) - uprawiali ją sami mieszczanie inowrocławscy.
W latach 1616-1620 wieś określona została jako „dziedzinka” pusta. W 1627 r.
przedstawiciele m. Inowrocławia zawarli kontrakt z prepozytem włocławskim
Krzysztofem Charbickim, mocą którego zapisali 1 000 lorenów na swej wsi
Marulewy, od której będą wypłacać roczny czynsz 60 lorenów, na potrzeby
ministerium mszalnego przy ołtarzu uprzywilejowanym Pana Jezusa w katedrze włocławskiej. W latach 1628-1632 wieś była nadal niezamieszkana, jednak płaciła czynszu 3 loreny 16 groszy do zamku inowrocławskiego. W latach
1659-1665 wieś nadal była pusta; nie płaciła już żadnego czynszu. Jeszcze
w 1765 r. wieś była opustoszała. W 1772 r. miasto Inowrocław oddało Marulewy w dzierżawę razem z innymi wsiami miejskimi Janowi Aleksandrowi Kraszewskiemu na okres 90 lat w zamian za roczny czynsz w wysokości 300 zł
i naprawę dróg oraz reperację mostu w Mątwach. Jan Aleksander Kraszewski h. Jastrzębiec, syn Franciszka Antoniego Kraszewskiego, dziedzica Tarkowa i Katarzyny z Wałdowskich, porucznik pancerny, deputat ad pacta conventa, podpisał elekcję 1764 r. Był marszałkiem pierwszej konfederacji barskiej na Kujawach, regimentarzem partii wielkopolskiej (1774). Odznaczony
został Orderem św. Stanisława. Na sejmie 1775 r. otrzymał prawem emiteutycznym starostwo ulanowskie. W 1776 r. awansował na stopień generała majora. Był wielokrotnym posłem na sejmy. Jako pierwszy w Polsce w 1774 r.
227
wysunął projekt drukowania pieniędzy papierowych. Z żony Wiktorii Bnińskiej miał syna Ludwika Ferdynanda (starostę ulanowskiego 1793). Zmarł
w 1787 r. W dniu 15 VIII 1801 r. właścicielami wsi stali się Marcin i Anna Polewczyńscy. W latach 1806-1807 wieś na sumę 892 talarów oszacowała swoje straty
w naturze spowodowane przez wojska francuskie. W okresie zaborów wieś nosiła nazwę Friedrichsfelde. Majątek liczył 204,25 ha. Polewczyńscy w dniu 26
VI 1818 r. sprzedali Marulewy za 8 500 talarów Georgowi Schendlowi. Z żoną
Johanną Caroliną Tugendreich miał on dzieci: córkę Dorothę Karolinę Wilhelminę, syna Heinricha Wilhelma, syna Ernsta Gottlieba, córkę Henriettę Friederikę i córkę Christinę Antonię. Po nim posiadał majątek Friedrich August
Richter i jego żona Wilhelmine Rehfeld, którzy nabyli go od Schendla w dniu
25 V 1820 r., a sprzedali 4 VI 1821 r. 42-letniemu Carlowi Friedrichowi Ludwigowi Kalischowi i jego żonie Anne Sussanne Marie Erdmann 1.voto Kurzhals (poślubionej w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu 17 VI 1819 r.). Kalischowie mieli córki: Emilię (ur. ok. 1798, poślubiła w paraii ewangelickiej
w Inowrocławiu w dn. 30 V 1843 r. Friedricha Wilhelma Krienke, dziedzica Brzyskorzystewka w pow. żnińskim) oraz Amalię (ur. ok. 1824 lub 1827,
w dn. 20 VI 1844 r. poślubiła w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu Josepha Kienitza, dzierżawcę Białych Błót). W 1846 r. folwark Marulewy zamieszkiwało w 5 domach 48 mieszkańców. W dniu 28 XII 1854 r. posiadłość zakupił Niemiec, wyznania ewangelickiego, Friedrich Wilhelm Krienke i jego żona
Emilie Kalisch, córka Carla Ludwiga Kalischa, dziedzica Marulew. W 1865 r.
wielkość folwarku Marulewy wynosiła 800 mórg. Friedrich Wilhelm i Emilie
Krienke mieli dzieci: najstarszą córkę Marię Amandę (ur. w Słaboszewie 24 IV
1844 r., która w dn. 20 VII 1868 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubiła Kazimierza Edwina Mittelstaedta h. Hornklow z Edwinowa, późniejszego właściciela Zdun, zm. w Inowrocławiu 18 X 1904 r.), córkę Emilię Friederikę (mieszkająca w Wernigerode, w dn. 23 XI 1870 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubiła Oskara Heinricha Mittelstaedta h. Hornklow
228
z Ostrowa k. Pakości, przyszłego dziedzica Ludkowa k. Pakości, odziedziczyła w Inowrocławiu działkę nr 840, Jacewo nr 29 i Sikorowo nr 15), córkę Berthę Emilię (ur. ok. 1846, w dn. 18 III 1867 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubiła Friedricha Mahnke) oraz syna Josepha (zamieszkałego
w 1882 r. w Inowrocławiu). Friedrich Wilhelm Krienke, urodzony w dniu 22
II 1816 r. w Brzyskorzystewku k. Szubina, syn właściciela ziemskiego Andreasa Krienke i jego żony Evy, właściciel Marulew, zmarł w Marulewach 30 VI
1882 r. w wieku 66 lat. Od dnia 5 VII 1876 r. Marulewy dziedziczyła ich córka Bertha, zamężna za Fritzem (Friedrichem) Mahnke z Lęgniszewa k. Gołańczy, urodzonym 22 IX 1838 r. w Schwartow pow. Koerlin jako syn Friedricha
Mahnke i jego żony Charlotte Mühlenbruch. Friedrich Mahnke zmarł w Marulewach w dniu 14 IV 1882 r. Wdowa po nim została wpisana do ksiąg wieczystych w dniu 8 I 1883 r. Fritz i Bertha Mahnke mieli dzieci: syna Ludnera
Carla (właściciel Gąsek k. Gniewkowa) i syna Ericha (ur. 1885). W 1882 r. inspektorem gospodarczym w Marulewach był Heinrich Boese. W 1895 r. owdowiała właścicielka Marulew Bertha Mahnke sprzedała ze swego folwarku przypisaną mu dawniejszą nieruchomość Sikorowo nr 15 – Andrzejowi Halagierze z Sikorowa za 4 830 marek. Bertha Mahnke żyła jeszcze w 1902 r. Marulewy były dominium liczącym 800 mórg z 4 domami i 77 mieszkańcami, w tym
było 5 ewangelików i 72 katolików, a wśród nich 48 analfabetów. W 1860 r.
we wsi mieszkało 61 katolików i 21 ewangelików. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba
mieszkańców wynosiła 83 osoby. W 1872 r. wielkość majątku ziemskiego wynosiła 792 mórg. W 1892 r. inspektorem gospodarczym w Marulewach był August Marquardt, posiadający żonę Paulinę Koch. W dniu 20 IV 1897 r. w Marulewach urodził się Stanisław Szczepański, maszynista kolejowy, radny miejski Inowrocławia 1938-1939, zmarły 1 IV 1969 r. w Inowrocławiu. W 1904 r.
w majątku było 204,25 ha, w tym 187,78 ha pól uprawnych i ogrodów; 1,94 ha
łąk; 7,61 ha terenów łowieckich; nie było lasów ani wód; 6,92 ha nieużytków
i dróg. Dostarczał 3 220 marek czystego dochodu. W 1905 r. wieś zamieszki229
wało 80 mieszkańców, w 1910 r. – 74. W 1907 r. wielkość majątku wynosiła
220 ha, w tym gruntów ornych i ogrodów było 208 ha, łąk 3 ha, pastwisk 8 ha,
nieużytków, podwórzy i dróg – 1,5 ha, wód - 0 ha. Żywy inwentarz tworzyło
25 koni, bydła sztuk 25, krów 110, owiec 45; brakowało świń. W 1913 r. wielkość majątku wzrosła do 252,3 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 248
ha, łąk 0 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg – 4, 3 ha,
wód 0 ha. Hodowano 30 koni, bydła sztuk 140, krów 4, nie było owiec i świń.
W 1921 r. na obszarze dworskim Marulewy istniało 6 budynków, a liczba ludności wynosiła 131 osób. W 1926 r. wielkość majątku zmalała do 197,19 ha,
w tym ziemi uprawnej było 178,19 ha, łąk i pastwisk 15 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 4 ha, wód 0 ha. W 1931 r. powierzchnia obszaru dworskiego Marulewy wynosiła 2,04 km2, w tym gruntów rolnych było 1,98 km2,
w tym ziemi uprawnej było 1,96 km2. Istniało 6 budynków, a liczba mieszkańców wynosiła 133 osoby. Na początku 1939 r. obszar majątku wynosił 212,44
ha. Wieś należała do paraii św. Mikołaja w Inowrocławiu.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W dniu 22 XII 1902 r. od wdowy Berty Mahnke Marulewy zakupił Friedrich Wilhelm Erxleben, Niemiec, wyznania ewangelicko-unijnego, urodzony 12 IV 1867 r., który posiadał także od
1913 r. majątek Skalmierowice pod Gniewkowem. Działał w niemieckich towarzystwach rolniczych. Należał do Zarządu Landwirtschaftlicher Verein Kujawien i był kierownikiem inowrocławskiej spółdzielni handlu płodami rolnymi Ein- und Verkaufsgenossenschaft. Był członkiem loży masońskiej w Inowrocławiu oraz reprezentacji gminnej (Gemeindevertretung) gminy ewangelicko-unijnej Inowrocław. Miał żonę Annę Furchheim, a z nią córkę Karolinę
Augustę Hildegardę (ur. w Marulewach 1 VI 1905 r.), córkę Annę Marię Elsę
(ur. w Marulewach 13 II 1907 r.), syna Heinza Friedricha Karla (ur. w Marulewach 7 III 1908 r., odziedziczył w 1934 r. Skalmierowice), syna Ernsta Fritza Ottona Georga (ur. w Marulewach 27 X 1910 r.). Marulewy przejął po ojcu
230
w dniu 24 I 1928 r. syn Ernst Fritz Otto Georg Erxleben. Zatrudniał służbę
domową i personel administracyjny niemiecki, na pozostałych stanowiskach
– polski. Wobec robotników polskich zachowywał się bez zarzutu. W dniu 17
VIII 1937 r. w wieku 27 lat popełnił samobójstwo strzelając do siebie z fuzji, gdyż tego dnia nieumyślnie przejechał automobilem w Jacewie 8-letniego chłopca - Edmunda Mikołajczaka, syna listonosza z Jacewa. Do wybuchu
II wojny światowej spadek po Erneście Erxlebenie pozostał nieuregulowany.
Po II wojnie światowej majątek został upaństwowiony na podstawie wniosku
Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII
1946 r., wpisano do ksiąg wieczystych 11 X 1946 r. Użytkował go PGR, a potem istniał tu Dom Dziecka. Obecnie dwór stanowi własność prywatną.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został ok. 1936 r. (data wyryta
w tynku wewnątrz dworu) dla niemieckiej rodziny Erxleben. Jest to
budynek murowany, otynkowany, piętrowy, z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczony. Zbudowany został na planie prostokąta, nakryty dachem czterospadowym z powiekami. Do pozbawionego ozdób wejścia prowadzą cztery
stopnie. Okna są prostokątne. Elewacja frontowa uzupełniona jest od strony
północnej parterową przybudówką z gospodarczym poddaszem. W skład zespołu dworskiego wchodzi spichlerz murowany, z lat 30. XX w.; stodoła murowana z 1937 r. oraz kuźnia (ob. kurnik), murowana, z lat 30. XX w.
P
ARK DWORSKI: Na północny zachód od dworu znajduje się park krajobrazowy z końca XIX w. o powierzchni 1,26 ha oraz nieczynna fontanna. Najstarsze są w nim lipy drobnolistne, topole białe i dęby szypułkowe. Sadzawka otoczona jest topolami białymi i robiniami akacjowymi. W parku występują gatunki drzew azjatyckich, amerykańskich, kanadyjskich.
231
OLSZEWICE
dwór z 2. połowy XIX w.
późnoklasycystyczny
232
H
ISTORIA WSI: Wieś znana była początkowo jako „Wolszewice Wielkie”.
Wymienione zostały po raz pierwszy w 1496 r. W latach 1510-1511
z Olszewic w paraii Parchanie od 6 łanów płacono poradlne starostwu inowrocławskiemu. W latach 1560-1582 Adam Baliński h. Ogończyk, sekretarz koronny, miał 3,5 łana, a Marcin Baliński – 3 łany (miał także Wolszewice Małe).
W 1602 r. król Zygmunt III potwierdził rezygnację ze wsi Słońsko, Latkowo,
połowy Olszewic w pow. inowrocławskim, części wsi Lithuanowo i spichlerza
w Solcu Kuj. przez Adama Balińskiego na rzecz jego małżonki Elżbiety Jemielskiej. W 1602 r. Adama Baliński już nie żył. W 1622 r. Katarzyna z Balina Balińska, żona Stanisława Sobieyuskiego i Stanisław Mierzwiński, wsie swoje dziedziczne Babino (Balin?) i Olszewice sprzedali Stanisławowi Przyjemskiemu
h. Rawicz, staroście konińskiemu za 4 000 złp. W 1659 r. dzierżawcą części dóbr
Olszewice był Jan Turzański h. Grzymała. W 1679 r. jego córką była Teresa Turzańska, żona Kazimierza Morzyckiego h. Mora. W 1661 r. we wsi było 44,5
włóki osiadłej. Wcześniej było 9 kmieci. Właścicielem wsi był następnie Stanisław Bojanowski. W 1682 r. Marianna Bojanowska, córka zm. Stanisława Bojanowskiego, siostra rodzona zm. Andrzeja Bojanowskiego, a żona zm. Adama Padniewskiego, sumę 7 000 zł posagu zapisaną sobie przez ojca na dobrach
Słońsko, Latkowo, Olszewice w pow. inowrocławskim, sumę 10 000 zł po śmierci stryja na mieście Żerniki oraz trzecią - 10 000 zł po śmierci Jana Wyrzyskiego wuja na wsi Danaborz, scedowała swym córkom: Annie Padniewskiej - żonie
Szymona Łysoskorskiego i Katarzynie Elżbiecie Padniewskiej - żonie Stanisława Puchalskiego. W 1694 r. Katarzyna Elżbieta Padniewska, córka Adama Padniewskiego i zm. Marianny Bojanowskiej, żona Stanisława Jana Puchalskiego,
zaspokojona została przez Mariannę de Obręby, wdowę po zm. Andrzeju Bojanowskim, 2.voto po zm. Aleksandrze Ostrowskim, sędzim grodzkim inowrocławskim, komorniku brzeskim kujawskim i jej syna Wojciecha Bojanowskiego z dóbr macierzystych Słońsko, Latkowo, Olszewice. W 1765 r. dziedzicem
wsi był Ludwik Dąmbski h. Godziemba, starosta inowrocławski. W 1765 r. po233
sesorem „arendownym” wsi był Józef Mękarski h. Prawdzic, łowczy bracławski za kontraktem 3-letnim od tegoż starosty inowrocławskiego na kwotę 3 000
zł. W tym samym roku jako posesor Olszewic wzmiankowany był Bonawentura Mękarski, któremu w dniu 6 XII 1765 r. zmarła córka Barbara. W 1765 r. we
wsi było 2 kmieci, 5 zagrodników, 2 komorników, 1 kowal, 1 karczmarz. Kmiecie nie dawali już nic w naturze do zamku w Inowrocławiu. Wójtostwo w posesyi
starosty inowrocławskiego za osobnym przywilejem króla Augusta III z 1759 r.
miało 4 włóki. W 1774 r. wieś Olszewice, a także Słońsko i Modliborzyce posiadała wdowa Zakrzewska, która mieszkała w Modliborzycach. Miała synów: Michała (lat 14), Andrzeja (lat 11) i Józefa (lat 9). W latach 1779-1793 właścicielami Olszewic, a także Modliborzyc i Słońska byli jej synowie Michał, Andrzej
i Józef Zakrzewscy. W dniu 12 I 1793 r. młodszy brat Józef Zakrzewski kupił
Modliborzyce, Olszewice i Słońsko od starszego brata Andrzeja. W dniu 11 VI
1829 r. Olszewice nabył od Józefa Zboży Zakrzewskiego – Johann Carl Reinhold Cords, królewsko-pruski dzierżawca domeny Niszczewice. Posiadał także
Słońsko i Modliborzyce. Jego żoną została Rosamunde Albertine Nikoline von
Schenck. Miał syna Carla Antona, urodzonego w Niszczewicach 18 III 1834 r.
W 1846 r. w Olszewicach w 6 domach mieszkało 75 osób. W dniu 16 V 1847 r.
w Słońsku zmarł Friedrich Wehr, dzierżawca Słońska i Olszewic, syn Daniela Wehra i Anny Marii Kremin, urodzony 10 X 1792 r. w Skicu pow. Złotów,
królewsko-pruski porucznik. W latach 1865-1872 wielkość folwarku Olszewice wynosiła 951 mórg, w tym pól uprawnych i ogrodów było 862 mórg, łąk
– 57 mórg, lasów – 0 mórg, wód – 32 morgi. W 1886 r. wieś należała do okręgu
dominialnego w Słońsku i liczyła 50 domów i 115 mieszkańców, a jej powierzchnia
wynosiła 250,80 ha, w tym 210,89 ha roli; 14,57 ha łąk; 12 ha pastwisk;
5,14 ha nieużytków i 8,20 ha wody; dostarczała czystego dochodu gruntowego
3 753 marek. Na początku XX w. majątek liczył 270, 64 ha, w 1904 r. - 250, 80 ha,
w tym było 210,89 ha ogrodów; 14,57 ha łąk; 12 ha terenów łowieckich;
0 ha lasów; 5,14 ha nieużytków i dróg; 8, 20 ha wód. Dostarczał 3 753 marek
234
czystego dochodu gruntowego. Prowadzono hodowlę owiec rasy Southdown.
W 1905 r. wieś zamieszkiwało 161 osób. W 1907 r. wielkość majątku Olszewice wynosiła 268 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 243 ha, łąk 20
ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg – 5 ha, wód 0 ha.
Hodowano 45 koni, bydła sztuk 90, krów 20, owiec 300, świń 20. W 1913 r.
wielkość majątku nie uległa zmianie. W 1921 r. istniało w Olszewicach 5 budynków, a liczba ludności wynosiła 130 osób. W 1926 r. powierzchnia majątku wynosiła 265,05 ha, w tym ziemi uprawnej było 240,05 ha; łąk i pastwisk 20 ha; lasów 0 ha; nieużytków, podwórzy i dróg 5 ha; wód 0 ha. Dostarczał 1 423 talarów
czystego dochodu gruntowego. Obszar dworski Olszewice zajmował w 1931r.
powierzchnię 2,71 km2, w tym gruntów rolnych było 2,54 km2, z czego na
ziemię uprawną przypadało 2, 18 km2. Istniało wówczas 5 budynków, a liczba ludności wzrosła do 133 osób. Nauczyciel ze Słońska Tadeusz Tomaszewski zginął
w czasie „krwawej nocy” 22/23 X 1939 r. w inowrocławskim więzieniu. W dniu
13 V 1945 r. została poświęcona w Olszewicach igura Krzyża Św., wystawiona w miejsce kapliczki zniszczonej przez Niemców. Wykonana została przez
Barczaka. W okresie zaborów wieś nosiła nazwę Olschewitz, w czasie II wojny
światowej – Ellerbusch. Wieś należy od 1923 r. do paraii Matki Boskiej w Inowrocławiu.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od 1865 r. - Rosamunde Albertine Nikoline von Schenck, żona królewsko-pruskiego nadekonoma, właściciela dóbr rycerskich Modliborzyce – Johanna Carla Reinholda Cordsa. Po ojcu Olszewice odziedziczył w dniu 8 II 1870 r. Carl Anton Cords, urodzony w Niszczewicach 18 III 1834 r. Posiadał Olszewice i równocześnie Słońsko od 28 VIII
1869 do 24 VIII 1891 r. W dniu 28 IX 1871 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu ożenił się z Clarą Marią Nehring z Kruszy Zamkowej, córką Eduarda.
W 1910 r. mieszkał w Berlinie-Friedenau. Wcześniej był dzierżawcą królewskopruskiej ekonomii Niszczewice. W dniu 27 VIII 1875 r. w Olszewicach urodziła
235
się ich córka Elisabeth; a 3 II 1877 r. w Olszewicach córka Rosa (poślubiła von
Bochma w Hamburgu), 29 (?) XI 1879 r. w Olszewicach syn Carl Ferdinand Eduard, w Olszewicach 29 IV 1881 r. - syn Hans, 13 VIII 1887 r. w Olszewicach urodziła się córka Clara Katharina Marie (zamężna Erdmann w Bydgoszczy). Carl
Anton Cords zmarł w Kruszy Zamkowej 9 I 1926 r. W latach 1891-1907 właścicielem Olszewic był Adolph Eberlein z Wolmirstedt w Saksonii-Anhalt, który nabył je od Cordsa w dniu 24 VIII 1891 r.; następnie od 21 IV 1913 r. wdowa po nim Ottilie Eberlein z d. Heynke. W dniu 24 II 1889 r. urodził się ich syn
Vollrath Eberlein, który odziedziczył następnie Olszewice w dniu 21 XI 1928 r.
Miał brata Adolpha Hermanna Louisa Richarda, który urodził się w Olszewicach 17 IV 1892 r. oraz siostrę Hedwig (zamężną Schütze w Gdańsku). Vollrath
Eberlein posiadał obywatelstwo polskie. Należał do Deutsche Vereinigung. Wobec państwa polskiego był lojalny. Zatrudniał niemiecką służbę domową i personel administracyjny, na innych stnowiskach – polski. Wobec polskich robotników zachowywał się bez zarzutu. W dniu 14 X 1946 r. majątek przejął Skarb
Państwa Polskiego na podstawie wniosku Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego
Pomorskiego w Bydgoszczy. Dwór stanowi obecnie własność prywatną.
A
RCHITEKTURA: Pałac wybudowany został w 2. połowie XIX w. w stylu późnoklasycystycznym dla niemieckiej rodziny Cordsów. Budynek
wzniesiony został na planie prostokąta, jako obiekt piętrowy. Nakryty jest dachem dwuspadowym z lukarnami, umieszczonymi symetrycznie po bokach piętrowego ryzalitu mieszczącego główne wejście do budynku ozdobione kolumienkami i poprzedzone wysokimi schodami. W 1984 r. stanowił ruinę. Odrestaurowany został w latach 90. XX w. przez obecnych właścicieli.
P
ARK DWORSKI: O powierzchni 7,88 ha, założony w XIX w. Dominują
w nim dęby szypułkowe, topole białe, olchy czarne, klony pospolite,
brzozy brodawkowate, wiązy. Został rewaloryzowany w 1993 r.
236
Dwór w Olszewicach. Elewacja frontowa. Stan z listopada 1982 r. Fot. St. Leszkiewicz,
Wojewódzki Konserwator Zabytków w Toruniu Delegatura w Bydgoszczy, Karta ewidencyjna
pałacu w Olszewicach gm. Inowrocław.
Stan obecny. Widok na podjazd i elewację frontową.
237
ORŁOWO
dwór z 1886 r.*
eklektyczny
* W katalogu „Zabytki architektury i budownictwa w Polsce”, Województwo bydgoskie 5 cz. 2, Warszawa 1997
s. 126 - dwór w Orłowie gm. Inowrocław pow. inowrocławski, został pomylony z dworem w Orłowie gm. Ryczywół pow. obornicki.
238
H
ISTORIA WSI: W dniu 29 VI 1227 r. biskup włocławski Michał wystawił „in Horlow”, czyli w Orłowie dwa dokumenty dla dominikanów
w Gdańsku. Jest to najstarsza wzmianka źródłowa o wsi. 23 IV 1228 r. książę
Konrad Mazowiecki nadał wieś razem z ziemią chełmińską Krzyżakom, co
potwierdził w 1229 r. Posiadanie Orłowa Krzyżacy potwierdzili w dniu 19
X 1235 r. w obecności legata papieskiego Wilhelma z Modeny, biskupa włocławskiego Michała i innych duchownych. W latach 1257-1292 istniało tutaj
najprawdopodobniej komturstwo, z czasem podległe prokuratorowi krzyżackiemu w Nieszawie (w 1292 r. wym. brat Albertus commendator in Orlow).
W 1343 r. ponownie stworzony został osobny urząd dla domen krzyżackich
w Orłowie i Murzynnie w postaci prokuratorstwa murzyńskiego (najmniejsza
jednostka administracyjna w państwie krzyżackim). Jego likwidacja nastąpiła w 1394 r., a krzyżackie enklawy na Kujawach zostały ostatecznie podporządkowane władzy komtura nieszawskiego. Z dokumentów ugód z 1232
i 1237 r. zawartych między biskupem włocławskim Michałem a Zakonem
krzyżackim, dowiadujemy się, że Orłowo miało obowiązek płacenia dziesięciny kościołowi w odległym Wyszogrodzie nad Wisłą. Ponieważ wieś była wtedy w posiadaniu Krzyżaków, za zgodą patrona kościoła w Wyszogrodzie - księcia pomorskiego Świętopełka i tamtejszych kapelanów, biskup włocławski
Michał przekazał Krzyżakom wspomnianą dziesięcinę, jednak pod warunkiem płacenia przez nich świątyni wyszogrodzkiej rocznego czynszu w wys.
3 grzywien. Skądinąd wiemy, że z umów tych Krzyżacy wywiązywali się jeszcze w 1268 r. W dniu 19 IV 1246 r. w Orłowie mistrz krzyżacki Henryk III von
Hohenlohe nadał biskupowi chełmińskiemu Heidenrykowi (Henrykowi) 600
włók (dawniej już wymierzonych dla biskupa misyjnego Chrystiana) w Chełmży, gdzie powstała później katedra, w Wąbrzeźnie, Bobrowie i nad Drwęcą.
W 1255 r. znajdował się w Orłowie dwór i folwark zakonny oraz młyn, który
wówczas spłonął. Komtur krzyżacki z Nieszawy, z zemsty za zabicie jego poddanego z Orłowa przez któregoś z mieszczan inowrocławskich, obległ Ino239
wrocław i groźbami wymusił okup w wysokości 48 grzywien srebra, o czym
informuje dokument z 19 II 1263 r. W dniu 31 X 1271 r. książę Bolesław Pobożny zawarł w Inowrocławiu układ pokojowy z mistrzem krajowym Dietrichem von Gatersleben, na mocy którego Bolesław zobowiązał się do wypłaty
160 grzywien na rzecz Zakonu za zniszczenia dokonane przez niego w posiadłościach krzyżackich w Orłowie, Murzynnie i Nieszawie, w czasie wojny na
Kujawach. 28 IV 1309 r. odbył się w Orłowie zjazd książąt inowrocławskich
Przemysława i Kazimierza, którzy przybyli wraz z matką Salomeą, z pruskim
mistrzem krajowym Henrykiem von Plotzke. W tym dniu w Orłowie księżna
Salomea i książęta kujawscy Przemysł i Kazimierz wystawili dokument sprzedaży za 1 000 grzywien srebra dóbr ich na Pomorzu Gdańskim, między rzekami Mały i Duży Kabel, Zakonowi krzyżackiemu. Na spotkaniu księcia Władysława Łokietka z mistrzem krzyżackim w Brześciu Kuj. w 1324 r. Krzyżacy
obiecali oddać Orłowo i inne posiadłości kujawskie oraz zapłacić 10 000 grzywien srebra w zamian za wydanie im ziem pomorskich. Rokowania te zakończyły się iaskiem. W 1346 r. wieś Orłowo otrzymało prawo chełmińskie. Spośród 66 łanów we wsi, 2 łany należały wtedy do miejscowego plebana krzyżackiego, a 3 - do sołtysa Jana. Terytorium orłowskie było rozległe, liczyło ponad
1 000 ha ziemi, obejmować więc musiało dzisiejszy Kłopot. W 1348 r. Mikołaj, kuchmistrz dworu otrzymał tutaj 4 łany wójtowskie na prawie chełmińskim od wielkiego mistrza Henryka Dusemera von Arfberg. Przywilej ten został potwierdzony przez króla Zygmunta I Starego w 1534 r. W latach
1400-1403 sołtysem w Orłowie był Filip. W 1413 r. Polacy zgłosili pretensje
do Orłowa wobec Krzyżaków, podając jako argument (rzekomą) przynależność tej wsi do starostwa gniewkowskiego. Wskutek wojny w lipcu-październiku 1414 r. Polacy odzyskali Orłowo wraz z Murzynnem i Nową Wsią, jednak przed 20 VIII 1415 r. Krzyżacy odbili je siłą. Sprawa tych wsi została poruszona przez Polaków na soborze w Konstancji w 1416 r. Dnia 12 IV 1418 r.
papież przedłużając rozejm brodnicki do 13 VII 1419 r. zastrzegł, że Orłowo,
240
Murzynno i Nową Wieś Krzyżacy przekażą Zygmuntowi Luksemburskiemu,
a ten – Polsce. Do tego jednak nie doszło. Ostatecznie Polacy zagarnęli Orłowo i pozostałe wsie krzyżackie, i zatrzymali je, pomimo negatywnego dla Polski wyroku Zygmunta Luksemburskiego. W wyniku wojny w 1422 r. zakończonej traktatem pokojowym nad jeziorem Mełneńskim 27 IX 1422 r. Polska
odzyskała posiadłości kujawskie Zakonu, w tym Orłowo, które de facto posiadała prawdopodobnie już od lipca 1419 r. W 1422 r. w czasie wyprawy golubskiej starosta brzeski Jędrzej Brochocki rozbił między Orłowem a Murzynnem wojska krzyżackie. Orłowo zostało wtedy włączone do starostwa inowrocławskiego. W 1430 r. wymieniony został sołtys w Orłowie – Paweł.
W 1480 r. „uczciwa” Anna, wdowa z Orłowa była współfundatorką kaplicy Bożego Ciała położonej przy drodze toruńskiej w Inowrocławiu. 7 IV 1485 r.
król Kazimierz Jagiellończyk nadał kmieciom we wsi Orłowo przywilej,
w którym określił szczegółowo ich powinności czynszowe i daninowe.
W 1487 r. potwierdził nadanie wsi prawa niemieckiego. Kmiecie mieli płacić
po 40 groszy z łana oraz dawać 5 korców owsa, 12 jaj, 2 sery i 2 kurczęta.
W 1489 r. po raz pierwszy wzmiankowana została paraia w Orłowie; wieś
była wtedy własnością królewską. Powstanie paraii należy wiązać z rządami
krzyżackimi w Orłowie. Na przełomie XIV i XV w. królowie polscy uposażyli
i założyli tutaj kościół św. Elżbiety. W 1578 r. byli tu proboszczowie laiccy, np.
muzyk królewski Szymon i dworzanin bpa krakowskiego Stanisław Barski.
W 1505 r. cło i dochody miasta i zamku inowrocławskiego we wsi Orłowo zapisał król Aleksander Jagiellończyk Stanisławowi Jarockiemu, marszałkowi
dworu. W 1510 r. wieś należała do starostwa inowrocławskiego. Funkcjonował w niej folwark. We wsi było wtedy 18 łanów opuszczonych; ziemie opuszczone najęli niektórzy mieszkańcy przedmieść Inowrocławia. W 1520 r. król
Zygmunt Stary wcielił paraię orłowską do paraii w Starej Nieszawie-Dybowie. W 1538 r. Orłowo było wsią królewską, z wójtem i sołtysem. W 1548 r.
dzierżawcą Orłowa był Mikołaj, który zawarł wówczas kontrakt z kapitułą
241
włocławską dotyczący dzierżawy młynów w królewskim mieście Brześciu Kuj.
na przejęcie tychże przez kapitułę po wykupieniu ich od sukcesorów śp. Jana
Smolickiego. W latach 1552-1565 było we wsi 4 łany wójtostwa i 3 łany sołectwa. W latach 1564-1565 była to wieś należąca do zamku inowrocławskiego:
na folwarku orłowskim znajdowała się izba drewniana, obora, 2 szopy, domek
stary, izdebka, gumno, 3 stodoły. W 1565 r. wieś zamieszkiwało 24 kmieci,
którzy mieli 24 włóki osiadłe, a pustych włók było 20,5. Było wtedy także 55
„przydatków” rolnych. Spośród tych kmieci trzech szynkowało piwo. Było też
3 ogrodników, 3 wójtów, którzy gospodarowali na 4 włókach wójtostwa
i świadczyli posługę do zamku. Były 3 włóki sołtystwa wolne od wszelkich podatków, jednak kmiecie winni z nich posługę do zamku. Był folwark. Ok.
1582 r. w paraii powinien zamieszkiwać Nadolski, muzyk królewski, jednak
nie rezydował. Ok. 1583 r. Orłowo było wsią królewską, z wójtem i sołtysem.
Miało wtedy 20 łanów kmiecych i 3 łany sołectwa. W latach 1616-1620 wieś
należała do starostwa inowrocławskiego: było 44,5 włóki i osobno przydatków 55. Kmieci osiadłych było wtedy 9. Oprócz czynszu pieniężnego, danin
w naturze, powinni odrabiać robociznę z włóki osiadłej w tydzień bydłem
3 dni, a czwarty pieszo. Od 1617 r. przywilej na wójtostwo (do czasu lustracji
w l. 1616-1620) miał Stanisław Proszewski. Do tego wójtostwa należały
4 włóki. Sołectwa były 3 włóki, które trzymał Krzysztof Morzycki h. Mora,
wolne od wszelkich podatków i powinności zamkowych. Karczmarz był wtedy 1. Ogrodnicy, którzy nie płacili czynszu ani podatków, powinni wykonywać robotę pieszo do zamku. Ostatek ról pustych obrócono wówczas na folwark. Był 1 wybraniec na 1 włóce zobowiązany do służby wojskowej, w zamian za co nie płacił żadnych podatków ani nie świadczył robót. Sołectwo
było kolejno w posiadaniu: Jana Dzieńskiego z żoną Jadwigą (1588), Piotra
Kruszyńskiego (od 1569), Wojciecha Boruckiego (od 1599), Hieronima Czosnowskiego h. Pomian, pisarza królewskiego (od 1600), Jana Kobielickiego
(1605), Krzysztofa Morzyckiego h. Mora i jego żony Katarzyny Włodkowej
242
(od 1618). W latach 1628-1632 wieś nadal należała nadal do starostwa inowrocławskiego. We wsi były wtedy 44,5 włóki i osobno 55 „przydatków”.
W XVII w. probostwo należało do konwentu franciszkanów-reformatów
w Podgórzu. W 1617 r. było na nich 9 kmieci. Z powodu stacji żołnierskich
i „morowego powietrza” pozostało ich w latach 1628-1632 tylko trzech.
Oprócz czynszu musieli orać 3 dni bydłem, a czwarty robić pieszo w tydzień
od 1 włóki na rzecz zamku inowrocławskiego. Cztery włóki wójtostwa leżały
puste. Także 3-włókowe sołtystwo było puste. Na włóce wybranieckiej gospodarował 1 kmieć, który odprawiał służbę wojenną. W latach 1659-1665 była
to wieś zasiadła na 44,5 włókach. Był wtedy tylko 1 kmieć. Był niegdyś wybraniec, ale spustoszał. W 1661 r. w Orłowie były 44,5 włóki osiadłej. Wcześniej
było 9 kmieci. W 1672 r. zostały odkryte pokłady węgla brunatnego. Powstała kopalnia, która funkcjonowała jeszcze w XX w. W 1722 r. został wybudowany nowy kościół staraniem Wojciecha Dąmbskiego h. Godziemba, starosty
inowrocławskiego i dybowskiego, konsekrowany 14 X 1722 r. przez bpa włocławskiego Krzysztofa Szembeka. W latach 1729-1730 wieś królewska Orłowo była w posiadaniu Antoniego Dąmbskiego h. Godziemba, starosty inowrocławskiego. Kościół nadal był inkorporowany do paraii Dybów, wówczas Podgórz. W 1741 r. Adam Stanisław Grabowski, biskup włocławski i pomorski na prośbę kapituły włocławskiej przekazał do kurczącego się uposażenia
tejże instytucji swoją dziesięcinę z Orłowa. Ok. 1739 r. został wzniesiony
w Orłowie kolejny kościół, drewniany. W 1740 r. posiadaczem wsi królewskiej
Orłowo był Józef Mękarski, w 1757 r. - Paweł, komes na Lubrańcu Dąmbski
h. Godziemba. Konsystorz generalny we Włocławku na sesjach odbytych
w dniach 16 IX, 23 IX, 23 XI i 14 XII 1757 r. z powództwa Chryzostoma Szczycińskiego, kanonika włocławskiego i poznańskiego (sprawa trwała od 1740 r.)
przeciw posiadaczom dóbr królewskich Orłowo, najpierw Józefowi Mękarskiemu, potem Pawłowi Dąmbskiemu h. Godziemba, staroście inowrocławskiemu, kasztelanowi brzeskiemu, przysądził tutejszą dziesięcinę snopową
243
powodowi. W 1757 r. Ludwik Dąmbski h. Godziemba, starosta inowrocławski
zawarł z Józefem Mękarskim 3-letni kontrakt dzierżawy wsi Orłowo.
W 1765 r. było już tylko 2 kmieci, 5 zagrodników, 2 komorników, 1 kowal,
1 karczmarz. W tymże roku nie dawali żadnej daniny w naturze do zamku
inowrocławskiego. W 1765 r. posesorem „arendownym” Orłowa był nadal Józef Mękarski, łowczy bracławski, który zawarł kontrakt 3–letniej dzierżawy
ze starostą inowrocławskim Ludwikiem Dąbskim na kwotę 3 000 zł. W 1771r.
za zezwoleniem Stanisława Augusta Poniatowskiego zostało wydzierżawione
Stanisławowi Dąmbskiemu na okres 40 lat, za kwotę 2 000 talarów. Dąmbski
posiadał Orłowo jednak tylko 8 lat. W dniu 2 XI 1779 r. zawarł kontrakt umowy sprzedaży z rotmistrzem Giertem von Gerhardt. Giert von Gerhardt nabył Orłowo od Dąmbskiego za zgodą króla Fryderyka II z dnia 24 V 1781 r.
Zgoda królewska dotyczyła przekazania von Gerhardtowi majątku Orłowo na
„wieczne czasy” jako dóbr szlacheckich pod warunkiem, że von Gerhardt będzie płacił roczny czynsz w wysokości 425 talarów 30 groszy rocznie na rzecz
Rejencji. W dniu 27 V 1796 r. von Gerhardt sprzedał Orłowo za 12 020 talarów i folwark Kłopot za 2 760 talarów - von Oppeln-Bronikowskiemu. Wójtostwo nadane za osobnym przywilejem króla Augusta III z roku 1759 r. znajdowało się w posiadaniu starosty inowrocławskiego Ludwika Dąmbskiego
i obejmowało 4 włóki. Poza tym było sołectwo, za przywilejem Augusta III
z 1762 r. w posiadaniu Andrzeja z Cieni Cieńskiego h. Pomian, starosty inowrocławskiego. Przed nim sołectwo trzymali Jan i Rozalia Grabscy h. Pomian
z powiatu brzesko-kujawskiego, a wcześniej – Władysław Kolczyński (1714),
Adam Jerzmanowski (od 1710 r.), Łukasz Bartnicki (do 1710 r.), Bartłomiej
Barański z żoną Dorotą (1670), Barcińscy (1667). Sołectwo pierwotnie liczyło 3 włóki, ale w 1765 r. już ich nie miało. Również wybraniectwo, podług lustracji z 1765 r. było w posiadaniu Andrzeja Cieńskiego h. Pomian; miało
1 włókę, z której Cieński płacił na regiment łanowy 100 złp. W 1773 r. dzierżawcą Orłowa prawem emiteutycznym był Stanisław Dąmbski h. Godziemba
244
(lat 40), chorąży inowrocławski, brzeski, który miał syna Wincentego (1-rocznego). W dniu 3 VI 1796 r. jako właściciel Orłowa został wpisany do ksiąg
wieczystych majątku Giert von Gerhardt. Na mocy dekretu króla Prus Fryderyka II z 9 X 1798 r. Orłowo stało się własnością Królewsko-Pruskiego Majestatu i Fiskusa. W dniu 9 I 1806 r. majątek znalazł właściciela w osobie Franza Friedricha Heinricha Gierta von Gerhardt. Tenże uzyskał całkowite uwolnienie Orłowa od starostwa inowrocławskiego i zamianę na własność prywatną. 30 VI 1807 r. cesarz Napoleon nadał domenę inowrocławską marszałkowi
Francji Nicolasowi Charlesowi Oudinotowi. Akt przekazania nastąpił w dniu
15 VIII 1807 r. w Łojewie, na ręce pełnomocnika marszałka – generała dywizji Teodora Chaponela, który poprosił o Orłowo dla siebie, mimo że zostało
ono przez Kamerę w Bydgoszczy przeznaczone innemu generałowi francuskiemu. Marszałek Oudinot rościł sobie pretensje do czynszu rocznego,
mimo, że mu oznajmiono decyzję Napoleona o przekazaniu Orłowa ostatecznie generałowi i inżynierowi François de Chasseloup-Laubatowi, twórcy fortyikacji (wykonał pierwsze projekty twierdzy Modlin). Oudinot wniósł skargę w 1809 r. do króla Saksonii, księcia warszawskiego Fryderyka Augusta I
i dostał odpowiedź odmowną. Wdowa po zmarłym w międzyczasie rotmistrzu Gerhardcie - Maria Francisca von Gerhardt z d. Severin sprzeciwiała się
takiej „samowoli” traktując Orłowo jako swoją własność prywatną i uzyskała
w 1808 r. zapewnienie od Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie,
że ma płacić tylko czynsz roczny do kasy majątków państwowych i generałowi Chaselloupowi. Orłowo miało wtedy wartość 40 900 talarów. Domenę inowrocławską, którą Napoleon przekazał marszałkowi Oudinotowi, przejął
w dzierżawę naczelną ekonom Jan Chrzciciel Jeszka w dniu 4 X 1807 r. Mieszkał wówczas w Łojewie. Zmarł w dniu 16 IV 1816 r. i pochowany został na
cmentarzu w Górze. Na jego grobowcu znajdował się napis w języku polskim:
„Jan Chrzciciel Jeszka. Narodzony w roku 175. Zmarły 16. kwietnia 1816. Tu
leży pochowany. Stratę jego opłakując dzieci. Stawiły mu ten grobowiec”.
245
W 1820 r. Andrzej Bogoria Wołłowicz, biskup kujawsko-kaliski przyznał swoje wsie gracjalne: Cetnowo, Orłowo, Niszczewy i Jaksice sufraganowi kujawsko-kaliskiemu, prepozytowi i oicjałowi generalnemu włocławskiemu Marcelinowi Dzięcielskiemu. W 1820 r. dzierżawcą majątku Orłowo był Józef Suski.
W latach 1822-1825 ekonomem ex aula Orłowiensis był Daniel Gehrke. 22 XI
1835 r. w kościele w Orłowie odbył się ślub szlachetnie urodzonego Konstantego Laudońskiego lat 39, dzierżawcy folwarku plebańskiego w Orłowie i Wiktorii Mieczkowskiej, 30-letniej wdowy z Orłowa. W Orłowie rodziły się ich
dzieci: syn Tomasz (ur. 23 XII 1838 r.), córka Maksymiliana (ur. 12 X 1840 r.),
córka Scholastyka (ur. 10 II 1843 r.), córka Wiktoria Pelagia (ur. 29 XII 1844
r.). Od Franza Friedricha Heinricha Gierta von Gerhardta zakupił majątek
Orłowo w dniu 26 III 1840 r. radca medycyny, dr Carl Friedrich Ollenroth.
Z rodziny Ollenroth wywodziła się Emma - zamężna Böttcher w Bydgoszczy,
Mathilde Böttcher w Fordonie, Laura Bertram, Wilhelm Albert Julius Ollenroth w Sulęcinie. W 1846 r. w 37 domach w Orłowie mieszkało 206 osób. Do
majętności Orłowo należał folwark Kłopot. W latach 1853-1855 dzierżawcą
folwarku plebańskiego był Adolf Kawczyński, który z żoną Leopoldyną Busse
miał dzieci: córkę Bronisławę Jadwigę (ur. w Orłowie 12 X 1853 r.), córkę Sabinę (ur. 21 I 1855 r. - zm. 4 VIII 1855 r.). W połowie XIX w. istniały Huby Orłowskie, których dzierżawcą był w 1854 r. Kazimierz Siemianowski i jego
żona Józefa Wydrzyńska. Po Ollenrocie, w latach 1848-1860 właścicielem
majątku Orłowo i folwarku Kłopot był Carl Heinrich Otto Bertram. Miał dzieci: syna Ottona, syna Juliusa Heinricha Oskara (ur. 31 XII 1839 r., właściciela Klepacza), syna Georga Heinricha Alberta, syna Heinricha Juliusa Eduarda
(ur. 5 X 1835 r.). Ten ostatni stał się właścicielem Orłowa w dniu 9 V 1859 r.
Miał wówczas żonę Laurę Ollenroth z Kowanówka. We wsi mieszkało wówczas 378 katolików i 29 ewangelików. W 1864 r. wyprowadził się do Bydgoszczy. Orłowo i folwark Kłopot sprzedał już wcześniej, bo w dniu 17 VIII
1862 r. za 200 000 marek gospodarzowi-rolnikowi Carlowi Ludwigowi Gott246
schlingowi i jego żonie Pauline Mathilde Amalie Weidner. Carl Ludwig Gottschling urodził się w dniu 31 I 1814 r. w Rokitkach pow. legnicki jako syn Carla Friedricha Gottschlinga i jego żony z d. Laegner. Zmarł w Kłopocie w dniu
2 VI 1885 r. W 1877 r. wymieniona została panna Johanna Louise Gottschling
w Orłowie (córka?), w latach 1880-1885 - Alfred Gottschling, w 1885 r. zamieszkały w Kłopocie (syn?). W 1858 r. zbudowany został obecnie użytkowany kościół paraialny pw. św. Elżbiety, murowany z cegły. Jego patronem był
Królewsko-Pruski Fiskus. W powstaniu styczniowym wziął udział Walerian
Kucharski z Orłowa, który zmarł 30 V 1863 r. wskutek ran odniesionych w bitwie pod Okopową (22 III 1863 r.). W 1864 r. majątek Orłowo liczył 292 ha,
a folwark Kłopot - 140 ha. W 1865 r. wielkość dóbr rycerskich Orłowo wynosiła 2 240 mórg. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba mieszkańców majątku wynosiła 431 osób. Carl Ludwig Gottschling w dniu 27 VI 1870 r. sprzedał pewną
działkę w Orłowie pod budowę kolei Poznań-Toruń-Bydgoszcz. W 1872 r.
wielkość majątku ziemskiego wynosiła 2 210 mórg, w tym ziemi uprawnej
było 2 166 mórg, łąk – 44 morgi, lasów – 0 mórg, wód – 0 mórg. W 1872 r.
funkcjonowała cegielnia, produkująca charakterystyczną żółtą cegłę. W latach 80. XIX w. istniała szkoła paraialna, w której w 1893 r. nauczyciel był
Polakiem. W XIX w. do paraii w Orłowie należały wsie: Kłopot, Orłowo, Orłowskie Huby, zamieszkane przez 440 katolików. W 1894 r. wybudowano
nową szkołę katolicką. Dzierżawcą ziemi probostwa był Niemiec, Lieberkühn.
W 1891 r. administratorem majątku był Johann Kalkbrenner, który
miał żonę Julię Burghart i córkę Evę Julię Antonię (ur. 15 VI 1891 r. w Orłowie), a inspektorem ziemskim był wówczas August Koch (z żoną Louisą Noehring miał córkę Clarę Elsę Gertrudę, urodzoną 28 XI 1891 r. w Orłowie).
W 1894 r. nadinspektorem w Orłowie był Paul Braun. Miał żonę Julię Zoboczinski (w Orłowie 28 IV 1894 r. urodził się ich syn Friedrich Wilhelm Franz,
który ożenił się 12 X 1943 r. w Gdańsku-Oliwie). W końcu XIX w. było to dominium, w skład którego wchodził folwark Kłopot, cegielnia, mleczarnia,
247
oraz 572,67 ha gruntów, na których uprawiano głównie buraki cukrowe. Na
początku XX w. majątek liczył 171,31 ha. W 1903 r. sołtysem był J. Orczyk;
mieszkał tutaj nauczyciel M. Hecker. W 1904 r. majątek liczył 572,67 ha,
w tym 506,68 ha ogrodów; 11,54 ha łąk; 34,64 ha terenów łowieckich; 0 ha lasów; 19,81 ha nieużytków i dróg; 0 ha wód. Dostarczał wtedy 15 708 marek czystego dochodu gruntowego. Specjalizował się w produkcji i sprzedaży mleka.
W 1905 r. we wsi mieszkało 87 osób. W 1907 r. dobra rycerskie Orłowo liczyły
572 ha, w tym pól uprawnych i ogrodów było 544 ha, łąk 6 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód 22 ha. W majątku hodowano 85
koni, 207 sztuk bydła, 54 krowy, 35 owiec, 97 świń. W 1912 r. inspektorem dóbr
był Heinrich Neuman. Jego żoną była Elsa Kühn. 11 VIII 1912 r. urodził się
w Orłowie ich syn Werner Fritz Traugott. W 1913 r. miejscowość dzieliła się na
Orłowo dobra rycerskie należące do ideikomisu familijnego rodziny von Beyme
i wieś Orłowo należącą do gminy wiejskiej Orłowo. Dobra rycerskie (ideikomis
familijny) liczyły 572 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 544 ha, łąk 6 ha,
pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód 22 ha; hodowano
50 koni, bydła sztuk 270, krów 80, owiec 0, świń 100. Do gminy wiejskiej Orłowo należało 69 ha. W okresie I wojny światowej w majątku pracowali jeńcy rosyjscy, francuscy lub angielscy. W 1921 r. na obszarze dworskim istniały 22 budynki, a liczba ludności obszaru dworskiego wynosiła 457 osób. Na obszarze
gminy wiejskiej Orłowo znajdowało się natomiast 10 budynków, a liczba ludności wynosiła 74 osoby. W 1926 r. wielkość majątku wynosiła 573 ha, w tym ziemi uprawnej było 525 ha, łąk i pastwisk 26 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód 22 ha. Majątek dostarczał 5 198 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego Orłowo wynosiła
5,72 km2, z czego na grunty rolne przypadało 5,37 km2, w tym ziemi uprawnej
było 5,52 km2. Istniało wówczas 21 budynków, a liczba ludności wynosiła 379
osób. Obszar gminy wiejskiej Orłowo wynosił 1,71 km2, z czego na użytki rolne
przypadało 1,76 km2, w tym ziemi ornej było 1,64 km2. Istniało 12 budynków,
248
a liczba mieszkańców spadła do 69 osób. W 1937 r. kościół został odnowiony
wewnątrz staraniem ks. Stanisława Piotrowskiego. Na początku 1939 r. Orłowo
zamieszkiwały 554 osoby, w tym 24 Niemców. Wielkość majątku ziemskiego
wynosiła wówczas 546,89 ha. W okresie II wojny światowej wieś nosiła nazwę
Deutschorden.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W latach 1880-1891 dziedziczył syn Carla Ludwiga Gottschlinga i Pauline Mathilde Amalie z. d. Weidner – Carl
Arthur Bruno Gottschling, urodzony ok. 1855 r. W dniu 25 XI 1884 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu w wieku 29 lat poślubił 25-letnią Esperancę Gertrudę Stephanię Anders, córkę Ernesta Andersa z Ząbkowic Śląskich.
W dniu 24 XII 1885 r. w Orłowie urodziła się ich córka Alice (zm. w Orłowie
w dniu narodzin), następnie bliźnięta: syn Carl Bruno Curt (ur. w Orłowie
23 X 1887 r.) i córka Agnes Gertrud Margaretha (ur. w Orłowie 23 X 1887 r.zm. w Orłowie 5 V 1889 r.). Bruno Gottschling popadł w długi (według opowiadań starych mieszkańców Orłowa popełnił samobójstwo), a jego majątek w dniu 28 IV 1890 r. stał się własnością Cukrowni „Kujawy” w Janikowie, od której zakupił go w dniu 17 IX 1903 r. Fritz (Friedrich) von Beyme.
Dzierżawcą był wówczas H. Seifarth. Friedrich Beyme miał żonę Marię Dahl,
a z nią syna Fritza Jürgena (ur. w Orłowie 30 IV 1908 r.), syna Fritza Nikolausa Gerharda (ur. w Orłowie 29 X 1910 r.), syna Fritza Rüdigera (ur. w Orłowie 2 III 1916 r.-zm. w Orłowie 2 II 1923 r.). Friedrich Beyme był nobilitowany
w Berlinie 16 VI 1913 r. Należał do rady kościelnej (Gemeindekirchenrat) gminy
ewangelicko-unijnej w Inowrocławiu. W 1905 r. administatorem był Amandus
Biber. Fiedrich von Beyme posiadał obywatelstwo polskie. Należał do Deutsche
Vereinigung. Wobec państwa polskiego był lojalny. Zatrudniał służbę domową
i personel administracyjny niemiecki, na pozostałych stanowiskach – polski.
Wobec polskich robotników zachowywał się bez zarzutu. Na wniosek z dnia 21
I 1930 r. do ksiąg wieczystych majątku Orłowo wpisany został Friedrich Bey249
me w dniu 28 I 1930 r. W dniu 23 IX 1941 r. majątek odziedziczył syn Fritz Jürgen von Beyme, który gospodarował w nim do końca wojny. W dniu 10 X 1946 r.
majątek przejął Skarb Państwa Polskiego, który w dworze urządził siedzibę Państwowego Domu Dziecka. Obecnie stanowi własność prywatnej fundacji.
A
RCHITEKTURA: Dwór wybudowany został w 1886 r. (według informacji najstarszych mieszkańców Orłowa) dla niemieckiej rodziny Gottschlingów. Jest murowany z żółtej cegły pochodzącej z miejscowej cegielni,
dwukondygnacyjny, z poddaszem, podpiwniczony, kryty dachem czterospadowym. Bryła jest zróżnicowana, z ryzalitami, w których znajdują się wejścia od
północy, południa i zachodu. W narożach zlokalizowane są okrągłe, niskie wieżyczki. Od zachodu znajduje się główne wejście, w formie ryzalitu mieszczącego trójprzelotowy portyk, dźwigający taras i mieszkalne poddasze. Od bramy do dworu prowadzi droga wjazdowa, zakończona podjazdem. Niejednolita stylowo w swej koncepcji bryła stanowi bardziej przykład podmiejskiej willi niż wiejskiego dworu. Widoczne są w niej odległe wpływy renesansu włoskiego (półkoliste łęki portyku), jak i gotyku (eksponowanie faktury cegły, wieże).
Stanowi ona zapewne wyraz feudalnych aspiracji jej właściciela. W skład zespołu dworskiego wchodzi także dom administratora (ob. dom nr 22), murowany,
z końca XIX w., przebudowany; laboratorium (ob. dom mieszkalny), murowany,
z początku XX w.; stodoła murowana z 1883 r. (?); sześciorak (ob. dom nr 60),
murowany, z lat 1909-1911. Dwór został zrewitalizowany w latach 2012-2014.
P
ARK DWORSKI: Na południe od dworu znajduje się rozległy park krajobrazowy o powierzchni 2,66 ha, z początku XX w., z zachowanym częściowo dawnym ogrodzeniem. Zwracają uwagę dęby szypułkowe, wiązy szypułkowe, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe. Nastrojowymi elementami w parku
są: galeria spacerowa oraz neoklasycystyczna glorieta, pełniąca rolę „świątyni
dumania”.
250
Plan katastralny majątku w Orłowie z lat 1854-1863. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 420.
Plan katastralny majątku w Orłowie z lat 1874-1876. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 421.
251
Wygląd dworu w latach 60. XX w., kiedy funkcjonował w nim Państwowy Dom
Dziecka. Ze zbiorów Marka Grzony.
252
Fasada dworu w latach 60. XX w. Ze zbiorów Marka Grzony.
Tak wyglądała elewacja boczna dworu w Orłowie w latach 60. XX w. Ze zbiorów
Marka Grzony.
253
254
Galeria spacerowa w parku podworskim.
Widok elewacji bocznej od strony parku.
255
256
Neoklasycystyczna glorieta w parku.
Kolisty podjazd do dworu, strzeżony przez igury lwów.
257
Dwór w Orłowie w trakcie remontu w 2012 r. Ze zbiorów Marka Grzony.
258
„Dominium Orłowo” - napis na cegle produkowanej w miejscowej cegielni.
Kolisty podjazd do dworu.
Widok elewacji bocznej.
259
PIOTRKOWICE
pałac z lat 90. XIX w.
neoklasycystyczny
260
H
ISTORIA WSI: Na terenie obecnej wsi istniała osada produkcyjna ludności grupy kruszańskiej kultury przeworskiej z okresu od 2. ćwierci
I stulecia n.e. do początków III w. n.e. Wieś powstała w okresie średniowiecza
na gruntach opustoszałej wsi Stankowice. Pierwsza wzmianka pochodzi
z 1450 r. Król Kazimierz Jagiellończyk nadał wówczas m. Inowrocław łąki i pastwiska z połową Noteci m.in. w Piotrkowicach. W 1489 r. we wsi było 6 łanów
osiadłych, 1 łan wydzielony z pól folwarcznych osiadły oraz dwa folwarki szlacheckie. W okresie średniowiecza wieś Stankowice należała do rodu Rogalów.
W latach 1510-1511 Piotrkowice w paraii Ludzisko płaciły poradlne starostwu inowrocławskiemu od 6 łanów. W 1534 r. Andrzej Kunowski na m.in. wsi
Piotrkowice zapisał 1 000 zł posagu i tyleż wiana swej żonie Zoii Grodzieńskiej. W 1558 r. Jakub Kozielski na połowie wsi Miedźwiad, Rzym w pow.
gnieźnieńskim i Piotrkowice zapisał 800 zł posagu i tyleż wiana żonie Annie,
córce Jakuba Zdunowskiego (połowę wolną od oprawy darował żonie dożywotnio). W latach ok. 1560-1583 wieś należała do Jana Wienieckiego, który
miał 10 łanów osiadłych, 6 zagrodniczych, 3 w uprawie przez kmieci oraz
3 łany należące do cieśli. W 1583 r. wieś występowała pod nazwą Stamkowice.
W latach ok. 1600-1641 wieś była w posiadaniu Teoili (Bogumiły) Rogalińskiej, wdowy po Wojciechu Rogalińskim. W 1670 r. należała do Konstantego
Lubstowskiego h. Leszczyc, kasztelana bydgoskiego. W tym czasie wieś została zniszczona przez obozowanie wojsk królewskich. W 1678 r. Anna Teresa
Bogurska, córka zm. Stanisława Bogurskiego i zm. Zoii ze Staroźreb Sobieyuskiej, a żona Bogusława Szelskiego, prawa swe do spadku po zm. Wacławie
i Wawrzyńcu Bogurskich, swych braciach bezpotomnie zmarłych, przypadłe
siostrom Wienieckim: Annie, wdowie po zm. Stanisławie Sobieyuskim, Dorocie - żonie Wawrzyńca Żydowskiego, Katarzynie - żonie Wojciecha Burzyńskiego, Barbarze - żonie Pawła Chwaliszewskiego, z tytułu dziedziczenia, we
wsiach Piotrkowice i Stankiewice w wysokości 6 500 zł; ponadto sumę 2 000
zł przez braci rodzonych Cerekwickich zmarłemu swemu ojcu zapisanych;
261
sumę 300 zł zm. Mikołajowi Bogurskiemu pisarzowi grodzkiemu kruszwickiemu, bratu swemu rodzonemu bezpotomnie zmarłemu w grodzie bydgoskim
w 1654 r. zapisanych przez zm. Jana Strzeleckiego oraz sumę 2 000 zł zapisaną w grodzie poznańskim przez Allogizję z Łukowa, żonę Wojciecha Smoguleckiego, Mikołajowi Bogurskiemu w 1651 r., a także sumę 4 200 zł - w roku 1625
- Stefanowi, dziadowi swemu, jak i bratu swemu rodzonemu Bogurskim zmarłym bezpotomnie, scedowała - Franciszkowi Golińskiemu, podczaszemu przemyskiemu i podwojewodziemu poznańskiemu, bratu swemu wujecznemu.
W 1681 r. Piotrkowice stanowiły prawdopodobnie własność Jakuba Jarnowskiego h. Topór. W latach 1683-1705 należały do Wacława Kiełczewskiego
h. Pomian i jego żony Zoii z Jarnowskich h. Topór (córki Jakuba?). W 1683 r.
w Piotrkowicach urodziła się ich córka Anna Magdalena, w 1684 r. - syn Franciszek Antoni, w 1685 r. - córka Konstancja (w 1705 r. poślubiła w Ludzisku
Krzysztofa Dembskiego), w 1687 r. - syn Jan Wojciech (poślubił Franciszkę),
w 1687 r. - syn Bonawentura Antoni. W 1706 r. Rafał na Lubstowie Lubstowski h. Leszczyc, kasztelanic bydgoski i jego żona Eleonora Latalska h. Prawdzic
części wsi Piotrkowice zastawili Aleksandrowi Wawrowskiemu, Eleonorze
Wawrowskiej, pannie i Ludwice Wawrowskiej, żonie Jana Gąsiorowskiego,
dzieciom zm. Wojciecha Wawrowskiego i zm. Marianny Psarskiej za kwotę
5 500 zł na 3 lata. W latach 1721-1728 wieś stanowiła prawdopodobnie własność Marcina Kiełczewskiego h. Pomian, burgrabiego kruszwickiego i jego
żony Wiktorii z Krzesińskich. W 1725 r. w Piotrkowicach urodziła się ich córka Elżbieta, w 1728 r. - córka Marianna Klara. Po śmierci Marcina Kiełczewskiego, wdowa Wiktoria z Krzesińskich 1.voto Kiełczewska poślubiła przed
1733 r. Józefa Dobieckiego h. Grzymała, komornika ziemskiego inowrocławskiego. W 1755 r. właścicielem wsi był prawdopodobnie Ludwik Zabłocki, stolnik buski, wraz z żoną Kazimierą. Przed 1758 r. Piotrowice należały do rodziny Gackich. Rafał Gacki, syn Ludwika Gackiego, stolnika bydgoskiego, zmarł
w 1758 r. W latach 1761-1762 majątek należał do Józefa Czapskiego h. Leli262
wa. W dniu 30 I 1762 r. w Ludzisku poślubił on jako wdowiec wdowę Zabłocką
z d. Wolską, a przed 1766 r. ożenił się po raz drugi, tym razem z Barbarą Kraszewską. W 1768 r. Maciej Zabłocki, podstolowic buski zapisał kapitule włocławskiej na swoich dobrach Piotrkowice w pow. inowrocławskim z prawem
odkupu czynsz 7% rocznie z sumy kapitałowej łącznej wysokości 4 000 lorenów polskich, z przeznaczeniem na nabożeństwa za śp. kanonika Adama
Umińskiego. W 1770 r. Piotrkowice były w posiadaniu Wawrzyńca Abczyńskiego i jego żony Marianny z d. Reichenfels. W latach 1774-1782 wieś należała do Gedeona Tadeusza Prandota-Trzcińskiego h. Leliwa, urodzonego 24 II
1746 r. jako syn Wojciecha, podkomorzego inowrocławskiego i Anieli Żychlińskiej h. Szeliga, łowczego inowrocławskiego 1772-1774, stolnika bydgoskiego
1774-1789, starosty kruszwickiego 1789-1793, posła województwa brzeskokujawskiego na Sejm Czteroletni, kawalera Orderu św. Stanisława, dziedzica
Ludziska, Górek, Łęga, Popowa, Ostrowa n.Gopłem, Orpikowa, Kokoszyc, Kopania, Balic, Patuszyna, połowy Baranowa. Z żoną Justyną Ludwiką Wiktorią
Zagórską h. Grzymała 1. voto Borucką wojską radziejowską (zm. 2 IV 1806 r.
w Popowie n. Gopłem) miał dzieci: syna Józefa Aleksandra Kaspra (1778
-1849, poślubił Mariannę Zborowską h. Jastrzębiec) i córkę Teoilę (1779
-1803, niezamężną). Zmarł 17 VIII 1799 r. w Bydgoszczy. W 1782 r. wieś przeszła na własność Melchiora Gliszczyńskiego. W 1788 r. Piotrkowice posiadał
Ignacy Zawadzki. W 1793 r. właścicielem Piotrkowic, a także Ludziska, Balic,
Górek, Kopania i Pałuczyna był kasztelan kowalski od 1788 r., starosta duninowski, szambelan króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, kawaler Orderu
św. Stanisława - Antoni Dezydery Biesiekierski h. Pomian (1743-1818).
W okresie konfederacji barskiej na Kujawach (1768-1772) jeździł jako delegat
wojewódzki do dowódców pruskich w sprawie zmniejszenia nałożonego
na Polaków liwerunku. Był współautorem ustawy z 5 VI 1771 r. Na sejmie
1773-1775 występował przeciwko zaborcom i nie podpisał traktatu rozbiorowego (nazwany stąd został przez sobie współczesnych „drugim Rejtanem”).
263
W 1806 r. witał w Poznaniu Napoleona. W 1815 r. zyskał godność senatora
Królestwa Polskiego. Z drugą żoną Anielą Anną Dąmbską h. Godziemba, córką Jana Chrzciciela Dąmbskiego, kasztelana inowrocławskiego, miał syna Stanisława (zm. 1869), syna Ferdynanda (ur. w Ludzisku 1794-zm. 1852), syna
Wincentego (zm. 1863), syna Mariana (zm. 1870). W 1798 r. majątek należał
zapewne do Józefa Warnuszewskiego. W okresie zaborów miejscowość należała do powiatu strzelińskiego. Przed 1846 r. w skład majętności wchodził obszar dworski Piotrkowice (12 domów, 81 mieszkańców) i wieś Żalinowo (9 domów, 46 mieszkańców). W 1846 r. w Piotrkowicach w 42 domach mieszkało
84 mieszkańców. W 1846 r. majątek był własnością Władysława Rutkowskiego h. Ogończyk, w 1859 r. – jego spadkobiercy - Ignacego Rutkowskiego i jego
żony Allodii z Sulerzyskich, a w latach 1860-1886 – syna Ignacego - Waleriana
Rutkowskiego i jego żony Władysławy Bujanowskiej, córki Józefa Bujanowskiego i Konstancji z Grabowskich z Gorzewa. Walerian Rutkowski należał do
Towarzystwa Pomocy Naukowej im. dr. K. Marcinkowskiego. Rutkowscy posiadali dzieci: syna Ignacego Augusta Franciszka (ur. w Piotrkowicach 1869),
syna Józefa Wojciecha Mariana (ur. w Piotrkowicach 1869), syna Augustyna
Konstantyna Tytusa (ur. w Piotrkowicach 1871, zm. po 14 dniach), córkę Izabellę Helenę Marię (ur. w Piotrkowicach 1873-zm. w Piotrkowicach 30 V 1875
r.), córkę Helenę (ur. w Piorkowicach 1874-zm. w Piotrkowicach 11 V 1875 r.),
syna Bolesława (ur. w Piotrkowicach 1876), syna Gustawa (zm. w Piotrkowicach 19 V 1876 r.), syna Bolesława (ur. w Piotrkowicach 19 V 1876 r.), córkę
Marię Allodię (ur. w Piotrkowicach 12 X 1877 r.), córkę Zoię Walerię (ur.
w Piotrkowicach 26 X 1878 r.). Majątek liczył wówczas 1 964 morgi. Dzierżawczynią była wtedy M. Nasierowska. W 1860 r. we wsi mieszkało 107 katolików
i 27 ewangelików. W powstaniu styczniowym wziął udział jako ochotnik chłop
Wojciech Borkowski z Piotrkowic. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba mieszkańców
wynosiła 149 osób. W 1872 r. majątek zajmował obszar 1 964 morgi, w tym
ziemi uprawnej było – 1 424 morgi, łąk – 393 morgi, lasów – 0 mórg, wód
264
– 147 mórg. Pod koniec życia Walerian Rutkowski zamieszkał w Markowicach
jako posesor. W 1886 r. Piotrkowice nabył na subhaście baron niemiecki Hugo
Wichardt heodor Freiherr von Wilamowitz-Moellendorf (ur. 18 VI 1840 r.
w Markowicach - zm. 30 VIII 1905 r. w Markowicach), syn Arnolda von
Wilamowitz-Moellendorfa i jego żony Ulriki von Calbo. Uczył się w gimnazjum w Bydgoszczy. Odbył studia prawnicze w Heildelbergu i Berlinie. Ukończył Akademię Rycerską w Brandenburgu. Jako podporucznik Landwehry walczył przeciw Danii (1864) i Austrii (1866). W dniu 5 II 1867 r. odziedziczył po
ojcu Markowice. Posiadał także Kobylniki i Lipie, łącznie 5 000 ha. Założył cukrownię w Mątwach. Został posłem do parlamentu pruskiego; zasiadał w Radzie Państwa i Królewskiej Izbie Panów. W latach 1867-1876 był landratem
inowrocławskim. W wojnie francusko-pruskiej (1870-1871) służył w GardeGarnizon-Kompagnie w Koblencji. W 1876 r. został odznaczony Orderem
Czerwonego Orła IV kl. W latach 1891-1899 był naczelnym prezesem Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1899 r. został odznaczony Królewskim Orderem
Korony I kl. Jego pierwszą żoną była Josephine von Roy (1849-1885).
Miał z nią dzieci: Hildegardę (1869-1947, poślubiła Clausa Henniga Ferdinanda von Heydebrecka), syna Fritza Wilhelma Hermanna Richarda (ur. 5 XII
1872 r. - zm. 1944, porucznika w 12. Regimencie Huzarów w Turyngii, który
ożenił się z Anną Marią von Köthen i osiadł w Lipiu, potem w Kobylnikach,
gdzie zm. 23 III 1944 r.), córkę Elfriedę Josephinę Ulrikę Valerię (ur. w Markowicach 19 V 1876 r. poślubiła Arnolda von Rosenstiela, landrata w Lesznie,
prezesa Rady Nadzorczej cukrowni Wierzchosławice i przewodniczącego Zarządu Mölkereigenossenschaft Mleczarni Spółdzielczej Ośniszczewko, odziedziczyła Lipie, mąż miał także od 1 X 1908 r. Ośniszczewo), córkę Emmę Helenę Erdmundę (ur. w Markowicach 21 IX 1880 r.). Drugą żoną Hugona została Lili von Schenck (zm. 1898). Przed 1887 r. majątek Piotrkowice zajmował
powierzchnię 501,35 ha. W okresie powstania styczniowego dwór był
miejscem składowania broni dla powstańców walczących w Kongresówce.
265
W 1907 r. wielkość dóbr rycerskich Piotrkowice wynosiła 501 ha, w tym gruntów ornych i ogrodów było 305 ha, łąk 152 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 6 ha, wód 38 ha. Hodowano 30 koni, bydła sztuk
182, krów 6, owiec 0, świń 90. W 1911 r. dzierżawcą majątku był Aleksander
Kręcki. Przed 1912 r. Piotrkowice nabyła Komisja Kolonizacyjna od dyrektora
Spółki Parcelacyjnej Rolników w Poznaniu. Spółka Rolników postanowiła nie
żądać od Komisji Kolonizacyjnej oddania Piotrkowic choć prawnicy orzekli, że
racja była po stronie Spółki. W okresie międzywojennym założone zostały
w pobliżu jeziora Piotrkowickiego stawy rybne. W 1921 r. na obszarze dworskim istniało 9 budynków, a liczba ludności wynosiła 213 osób. W 1926 r. wielkość majątku zmalała do 492,54 ha. Dostarczał 3 141 talarów czystego dochodu gruntowego. Prowadzono hodowlę bydła czarno-białego rasy nizinnej (naliczono 24 sztuki). W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego wynosiła 5 km2 , w tym grunty orne stanowiły 78%. Istniało 8 budynków, a liczba
mieszkańców zmalała do 156 osób. W 1932 r. Piotrkowice znalazł się w powiecie mogileńskim. Na obszarze dworskim w 1921 r. istniało 9 budynków,
a w 1931 r. - 8. W okresie zaborów nazwa wsi zmieniona została na Piotrkowitz, a w czasie II wojny światowej: w latach 1939-1943: Peterhof, a w latach
1943-1945: Petersdorf.
W
ŁAŚCICIELE PAŁACU: W dniu 23 V 1891 r. Hugo von Willamowitz
-Moellendorf zamienił Piotrkowice z hr. Adolfem Ponińskim na
jego wieś Żerniki. Hrabia Poniński został wpisany do ksiąg wieczystych majątku Piotrkowice w dniu 13 I 1903 r. Adolf Poniński h. Łodzia urodził się
18 V 1855 r. w Poznaniu jako syn Bolesława Ponińskiego, właściciela Malczewa w pow. gnieźnieńskim i Leokadii z hr. Goetzendorf-Grabowskich h. Zbiśnicz. Adolf Poniński posiadał kilka majątków w okolicy: Kościelec (855 ha),
Dziarnowo (333 ha), Leszczyce (263 ha), Żerniki (263 ha). Rezydował w Kościelcu po śmierci swej ciotki, a zarazem matki chrzestnej Rozalii z Ponińskich
266
1.voto hr. Dąmbskiej, 2.voto hr. Łączyńskiej (ur. we Wrześni 12 XII 1811 r.
jako córka Stanisława Ponińskiego i Anny hr. Sierakowskiej, zm. w Kościelcu 19 IV 1885 r.). Wcześniej mieszkał we dworze w Żernikach. Był współzałożycielem Wydawnictwa i Drukarni „Dziennika Kujawskiego” w Inowrocławiu. W latach 1893-1902 pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. Był rotmistrzem, radcą ziemiańskim. Brał udział
w powstaniu wielkopolskim jako członek Polskiego Komitetu Obywatelskiego na miasto i powiat inowrocławski. Działał także w Kółku Rolniczym w Kościelcu. Był współzałożycielem cukrowni w Pakości i Kruszwicy, wieloletnim
prezesem Rady Nadzorczej cukrowni w Janikowie. Został wybrany pierwszym marszałkiem Sejmiku Wojewódzkiego w odrodzonej Polsce. Poświęcał
się działalności ilantropijnej. Odnowił kościoły paraialne w Kościelcu, gdzie
ufundował dzwon ważący 18 centnarów i Ociążku, pow. ostrowski. W dniu
15 VI 1880 r. poślubił Antoninę Zoię hr. Hutten-Czapską z Wilna (ur. 18 VII
1860 r. w Wilnie-zm. 29 V 1929 r. w Nekli). Zmarł 23 VIII 1932 r. w Kościelcu. Został pochowany w miejscowym kościele paraialnym w krypcie kaplicy Kościeleckich. Pozostawił trzech synów: Antoniego Marcelego Karola Ponińskiego (ur. w Żernikach 16 VI 1882 r.-zm. 12 II 1915 r. w Mühlhausen
w Alzacji w wieku 32 lat, dr. ilozoii, członka sodalicji mariańskiej, zginął na
wojnie), Alfreda Emeryka (1896-1968, dyplomatę, żona Janina Nowodworska
h. Nałęcz, zm. w Sydney) i Edwarda Juliusza Mariana (ur. 1 VII 1887 r. w Kościelcu-zm. 23 X 1939 r. w Inowrocławiu) oraz córki: Rozalię Marię Teodozję
(ur. w Żernikach 29 V 1881 r., poślubiła Zygmunta hr. Żółtowskiego h. Ogończyk, zm. 1971), Zoię Weronikę Marię (ur. w Żernikach 18 V 1883 r., poślubiła Bogdana Mieczysława hr. Szembeka h. własnego, zm. 1930), Irenę Leokadię Marię (ur. w Żernikach 25 II 1885 r., żona Konstantego Łukasza hr. Bnińskiego h. Łodzia, zm. 1964), Marię Izabellę Apollonię (ur. w Kościelcu 18 IV
1886 r.), Teresę Franciszkę Marię (ur. w Kościelcu 9 III 1889 r., poślubiła Seweryna Feliksa Mieczysława Dolańskiego h. Korab, zm. 1980). Po nim odzie267
dziczył w dniu 22 XII 1913 r. syn Edward Juliusz Marian Poniński, urodzony
1 VII 1887 r. w Kościelcu. Uczył się w Gimnazjach w Inowrocławiu i Poznaniu.
Studiował ekonomię i rolnictwo na uniwersytetach w Louvain w Belgii i na
UJ w Krakowie. Po ukończeniu studiów w 1912 r. powrócił na Kujawy. Pierwszy na tym terenie wprowadził nowoczesną metodę hodowli bydła. Zakładał
stawy rybne. Działał aktywnie w Towarzystwie Rolniczym InowrocławskoStrzelińskim. W latach 1920-1938 był wicepatronem kółek rolniczych i prezesem Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych w Inowrocławiu, członkiem Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Rolniczego. W 1933 r. został
członkiem Wielkopolskiej Izby Rolniczej w Poznaniu, w 1938 r. - prezesem
Powiatowego Towarzystwa Kółek Rolniczych w Inowrocławiu. Należał do
Wielkopolskiego Związku Ziemian O. Inowrocław-Strzelno. Jego żoną została Aniela Maria z Komierowskich h. Pomian (1898-1985), poślubiona w dniu
21 X 1919 r. W 1930 r. założyła Kółko Włościanek w Kościelcu, którego została prezeską. Działała także w Kole Ziemianek w Inowrocławiu. Miał z nią
dzieci: córkę Weronikę Helenę (ur. 1920 w Piotrkowicach-zm. 2010, poślubiła
w 1952 r. Pawła Marię ks. Czartoryskiego na Klewaniu i Żukowie h. Pogoń Litewska); córkę Annę Zoię Marię (ur. 1921 w Piotrkowicach), córkę Zoię Gabrielę Marię (ur. 1923 w Piotrkowicach, poślubiła w 1953 r. Marka Sienkiewicza h. Oszyk), córkę Irenę Rozalię Marię (ur. 1924 w Piotrkowicach-zm. 2000),
córkę Marię Alinę Teresę (ur. 1926 w Piotrkowicach-zm. 2004, poślubiła
w 1951 r. Józefa Marię Wacława Chościak-Popiela h. Sulima), syna Antoniego Adolfa Marię (1927-1983, ożenił się z Marią Danielą Furmanik), córkę Helenę Janinę Marię (ur. w Kościelcu 15 VIII 1934 r., 1. mąż Stanisław Łazarski,
2. w dn. 6 IV 1953 r. poślubiła Juliusza Aleksandra hr. Tarnowskiego h. Leliwa), syna Stanisława Alfreda Mariana (ur. w Kościelcu 29 IV 1937 r.-zm. w Kościelcu 7 XII 1938 r.), syna Edwarda Józefa (ur. 1940, 1. żona Danuta hr. Ronikier h. Gryf, 2. żona Maria Róża hr. Zamoyska h. Jelita). Edward Poniński
został aresztowany przez Niemców 10 IX 1939 r. i zamordowany 22/23
268
X 1939 r. w czasie tzw. „krwawej nocy” w inowrocławskim więzieniu. W czasie
wojny majątkiem zarządzała niemiecka rodzina Gorcke, potem Weydel. Wdowa Aniela Ponińska wraz dziećmi przebywała wówczas w Grębowie w pow.
tarnobrzeskim. Po wojnie zamieszkała w Warszawie. W dniu 21 X 1946 r. majątek stał się własnością Skarbu Państwa Polskiego na wniosek Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 8 VIII t.r. Pałac został zamieniony na mieszkania. Park stał się własnością Państwowego Funduszu Ziemi. We dworze znajdował się później Dom Opieki Społecznej w Ludzisku ilia w Piotrkowicach. Obecnie stanowi własność prywatną.
A
RCHITEKTURA: Pałac wybudowany został w latach 90. XIX w. dla
hr. Adolfa Ponińskiego w stylu neoklasycystycznym. Jest to okazały
obiekt murowany, otynkowany, piętrowy, z użytkowym poddaszem, podpiwniczony, kryty dachem czterospadowym. Od frontu bryła wysunięta jest dużym, piętrowym ryzalitem, mieszczącym główne wejście z prowadzącymi do
niego schodami, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem z półkolistym oculusem. Elewacje zdobione są boniowanymi lizenami. Od bramy do pałacu prowadzi kolisty podjazd. Przed budynkiem znajduje się staw, wzbogacając całą
kompozycję poprzez odbicie w wodnej tali bryły pałacu.
P
ARK DWORSKI: W otoczeniu pałacu znajduje się park krajobrazowy
założony w 2. połowie XIX w. na wschodnim brzegu jeziora Piotrkowickiego. Niektóre drzewa liczą sobie 140 lat. Występują w nim głównie lipy, jesiony, wierzby. Okazy pomnikowe to: klon jawor, klon polny. Pomnikiem przyrody jest lipa drobnolistna o obwodzie 520 cm.
269
Herb Łodzia - Ponińskich.
Adolf Poniński (1855-
Edward Poniński (1887-
Wg M. Kuczyński, Historia Kościel- 1887), dziedzic Piotrkowic. 1939), właściciel Piotrkowic.
ca w wypisach, Kościelec 2009.
Ze zbiorów śp. Henryka Łady. Ze zbiorów śp. Henryka Łady.
Edward i Aniela Ponińscy. Wg M. Kuczyń-
Aniela z Komierowskich Ponińska (1898
ski, Historia Kościelca w wypisach, Kościelec 2009. -1985). Ze zbiorów śp. Henryka Łady.
270
Dożynki w Kościelcu. Edward i Aniela Ponińscy. Wg
M. Kuczyński, Historia Kościelca w wypisach, Kościelec 2009.
▲ Turbina powietrzna zasilająca sztucznie stawy rybne w majątku. Wg Księga pamiątkowa administracji skarbowej
w Wielkopolsce i na Pomorzu, Poznań-Grudziądz, 1929.
► Widok współczesny fasady pałacu.
271
PŁAWIN
pałac z przełomu XIX i XX w.
272
H
ISTORIA WSI: W 1419 r. biskup włocławski Jan Kropidło podał do
wiadomości, że po zawieszeniu sporu między kapitułą katedralną we
Włocławku a jej prepozytem Mikołajem z Lubania, wspomniany Mikołaj (rzekomo dobrowolnie) ustąpił ze wsi należących do wspólnoty kapitulnej m.in.
Pławina i Cieślina, w zamian za co kapituła darowała mu na czas w którym pozostanie prepozytem, wieś Lubanie. W 1488 r. biskup włocławski Piotr z Bnina nadał kolegiacie kościeleckiej dziesięcinę z Pławina. W 1489 r. wieś była
własnością szlachecką; były w niej 2 łany osiadłe, 5 łanów opuszczonych i folwark. W latach 1510-1511 od 1,5 łana w Pławinie w paraii Kościelec płacono
poradlne starostwu inowrocławskiemu. Z Pławina wywodzi się rodzina Pławińskich h. Junosza. W latach 1560-1583 wieś stanowiła własność Jana Pławińskiego, który miał tutaj 5 łanów. Jan Pławiński miał żonę Zoię Trzaskowską, a z nią dzieci: synów Adama i Jana, córkę Mariannę - zamężną Chrząszczewską i córkę Teresę - zamężną Węgierską. Jego syn - Adam z Pławina Pławiński walczył na wojnie z Turkami, Tatarami i Wołochami. Zmarł 8 XII 1642
r. w wieku 32 lat i pochowany został w klasztorze franciszkanów w Inowrocławiu. W 1682 r. dziedzicami Pławina byli bracia Pławińscy, którzy za 5 000 zł
czynszu dzierżawili Pławin Maciejowi Trzebińskiemu. W 1683 r. dziedzicem
Pławina był Świętosław Pławiński i jego żona Helena z Mycielskich. Pławińscy
mieli także Łąkocin. W dniu 23 IV 1719 r. zmarł Felicjan Pławiński i pochowany został w kościele franciszkanów w Inowrocławiu. 28 VI 1760 r. zmarł Konstanty Pławiński i pochowany został również u franciszkanów inowrocławskich. W dniu 2 VI 1755 r. Franciszek i Michał Moszczeńscy sprzedali Pławin
Józefowi Moszczeńskiemu. Tenże w dniu 23 IV 1787 r. zbył Pławin na rzecz
Marcina Popowskiego. Na mocy dekretu z dnia 23 IV 1787 r. właścicielami
Pławina stali się Maciej i Józef Popowscy, Urszula Cieślińska i Marianna Popowska. W latach 1769-1773 właścicielem połowy Pławina był Wojciech Kiełczewski h. Pomian, który miał żonę Franciszkę. Wojciech i Franciszka Kiełczewscy byli dobrodziejami klasztoru reformatów w Pakości. Wojciech Kieł273
czewski zmarł w wieku ok. 60 lat i w dniu 2 II 1773 r. został pochowany w kościele św. Bonawentury w Pakości. 7 VI 1773 r. pochowano tamże jego żonę
Franciszkę. 19 III 1769 r. w Pławinie pochowani zostali we wspólnej mogilekurhanie konfederaci barscy, którzy zginęli w potyczce z Rosjanami pod Pakością. W 1774 r. połowę Pławina, a także Płonkowo posiadał Radomiński (lat
37), skarbnik kruszwicki. Miał syna Jana (lat 2). W 1775 r. ekonomem w Pławinie był Jan Dąbrowski. W 1776 r. właścicielem Pławina był Florian Elzanowski (lat 68). Miał synów: Fabiana (lat 21), Mikołaja (lat 19) i Andrzeja (lat
17), którzy byli na służbie wojskowej w Chełmnie. W Pławinie nie przebywał.
W 1779 r. właścicielem połowy Pławina był Radomiński (lat 42), skarbnik
kruszwicki, zamieszkały w Wierzchosławicach. Miał wtedy syna Jana (lat 6).
Druga połowa należała w 1779 r. do Kiełczewskiego (lat 65). 28 VI 1786 r.
zmarła w Pławinie Eleonora Kiełczewska, panna. Pochowana została u reformatów w Pakości. W dniu 21 VI 1788 r. Pławin nabył kasztelanic konarsko-kujawski Wojciech Mieczkowski (syn Franciszka i Zoii z Chwałkowskich) z żoną
Ludwiką Kiełczewską. Po swej śmierci, w dniu 31 V 1798 r. została ona pochowana u reformatów pakoskich. Na mocy dekretu z dnia 23 X 1800 r. dziedziczyli ich synowie: Kazimierz i Franciszek Mieczkowscy. W dniu 5 VII 1803 r.
właścicielem majątku stał się radca kryminalny Jakub Krüger, dyrektor królewsko-pruskiego Sądu Ziemiańskiego w Bydgoszczy, któremu król saski Fryderyk August, jako książę warszawski, nadał dnia 30 XII 1812 r. szlachectwo
polskie. Miał żonę Barbarę Philippine Grzegorzewską poślubioną w Garnsee
pow. Marienwerder 11 III 1795 r. Zmarł 19 III 1834 r. Na mocy dekretu z dnia
30 XI 1829 r. dziedziczył jego syn Moritz Carl Gustav Eduard von Krüger, królewsko-pruski podporucznik w 14. Pułku Obrony Krajowej, który w dniu 20
I 1819 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu w wieku 23 lat poślubił 24-letnią Annę Friederique von Borck, córkę Jakuba von Borcka, naddzierżawcy
ekonomii Niszczewice. W dniu 21 X 1819 r. w Jaksicach urodziła się im córka
Friederique Emilie Pauline Heinriette (w 1841 r. żona Franciszka Białęskiego
274
w Ostrowie, następnie w Pakości). W 1846 r. Pławin liczył 7 domów i 68 mieszkańców. Dziedziczył syn Jakuba – Carl Eugen Adolph Friedrich von Krüger zamieszkały w Bydgoszczy, który stał się właścicielem majątku w dniu 9 II
1850 r. W dniu 18 III 1846 r. urodziła się w Pławinie Prowidencja Józefa, córka Jana Kłobukowskiego i Teresy Warnka, dzierżawców majątku, w dniu 5 VII
1847 r. - w Pławinie – ich córka Magdalena Bronisława, a w dniu 18 X 1848 r.
- córka Urszula Wanda. W dniu 14 XI 1850 r. właścicielem Pławina stał się Gustav Adolph von Krüger. Od niego majętność zakupił w dniu 21 VII 1852 r.
Wilhelm Franz Alexander Schmeckel z Dorposzu Chełmińskiego i jego żona
Emilia Elisabeth Krüger. W dniu 25 IV 1854 r. tenże sprzedał ją Rudolphowi
Wallnerowi i jego małżonce Malwine Rosamunde von Borck z Jaksic za 60 000
talarów pruskich. W dniu 7 XI 1866 r. jako właściciel został wpisany do ksiąg
wieczystych Rudolph Wallner. W dniu 16 IV 1869 r. 45-letni wdowiec Rudolph
Wallner, wówczas dziedzic Żernik, poślubił w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu Berthę Guinandschin. We wsi w 1859 r. mieszkało 96 katolików i 13
ewangelików. W 1859 r. wymieniony został syn Rudolpha i Berthy - Adolph
Wallner, a w 1867 r. inne ich dzieci: Arthur, Waldemar, Paul Gustav, Marie
Henriette, Clara Louise, Franz, Franz Rudolph Eduard. W powstaniu styczniowym wziął udział parobek z Pławina Karol Piątkowski. W 1865 r. wielkość
dóbr rycerskich Pławin wynosiła 1 137 mórg. W dniu 5 VII 1867 r. od Wallnerów zakupił Pławin królewsko-pruski nadekonom, radca ekonomii, rotmistrz
Ludwig Becker z żoną Ruth Sophie Stein za 80 000 marek. Jego żona Ruth Sophie Stein urodziła się w Lüssow k. Gustrow w Meklemburgii-Pomorze Przednie jako córka Fritza Stein i Louise z d. Becker, a zmarła w Pławinie w dniu 28
XI 1878 r. w wieku 59 lat. Do tej rodziny należeli: Elise Becker, zamężna Siepmann w Rostoku, Ludwig Becker w Kłukowie pow. Złotów, córka Ida (ur. ok.
1848), która w dniu 23 X 1868 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubiła Kacpra Klawittera, dziedzica Buczkowa i zamieszkała w Michałowie
k. Gniewkowa, Ernst Becker, dziedzic Woli Stanomińskiej oraz Herman, pod275
porucznik Landwehry, Louise i Emma, troje ostatnich w Pławinie. Na dzień
3 XII 1867 r. liczba mieszkańców wynosiła 123 osoby. W 1872 r. wielkość majątku ziemskiego wynosiła 1 138 mórg – samej ziemi uprawnej. W dniu 1 XII
1880 r. majątek zakupił od Beckera Louis Hermann Jaentsch, gospodarz-rolnik i jego żona Dorothea herese Rudolphi. 2 VII 1888 r. w Pławinie urodziła
się ich córka Yrmgard. Mieli też córkę Julię, zamężną Hesse w Cothen. Od Jaentscha w dniu 10 XI 1883 r. zakupił majątek Edmund Mittelstaedt h. Hornklow i jego żona Julie Jaentsch, a od nich w dniu 29 I 1890 r. - Hermann Jaentsch. Na początku XX w. majątek zajmował obszar 290,48 ha. W 1904 r. istniał podział na majątek ziemski i własność wiejską. Majątek liczył wtedy 305,
90 ha, w tym 294 ha ogrodów; 8,60 ha łąk; 0 ha lasów; 0 nieużytków i dróg;
2,90 ha wód. Dostarczał 5 430 marek czystego dochodu gruntowego. W 1905 r.
wieś zamieszkiwały 153 osoby. W 1907 r. dobra rycerskie Pławin zajmowały
obszar 306 ha, w tym gruntów ornych i ogrodów było 294 ha, łąk 9 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg – 3 ha, wód 0 ha. Hodowano 35 koni, bydła sztuk 140, krów 31, owiec 0, świń 45. W 1913 r. wielkość
majątku nadal wynosiła 306 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 294 ha,
łąk 9 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg – 3 ha, wód
0 ha. Na żywy inwentarz składało się 36 koni, 99 sztuk bydła, 3 krowy, 0 owiec,
3 świnie. W 1921 r. na obszarze dworskim Pławin znajdowało się 7 budynków,
a liczba ludności wynosiła 230 osób. W 1926 r. wielkość majątku nie uległa
zmianie; dostarczał 1 810 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1931 r.
powierzchnia ogólna obszaru dworskiego Pławin wynosiła 4,36 km2, w tym
gruntów rolnych było 4,16 km2, z czego na grunty orne przypadało 3, 69 km2.
Istniało wtedy 8 budynków, a liczba mieszkańców zmalała do 160 osób.
W 1939 r. majątek ziemski zmniejszył się do 262,59 ha. Na początku 1939 r.
Pławin zamieszkiwało 230 osób, w tym 31 Niemców. Obszar majątku ziemskiego wynosił 262 ha 59 a 61 m2. W latach 1939-1945 Niemcy zmienili nazwę
wsi na Altschwemmen. Miejscowość należała do paraii w Kościelcu Kuj.
276
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W dniu 20 I 1903 r. majątek zakupił Niemiec,
ewangelik - Otto August Schreiber, urodzony 28 III 1865 r. w Nelben w Saksonii-Anhalt jako syn Friedricha Schreibera, dziedzica Mątew w latach 1884-1898 (zm. w Mątwach 15 III 1898 r. w wieku 61 lat) i Augusty Wigant (zm. w Mątwach 26 II 1896 r.). Jego żoną była Martha Marie Elisabeth
Klug. W dniu 24 XII 1900 r. w Pławinie urodził się syn Ottona Augusta i Marthy Marii Elisabeth - Fritz Ulrich Claus, a 14 IV 1903 r. w Pławinie - ich córka Emma Luisa Augusta. Schreiber posiadał jednocześnie majątki Rybitwy
k. Pakości (od dn. 7 V 1910 r.) i Rycerzewko. Rybitwy odziedziczył Fritz Ulrich
Claus Schreiber, który w 1926 r. ożenił się z Margoth Simon. Był podporucznikiem WP, członkiem loży masońskiej, aktywnym działaczem organizacji niemieckich, głównie Deutsche Vereinigung in Westpolen, którego był organizatorem i prezesem w pow. inowrocławskim. W 1935 r. wybrany został do Zarządu Głównego tej partii. Był także mężem zaufania niemieckiej organizacji charytatywnej Deutsche Nothilfe oraz przewodniczącym inowrocławskiego Männergesangverein. W dniu 17 VI 1920 r. Otto August Schreiber przekazał Pławin swojemu starszemu synowi Richardowi Ottonowi Hansowi (wpisanie do
ksiąg nastąpiło 30 V 1921 r.), urodzonemu 19 VII 1898 r. Otto August Schreiber zmarł w Pławinie 8 I 1923 r., a jego żona Marta w 1942 r. w majątku Turlejewo, które posiadała co najmniej od 1939 r. Jego syn Richard Schreiber był
w latach 30. XX w. członkiem loży masońskiej „Zum Licht im Osten” w Inowrocławiu (gdzie pełnił funkcję męża zaufania), udziałowcem cukrowni w Janikowie i Tucznie. W 1934 r. został wybrany przewodniczącym Deutscher Schulverein w Inowrocławiu, która zapewniała bazę materialną dla niemieckich szkół
w Inowrocławiu i powiecie inowrocławskim. Był czynnym członkiem Deutsche Vereinigung, spółdzielni niemieckich i Westpolnische Landwirtschaftliche Gesellschaft. Był wpływowy i popularny w skali powiatu. Finansował organizacje niemieckie. Posiadał obywatelstwo polskie. Zatrudniał służbę w większości niemiecką. Jego stosunek do państwa polskiego był „pozornie lojalny”.
277
Przed wybuchem wojny zaczął zwalniać służbę polską i najmować – niemiecką. Służbę niemiecką wspierał materialnie. Wobec robotników polskich zachowywał się obojętnie. W okresie II wojny światowej zapisał się w pamięci Polaków złym ich traktowaniem, biciem, wysyłaniem na roboty do Niemiec. Brał
udział w maskarze Polaków w inowrocławskim więzieniu 22/23 X 1939 r. (tzw.
„krwawa noc”). Pod koniec wojny uciekł do Drezna. Z żoną Hildegardą Erxleben miał córkę Brigittę Annę Martę (ur. w Pławinie 4 VII 1926 r.), syna Petera Ottona Fritza (ur. w Pławinie 4 V 1928 r.), córkę Gabrielę Hildegardę Elisabeth (ur. w Pławinie 22 VII 1930 r.), córkę Christinę Bertę Charlottę (ur.
w Pławinie 1 IV 1935 r.). Na podstawie wniosku Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 12 VIII 1946 r. majątek przejął Skarb
Państwa Polskiego w dniu 31 VIII 1946 r. We dworze mieści się obecnie Szkoła
Podstawowa. Dwór stanowi własność Urzędu Gminy Inowrocław.
A
RCHITEKTURA: Budynek wzniesiony został na przełomie XIX i XX w.
dla niemieckiej rodziny Schreiberów, na planie wydłużonego prostokąta. Jest murowany z cegły i otynkowany, piętrowy, z obszernymi piętrowymi skrzydłami po obu stronach. Wszystkie części nakryte są płaskimi dachami. Wejście do dworu poprzedzone jest murowanym gankiem dźwigającym
taras. Pałac został przebudowany po 1945 r. i pozbawiony cech stylowych.
Wewnątrz zwracają uwagę drewniane schody z bogato rzeźbionym słupkiem
w kształcie „kariatydy”.
P
ARK DWORSKI: Z przełomu XIX i XX w. Posiada powierzchnię ok. 1,5
ha. Rośnie tu cenny starodrzew z okazami osiągającymi wymiary pomnikowe. Ozdobą parku są dwa stawy, znajdujące się w części północnej oraz
południowej.
278
Fontanna ogrodowa.
Stiukowa dekoracja suitu paOryginalne drewniane schody z rzeźbioną balułacu w Pławinie.
stradą i słupkiem w kształcie kariatydy.
279
PŁAWINEK
dwór z 2. połowy XIX w.
280
H
ISTORIA WSI: Najwcześniej pojawiła się tutaj ludność późnoneolityczna. Na terenie wsi znaleziono szpile kościane ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego. Następnie egzystowała w tym miejscu ludność
kultury przeworskiej, która pozostawiła grób popielnicowy z bogatym wyposażeniem w szczyt żelazny tarczy, 3 groty żelazne, nóż, spinkę, fragment grzebienia kościanego ornamentowanego, szpilę kościaną, z okresu wpływu rzymskich. W epoce średniowiecza miejscowość występowała pod nazwą Pomianowice, co może wskazywać, że założona została przez ród Pomianów. Hipotetycznie (według Joanny Karczewskiej) pochodzić mogli oni od właścicieli Balczewa, ci zaś ostatni spokrewnieni byli z rodziną Przybranowskich-Kruszyńskich. W 1399 r. właścicielem wsi był Wojtek Pomianowski. W 1414 r. wymieniony został Gering (Gerand=Jarand) z Pomianowic, podłowczy inowrocławski, w 1430 r. - Paweł Zaremba z Pomianowic uczestniczący w sprawie
Piotra, sługi kościelnego z Góry i Andrzeja, młynarza z Sędzina. W 1489 r.
wieś była własnością licznej szlachty, nie było w folwarku żadnych kmieci. Jest
to przykład wsi szlachty zagrodowej. W XVI w. części mieli tutaj Kruszyńscy.
W latach 1560-1582 wieś była podzielona między Stanisława Dupskiego, który miał 0,5 łana ziemi, J. Leskiego mającego 0,75 łana i Jana Pławińskiego
h. Junosza posiadającego 1 łan. Po Janie Pławińskim, burgrabim inowrocławskim pozostali synowie: Andrzej, Daćbóg, Krzysztof i Stanisław. Z tej rodziny Łukasz Pławiński był podwojewodą inowrocławskim, chorążym bydgoskim
1641-1647 (zm. 1660). Inny Jan Pławiński był elektorem w 1669 r. z województwa inowrocławskiego. Adam, Jan, Kazimierz, Świętosław i Wojciech byli
dziedzicami Dąbrówki w 1681 r. Adam, Daćbóg i Jan podpisali elekcję Augusta II Mocnego w 1697 r. z województwem brzesko-kujawskim. Adam Pławiński z żony Marianny Golińskiej pozostawił synów: Felicjana i Pawła, cześnika
kujawskiego 1730. Wojciech Pławiński był elektorem w 1733 r. z województwa inowrocławskiego. Z Józefy Zakrzewskiej miał synów: Józefa i Leona.
6 VI 1749 r. zmarła w Pławinku Helena horzecka mająca ok. 80 lat i pochowa281
na została u franciszkanów w Inowrocławiu. W latach 1764-1767 Teresa Pławińska była żoną Józefa Wolskiego i dziedziczką Krężoł. W 1774 r. właścicielem Pławina był Leon Pławiński (lat 27), który posiadał także Łąkocin, gdzie
zamieszkiwał. Jego brat – Józef Pławiński - miał Rucewo. W 1779 r. Pławinek mieli Józef i Leon Pławińscy, który posiadali także Rucewo, Dobrogościce, Łąkocin, Krężoły (mieszkali w Krężołach w 1774 r., a w 1779 r. w Łąkocinie). Józef Pławiński, syn Wojciecha Pławińskiego i Zakrzewskiej, był skarbnikiem brzeskim kujawskim 1765-1768, podczaszym przedeckim 1768-1781,
w 1769 r. dziedzicem Rucewa i Dobrogościc; żył jeszcze w 1781 r. Uczestniczył w sejmie elekcyjnym w 1764 r. z województwa inowrocławskiego. Jego
żoną była Agnieszka Moszczeńska, która zmarła w 1785 r. w Dobrogościcach,
a pochowana w Łabiszynie, u reformatów. Mieli synów: Ambrożego, Franciszka, Ignacego, Antoniego. Pławinek należał do Pławińskich jeszcze w 1786 r.
Marianna Pławińska była żoną Józefa Czapskiego h. Leliwa, generała majora wojsk koronnych (1785). Nepomucen Pławiński był dziedzicem dóbr Rucewo i Dobrogościce w pow. inowrocławskim w 1805 r. Od 30 I 1790 do 14 II
1823 r. właścicielką Pławinka była Gertruda Ploetz 1.voto Bociańska, 2.voto Zawadzka, pochowana w klasztorze karmelitów trzewiczkowych w Markowicach
(w 1793 r. wzm. jako wdowa). Jej drugim mężem był Antoni Zawadzki h. Ślepowron. Miała dzieci: Ignacego, Jana i dwóch nn synów, córkę Annę. W latach 30.
XIX w. Pławinek należał do córki Gertrudy - Anny Zawadzkiej (ur. 15 VII 1800 r.
- zm. 4 VI 1880 r.), od 1834 r. żony Piotra Czaykowskiego h. Ślepowron (ślub
w Górze). Anna Zawadzka otrzymała rodzinny Łąkocin. W 1846 r. w Pławinku znajdowało się 8 domów, w których mieszkały 42 osoby. W powstaniu
styczniowym walczył chłop z Pławinka Walery Daleszyński. W 1865 r. wielkość majątku wynosiła 1 675 mórg. W 1872 r. wielkość majątku ziemskiego
wynosiła 1 676 mórg, w tym 1 280 mórg ziemi uprawnej, 28 mórg łąk, 368
mórg lasów; brakowało wód. W końcu XIX w. było to dominium specjalizujące
się w hodowli bydła holenderskiego. Liczba ludności wynosiła na dzień 3 XII
282
1867 r. 133 osoby, w 1880 r. – 143, w 1890 r. – 132, w 1895 r. – 125,
w 1900 r. – 126. W dniu 14 I 1886 r. w Pławinku urodził się Walenty Soiński, robotnik rolny w Pławinku i Turzanach, radny m. Inowrocławia 1925-1929, zmarły 18 I 1955 r. w Inowrocławiu. W 1890 r. wielkość majątku wynosiła 428 ha,
w tym gruntów ornych było 392 ha, łąk 15 ha, lasów 6 ha. Dostarczał 5 461
marek czystego dochodu gruntowego. Specjalizował się w hodowli bydła holenderskiego. Miejscowość należała do powiatu inowrocławskiego. W 1904 r.
majątek nadal liczył 427,45 ha, w tym było 391, 66 ha ogrodów; 14,30 ha łąk;
0,17 ha terenów łowieckich; 5,75 ha nieużytków i dróg; 15,57 ha wód. Dostarczał 5 461 marek czystego dochodu gruntowego. Hodowano bydło holenderskie. W 1905 r. żyło tutaj 133 mieszkańców. Na początku XX w. majątek liczył
428, 14 ha. W 1907 r. dobra rycerskie Pławinek obejmowały obszar 437 ha,
w tym gruntów ornych i ogrodów 400 ha, łąk 25 ha, pastwisk 0 ha, lasów 7 ha,
nieużytków, podwórzy i dróg 5 ha, wód 0 ha. W majątku hodowano 49 koni,
bydła sztuk 119, krów 56, owiec 0, świń 107. W 1911 r. Kazimierz Chrzanowski, administrator majątku w Pławinku był członkiem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. W 1913 r. wielkość majątku wynosiła nadal
437 ha, w tym ziemi uprawnej i ogrodów było 400 ha, łąk – 25 ha, pastwisk
– 0 ha, lasów 7 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód – 9 ha. Na żywy inwentarz składało się 49 koni, bydła sztuk 119, krów 56, owiec 0, świń 107. Znajdowała się tutaj strzelnica wojskowa. W 1921 r. istniało 11 budynków. Liczba
ludności wynosiła 161 osób. W 1926 r. wielkość majątku zmalała do 421 ha,
w tym ziemi uprawnej było 384 ha, łąk i pastwisk 25 ha, lasów 7 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 5 ha, wód 1 ha. Majątek dostarczał wówczas 1 816 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru
dworskiego wynosiła 4,28 m2, z czego gruntów rolnych było 2,51 km2, w tym
gruntów ornych 2,32 km2. W tym czasie istniało 11 budynków, a liczba ludności wynosiła 114. W czasie II wojny światowej wieś nosiła niemiecką nazwę Klein Altschwemmen. Miejscowość należała od średniowiecza do paraii w Górze.
283
W
ŁAŚCICIELE DWORU: W 1859 r. właścicielem Pławinka był Józef
Zawadzki z Sukowych, który w tym roku sprzedał go Wilhelmowi
Koschembahr-Łyskowskiemu h. Doliwa (1827-1877), synowi Konstantego
Łyskowskiego, dziedzica Mileszew i Bągarczyka i Anny Rutkowskiej h. Pobóg,
urodzonemu w Mileszewach pow. brodnicki. Uczył się w gimnazjach w Chojnicach i Chełmnie. Początkowo dzierżawił mały majątek w ziemi malborskiej.
W 1859 r. w kościele w Piaskach poślubił Kazimierę Eleonorę Jaczyńską h. Dąbrowa (ur. 21 II 1838 r. w Piaskach-zm. 20 V 1915 r. w Pławinku), córkę Kazimierza Ignacego Jaczyńskiego i Marianny Magdaleny z Rudnickich. Jego żona
działała aktywnie w Towarzystwie Pomocy Naukowej im. dr. K. Marcinkowskiego na powiat inowrocławski, w Pomocy Naukowej dla Dziewcząt, Towarzystwie Pań Miłosierdzia w Inowrocławiu, organizując zupy biednym dzieciom. Odznaczona została Krzyżem Pro Ecclesia et Pontiice. W 1862 r. urodził się Wilhelmowi i Kazimierze syn, lecz wkrótce zmarł. Więcej dzieci już
nie mieli. Łyskowski podźwignął majątek w Pławinku z upadku. W okresie powstania styczniowego werbował ochotników w powiecie inowrocławskim i należał do organizacji powstańczej (był komisarzem na powiat inowrocławski).
Pomiędzy 1 a 10 V 1863 r. został aresztowany jako jeden z przywódców miejscowej konspiracji. Znalazł się w inowrocławskim więzieniu, po czym został
przewieziony do Poznania, a w końcu do berlińskiej „Hausvogtei”. Na przełomie kwietnia i maja 1863 r. dwór w Pławinku był przeszukiwany przez Prusaków w poszukiwaniu broni dla powstańców. W tym czasie majątkiem zarządzał Józef Malinowski. W dniu 16 III 1867 r. Wilhelm Łyskowski wszedł
do Rady tworzącej się Spółki Kujawskiej w Inowrocławiu, spółdzielni kredytowej utworzonej przez grono aktywnych Polaków. Był członkiem Centralnego Towarzystwa Rolniczego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W dniu 6 VII
1870 r. majątek w Pławinku był lustrowany przez członków Kółka Rolniczego z Łojewa, którym Łyskowski się opiekował i był jego prezesem. Oglądano
gospodarstwo, ogród, bydło, cielęta, dojne krowy, woły robocze, źrebce, konie,
284
sprzęty rolnicze, zabudowania gospodarcze, mieszkania komorników i parobków. Majątek liczył wówczas ok. 2 000 mórg ziemi. Wilhelm Łyskowski zmarł
w Pławinku 26 VI 1877 r. U bratanicy swej Kazimiery Eleonory Łyskowskiej
zamieszkał Michał Idzi Jaczyński h. Dąbrowa, który sprzedał swoje dobra Piaski odziedziczone po żonie Mariannie Grabskiej h. Wczele, bratu Kazimierzowi. Michał Jaczyński zmarł w Pławinku w dniu 23 VII 1873 r. i pochowany został w grobie rodzinnym w Piaskach. Kazimiera z Jaczyńskich Łyskowska została wpisana jako dziedziczka Pławinka do ksiąg wieczystych w dniu 27 IX
1893 r. Po śmierci Wilhelma Łyskowskiego pomagał wdowie po nim jako administrator Tomasz Kozłowski h. Jastrzębiec (ur. 30 I 1840 r. w Kórniku),
syn Jana Kozłowskiego i Antoniny z Ostrowskich h. Korab, dziedziców Jarontów, Niemojewa i Dulska. Po ojcu odziedziczył Jaronty. Jego żoną została Teodozja Mikulska. Wspomagała ona Pomoc Naukową dla Dziewcząt. Kozłowski
w dniu 8 XII 1865 r. był współzałożycielem, wspólnie z Franciszkiem Posadzym z Szymborza i Wilhelmem Łyskowskim z Pławinka, Kółka Rolniczego
w Łojewie, jednego z najstarszych w Wielkopolsce. Razem z Adamem Znanieckim i Franciszkiem Posadzym założył Bank Ludowy w Łąkocinie. Był wicepatronem Kółek Rolniczych na pow. inowrocławski, członkiem Sądu Polubownego II Instancji dla Kółek Rolniczych w tymże powiecie. Był też starostą Towarzystwa „Straż” na pow. inowrocławski, członkiem Towarzystwa Pomocy Naukowej im. dr. K. Marcinkowskiego. W 1875 r. został wybrany posłem do Reichstagu z okręgu inowrocławsko-mogileńskiego. W 1885 r. udał się z deputacją do cesarza Wilhelma I, w sprawie niesłusznych wywłaszczeń pruskich
na wsiach kujawskich. W 1901 r. podał nazwy miejscowe pól w Pławinku:
pole Kanarkowo, łąka Witkowice (dawniej folwark tej nazwy), staw Głównica. Od 1905 r. był przewodniczącym Towarzystwa Rolniczego InowrocławskoStrzelińskiego. Zmarł w Pławinku 9 II 1911 r. i pochowany został na cmentarzu paraialnym w Górze w grobowcu rodzinnym. W 1911 r. jego żona weszła do Zarządu utworzonego wtedy Koła Inowrocławskiego Związku Ziemia285
nek powiatu inowrocławskiego. Kazimiera Eleonora z Jaczyńskich Łyskowska,
dziedziczka Pławinka zmarła w Pławinku 20 V 1915 r. i pochowana została
na cmentarzu paraialnym w Górze. Po śmierci Łyskowskiej, w dniu 30 VII
1915 r. Pławinek przeszedł w ręce jej siostrzeńca - Janusza Kozłowskiego
h. Jastrzębiec, syna Heleny Jaczyńskiej h. Dąbrowa (córki Kazimierza Ignacego Jaczyńskiego) i Antoniego Erazma Kozłowskiego, dziedzica Dulska. Miał
brata Zbigniewa Kozłowskiego zmarłego jako dziecko 3 X 1876 r. (pochowany
w Górze), siostrę Janinę Kozłowską zmarłą jako panna, siostrę Stellę Kozłowską zmarłą jako panna, brata Karola Kozłowskiego, brata - ks. dr. Jerzego Kozłowskiego, prof. gimnazjum przy farze w Poznaniu, siostrę Helenę Kozłowską, pannę. W okresie powstania wielkopolskiego Janusz Kozłowski z Pławinka został wybrany komendantem m. Inowrocławia. Był razem z głównodowodzącym Pawłem Cymsem i Janem Głowackim delegowany do rozmów z dowódcą stacjonującego w Inowrocławiu 140. Pułku Piechoty pruskiej – mjrem
Friedrichem von Grollmanem. Janusz Kozłowski zmarł młodo „na płuca”. Pławinek przejął po nim w dniu 27 XII 1928 r. jego brat Albin Karol Kozłowski,
który poślubił Halinę Skarbek Malczewską, córkę Tytusa i Wandy. Synami Karola Kozłowskiego i Halki Skarbek Malczewskiej byli: Antoni Janusz Kozłowski (ur. 1928, inż. leśnik, poślubił Krystynę Nowicką) i Karol Kozłowski (ur.
1929, zm. 15 VIII 1947 r. we Wrocławiu). Karol Kozłowski z Pławinka należał
do Wielkopolskiego Związku Ziemian O. Inowrocław-Strzelno. Na początku
wojny został aresztowany przez Niemców i osadzony w inowrocławskim więzieniu. Dnia 3 XI 1939 r., po trzech dniach pobytu w więzieniu przy ul. Pakoskiej, został wywieziony razem z bratem stryjecznym Witoldem Kozłowskim
z Dulska (synem Maksymiliana Bolesty Kozłowskiego i Kazimiery Drwęskiej)
i synem, siedemnastoletnim Marianem, w grupie 150 osób: nauczycieli, księży, właścicieli ziemskich z okolicy do lasów gniewkowskich i tam rozstrzelany. Spoczywają oni w lasach gniewkowskich, w rewirze świętokrzyskim. Ciała ich zostały po jakimś czasie przez Niemców ekshumowane i spalone. Na
286
mogile widnieje obecnie napis: „Niech ten polski las zaszumi im pieśń wolności”. Halina z Malczewskich Kozłowska zmarła 24 V 1975 r. w Gnieźnie.
W czasie okupacji niemieckiej majątkiem zarządzali Niemcy Maximilian Sperling i Reimann. W dniu 18 V 1940 r. w Inowrocławiu wdowiec, rolnik Maximilian Sperling, urodzony 28 IX 1885 r. w Broniewicach poślubił wdowę Augustę
Mlodochowski z d. Remus, Niemkę wyznania ewangelickiego, urodzoną 22 VII
1893 r. w Przełęku Dużym gm. Płośnica, zamieszkałą w Pławinku. W dniu 13
IX 1946 r. majątek został upaństwowiony na podstawie wniosku Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII 1946 r.
We dworze utworzono siedzibę PGR. Obecnie dwór stanowi własność KOMROL Kobylniki.
A
RCHITEKTURA: Dwór wybudowany został w 2. połowie XIX w. dla rodziny Łyskowskich. Jest przykładem typowego polskiego dworu wiejskiego, parterowego, z gankiem wejściowym pośrodku fasady, wspartym na
czterech kolumnach, zwieńczonym trójkątnym szczytem, krytym dachem
dwuspadowym. W skład zespołu dworskiego wchodzi także magazyn zbożowy
murowany, z 1934 r. Do dworu prowadziła droga zakończona kolistym podjazdem. Istniała kiedyś kuta brama osadzona na murowanych słupach (niezachowana).
P
ARK DWORSKI: W kierunku południowym i zachodnim rozciąga się
niewielki park krajobrazowy o powierzchni 1,65 ha, założony na początku XX w. Istnieje także niewielki staw. Wśród drzewostanu dominują lipy
drobnoliściaste, jesiony wyniosłe, graby pospolite i klony.
287
◄ Tomasz Kozłowski (1840-1911), administrator majątku w Pławinku w latach 1877-1911. Fot.
z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
▼ Dożynki w Pławinku w sierpniu 1936 r.
W drugim rzędzie, pierwszy z lewej - Albin Karol Kozłowski (ur. 1928), szósty z lewej to jego brat - Karol
Kozłowski (ur. 1929), dziewiąta od lewej - Halina Kozłowska (córka Tytusa i Wandy). Fot. z archiwum rodzinnego Mariusza Kozłowskiego.
288
Dożynki w Pławinku w 1936 r. Fot. z archiwum rodzinnego Mariusza Kozłowskiego.
Dożynki w Pławinku, ok. 1910 r. W portyku dworu stoi Tomasz Kozłowski. Siedzi na stopniach - dziedziczka Pławinka, wdowa Kazimiera z Jaczyńskich Łyskowska (1838-1915). Wg Sztuka ludowa Kujaw i Pomorza. Przeszłość i teraźniejszość, pod red.
W. Szkulmowskiej, Bydgoszcz 1997.
289
◄ Grobowiec Kazimiery z Jaczyńskich, żony
Wilhelma Łyskowskiego, na cmentarzu w Górze.
▼ Epitaium nagrobne Kazimiery z Jaczyńskich
Łyskowskiej (1838-1915) „Właść. Pławinka, damy
krzyża Pro Ecclesia et Pontiice, wzoru Polki i obywatelki, dobrodziejki ubogich”.
290
► Płyta nagrobna rodziny Kozłowskich na cmentarzu w Górze.
▼ Grobowiec Kozłowskich h. Jastrzębiec na cmentarzu w Górze.
291
Fasada dworu w Pławinku.
292
Kolumnowy portyk.
SIKOROWO
dwór z ko ca XIX w.
obecnie bezstylowy
293
H
ISTORIA WSI: W 1250 r. wieś stanowiła własność kapituły katedralnej
włocławskiej. Należała do paraii w Górze. W 1489 r. była własnością
biskupa włocławskiego. W tym czasie we wsi było 10,5 łana osiadłego, 0,5 łana
opuszczonego i 2 łany sołtysie. W latach 1510-1511 od 6,5 łana w Sikorowie
płacono poradlne starostwu inowrocławskiemu. Istniał tutaj folwark szlachecki
i 4 łany kmiece. W 1534 r. był 1 łan sołtysi. W 1565 r. wieś należała do kapituły
włocławskiej, która miała tutaj 4,75 łana. W 1765 r. dzierżawcą Sikorowa był Karol Naguszewski. W 1774 r. wieś należała nadal do kapituły włocławskiej. Fryderyk Wielki dokonał nieudanej próby kolonizacji Sikorowa osadnikami niemieckimi. W latach 1781-1786 osiedlił się wtedy tylko 1 protestant: Konrad Meyer, wykupiwszy drugi łan. W dniu 30 VI 1807 r. cesarz Napoleon Bonaparte nadał domenę inowrocławską, w skład której wchodziło 18 wsi i 15 folwarków, w tym wieś
Sikorowo oraz Kolonię Sikorowo, marszałkowi Karolowi Mikołajowi Oudinotowi, księciu Reggio. Stąd pochodził nauczyciel Jana Kasprowicza - Andrzej Dybalski, urzędujący od 1851 r. przy szkole w Szymborzu; ojciec jego, również imieniem Andrzej, miał w Sikorowie do 1842 r. 5 mórg ziemi. W okresie zaborów wieś
została włączona przez rząd pruski do domeny inowrocławskiej. Była odtąd wsią
rządową. Właścicielem był od 10 VII 1798 r. Ferdinand Goetz i jego żona Anna
Sommerfelde. W dniu 17 III 1820 r. sprzedali oni majętność Johannowi Mittelstaedtowi h. Hornklow za 3 000 talarów. Tenże miał żonę Carolinę Charlottę Maskin. W dniu 11 VII 1811 r. urodził się im syn Jacob Mathias. W 1820 r. dzierżawcą był Stephan Ludwig Schendel i jego żona Johanna Kunkel, z którą miał
syn Carla Ludwiga Georga, urodzonego w dniu 22 IV 1820 r. W 1846 r. we wsi
znajdowały się 23 domy, w których żyło 166 mieszkańców. Na dzień 3 XII 1867 r.
liczba mieszkańców wynosiła 199 osób. Na początku XX w. majątek liczył 291,27
ha. W 1903 r. sołtysem był J. Antczak, mieszkał tutaj nauczyciel H. Essenberger.
W 1904 r. wielkość majątku wynosiła 226 ha, w tym ogrodów było 192 ha, łąk 10
ha, terenów łowieckich 24 ha, 0 ha lasów, 0 ha wód i 0 ha nieużytków i dróg. Majątek dostarczał 2 721 marek czystego dochodu gruntowego. Był młyn wietrzny.
294
Hodowano konie. W 1905 r. wieś zamieszkiwało 251 osób. W 1907 r. majątek Sikorowo z częścią w Łojewie i Szymborzu należącymi do gminy Łojewo, zajmował
obszar 316 ha ziemi uprawnej. Hodowano 39 koni, 200 sztuk bydła, 40 krów,
0 owiec, 40 świń. W 1913 r. do majątku w Sikorowie należała nadal część w Łojewie i Szymborzu. Wielkość majątku wynosiła niezmiennie 316 ha, w tym gruntów ornych i ogrodów było 300 ha, łąk 10 ha, pastwisk 5 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 1 ha, wód 0 ha. Na żywy inwentarz składało się 40 koni,
bydła sztuk 170, krów 50, owiec 0, świń 20. W 1926 r. obszaru gminnego Sikorowo było 316 ha, w tym ziemi uprawnej - 290 ha, łąk i pastwisk 15 ha, lasów
0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 11 ha, wód 0 ha. Majątek dostarczał 1 208
talarów czystego dochodu gruntowego. W 1929 r. stosowano wzorową, intensywno-postępową uprawę roli. Majątek był zdrenowany. Posiadał własne kolejki polne. Używano nowoczesne maszyny rolnicze. Obszar majątku wynosił niezmiennie 316 ha, w tym ziemi uprawnej było 240 ha, łąk i pastwisk 15 ha, dróg
i podwórzy 11 ha. W majątku była zarodowa obora i chmielarnia. Hodowano
owce karakułowe. W okresie II wojny światowej wieś nosiła nazwę Meisenheim.
W 1946 r. powstała OSP.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od Johanna i Caroline Mittelstaedtów majątek
Sikorowo zakupili Mańscy za 5 000 talarów pruskich w dniu 30 VIII
1823 r. W okresie między 1823 a 1843 r. właścicielami byli: Jan Bogusław Ferdynand, jego syn August Ferdynand, urodzony ok. 1798 r., przezwany „Kołtunem”, który w 1823 r. w Łabiszynie poślubił 19-letnią Annę Zuzannę Mittelstaedt
h. Hornklow. Miał z nią córkę Emmę (żonę von Wirskiego z Bydgoszczy), syna Józefa (ur. ok. 1827, dn. 28 V 1855 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubił 25-letnią Malwinę Mańską). W dniu 13 III 1847 r. dziedziczyła w Sikorowie Anna Ida Angelika Mańska, a po niej, od 11 II 1862 r. Józef Kazimierz Mański (ur. ok. 1832 r. w Sikorowie) i jego żona Marie Elisabeth Geissler, córka Rudolpha Geisslera z Łojewa, poślubiona w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu
295
dnia 25 XI 1861 r. W dniu 14 XI 1861 r. stali się oboje właścicielami Pieczysk.
Mieli syna Eryka Ludwika Mańskiego. Działki w Sikorowie nr 4, 6, 10, 11 i 27
od dnia 20 VI 1868 r. posiadał Jakub Mański. 17 XI 1896 r. toczyła się w sądzie
ławniczym w Inowrocławiu sprawa o pisownię nazwiska Mańskich, która miała
brzmieć: „Manske” (taka pisownia występuje w księgach wieczystych majątku).
Obrońcy obu oskarżonych, ojca i syna: Józefa i Eryka, udowodnili, że pradziad
ich nazywał się Mański i jako taki jest zapisany w księgach kościelnych w 1763 r.
Dalej, że ich dziad Bogusław pisał się „Mański”. W dniu 1 IV 1889 r. zmarł w Sobiesierniu tutejszy dziedzic August Mański w wieku 60 lat i 9 miesięcy, wyznania
ewangelickiego, urodzony w Czarnkowie. Pozostawił żonę Augustę z d. Redmann,
urodzoną w Bydgoszczy, córkę Friedricha i Emilie Karoline, która zmarła w Sobiesierniu 12 IX 1889 r. w wieku 55 lat. Józef Kazimierz Mański zmarł w Sikorowie
5 VI 1899 r. w wieku 68 lat i został pochowany (7 VI) na cmentarzu ewangelickim
w Inowrocławiu. Od dnia 24 I 1898 r. prawnym dziedzicem Sikorowa stał się jego
syn Eryk Ludwik Mański, równocześnie dziedzicząc Sobiesiernie i Pieczyska. Był
on znaną w Inowrocławiu postacią o drobnym i niewysokim wzroście. Nosił bródkę „napoleonkę”, kepi francuskie i mówił piękną polszczyzną mimo, że pochodził z rodziny niemieckiej i protestanckiej, która osiadła w Osuchu pod Czarnkowem, a wywodził się od starego ponoć rodu rycerskiego Manssge z okolic Strassburga. Na jego srebrze stołowym widniał herb szlachecki z białą gęsią w polu błękitnym. „Był wielkim bogaczem, byłym majorem pruskim, lecz gorącym patriotą
polskim. Landrat liczył się z nim bardzo, on zaś drwił sobie z władz pruskich”– zanotował w swoich Wspomnieniach Stanisław Wachowiak, dyrektor Banku Ludowego w Inowrocławiu, którego Mański był klientem. W latach 1904-1913 dzierżawcą Sikorowa był Karol Płoszyński z Sikorowa. W dniu 24 XII 1920 r. nastąpiło przewłaszczenie majątku z Eryka Mańskiego na rzecz Stefana Bożeniec-Jełowickiego h. własnego (wpisany do ksiąg wieczystych w dn. 31 XII t.r.). Jełowiccy byli zamożną i wpływową szlachtą wołyńską, wywodzącą się od kniaziów Peresławskich, spokrewnioną z książętami Ostrogskimi, Czartoryskimi, Poryckimi
296
i Tyńskimi. Stefan Bożeniec-Jełowicki urodził się 1 I 1878 r. w Ożeninie na Wołyniu, jako syn Gracjana Justyna Ignacego Bożeniec-Jełowickiego (1840-1916)
i Joanny Sulatyckiej h. Sas (1853-1892). Ok. 1910 r. poślubił Cecylię SteckąOlechnowicz ze Steczanki h. Radwan (1884-1945), z którą miał syna Aleksandra
(ur. 13 X 1916 r.-zm. 30 X 1961 r., ożenił się z Krystyną Samorzewską), syna Józefa (ur. 14 VI 1918 r.-zm. 1 XI 1980 r. w Krakowie, ożenił się z Wandą Kobylańską)
i córkę Janinę (ur. 24 VI 1921 r.-zm. 25 I 1990 r. w Krakowie). Należał do Wielkopolskiego Związku Ziemian O. Inowrocław-Strzelno. Za jego rządów majątek
w Sikorowie rozkwitł, liczył ok. 600 ha. We dworze właściciel zgromadził kolekcję
pamiątek uratowanych z rodzinnej rezydencji wołyńskiej – Ożenina. W dniu 17
V 1933 r. pewna działka w Sikorowie stała się własnością Skarbu Państwa Polskiego Francusko-Polskiego Towarzystwa Kolejowego w Paryżu. W okresie okupacji
hitlerowskiej w dniu 18 IX 1944 r. majętność przejęła Komisja Rzeszy do Umacniania Niemieckiej Narodowości. W dniu 18 X 1946 r. majątek został upaństwowiony, na wniosek Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII t.r. Użytkownikiem był PGR. Obecnie stanowi własność Urzędu Gminy Inowrocław.
A
RCHITEKTURA: Dwór wzniesiony został w końcu XIX w. dla niemieckiej
rodziny Mańskich. Jest to budynek piętrowy, zryzalitowany (ryzalit środkowy zwieńczony jest trójkątnym szczytem z oculusem). W latach 20. XX w. dobudowano po obu stronach skrzydła boczne, również piętrowe. Na skutek remontów pozbawiony został cech stylowych. Zachował się także magazyn zbożowy,
murowany, z przełomu XIX i XX w.
P
ARK DWORSKI: Zachowany w stanie szczątkowym wzdłuż południowej
granicy i przed frontem dworu. Założony został w XIX w. Rosną w nim
głównie kasztanowce białe, jesiony wyniosłe, brzozy brodawkowate, topole czarne
i białe. Staw zasypano, a część parku zamieniono na działki dla pracowników PGR.
297
Portret Stefana Jełowickiego podczas konnej przejażdżki. Mal. Wojciech Kossak,
1923. Wg J. Zielińska, Juliusz ,Wojciech, Jerzy Kossakowie, Warszawa b.d.
298
Portret Aleksandra Jełowickiego na koniu. Mal. Wojciech Kossak, 1923. Wg K. Olszański, Wojciech Kossak, Wrocław etc. 1990.
299
Dwór w Sikorowie, 1929 r. Wg Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego, Warszawa 1929.
300
SŁAW CINEK
dwór z początku XX w.
301
H
ISTORIA WSI: Najwcześniej pojawiła się tutaj ludność grupy kruszańskiej kultury przeworskiej. Wzdłuż Smyrni Północnej przywędrowali
w ten rejon Celtowie ze Śląska. Przez teren Sławęcinka przebiegał szlak bursztynowy znad Adriatyku. Znaleziono tutaj monety celtyckie z I stulecia p.n.e.,
związane z handlem prowadzonym przez obcych kupców. Nazwa wsi powstała jako spieszczenie nazwy miejscowości „Sławęcin” i pochodzi od imienia
„Sławęta”, które pojawia się w rodzie Leszczyców. Wieś występowała wcześniej także pod nazwami: Sławęcin Mniejszy, Sławęcinko Grodzkie. Należała
do paraii w Kościelcu. W latach 1480-1489 była to wieś królewska. W 1505 r.
król Aleksander Jagiellończyk przekazał ją wraz ze starostwem inowrocławskim Stanisławowi Jarockiemu h. Rawicz, marszałkowi nadwornemu koronnemu 1505-1515, sędziemu siewierskiemu 1505, kasztelanowi zawichojskiemu
1514-1515, staroście inowrocławskiemu 1505-1510, sławkowskiemu, chęcińskiemu (zm. 10/11 X 1515 r.). W 1510 r. w Sławęcinku istniał folwark podmiejski. Gospodarowało na nim 3 ogrodników, którzy nie dawali danin na rzecz
zamku w Inowrocławiu, ale w zamian musieli pracować dla zamku. Od ogrodów płacili po 6 groszy. Była wtedy karczmarza oraz rolnik, czyli rataj pozostający na folwarku i uprawiający na nim ziemię. W latach 1564-1565 wieś należała do zamku inowrocławskiego. Obrócono ją wtedy na folwark, który miał
4, 55 włóki, które przedtem trzymało z czynszu 3 kmieci. W latach 1564-1565
było tylko 2 kmieci, którzy siedzieli na 1 włóce. Jeden z nich dzierżawił karczmę i ogród. Powinien uprawiać 2 włóki w każde pole rolne na tej dziedzinie,
2 ogrody, zwozić zboża 200 kop. Była łąka Śmiernia, którą kmiecie „sprawowali” do zamku. W 2. połowie XVI w. był tutaj 1 łan. Folwark podmiejski Sławęcinek miał wtedy „budowanie” nowe. Była izba drewniana, obora, szopy
2 drewniane, gumno, stodoła. W latach 1616-1620 wzmiankowany był
1 kmieć, który jednakże „spustoszał”. W latach 1628-1632 wieś występowała
pod nazwą Stawęczynko. W tym czasie wieś była niezamieszkana. Wcześniej
był folwark, ale w latach 1628-1632 opustoszał, a pola pozarastały, bo nie miał
302
kto ich obrabiać. W latach 1647-1649 dzierżawcą wsi był Stanisław Ostrowski, syn zm. Macieja Ostrowskiego, który zamierzał poślubić Katarzynę Petronellę Sulikowską i oprawił jej na połowie Sławęcinka, Czystem, Słaboszewku
i borach Łankowice 5 000 zł posagu. W 1737 r. król Polski August III potwierdził Antoniemu Dąmbskiemu h. Godziemba, wojewodzie brzeskiemu kujawskiemu, prawa do wsi Sławęcinek. Posiadał ją jeszcze w 1771 r. Zmarł dnia 28
VI 1771 r. Po 1793 r. rząd pruski wcielił Sławęcinek do domeny inowrocławskiej. W dniu 30 VI 1807 r. cesarz Napoleon Bonaparte nadał domenę inowrocławską, w skład której wchodziło 18 wsi i 15 folwarków, w tym Sławęcinek
z folwarkiem marszałkowi Karolowi Mikołajowi Oudinotowi, księciu Reggio.
W 1846 r. była to wieś rządowa należąca do m. Inowrocławia. Znajdowało się
w niej 6 domów i 45 mieszkańców. W 1847 r. Sławęcinek należał do rodziny Słubickich h. Prus II. W dniu 23 IX 1847 r. w Sławęcinku urodził się Ludwik Franciszek Słubicki, syn Nepomucena Słubickiego i Marianny Konstancji Karłowskiej,
dziedziców Sławęcinka. W 1848 r. właścicielem Sławęcinka był Adolph Nack
i jego żona Florentine Auguste Martell, poślubiona w dniu 24 I 1848 r. w paraii
ewangelickiej w Inowrocławiu. W 1858 r. dzierżawcą Sławęcinka był Fritz Leberecht, który w wieku 28 lat w dniu 24 V 1858 r. w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu poślubił Ludwikę Mittelstaedt h. Hornklow, córkę Franza Mittelstaedta, dziedzica Ostrowa k. Pakości. W latach 1859-1880 właścicielem majątku był Niemiec wyznania ewangelickiego, Otto Heinrich Helmuth von Kolbe.
Urodził się w Ostromecku. Był dzierżawcą Wielowsi k. Pakości. W dniu 24 IX
1857 r. w wieku 41 lat poślubił w paraii w Kościelcu 43-letnią wdowę Mariannę Jaedel z d. Mietchen, dziedziczkę Sławęcinka, katoliczkę. Zmarł w wieku 76
lat dnia 22 III 1895 r. W dniu 13 VI 1880 r. zmarł w Sławęcinku Karl August
Mietchen w wieku 70 lat, urodzony w Inowrocławiu, syn Augusta i Marii
z d. Murzyńskiej (prawdopodobnie ojciec dziedziczki Marianny Mietchen). Od
dnia 13 VII 1881 r. właścicielem Sławęcinka był Manfred Guradze, dziedzic
Czystego, mieszkający w 1889 r. w Inowrocławiu; w 1889 r. wymieniana jest
303
Sophia Guradze. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba mieszkańców wynosiła 94 osoby.
W 1872 r. wielkość majątku ziemskiego wynosiła 397 mórg, w tym pól uprawnych 377 mórg, łąk - 20 morgi, lasów – 0 mórg, wód – 0 mórg. Na początku
XX w. majątek liczył 183,53 ha, a w 1904 r. - 100,93 ha, w tym 76,56 ha ogrodów; 5,22 ha łąk; 15,18 ha terenów łowieckich; 0 ha lasów; 3,97 ha nieużytków
i dróg; 0 ha wód. Dostarczał 1 439 marek czystego dochodu gruntowego. Funkcjonował młyn wietrzny. W 1905 r. wieś zamieszkiwały 164 osoby. Dziesięcinę w zbożu z folwarku Sławęcinek pobierał kościół św. Jakuba w Inowrocławiu
(ob. nieistniejący). Pod Sławęcinkiem znajdowała się karczma „Śmiernia”. Był
tutaj także plac do ćwiczeń wojskowych garnizonu inowrocławskiego, dzierżawiony na pastwiska. W 1907 r. wielkość majątku wynosiła 132 ha, w tym
gruntów ornych i ogrodów było 120 ha, łąk 10 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha,
nieużytków, podwórzy i dróg 2 ha, wód 0 ha. Nie hodowano żadnych zwierząt.
W 1913 r. wielkość majątku uległa nieznacznemu zmniejszeniu do 129 ha,
w tym gruntów ornych i ogrodów było 118 ha, łąk 10 ha, pastwisk 0 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg i wód 10 ha. Hodowano 20 koni, bydła sztuk 60, krów 25, owiec 200; brakowało świń. W okresie powstania wielkopolskiego powstańcy z Trzemeszna wzięli do niewoli 6-osobowy posterunek
strzegący placu ćwiczeń w Sławęcinku. W 1921 r. na obszarze gminy wiejskiej
Sławęcinek znajdowało się 10 budynków, a liczba ludności wynosiła 147 osób.
W 1926 r. obszar gminny Sławęcinek wynosił 132 ha, w tym ziemi uprawnej
było 120 ha, łąk i pastwisk 10 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy, dróg
i wód 2 ha. Dostarczał 479 talarów czystego dochodu gruntowego. Na terenie miejscowości znajduje się Kanał Smyrnia. W 1931 r. powierzchnia ogólna
gminy wiejskiej wynosiła 1,84 km2, z czego użytki rolne zajmowały 1,77 km2,
w tym ziemi uprawnej było 1,59 km2. Znajdowało się 9 domów, a liczba mieszkańców zmalała do 139 osób. Na początku 1939 r. w Sławęcinku mieszkało 270
osób, wszyscy narodowości polskiej. W czasie II wojny światowej wieś nosiła
nazwę Ruppertshof. W 2000 r. w miejscowości powstało gimnazjum.
304
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od 8 VIII 1889 r. – Niemiec, Paul Kohnert
z Twierdzynia, gospodarz-rolnik; po którym dziedziczył w dniu 19
VIII 1890 r. Hans Kohnert z Jaksic oraz jego żona Rosa Stein (wpisana do ksiąg
wieczystych w dn. 26 IV 1912 r.). W Sławęcinku w dniu 22 VIII 1900 r. urodził
się ich syn Max Herbert. Od Kohnertów zakupił majątek Antoni Grobelski ze
Strzemkowa, który stał się właścicielem majątku w dniu 3 V 1912 r. Antoni Grobelski był rolnikiem, działaczem kółek rolniczych, członkiem Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko-Strzelińskiego. Urodził się 27 XII 1854 r. w Batkowie.
W 1887 r. w Gąsawie poślubił Antoninę Wieczorek, córkę Kazimierza i Marianny, urodzoną 8 IX 1867 r. w Szelejewie. Miał z nią syna Stanisława (ur. w Batkowie 11 X 1887 r.-zm. w Batkowie 22 X 1887 r.), córkę Mariannę (ur. w Batkowie
23 IX 1888 r.-zm. w Batkowie 28 IX 1888 r.), syna Kazimierza (ur. w Batkowie
17 I 1891 r., dr. ilozoii, odziedziczył Strzemkowo, zamordowany przez Niemców we wrześniu 1939 r., pochowany w Inowrocławiu), córkę Sewerynę Bogusławę (ur. w Strzemkowie 6 IV 1908 r.), córkę Józefę (ur. 13 III 1892 r., żonę
dr. Leona Kubiaka, zm. 2 II 1971 r., pochowana w Inowrocławiu), córkę Wandę
(ur. 28 IV 1893 r. w Batkowie-zm. 27 VI 1938 r., pochowana w Inowrocławiu),
syna Antoniego (ur. 6 VIII 1894 r. w Batkowie, porucznika rezerwy z Kaczkowa,
zm. 2 XII 1940 r. w Warszawie, pochowany w Inowrocławiu), syna Adama (ur.
24 XII 1895 r. w Batkowie), syna Józefa Mieczysława (ur. w Batkowie 16 III
1900 r.), córkę Helenę Mariannę (ur. w Batkowie 9 V 1903 r.), syna Michała
(wzm. w 1938 r. jako dr). Antoni Grobelski zmarł w Strzemkowie w dniu 13 X
1921 r., a pochowany został w grobowcu rodzinnym na terenie cmentarza paraii Matki Boskiej w Inowrocławiu. Wdowa po nim zmarła 28 XII 1948 r. w Inowrocławiu. W dniu 12 XI 1928 r. dziedziczył ich syn Adam (zm. 24 I 1957 r.
w Trzebnicy, pochowany w Inowrocławiu) oraz jego żona Franciszka z Pawłowskich. W dniu 31 X 1943 r. majątek stał się własnością Komisji Rzeszy do Umacniania Niemieckiej Narodowości. W dniu 7 X 1946 r. majątek został upaństwowiony na wniosek Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgosz305
czy z dnia 20 VIII t.r. Użytkownikiem został Zakład Doświadczalny Zwierząt.
Obecnie stanowi własność prywatną.
A
RCHITEKTURA: Dwór zbudowany został na początku XX w. dla niemieckiej rodziny Kohnertów. Jest to tradycyjny budynek parterowy,
z mieszkalnym poddaszem. Elewacje zdobione są boniami. Od strony ogrodu
akcentowany jest ryzalitem zwieńczonym trójkątnie, w którym znajdują się
w dolnej kondygnacji – narożne pilastry, między którymi wstawione jest prostokątne okno trójdzielne zwieńczone trójkątnym naczółkiem z ozdobnym kartuszem, w górnej partii – dwoma bliźnimi oknami dwudzielnymi półkolistymi,
przedzielonymi płaskorzeźbionym detalem.
P
ARK DWORSKI: Z początku XX w., o powierzchni 0,64 ha. Przed wschodnim szczytem budynku znajdują się daglezje zielone, świerki pospolite
i robinie akacjowe. Na osi dworu zlokalizowana jest alejka akcentowana żywopłotem, z porzeczki alpejskiej. Występuje tutaj alycza i klon jesionolistny.
Antoni Grobelski (1854 -1921).
Ze zbiorów śp. Henryka Łady.
306
Grobowiec rodziny Grobelskich na cmentarzu
paraii ZNMP w Inowrocławiu.
SŁO SKO
dwór sprzed 1863 r.
obecnie bezstylowy
307
H
ISTORIA WSI: Na obszarze obecnej wsi znaleziono siekierkę neolityczną. Egzystowała tutaj ludność kultury amfor kulistych z fazy
III b-c (2200-1700/1600 lat p.n.e.). W 1489 r. wieś była własnością rodziny
Słońskich. Było wtedy 5 łanów osiadłych, 5 łanów opuszczonych, 2 folwarki
i 1 karczma. W latach 1510-1511 ze Słońska w paraii Parchanie od 2,5 łana
płacono poradlne starostwu inowrocławskiemu. W XVI w. wieś była podzielona między Jana Konarskiego i Błażeja Balińskiego h. Ogończyk. W 2. połowie
XVI w. 2 łany miał Adam Baliński h. Ogończyk, chorąży inowrocławski 1575
-1582, starosta kruszwicki 1582-1601, kasztelan bydgoski 1590-1601, a Stanisław Słoński miał 4 łany. W 1602 r. Zygmunt III król Polski potwierdził rezygnację ze wsi Słońsko, Latkowo, połowy Olszewic w pow. inowrocławskim,
części wsi Lithuanowo i spichlerza w Solcu Kuj. przez Adama Balińskiego na
rzecz jego małżonki Elżbiety Jemielskiej. W 1602 r. Adam Baliński już nie żył.
Właścicielem Słońska był później Jan Bojanowski h. Junosza, pokojowy JKM,
który miał żonę Beatę z Lutomirska. Dziedziczył po nim syn Stanisław, który zmarł w wieku ok. 62 lat w dniu 12 XII 1651 r. pochowany został w klasztorze franciszkanów w Inowrocławiu. Miał syna Andrzeja (zm. przed 1682 r.)
i córkę Mariannę, zamężną za Adamem Padniewskim h. Nowina. W 1682 r.
córka - Marianna Bojanowska, żona zmarłego Adama Padniewskiego, sumę
7000 złp posagu, zapisaną przez ojca na dobrach Słońsko, Latkowo, Olszewice
w pow. inowrocławskim, scedowała swym córkom: Annie Padniewskiej, żonie
Szymona Łysoskorskiego i Katarzynie Elżbiecie Padniewskiej, żonie Stanisława Puchalskiego. W 1694 r. Katarzyna Elżbieta Padniewska, córka Adama Padniewskiego i zm. Marianny Bojanowskiej, żona Stanisława Jana Puchalskiego, zaspokojona została przez Mariannę de Obręby, wdowę po zm. Andrzeju
Bojanowskim, 2.voto po zm. Aleksandrze Ostrowskim, sędzim grodzkim inowrocławskim, komorniku brzeskim kujawskim i jej syna Wojciecha Bojanowskiego, z dóbr macierzystych Słońsko, Latkowo i Olszewice. W 1774 r. wieś
Słońsko, a także Olszewice i Modliborzyce posiadała wdowa Zakrzewska, któ308
ra mieszkała w Modliborzycach. Miała synów: Michała (lat 14), Andrzeja (lat
11) i Józefa (lat 9). W latach 1779-1793 właścicielami Słońska, a także Modliborzyc i Olszewic byli bracia Michał, Andrzej i Józef Zakrzewscy. W dniu 12
I 1793 r. młodszy brat Józef Zakrzewski kupił Modliborzyce, Olszewice i Słońsko od starszego brata Andrzeja. Na początku XIX w. odkryto salinę w Słońsku. W 1846 r. w Słońsku w 8 domach mieszkały 102 osoby. 16 V 1847 r.
w Słońsku zmarł Friedrich Wehr, dzierżawca Słońska i Olszewic, syn Daniela
Wehra i Anny Marii Kremin, urodzony 10 X 1792 r. w Skicu pow. Złotów, porucznik. W latach 1859-1865 dzierżawcą był Gustav Schlieper. W dniu 12 IV
1858 r. jako 35-letni wdowiec poślubił w paraii ewangelickiej w Inowrocławiu
Franciszkę Mittelstaedt, córkę Franza Mittelstaedta, dziedzica Ostrowa k. Pakości. W 1860 r. we wsi mieszkało 1919 katolików i 25 ewangelików. W 1865 r.
wielkość folwarku Słońsko wynosiła 3 242 morgi. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba
mieszkańców wsi wynosiła 58 osób, a majątku – 280. W 1872 r. wielkość majątku ziemskiego zmniejszyła się do wynosiła 3 160 mórg, w tym 3 083 mórg
pól uprawnych, łąk – 20 mórg, lasów – 55 mórg, wód – 2 morgi. W dniu 22 III
1873 r. w Słońsku urodził się Franciszek Drogowski, mistrz rzeźnicki, działacz
Cechu Rzeźnicko-Wędliniarskiego, Polskiego Towarzystwa Opieki nad Grobami Bohaterów, Chrześcijańsko-Narodowego Zjednoczenia Rzemiosła, Wielkopolskiego Związku Rzemieślników Chrześcijańskich, Zjednoczenia Cechów
Miejscowych, Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Inowrocławiu, radny miejski Inowrocławia 1918-1919, odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi, zmarły 9 VI 1947 r. w Inowrocławiu. W dniu 8 V 1885 r. zmarł w Słońsku administrator majątku Słońsko 34-letni Eugen Gustav Adolph Bader, urodzony 18
XII 1851 r. w Berghof pow. Marienwerder. W 1888 r. wieś liczyła 9 domów,
w których mieszkało 88 mieszkańców, wszystkich katolików. Obszar wsi wynosił 156 ha, w tym było 150 ha roli; dwór z parcelami liczył 38 domów z 287
mieszkańcami, z którymi tworzył okręg dworski, liczący 45 domów, 457 mieszkańców (435 katolików, 22 protestantów) i 809 ha (438 ha roli, 340 ha łąk, 13
309
ha lasów). Na początku XX w. majątek liczył 826,57 ha powierzchni. W 1903 r.
we wsi mieszkali nauczyciele: S. Majorek, J. Mozołowski, G. Dohne. W 1905 r.
wieś zamieszkiwało 685 osób. W 1921 r. na obszarze gminy wiejskiej Słońsko
znajdowały się 93 budynki, a liczba ludności wynosiła 765 osób. W 1931 r. powierzchnia ogólna gminy wiejskiej wynosiła 8,27 km2, z czego użytki rolne zajmowały 7,88 km2, w tym ziemi uprawnej było 6,88 km2. Istniały 93 budynki,
a liczba ludności spadła nieznacznie do 761 osób. W 1936 r. Mlicka z Gnojna
i Chrzanowska z Rąbinka założyła tutaj Kółko Włościanek. W 1937 r. powstało Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej, liczące 22 członków. Prezesem został wybrany Józef Frajgant. Na początku 1939 r. Słońsko zamieszkiwały 963 osoby, w tym 24 Niemców. W okresie okupacji niemieckiej wieś nosiła
nazwę Hallfeld. W 1489 r. wieś należała w całości do paraii w Parchaniu, później połowa wsi - do paraii NMP w Inowrocławiu, a połowa – do paraii w Parchaniu; w 1893 r. całość - do paraii w Szadłowicach.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od 11 VI 1829 r. Słońsko (po Józeie Zbożym
Zakrzewskim) posiadał Friedrich Carl Cords, dzierżawca królewskopruskiej ekonomii Niszczewice, który miał także Olszewice i Modliborzyce (od
24 VIII 1836 r.). Jego żoną była Rosamunde Albertine Nikoline von Schenck.
W dniu 28 VIII 1869 r. Słońsko odziedziczył jego syn Carl Anton Cords, urodzony w Niszczewicach 18 III 1834 r. W dniu 28 III 1871 r. ożenił się z Klarą
Marią Nehring z Kruszy Zamkowej. Słońsko razem z Olszewicami posiadał do
24 VIII 1891 r. Zmarł w Kruszy Zamkowej 9 I 1926 r. Jego brat Johann Carl
Reinhold Cords wraz z żoną Augustine Marie Perin stał się w dniu 14 I 1876 r.
właścicielem Modliborzyc. 24 VIII 1891 r. Carl Anton Cords sprzedał Słońsko
Żydowi Aronsohnowi – kupcowi z Bydgoszczy, który jeszcze w tym roku odsprzedał je Ernestowi Hugonowi von Busse z Latkowa. Von Busse oddał je Bankowi Rentowemu z przeznaczeniem na parcelację. Tuż przed parcelacją wieś
rycerska Słońsko liczyła 4 000 mórg magdeburskich. Bank oszacował ziemię na
310
150 marek za morgę i polecił Bussemu rozparcelowanie roli i sprzedaż pojedynczych parceli. Parcelacja odbyła się w latach 1893-1895. W ten sposób powstała wieś Słońsk Parcele. Z powodu dużego zainteresowania cena działek wzrosła nawet do 300 marek. Wystarczyła wpłata 10 marek od morgi i kupujący
wchodził w posiadanie ziemi. Nadwyżkę ponad 150 marek mieli koloniści płacić Bussemu. Tym sposobem rozparcelowano przeszło 1 500 mórg. Właścicielami gospodarstw rentowych stały się rodziny m.in. Kaliskich, Kosiaków, Sajów,
Lipińskich, Erdmannów, Polaków, Jaskulskich, Kulpińskich, Majewskich, Czajkowskich, Podlewskich, Jędraszewskich, Szyperskich, Szczęsnych, Jóźwiaków,
Podlewskich, Kaliskich, Szyperskich, Pomagierów. Po parcelacji „wieś przedstawiała miły widok. Domki wszystkie murowane o dwóch przedziałach, o czterech stancjach, stodoły, obórki jedne z cegły, drugie z drzewa, deskami obite.
Przed każdym domem pozostawione kawały roli przeznaczone na ogrody warzywne. Bank Rentowy ułatwił kolonistom nabycie z Berlina drzewek owocowych, za które płacić mają za sztukę po 25 fenigów. Niektórzy z nich po 60
drzewek zapisali sobie. Prócz tego Bank Rentowy każdemu koloniście dał pożyczkę pieniężną w wysokości połowy taksy ogniowej”. W tym czasie dworek
był „prawdziwie pański”, był lasek dębowy i 1 200 mórg lepszej jakości ziemi,
z których 800 wydrenowano i przygotowano pod uprawę buraków cukrowych.
Buraki odstawiano blisko, bo tuż przy szosie w Latkowie. Ta reszta była warta
300 marek za morgę i została także wystawiona na sprzedaż. W folwarku było
26 wołów bawarskich, 20 koni, 400 owiec, budynki gospodarcze w dobrym stanie. Na 50 kolonistów osiadłych w Słońsku znajdowało się 4 Niemców, reszta
Polaków z rozmaitych okolic, nawet spod Wrześni. Od 1895 r. gospodarstwo
folwarku Słońsko należało do sołtysa Adama Sulskiego i jego żony Franciszki
z d. Biegała. Liczyło 214 mórg magdeburskich, z laskiem dębowym. Był to majątek rentowy nabyty przez Sulskiego po parcelacji Słońska. Budynki gospodarcze były obszerne i w dobrym stanie. Było 5 krów, młodego bydła 8 sztuk, koni
roboczych 6, dużo trzody chlewnej. Dom mieszkalny, przerobiony z dawnego
311
komorniczego, był schludny, czysty, świeżo wytapetowany. Przy nim właściciel
zasadził 60 doborowych drzew owocowych, ogrodzonych płotem. Lasek liczył
2 150 sztuk dębów. Po II wojnie światowej właścicielem dworu stało się Kuratorium Oświaty i Wychowania w Bydgoszczy, które urządziło we dworze Szkołę Podstawową. Obecnie mieści się w nim świetlica środowiskowa.
A
RCHITEKTURA: Dwór wybudowany został przed 1863 r. dla niemieckiej rodziny Cordsów. Wskutek późniejszych remontów budynek pozbawiony został cech stylowych. Jest to obecnie budynek piętrowy, z poddaszem (albo raczej mezaninem), wzniesiony na planie prostokąta, podpiwniczony. Posiada dach płaski. Fasada jest dziewięcioosiowa. W elewacji frontowej
i ogrodowej bryłę urozmaicają nieznaczne ryzality.
P
312
ARK DWORSKI: Niewielki park o powierzchni 0,5 ha założony został
równocześnie z budową dworu.
Plan katastralny majątku w Słońsku z 1863 r. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 604.
313
Plan katastralny majątku w Słońsku z 1876 r. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, sygn. 607.
314
▲ Ogłoszenie o parcelacji majętności w Słońsku. Dziennik Kujawski, R. III nr 119 z 26 V 1895 r.
◄ Ogłoszenie o parcelacji majątku w Słońsku. Dziennik Kujawski,
R. II nr 256 z 8 XI 1894 r.
315
TRZASKI
dwór z początku XX w.
obecnie bezstylowy
316
H
ISTORIA WSI: Nazwa wsi wywodzi się prawdopodobnie od herbu
„Trzaska”, co może wskazywać, iż jej założycielem był ród rycerski,
pieczętujący się tym herbem. W 1399 r. dziedzicem wsi był Maciej Trzaskowski. W 1423 r. właścicielem Trzaskowych był niejaki Andrzej, a w 1425 r.
- Dominik. W 1489 r. istniało Trzaskowo Dolne i Trzaskowo Jarontowskie
(dało początek wsi Jaronty). W 1489 r. wieś występowała pod nazwą Trzaski
triplices, czyli trzyczęściowe, z których z czasem wyłoniły się wsie: Trzaski,
Jaronty i Komaszyce, będące własnością szlachty. Jest to przykład wsi szlachty zagrodowej. W 1497 r. właścicielem Małych Trzasek był Jan Sompoleński
z rodu Pomianów. Do rodziny tej należała wówczas m.in. Elżbieta, córka
zm. Stanisława Sompoleńskiego z Sompolna w powiecie radziejowskim.
W 1565 r. wieś występowała pod nazwą Trzaskowy Dolne albo Szlacheckie
i Trzaskowy Górne, czyli Jaronty, a w 1586 r. - pod nazwą Trzaskowy Ziemiańskie. W latach 1560-1580 Trzaskowy Dolne stanowiły własność Trzaskowskich, którzy mieli 3 łany. Nn Trzaskowski miał żonę Borzymowską,
a inny Trzaskowski – Teoilę Świecką i z nią dwie córki: Zoię, żonę Jana Pławińskiego h. Junosza i Katarzynę, żonę Włodka. W 1583 r. były tutaj 3 łany
osiadłe, 2 zagrody i 1 dzierżawca-rolnik bez bydła. W 1621 r. wieś stanowiła
własność Łukasza Niemojewskiego h. Szeliga, syna zm. Wawrzyńca Niemojewskiego. W tym roku Katarzyna z Mieleszyna Jabłkowska, wdowa po zm.
Krzysztoie Konarskim, wyderk wsi Trzaski i Komaszyce, dany sobie przez
Łukasza Niemojewskiego w sumie 2 000 zł scedowała Stefanowi Mierzwińskiemu, synowi zm. Krzysztofa, a tenże Stefan Mierzwiński – Romanowi
z Mielżyna Jabłkowskiemu dał zobowiązanie, iż na połowie części wsi Słonkowo, Wichrowice, Słubice osiadłe i Siemborowice puste zapisze tejże wdowie 4 000 zł posagu i tyleż wiana jako przyszłej żonie. W 1679 r. właścicielem
wsi był Jakub Sawicki, który 30 VII 1679 r. poślubił w Gniewkowie Jadwigę
Jerzmanowską, dziedziczkę folwarku Gniewkowa. W 1695 r. Świętosław
Trzaskowski, syn zm. Jana Trzaskowskiego zwanego „Skubarz” i zm. Doroty
317
Gałęskiej całe części wsi Trzaski odziedziczone razem z bratem rodzonym
Jakubem Trzaskowskim sprzedał Janowi Zagajewskiemu h. Pomian, synowi
zm. Stanisława Zagajewskiego i zm. Anny Stunińskiej (?) za 450 zł.
W 1724 r. właścicielem Trzasek był Józef Zagajewski, w 1743 r. - Józef i Dorota Dębińscy, w połowie XVIII w. – Dzierżawski. W 1765 r. przeciwko posesorom wsi Trzaski zanoszono skargi o zabranie gruntów i zaoranie granic.
W latach 1770-1779 dziedzicem wsi był Ignacy Prandota-Trzciński h. Rawicz, podczaszy inowrocławski i jego żona Ludwika ze Słupskich h. Leszczyc.
Ignacy Trzciński urodził się w 1726 r. jako syn Wojciecha Prandota-Trzcińskiego i Nn. Był podstolim inowrocławskim 1760-1761, podczaszym inowrocławskim 1761-1770, stolnikiem inowrocławskim 1770-1772, chorążym
kruszwickim 1772-1793. Posiadał także w latach 1759-1784 Radojewice (po
ojcu), gdzie mieszkał, Marcinkowo i Tuczno. Miał dzieci: córkę Jadwigę (ur.
ok. 1760, druga żona Gabriela Józefa Benedykta Kiełczewskiego h. Pomian,
dziedzica Jeżewa, szambelana królewskiego) i syna Eleutera (ur. 1763). Jego
brat Tadeusz Gedeon Prandota-Trzciński miał wówczas Ludzisko. Ignacy
Trzciński zmarł w 1802 r. W dniu 4 III 1783 r. zmarł dziedzic Trzasek nn Słaboszewski, być może tożsamy ze Stanisławem Słaboszewskim, dzierżawcą
w 1764 r. Tupadeł. Jego córką była prawdopodobnie Elżbieta Słaboszewska
z Trzasek, która w dniu 17 VII 1786 r. poślubiła w Inowrocławiu Antoniego
Kownackiego, posesora Jarontów. W dniu 3 VIII 1789 r. zmarła dziedziczka
Trzasek Katarzyna Słaboszewska w wieku 36 lat i pochowana została w klasztorze franciszkanów w Inowrocławiu. Na przełomie XVIII i XIX w. Trzaski
posiadał Kownacki. W dniu 23 II 1830 r. Trzaski zakupił Niemiec, Johann
Nehring, urodzony w 1776 r., dzierżawca domeny Strzelce, od 1821 r. dziedzic Kruszy Zamkowej i Mątew. Trzaski odziedziczył następnie jego syn Gustav Alexander, urodzony w Strzelcach 24 II 1814 r. Tenże miał żonę Alwinę
Rafalską, a z nią dzieci: córkę Wandę (żonę Oskara Rückersfelda, kupca
w Czerniewicach) i syna Franza (dzierżawcę Końskowoli; żona Bertha Kör318
ner). Od 1836 r. właścicielem był Franz Tyllia ze Szczepanowa, a w 1846 r.
– Gustaw Nehring. W 1846 r. w Trzaskach znajdowało się 6 domów, w których mieszkało 47 mieszkańców. W 1865 r. wielkość dóbr rycerskich Trzaski
wynosiła 843 morgi. W latach 1859-1874 Trzaski posiadał Adolph Noebel
z Inowrocławia. Miał żonę Clarę Grundmann poślubioną 2 X 1866 r. i dzieci:
syna Johanna (w Wangerin, potem w Berlinie), córkę Annę Noebel (w Eberswalde), syna Paula (kupca w Hamburgu, potem w Eberswalde), syna Leona
Ernsta (ur. ok. 1848 r. w Widuchowej, pow. Szczecin), syna Maxa (najpierw
w Nowej Wsi Królewskiej, potem w Poznaniu), córkę Marthę (żonę dr. med.
Roberta Zybella w Eberswalde), córkę Emmę (w Eberswalde), syna Richarda
(w Suwałkach), syna Adolpha (początkowo w Düren, potem w Jünkenrath),
córkę Clarę (mąż Carl Luttich), syna Wilhelma (wcześniej w Szczecinie, potem w Eberswalde), syna Brunona (w Leśniowie k. Czerwieńska). W 1872 r.
wielkość majątku wynosiła 843 morgi. W dniu 8 IX 1880 r. Trzaski zakupił
Adolph Leopold heodor Boeck urodzony w Augustwalde pow. Arnswalde
w pow. Neumark 10 I 1831 r., który zmarł w Eisenach 7 X 1893 r. Po nim
w dniu 27 VII 1893 r. - właścicielem stał się Carl Wiegand i jego żona Wilhelmina Bröse. W okresie zaborów była to wieś położona nad Kanałem Fryderyka łączącym Tążynę z Notecią. Popularnie zwany Rowem Fryderyka wychodził od Trzasek i wpadał w jezioro Łojewskie. Na dzień 3 XII 1867 r. liczba
mieszkańców wynosiła 108 osób. W latach 80. XIX w. było 6 domów i 110
mieszkańców, w tym 72 katolików i 38 protestantów. Majątek ziemski zajmował obszar 214,95 ha. Liczba mieszkańców wynosiła w 1880 r. – 84 osoby, w 1890 r. – 93, w 1895 r. – 107, w 1900 r. – 64. Pod Trzaskami znajdowała się karczma „Gapianoga”. W 1904 r. wielkość majątku nadal wynosiła 214,
95 ha, w tym było 188,37 ha ogrodów; 0 ha łąk; 18,85 ha terenów łowieckich; 0 ha lasów; 7,73 ha nieużytków i dróg; 0 ha wód. Dostarczał 2 513 marek czystego dochodu gruntowego. Prowadzono sprzedaż mleka. W 1905 r.
było 106 mieszkańców. Na początku XX w. majątek liczył 215,32 ha,
319
w 1907 r. - 215 ha, w tym gruntów ornych i ogrodów 188 ha, łąk 4 ha, pastwisk 18 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 5 ha, wód 0 ha. Hodowano 24 konie, 112 sztuk bydła, 48 krów, 40 owiec, 10 świń. W 1913 r. wielkość majątku nadal wynosiła 215 ha, w tym pól uprawnych i ogrodów 188 ha,
łąk 4 ha, pastwisk 18 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg – 5 ha, wód
0 ha. Na żywy inwentarz składały się 24 konie, bydła sztuk 112, krów 40,
owiec 0, świń 60. W 1921 r. istniało 7 budynków. Liczba mieszkańców wynosiła 126 osób. W 1926 r. wielkość majątku wynosiła niezmiennie 215 ha,
w tym ziemi uprawnej było 188 ha, łąk i pastwisk było 22 ha, lasów 0 ha, nieużytków, podwórzy i dróg 5 ha, wód 0 ha. Dostarczał wówczas 828 talarów
czystego dochodu gruntowego. W 1904 r. wybudowano w Trzaskach stację
wodociągową na potrzeby Inowrocławia, na którą składały się: maszyneria,
olbrzymie iltry, studnie, z których motorami ssącymi sprowadzano wodę do
iltracji w wielkich zbiornikach, po czym po przejściu procesu iltracyjnego
doprowadzano ją, już czystą, olbrzymim rurociągiem do wieży ciśnień. Motory były w stanie dostarczyć Inowrocławiowi na dobę 4 000 m3 wody.
W 1937 r. czerpało się tutaj wodę z 9 studni, 10-ta była w budowie. Studnie
były głębokie na 9-10 m. W 1931 r. powierzchnia ogólna obszaru dworskiego
Trzaski wynosiła 2,15 km2, w tym użytków rolnych było 2,05 km2 (z czego
gruntów ornych było 1,88 km2). W tym czasie istniały 4 budynki, a liczba
mieszkańców wzrosła do 130 osób. W latach 80. XIX w. wieś należała do paraii św. Mikołaja w Inowrocławiu i ponownie po reorganizacji paraii inowrocławskiej w 1922/1923 r. Na początku 1939 r. obszar majątku ziemskiego
wynosił 215,32 ha. W czasie II wojny światowej wieś nosiła nazwę Splitten.
W
ŁAŚCICIELE DWORU: Od 27 VII 1893 r. dwór był własnością Niemca, ewangelika, Karla Wieganda i jego żony Wilhelminy Bröse (urodzonej w Auerstädt, córki właściciela ziemskiego Gottlieba Bröse i jego żony
Charlotte Füguer). Po nim dziedziczył w dniu 6 VII 1903 r. syn Kurt, uro-
320
dzony w Dornitz pow. Saal i jego żona Selma Berkling. Miał z nią córkę Mariannę Wilhelminę (ur. w Trzaskach 3 VIII 1910 r.). W dniu 7 VI 1909 r.
w Trzaskach zmarła w wieku 72 lat jego matka Wilhelmine Wiegand
z d. Bröse. Miał brata Roberta Wieganda, urodzonego w Dornitz pow. Saal,
który zmarł w Trzaskach w dniu 19 XII 1922 r., w wieku 57 lat i 7 miesięcy. W dniu 12 XI 1925 r. w Trzaskach zmarła żona Kurta Wieganda – Selma
Wiegand z d. Berkling w wieku 51 lat, urodzona w Winningen pow. Quedlinburg, córka Augusta i Johanny Berkling. Karl Wiegand zmarł w Trzaskach
1 II 1929 r. w wieku 61 lat. W dniu 27 XII 1930 r. właścicielką majątku stała
się Marianna Wilhelmina Wiegand z d. Pinske. Posiadała obywatelstwo niemieckie. Należała do Deutsche Vereinigung. Wobec państwa polskiego była
lojalna. Zatrudniała służbę tylko polskiej narodowości. Z polskimi robotnikami obchodziła się bez zarzutu. W dniu 18 IX 1946 r. dwór wraz z majątkiem
został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego na mocy wniosku Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w Bydgoszczy z dnia 20 VIII 1946 r.
Użytkownikiem została Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Trzaski, powstała
w dniu 2 VIII 1952 r., która objęła swoim zasięgiem: Balczewo – 10 ha, Dziennice – 19 ha, Jaronty – 6 ha, Karczyn – 26 ha, Dulsk – 83 ha, Witowy – 22 ha,
Sikorowo – 19 ha, Trzaski – 48 ha, Komaszyce – 13 ha, Łąkocin – 67 ha.
A
RCHITEKTURA: Dwór wybudowany został na początku XX w. dla
niemieckiej rodziny Wiegandów. W okresie późniejszym został przebudowany i tym samym pozbawiony zupełnie cech stylowych. W obecnej postaci jest to mało interesująca czworoboczna, piętrowa bryła, kryta dachem
dwuspadowym, z dwoma bocznymi wejściami (w tym jedno w przybudówce).
W skład zespołu dworskiego wchodzą także budynek inwentarsko-gospodarczy (ob. magazyn), murowany, z lat 1900-1910; chlewnia, murowana, z przełomu XIX i XX w.; obora, murowana, z tego samego czasu; stodoła murowano-drewniana, także z przełomu XIX i XX w.
321
P
ARK DWORSKI: Z początku XX w., o powierzchni 1,7 ha. Zachowały się stare graby pospolite, jesiony wyniosłe, lipy drobnolistne, dęby
szypułkowe, kasztanowce białe, topole czarne. Pozbawiony jest obecnie wartości przyrodniczej i zabytkowej.
Dwór w Trzaskach. Widok bocznej przybudówki.
322
ANEKS
DWORY NIEZACHOWANE
Dwór w Jarontach. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
323
Dwór w Łąkocinie. Z archiwum rodzinnego prof. Jerzego Dietla.
324
LITERATURA
I. Źródła
a. drukowane
Bär M., Die ältesten Vasallenlisten über den Netzebezirk, Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen, Hf. 27: 1912, s. 261-332.
Codex diplomaticus Poloniae, t. 1, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Varsaviae 1847.
Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1887.
Inwentarz starostwa inowrocławskiego z 1510 r., wyd. R. Guldon, Z. Guldon, Ziemia Kujawska, t. III: 1971, s. 187-214.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 8, opr. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Warszawa-Poznań
1989.
Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418-1424, wyd. i opr. J. K. Kochanowski, Warszawa
1905.
Lustracja poradlnego i rejestr łanów województw brzesko-kujawskiego i inowrocławskiego z roku
1489, wyd. J. Senkowski, Teki Archiwalne, t. 7: 1961, s. 69-214.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565. Cz. I, wyd. A. Tomczak,
Cz. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; Cz. II, wyd. A. Tomczak,
Bydgoszcz 1963.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, Cz. III. Województwa łęczyckie,
brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz 1967.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616-1620. Cz. 1-2, wyd. Z. Górski, R. Kabaciński, J. Pakulski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1994.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659-1665. Cz. II, wyd. Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996.
325
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich. Województwo inowrocławskie 1765, wyd.
Z. Górski, R. Kabaciński, A. Mietz, Bydgoszcz 2011.
Matricularum Regni Poloniae summaria, vol. 1-6, ed. T. Wierzbowski, Varsoviae 1905
-1999.
Preussisches Ukrundenbuch, Bd. 1, Hf. 1-2, hrsg. Philippi, Königsberg i. Pr. 1882, 1909.
Rejestr dochodów i rozchodów starostwa inowrocławskiego z 1510/1511 r., Ziemia Kujawska,
t. VIII: 1986, s. 261-312.
Wakuluk L., Wykaz pretensji inansowych dla wojskowych władz francuskich ze strony mieszczan
Inowrocławia i okolicznych wsi (1806-1807), Ziemia Kujawska, t. XII: 1997, s. 161 - 177.
Źródła dziejowe, t. XIII. Polska XVI wieku pod względem geograiczno-statystycznym, opisana
przez A. Pawińskiego, t. II. Wielkopolska, Warszawa 1883.
b. niedrukowane
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy: Inowrocław – Franciszkanie sygn. C. 10: Liber Magistralis Conventus Iunivladislaviensis Ordinis Minorum Sancti Francisci Conventualium Institutus A. D. 1686; Hypotheken-Akten betrefen Latkowo sygn. 1832; Hypotheken-Akten des
Königlischen Preußissche Kreisgerichts zu Inowrazlaw betrefend Vorwerk Marulewo auch Friedrichsfelde sygn. 1813; Hypotheken-Akten betrefen Orłowo (1859-1871) sygn. 1619; Komaszyce dobra rycerskie (1859-1911) sygn. 784; Amstgericht Inowrazlaw Tabelle zu den
Grundakten von Krusza Podludowa Bd. I Blatt nr 1 sygn. 14/1186/14; Grund-Akten des Königlichen
Amstgerichts betrefend Krusza Podludowa sygn. 14/796/2; Hypotheken-Akten des
Königlisches Preußisches Kreisgerichts zu Inowrazlaw betrefend Lojewo (1860-1908) sygn.
1751; Hypotheken-Akten des Königlichen Kreisgerichts zu Inowrazlaw betrefend Vorwerk
Kruszliwiec sygn. 759; Góra Nr 1 (1906-1936) sygn. 748; Akta hipoteczne Sądu Powiatowego w Inowrocławiu dot. majątku Latkowo (1913-1930) sygn. 1832; Akten des Königlisches
326
Amstgericht Inowrazlaw betrefend Rittergut Czyste sygn. 1574; Akten des Königlichen
Grundbuchamts zu Inowrazlaw betrefend Rittergut Trzask (1858-1898) sygn. 857; Grund
-Akten des Königlichen Amstgerichts Inowrazlaw betrefend Słabęcinek (1859-1904) sygn.
1818; Pławin (1800-1892) sygn. 1721.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu: USC Łojewo A 1874-1911;
USC Skalmierowice-Szadłowice A 1874-1912; USC Inowrocław- Zachód wieś A 1874-1913;
USC Markowice A 1874-1912; USC Jaksice-Łążyn A 1874-1912; USC Łojewo C 1874-1911;
USC Skalmierowice-Szadłowice C 1874-1911; USC Inowrocław-Zachód wieś C 1874-1913;
USC Markowice C 1874-1912; USC Jaksice-Łążyn C 1874-1912; USC Dziennice A 18911912; USC Dziennice C 1891-1911; Akta miasta Inowrocławia sygn. 2127: Die Verpachtung
des Schulfunds Vorwerks Kruśliwiec 1826-1834 sygn. 126 i 68; Acten betrefend der Franciskanerkloster Vorwer Jacewo sygn. 408; Vorwerk Jacewo (1834-1837) sygn. 588; Paraia Orłowo
księgi metrykalne 1818-1874; Vorwerk Borkowo sygn. 1637; Katasteramt Hohensalza sygn.
771 (Mutterrolle des Gutsbezirk Słońsko 1865-1897); Akta miasta Inowrocławia: Polski Związek Zachodni sygn. 1: Wykaz pomorodowanych obywateli miasta i powiatu inowrocławskiego 1945-1947; Akta ewangelickiej gminy wyznaniowej w Inowrocławiu B 1833-1885 sygn.
2 oraz A-B-C 1799-1820 sygn. 1; Paraia Kościelec Metrykalia 1837-1860 sygn. 5.
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie: AKM Generalia sygn. 681: wyciągi
z katastru dekanatu inowrocławskiego 1869; Paraia Jaksice AP 163 4: Liber copulatorum
1908-1936; AP 163 2 Liber baptisatorum 1885-1936; AP 163 5: Liber mortuorum 1847
-1915; Paraia Góra AP 178 11: Liber mortuorum 1894-1939; Paraia Orłowo AP 133 5: Liber baptisatorum 1887-1939.
Archiwum Diecezjalne we Włocławku: Dokumenty pergaminowe nr 3045, 2792, 2694,
2417, 2368, 2330, 1689.
327
Archiwum Franciszkanów w Pakości: Metryka Konwentu i Kalwarii w Pakości, t. I (1631-1700),
z rękopisu łacińskiego przeł. O. Pius Antoni Turbański OFM, mps.
Sąd Rejonowy w Inowrocławiu: Wydział X Ksiąg Wieczystych: Księgi wieczyste K.1 majątków: Cieślin, Czyste, Gnojno, Góra, Komaszyce, Krusza Podlotowa, Krusza Zamkowa,
Kruśliwiec, Latkowo, Łojewo, Marulewy, Orłowo, Piotrkowice, Pławin, Pławinek, Sikorowo, Sławęcinek, Trzaski.
II. Inwentarze
Kujawski W., Repertorium ksiąg wizytacyjnych diecezji kujawsko-pomorskiej przechowywanych
w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Cz. I, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne,
t. 68: 1997, s. 27-161; Cz. II, tamże, t. 71: 1999, s. 141-252; tamże t. 73: 2000, s. 277-397.
Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku, t. 1-5,
Włocławek 1995.
III. Opracowania
a. drukowane
Adressbuch des Grundbesitzes im Grossherzogthum Posen, Berlin 1872.
Adressbuch für die Stadt Inowrazlaw und die Kreise Inowrozlaw und Strelno, Inowrazlaw 1903.
Białkiewicz J. J., Błaszczyk M., Edward Grabski. Bogu, Ojczyźnie, Rodzinie, Bieganowo-Kraków 2012.
328
Bieniak J., Ród Łabędziów, /w:/ Genealogia. Studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, pod red. J. Hertla i J. Wroniszewskiego, Toruń 1987, s. 9-31.
Boniecki A., Herbarz polski, t. 1-16, Warszawa 1899-1913.
Brodziński J., Powstanie wielkopolskie w Inowrocławiu 1918-1919 w 50 rocznicę, Inowrocław
1969.
Bukowski A., Łyskowski Wilhelm, /w:/ Inowrocławski Słownik Biograiczny, z. 4: 2000, s. 52.
Cofta-Broniewska A., Kośko A., Historia pierwotna społeczeństw Kujaw, Warszawa-Poznań
1982.
Cofta-Broniewska A., Kośko A., Kujawy w pradziejach i starożytności, Inowrocław-Poznań 2002.
Czapla Z., Czyste, Piast, dod. do Dziennika Kujawskiego, R. III nr 22 z 28 V 1933 r., s. 1-2.
Czapla Z., Kościół św. Jakuba w Inowrocławiu, Dziennik Kujawski z 19 XII 1926 r.
Czapla Z., Kujawiak generałem tureckim, Piast, dod. do Dziennika Kujawskiego, R. III nr
1 z 1 I 1933 r., s. 4-5.
Czapla Z., Personalia do nagrobków i portretów w Markowicach, Piast, dod. do Dziennika Kujawskiego, R. VI nr 1 z 5 I 1936 r.
Czapla Z., Sobiesiernie, Piast, dod. do Dziennika Kujawskiego, R. IV nr 11 z 18 III 1934 r.
Danielewski M., Pawlik M., Wczesnośredniowieczne grodziska powiatu inowrocławskiego oraz
ich stan zachowania, Ziemia Kujawska, t. 21: 2008, s. 123-135.
Danielewski M., Grody pogranicza kujawsko-wielkopolskiego od połowy X do końca XIII wieku,
/w:/ Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Zbiór studiów II, pod red. D. Karczewskiego, Strzelno 2009, s. 9-51.
Dereżyński M., Gdy Gnojno było stolicą..., Piast, dod. do Dziennika Kujawskiego, R. VI
nr 3 z 19 I 1936 r.
Deutsches Geschlechterbuch, Bd. 62 (Posensches Geschlechterbuch), Berlin 1928.
Die Geschichte, die witrschaftliche und die kulturelle Entwickelung des Kreises Hohensalza bis
zum Jahre 1911, Hohensalza 1911.
329
Dietl J., Znanieccy z Łąkocina, Góry, Jaront i Witów na Kujawach, Łódź-Żabiczki 1998.
Dumanowski J., Stronnictwo królewskie na Kujawach w latach 1788-1793, /w:/ Kujawy
Wschodnie i ziemia dobrzyńska w okresie przejścia pod zabór pruski w 1793 roku. Materiały sesji naukowej we Włocławku 25 XI 1993 r., pod red. S. Cackowskiego, Włocławek 1995,
s. 87-109.
Durczykiewicz L., Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912.
Dzieje Inowrocławia, t. 1-2, pod red. M. Biskupa, Warszawa-Poznań-Toruń 1978, 1982.
Dziennik Kujawski z 10 I 1893 r.; 10 V 1893 r.; 10 VI 1893 r.; 10 VIII 1893 r.; 10 X 1893
r.; 28 X 1893 r.; 14 XI 1893 r.; 24 XI 1893 r.; 30 XI 1893 r.; 13 XII 1893 r.; 16 XII 1893 r.;
5 I 1894 r.; 17 I 1894 r.; 22 I 1894 r.; 2 II 1894 r.; 4 II 1894 r.; 23 II 1894 r.; 28 III 1894 r.;
12 VII 1894 r.;17 VII 1894 r.; 29 VIII 1894 r.; 6 IX 1894 r.; 25 XI 1894 r.; 30 XI 1894 r.; 4 I
1895 r.; 22 III 1895 r.; 26 V 1895 r.; 7 VI 1895 r.; 14 VII 1895 r.; 23 X 1896 r.; 22 XI 1895 r.;
10 I 1896 r.; 19 I 1896 r.; 8 II 1896 r.; 15 II 1896 r.;16 V 1896 r.; 23 V 1896 r.; 1 VIII 1896 r.;
23 X 1896 r.; 21 XI 1896 r.; 16 VIII 1912 r.; 20 VIII 1912 r.; 30 VIII 1912 r.; 15 I 1914 r.; 13
VIII 1933 r.; 18 VIII 1933 r., 5 I 1934 r.; 3 III 1934 r.; 16 I 1936 r.; 11 VI 1936 r.; 7 VI 1936
r.; 11 VI 1936 r.; 23 VII 1936 r.; 27 VIII 1936 r.; 3 XI 1936 r.; 5 XI 1936 r.; 27 VIII 1936 r.;
16 I 1936 r.; 11 VI 1936 r.; 3 XI 1936 r.; 7 VI 1936 r.; 27 VIII 1936 r.; 3 XI 1936 r.; 16 I 1936
r.; 13 VIII 1937 r.; 12 VIII 1937 r.; 19 VIII 1937 r.; 12 VIII 1937 r.; 13 VIII 1937 r.; 4 IX 1937
r.; 22 IX 1937 r.; 22 IX 1937 r.; 23 III 1938 r.; 12 IV 1938 r.; 16 IV 1938 r.; 22 V 1938 r.; 26
V 1938 r.; 6 IV 1938 r.; 12 IV 1938 r.; 16 IV 1938 r.; 13 V 1938 r.; 13 V 1938 r.; 22 V 1938
r.; 26 V 1938 r.; 11 VI 1938 r.
Głowacki M., Szwadron Nadgoplański w Powstaniu Wielkopolskim na Kujawach. Wspomnienia
ułana z 1919 r., Strzelno 1984.
Guldon Z., Powierski J., Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XV wieku, Warszawa-Poznań 1974.
Guldon Z., Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI wieku,
Toruń 1964.
330
Guldon Z., Sołectwa w województwie inowrocławskim w końcu XV i w XVI wieku, Ziemia Kujawska, t. XIII: 1998, s. 37-52.
Güter=Adressbuch der Provinz Posen, Stettin 1907.
Hanbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. I. Das Königreich Preussen. Bd. VII: Provinz
Posen, Berlin 1905.
Helsztyński S., Dobranoc, miły książę. Ludzie. Prace. Wspomnienia, Warszawa 1971.
Helsztyński S., Drugi pobyt St. Przybyszewskiego w Jarontach, zakończony śmiercią, Piast,
dod. do Dziennika Kujawskiego, R. V nr 14 z 7 IV 1935 r., s. 1-3.
Helsztyński S., Pierwszy pobyt St. Przybyszewskiego u PP. Zanieckich w Jarontach, Piast, dod.
do Dziennika Kujawskiego, R. V nr 13 z 31 III 1935 r., s. 1-3.
Helsztyński S., Śladami Kasprowicza i Przybyszewskiego. Od Szymborza do Łojewa i odpust
w Górze, Piast, dod. do Dziennika Kujawskiego, R. I nr 27 z 11 X 1931 r., s. 1-2; tamże
R. I nr 29 z 25 X 1931 r., s. 1.
Herbarz polski, podług Niesieckiego, t. 1-2, Gniezno 1881-1882.
Hewner K. (Podczaska), Kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim, Inowrocław 1998.
Hewner K. (Podczaska), Ludzisko. Historia paraii, Ludzisko 2005.
Holsche A. K., Der Netzdistrikt. Eyn Beytrag zur Lander- und Volkerkunde mit statistische Nachrichten, Königsberg 1793.
Inowrocław, 13 lipca, Gazeta Toruńska, R. XVI nr 164 z 21 VII 1882 r.
Jasiewicz K., Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939-1956, Warszawa 1995.
Jaworowski P., Górska paraia Świętej Trójcy, Toruń 1997.
Jóźwiak S., Rola i znaczenie enklaw terytorialnych Zakonu krzyżackiego na Kujawach w politycznych stosunkach z Polską w XIV-XV wieku, Ziemia Kujawska, t. XII: 1997, s. 185-196.
Kaja R., Przewodnik po zespołach pałacowych i dworskich. Walory przyrodniczo-architektoniczne, Bydgoszcz 2002.
Karczewska J., Toponomastyczne inspiracje nazwą rodową Pomian, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego s.n., t. 4 (15): 1995, s. 157-163.
331
Karczewska J., Ród Pomianów na Kujawach w średniowieczu, Poznań-Wrocław 2003.
Karczewska J., Urzędnicy książąt inowrocławskich Leszka, Przemysła i Kazimierza Ziemomysłowiców. Część I, Ziemia Kujawska, t. XII: 1997, s. 101-137.
Karczewski D., Pierwsi benefaktorzy klasztoru norbertanek w Strzelnie, Ziemia Kujawska
t. XI: 1995, s. 7-16.
Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918-1950, Toruń 2006.
Korytkowski J., Brevis descriptio historico-geographica ecclesiarum Archidioecesis Gnesnensis et
Posnaniensis, Gnesnae 1888.
Kośko A., Rozwój kulturowy społeczeństw Kujaw w okresach schyłkowego neolitu i wczesnej epoki brązu, Poznań 1979.
Kowecki J., Senatorowie i posłowie Sejmu Wielkiego, Warszawa 1991.
Kozierowski S., Badania nazw topograicznych dzisiejszej Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Poznań
1914.
Kozierowski S., Inowrocław i jego okolica w świetle nazw geograicznych i najstarszych źródeł,
Dziennik Kujawski z 3 IX 1933 r.
Kozierowski S., Szematyzm historyczny ustrojów paraialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, Poznań 1934.
Kozłowski J., Wiosna Ludów w powiecie inowrocławskim, Ziemia Kujawska, t. III: 1971,
s. 17-45.
Księga adresowa gospodarstw rolnych województwa poznańskiego, Poznań 1926.
Książka jubileuszowa wydana w 50. rocznicę założenia Towarzystwa Rolniczego Inowrocławsko
-Strzelińskiego, Inowrocław 1912.
Kurtzgefasstes Statistisches Handbuch der Provinz Posen (…), Posen 1865.
Łaniecki S., Memoria post mortem. Z dziejów rodu Trzebińskich i Mlickich, Sępólno Krajeńskie
2009.
Łaszkiewicz T., Masoneria i stowarzyszenia pokrewne w Inowrocławiu (1820-1938), Ziemia
Kujawska, t. XIII: 1998, s. 109-137.
332
Łaszkiewicz T., Mniejszość niemiecka w Inowrocławiu w latach 1919-1939. Część I. Zagadnienia
demograiczne, gospodarcze i polityczne, Ziemia Kujawska t. XVII: 2004, s. 115-153.
Łaszkiewicz T., Ziemiaństwo niemieckie na Kujawach zachodnich w okresie międzywojennym,
Ziemia Kujawska, t. XV: 2002, s. 47-90.
Łuczak B., Nadrajkowski Alojzy, /w:/ Inowrocławski Słownik Biograiczny, z. 4: 2000, s. 88-89.
Mikołajczak E., Średniowieczna własność ziemska okolic Inowrocławia, Ziemia Kujawska,
t. VIII: 1986, s. 91-11.
Mlicka A., Mlicka Jarmułt Józefa z Trzebińskich, /w:/ Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograiczny, Cz. 6, Warszawa 2002, s. 102-103.
Niederstetter J., Verzeichnis sammtlicher Ritter-und anderer selbststandigen grosseren Güter
der Provinz Posen mit Angabe ihrer Besitzer, Posen 1859.
Odszedł zasłużony syn ziemi kujawskiej śp. K. Haber z Łojewa, Piast, R. III nr 33 z 13 VIII
1933 r., s. 7-8.
Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. J. N. Bobrowicza,
Lipsk 1846.
Paluszkiewicz, M., Szews J., Słownik Biograiczny Członków Tajnych Towarzystw Gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850-1918, Poznań 2000.
Parucka K., Raczyńska-Mąkowska E., Katalog zabytków województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1997.
Pierścieniak H., Gmina Inowrocław zaprasza. Szkic historyczny wsi i paraii Jaksice, b. m. 2008.
Pietrzyk M., Powiat inowrocławski w Powstaniu Styczniowym, Inowrocław 2004.
Przybylski M., Z dziejów Bielic oraz rodów Bielickich i Jaczyńskich, Bielice-Strzelno 2011.
Rezler M., Powstanie wielkopolskie 1918-1919. Spojrzenie po 90 latach, Poznań 2008.
Roczek G., Bank Spółdzielczy w Inowrocławiu 1867-2007, Inowrocław 2007.
Rocznik Naukowo-Literacko-Artystyczny na rok 1905, pod red. W. Okręta, Wraszawa 1905.
Romaniuk M., Tzw. Księgi narodowościowe miasta Inowrocławia i powiatu inowrocławskiego.
Cz. II, Ziemia Kujawska, t. XI: 1995, s. 91-122.
333
Seyfert E., Güter=Adreßbuch für die Provinz Posen, Leipzig 1913.
Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej. Ludność i budynki. Na podstawie tymczasowych wyników drugiego powszechnego spisu ludności z dn. 9 XII 1931 r. oraz powierzchnia ogólna i użytki rolne, cz. 2. Województwa zachodnie, Warszawa 1933.
Słownik geograiczny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1-15, Warszawa
1880-1902.
Spis członków Wielkopolskiego Związku Ziemian. Stan z dnia 1 października 1937 r., Poznań 1937.
Stosunek polskiej a niemieckiej większej własności w Wielkiem Księstwie Poznańskiem przed 30tu laty a dzisiaj, opr. L. Żychliński, Poznań b.d. (1878).
Strachanowski P., Samorząd miasta Inowrocławia 1918-1939. Wybory i ludzie, Inowrocław
2000.
Szczygielski W., Konfederacja barska na Kujawach (1768-1772). Cz. I, Ziemia Kujawska,
t. V: 1978, s. 19-51; Cz. II, tamże, t. VI: 1981, s. 77-96.
Szeszycki L., Napoleons Schenkungen in Kujawien, Aus dem Posener Lande: Monatsblätter
für Heimatkunde, Jh. 10: 1915 Hf. 1, s. 222-227.
Szybkowski S., Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370
-1492). Ustalenie chronologii, Ziemia Kujawska, t. XIV: 2000-2001, s. 27-62.
Szyperski A., O Turku z Kujaw, który decydował o losach kanału Sueskiego, Piast, dod. do
Dziennika Kujawskiego, R. VI nr 1 z 5 I 1936 r., s. 3-4.
Śliwiński B., Rozwój własności rycerskiej w południowej części Kujaw Inowrocławskich w XII
i XIII wieku, Ziemia Kujawska, t. IX: 1993, s. 45-75.
Uczestnicy Insurekcji 1794 r. w zaborze pruskim, zebr. J. Muszyńska, Poznań 1937.
Uruski S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 1-15, Warszawa 1904-1931.
Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. K. Mikulski i W. Stanek przy
współudziale Z. Górskiego i R. Kabacińskiego, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1990.
Verzeichnis sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg, hrsg. Hofmann, Bromberg 1860.
334
Wachowiak S., Czasy, które przeżyłem. Wspomnienia z lat 1890-1939, Warszawa 1983.
Waszkiewicz Z., Regencja inowrocławska podczas okupacji hitlerowskiej w historiograii polskiej, Ziemia Kujawska, t. V: 1978, s. 243-269.
Wellnitz K., Die Tscherkessen in Inowrazlaw, Hohensalza 1910.
Wielkopolskie nazwy polne zebrane zbiorowemi siłami, wydane staraniem redakcyi „Dziennika
Poznańskiego”, Poznań 1901.
Wilamowitz-Moellendorf von H., Statische Beschreibung des Kreises Inowrazlaw vom
3. Dezember 1867, Inowrazlaw 1870.
Zabłocki S., Zabłocki Mieczysław h. Łada, /w:/ Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograiczny, Cz. 8, Warszawa 2007, s. 186-187; Tegoż, Zabłocka Wincentyna ze Skotnickich h. Rola,
tamże, s. 187.
Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 5. Województwo bydgoskie. Cz. 2, Warszawa
1997.
Ziemia kujawska pod względem historycznym, jeograicznym, archeologicznym, ekonomicznym
i statystycznym opisana przez M. Boruckiego, Włocławek 1882.
Ziółkowski J., Podręcznik statystyczno-adresowy większej własności polskiej w W. Księstwie Poznańskiem i Prusach Zachodnich, Poznań 1890.
Złota Księga Ziemiaństwa Polskiego poświęcona kulturze i wytwórczości rolnej, pod red.
S. Sas-Lityńskiego, Poznań 1929.
Zyglewski Z., Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy w powiecie bydgoskim. Urzędnicy ziemscy – starostowie, burgrabiowie, /w:/ Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni
wieków. Zbiór studiów, pod red. Z. Biegańskiego i W. Jastrzębskiego, Prace Komisji Historii BTN, t. 16, Bydgoszcz 1998.
Żychliński L., Stosunek polskiej a niemieckiej większej własności w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1878.
335
b. niedrukowane
Spis descendentów Jana Mittelstaedta h. Hornklow z Uścikowa k. Obornik na Kujawach, opr.
Maciej W. Grabski, Warszawa 1998.
c. internetowe
Joachim von Busse, Wikipedia: http://pl.wikipedia.org/wiki/Joachim_von Busse.
M. J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego http://www.sejm-wielki.pl.
Rathay-Biographien. Persönlichkeiten aus Schlesien. Herkunftsorte www.rathay
-biographien.de
Inowrocław Moje i Twoje Miasto: Aeroklub Kujawski – historia powstania
www.inowroclawfakty.pl/historia-aeroklubu-kujawskiego/
Jan F. Lewandowski, Historia zamku w Toszku, www.zamektoszek.eu
Luise Joubert, Why are we here? he Loening Family and South Africa, Chapter four:
Polanowitz www.seagreen.co.uk/loening/
336