160-161

Budda
Budda
z Sikkimu (Indie)
B u d d a [sanskr. buddha ‘przebudzony’,
‘oÊwiecony’], Buddha, w∏aÊc. Siddhartha
Gautama, ur. ok. 560 p.n.e., w pobli˝u Kapilawastu, zm. ok. 480 p.n.e., KuÊinagara, twórca
religii zw. od jego przydomka buddyzmem. HistorycznoÊç osoby B. nie
budzi wàtpliwoÊci. Urodzi∏
si´ w królestwie KoÊala,
u stóp Himalajów, na terenie dzisiejszego Nepalu.
By∏ synem Âuddhodany,
B o d h G a j a , hindi Bodh Gaya,
przywódcy wywodzàcego
ang. Buddh Gaya, miejscowość w pn.si´ ze stanu rycerskiego
-wsch. Indiach (stan Bihar); wg tradycji buddyj(kszatrija), klanu Âakjów,
skiej tu rosło święte drzewo figowe (Ficus relistàd przydomek Âakjamugiosa), pod którym Siddhartha Gautama (a przed
ni [‘asceta z rodu Âakjów’].
nim 4 jego mitycznych poprzedników) dostąpił
Wed∏ug tradycji buddyjprzebudzenia (bodhi), stając się Buddą (Przebuskiej w wieku 29 lat, zniedzonym). Najstarszą budowlą sakralną w B.G.
ch´cony do ˝ycia Êwieckiebyła mała świątynia z czasów króla Aśoki (268–
go, porzuci∏ dom i rodzin´
232 p.n.e.); ok. II w. n.e. za panowania dyn. Kui podjà∏ ˝ywot w´drowneszanów zburzono ją i zastąpiono nową wielką
go ascety. Jednak ani lata
świątynią, której nadano miano (Świątyni) Wielsurowych umartwieƒ, ani
kiego Przebudzenia (Mahabodhi). W trakcie
nauki napotkanych mistrzów nie zdo∏a∏y doproprzeprowadzanej w XIX w. renowacji kompleksu
wadziç go do ostatecznego
świątynnego odkryto pozostałości krużganka
wyzwolenia. Zrezygnowa∏
wybudowanego w miejscu medytacyjnych przewi´c z rygorystycznego
chadzek Buddy; ślady stóp Buddy odtworzono
ascetyzmu na rzecz umiarw jego podłodze w postaci szeregu kwiatów lokowanej „drogi poÊredtosu. Świątynia Mahabodhi, którą wielokrotnie
niej”, podjà∏ d∏ugotrwa∏à
przebudowywano (VIII/XII, XIX, XX w.), stanowi
medytacj´, która przynioobecnie symbol. centrum indyjskiego i świat.
s∏a odkrycie przyczyny
buddyzmu i jest celem licznych pielgrzymek
cierpienia i sposobu jego
buddystów i hindusów.
przezwyci´˝enia. Dostàpi∏
fot. L. Charewicz
160
najwy˝szego „oÊwiecenia” (bodhi). Uda∏ si´ do
Benares, gdzie wyg∏osi∏ do 5 dawnych towarzyszy umartwieƒ pierwsze kazanie o wprawieniu
w ruch ko∏a Prawa (Dharma-çakra-prawartana).
Rozpoczà∏ dzia∏alnoÊç w´drownego kaznodziei
i misjonarza, za∏. gmin´ rel. wyznawców zakonnych i Êwieckich (sangha). Zmar∏, tj. dostàpi∏ ostatecznego „zgaÊni´cia”, w wieku 80 lat,
po krótkiej chorobie spowodowanej zatruciem
pokarmowym. Biografie B. ukazujà go jako
istot´ mitycznà. Powsta∏a lista 6 Buddów, poprzedzajàcych pojawienie si´ Buddy Gautamy,
którzy, tak jak on, odkryli odwieczne Prawo
(dharma); po nim zaÊ ma przyjÊç Budda Majtreja. Pocz´cie, narodziny i ˝ywot B. sà pe∏ne cudownych znaków i wydarzeƒ. Pojawia si´ postaç kusiciela o imieniu Mara, który próbuje
odwieÊç Gautam´ od osiàgni´cia oÊwiecenia.
W póêniejszym okresie rozwoju buddyzmu
B. zosta∏ ubóstwiony. Doktryna buddyzmu
wzbogaci∏a si´ o zhierarchizowany panteon, na
którego szczycie stanà∏ Adi-Budda [‘Budda
pierwotny’, ‘pra-Budda’]. Pojawi∏a si´ skomplikowana teoria trzech „cia∏” B.: dharma-kaja [‘cia∏o Prawa/Nauki’] — oznacza doskona∏à natur´ B., najwy˝szà i ostatecznà natur´
wszystkich rzeczy; sambhoga-kaja [‘cia∏o (wysublimowanej) rozkoszy’] — B. manifestuje
si´ tu jako blask, który mogà kontemplowaç
jedynie bodhisattwowie; nirmana-kaja [‘cia∏o
fikcyjne’] — pod postacià fikcyjnego cia∏a
(z punktu widzenia ostatecznej rzeczywistoÊci)
pojawi∏ si´ B. historyczny, by g∏osiç swe pos∏annictwo.
Wed∏ug tradycji zachowanej w Wielkiej Sutrze
o Doskona∏ym WygaÊni´ciu (palijskie Mahaparinibbana-sutta sanskr. Mahaparinirwana-sutra)
B. umiera∏ w pozycji le˝àcej, z cia∏em u∏o˝onym wzd∏u˝ osi pó∏noc–po∏udnie, na prawym
boku, z twarzà zwróconà na zachód, w noc
wiosennej pe∏ni ksi´˝ycowej. Podj´cie przez B.
Êwiadomej decyzji co do miejsca i czasu Êmierci oraz pozycji cia∏a wpisuje go w szereg
poprzedników, uczestników kosm. cyklu przekazywania zbawczej Nauki (dharma). Wspó∏czeÊni odbierali Êmierç B. jako pierwsze tego
rodzaju zdarzenie w dziejach. Nowe regu∏y,
które w nieznanej dotàd sytuacji ustanawiali
jego uczniowie w trosce o przetrwanie otrzymanej Nauki, sta∏y si´ fundamentem praktyki
rel. obejmujàcej ca∏à wspólnot´ (tj. mnichów
i wyznawców Êwieckich). Po wyprowadzeniu zw∏ok na miejsce kremacji cia∏o B. owini´to w ca∏uny i umieszczono w ˝elaznej trumnie wype∏nionej sezamowym olejem; trumn´
zamkni´tà ˝elaznym wiekiem umieszczono
na stosie. Podobnie jak akt Êmierci, ceremonia∏ kremacji przebiega∏ publicznie, cudowna
transformacja, której w jego trakcie uleg∏o cia∏o
B., przebieg∏a jednak w zamkni´ciu. W ikonografii zdarzenia obecnoÊç elementu misterium
Budda
podkreÊlano, rozmieszczajàc w przestrzeni obrz´du zas∏ony i kotary. Po ugaszeniu stosu
i otwarciu trumny znaleziono w niej czyste koÊci (bez Êladu sadzy; póêniejsza tradycja wylicza 7 wi´kszych koÊci: 4 z´by, sklepienie czaszki, 2 obojczyki oraz liczne drobne fragmenty
kostne). W cudowny sposób spoÊród ca∏unów
zniszczeniu uleg∏y jedynie najbardziej wewn.
i najbardziej zewn´trzny. Pozosta∏oÊci uznano
za relikwie i rozdzielono na 8 cz´Êci. Uczestnictwo w ceremonii podzia∏u relikwii umo˝liwi∏o zawarcie pokoju pomi´dzy plemionami
zamieszkujàcymi paƒstwo Magadha i (na wzór
wedyjskiego ceremonia∏u pomazania króla)
uÊwi´ci∏o ich relacje ze zwierzchnià w∏adzà
królewskà. Po odprawieniu stosownych obrz´dów nad relikwiami usypano 8 mogilnych kopców (stupa). Kopce usypano tak˝e nad naczyniem, którym odmierzano relikwie, i nad
w´glami ze stosu. Tradycj´ uÊwi´cajàcej i integrujàcej mocy relikwii B. przywo∏ywano póêniej wsz´dzie (w Indiach i poza nimi), gdzie
budujàc paƒstwo terytorialne, starano si´ znaleêç ideowy zwornik dla zró˝nicowanej etnicznie i kulturowo ludnoÊci. W rozwini´tej formie kultu czcià otaczano 4 typy relikwii:
1) „pozosta∏oÊci cielesne” (umieszczane w relikwiarzach stup fragmenty kostne); 2) „pozosta∏oÊci przez zwiàzek”, tj. rzeczy nale˝àce do
Buddy (szata, miska ˝ebracza), miejsca zwiàzane z jego ˝yciem (drzewo Bodhi, Tron Przebudzenia), Êlady jego obecnoÊci (odciski stóp);
3) „pozosta∏oÊci doktrynalne” — pierwotnie
ca∏oÊç nauki B., nast´pnie wyciàgi z kanonu
pism buddyjskich umieszczane w relikwiarzach; 4) „pozosta∏oÊci umowne” — sporzàdzane przez wiernych kopie „pozosta∏oÊci
przez zwiàzek”, repliki stup i relikwiarzy zawierajàcych „pozosta∏oÊci cielesne” oraz wykonywane przez artystów obrazy symbolizujàce
B. i zdarzenia z jego ˝ycia. Wspó∏czesne badania podkreÊlajà, ˝e swoje szybkie rozprzestrzenienie si´ buddyzm zawdzi´cza w du˝ej mierze
umiej´tnej propagacji „pozosta∏oÊci umownych”. W poszukiwaniu cennych i trudnych do
uzyskania „pozosta∏oÊci cielesnych” uciekano
si´ nierzadko do fa∏szerstwa.
W sztuce pierwotnie przedstawiano B. za poÊrednictwem symboli. Pierwsze przedstawienia B. w postaci ludzkiej pojawi∏y si´ na pocz.
I w. n.e. w sztuce Gandhary, w wyniku przekszta∏cenia hellenistyczno-syryjskiego typu
wizerunku Apollina. Klasyczne schematy
przedstawiania B. powsta∏e w IV–VII w. w Mathurze i Sarnath (Indie) ukazywa∏y B. jako doskona∏ego m´drca nauczyciela w postawie stojàcej lub siedzàcej, w drapowanych szatach
mnicha, z w∏osami zebranymi w rodzaj koka
(usznisza) i okràg∏à wypuk∏oÊcià na czole
(urna); cz´stym elementem jest aureola (pra-
Budda
Posąg Kroczącego
Buddy (jedyne
ikonograficzne
przedstawienie
Buddy w ruchu)
obok stupy Sa Si
w Sukhothai
(Tajlandia), XII/XIII w.
fot. P. Balcerowicz
bhamandala); w postawie stojàcej wyró˝nia si´
2 zasadnicze pozy: abhanga (poza frontalna)
i tribhanga (trzykrotne przegi´cie cia∏a); o odmianach pozycji siedzàcej decyduje uk∏ad nóg:
padmasana (nogi skrzy˝owane), wirasana (poza
bohaterska — prawa stopa schowana pod lewà
nogà), jogasana (poza medytacji — uniesione
kolana), lalitasana (poza wypoczynku — prawa
noga opuszczona), maharadêa lilasana (poza
król. wypoczynku — prawa r´ka oparta na
uniesionym kolanie, lewa na oparciu tronu).
Psychiczne stany B. wyra˝ajà gesty palców
(mudra). Wyobra˝eniom B. towarzyszy zwykle
z∏o˝ona symbolika (przedmioty, zwierz´ta,
barwy). Powy˝sze schematy bywa∏y ró˝nie interpretowane w poszczególnych Êrodowiskach
geogr. i etnicznych. Oprócz posàgów statuarycznych by∏y rozpowszechnione przedstawienia tematów z ˝ycia B. i jego poprzednich
wcieleƒ (dêataki), g∏. w reliefie i malarstwie
Êciennym. Do najwa˝niejszych przedstawieƒ
B. nale˝à: gigantyczne posàgi w Bamjanie
(Afganistan — zniszczone przez talibów
2001), malowid∏a w Ad˝ancie, posàgi w Ârinagarze i Pariharapura (Indie), Polonnaruwie
(Âri Lanka), Paganie (Birma), w Êwiàtyniach
skalnych Yunkang i Longmen (Chiny) oraz Kamakurze (Japonia).
161