Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw na terenach słabo

Renata Lisowska
Uniwersytet Łódzki
Innowacyjność małych i średnich
przedsiębiorstw na terenach słabo
zurbanizowanych województwa
łódzkiego*
Wprowadzenie
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) stanowią ważne ogniwo gospodarki,
charakteryzują się dużą elastycznością i kreatywnością, szybko reagują na sygnały rynkowe i względnie łatwo dostosowują swoją produkcję lub rodzaj
świadczonych usług do zmieniającej się sytuacji rynkowej. W świetle dotychczasowych doświadczeń transformacji systemowej w Polsce sektor MŚP okazał
się najbardziej dynamicznym segmentem gospodarki. Szczególna jego rola
w Polsce w latach 90. minionego stulecia polegała na tworzeniu nowych miejsc
pracy, które w znacznym stopniu rekompensowały spadek zatrudnienia w przedsiębiorstwach dużych. MŚP mogą się również przyczynić do: poprawy konkurencyjności gospodarki, zwiększenia zdolności eksportowych, podnoszenia
efektywności, rozwoju infrastruktury ekonomicznej (powiązań kooperacyjnych
w skali krajowej i międzynarodowej) oraz rozwoju regionalnego.
Obserwowane obecnie spowolnienie dynamiki rozwoju sektora MŚP, stwarzające zagrożenia dla sytuacji ekonomicznej wielu regionów w Polsce, wywo*
Artykuł został przygotowany na podstawie badań nt. Perspektywy rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności na terenach słabo zurbanizowanych, realizowanych w Wyższej Szkole Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi.
220
Renata Lisowska
łuje naturalną dyskusję na temat uwarunkowań rozwojowych przedsiębiorstw
tego sektora. Dyskusja ta prowadzi do zgodnych wniosków co do natury podstawowych barier, do których przede wszystkim zalicza się: nadmierny fiskalizm, niekorzystne dla firm uregulowania rynku pracy, niespójne prawo gospodarcze, niedostateczną dostępność do kredytów. Większość podnoszonych barier
ma charakter makroekonomiczny i może być przezwyciężana jedynie na szczeblu krajowym. Można by na tej podstawie sądzić, że chociaż MŚP są istotnym
czynnikiem rozwoju regionów, to z kolei ich rozwój zależy głównie od uregulowań makroekonomicznych.
Nie negując istotności makroekonomicznych uwarunkowań konkurencyjności
i dynamiki przedsiębiorstw, w przypadku MŚP trzeba docenić także wpływ środowiska regionalnego. Związek pomiędzy MŚP a rozwojem gospodarki regionu
ma bowiem charakter sprzężenia zwrotnego. W literaturze przedmiotu w niewystarczający sposób wydaje się wyeksponowany aspekt ścisłego uzależnienia możliwości rozwojowych MŚP od kształtowania korzystnego otoczenia na poziomie
regionu.
MŚP pełnią istotną rolę w rozwoju regionalnym, stanowiąc integralną część
sił wewnętrznych regionu warunkujących jego rozwój. Firmy z sektora MŚP
mają głównie charakter lokalny i regionalny, są ściśle związane z obszarem, na
którym działają. Lokalny rynek jest dla nich podstawowym źródłem zaopatrzenia w zasoby pracy, materiały, podzespoły itp., a także podstawowym rynkiem
zbytu dla zdecydowanej części firm. Działalność MŚP jest tylko częścią szerokiego wachlarza relacji gospodarczych i pozagospodarczych, w które te firmy są
włączone. Działalność gospodarcza pociąga za sobą działalność pozagospodarczą, a co za tym idzie określone relacje ekonomiczno-społeczne, które wpływają
na sposób działania tych firm. MŚP tworzą sieci lokalne, które są postrzegane
jako sposoby wzmocnienia podstawy gospodarczej danego obszaru1.
MŚP charakteryzują się dużym zróżnicowaniem regionalnym, są bowiem
usytuowane przeważnie w pobliżu dużych aglomeracji miejskich. Na rozwój
tych przedsiębiorstw korzystnie wpływa bliskość odpowiednich rynków zbytu,
dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna i społeczna oraz dostęp do wyspecjalizowanych usług i środków finansowych. Dlatego też bardzo słabo rozwijają
się MŚP w regionach słabo zurbanizowanych (wiejskich).
1
J. Curran, R. Blackburn, Small Firms and Local Economic Networks. The Death of the Local
Economy?, Paul Chapman Publishing, London 1994, s. 2.
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw...
221
1. Pojęcie innowacyjności i jej znaczenie dla małych
i średnich przedsiębiorstw
Innowacje w niniejszym artykule ujmuje się jako pomyślną ekonomicznie
eksploatację nowych pomysłów, których efektem są: a) nowe lub udoskonalone
produkty, b) nowe lub zmodernizowane metody wytwórcze, c) zmiany organizacyjne w produkcji. Realizacja innowacji angażuje liczne czynności naukowe,
techniczne, organizacyjne, finansowe i handlowe. Innowacje są traktowane jako
kontinuum zmian, obejmujące, z jednej strony, proste modyfikacje istniejących
produktów, procesów i praktyk (które mogą być nowe dla firmy, ale niekoniecznie dla przemysłu) do fundamentalnie nowych produktów i procesów, z drugiej
(które są nowe zarówno dla przemysłu, jak i dla firmy) 2. Pozwala to na przyjęcie
założenia, że innowacyjność firm jest także stopniowalna, w miejsce uproszczonego podziału na firmy innowacyjne i nieinnowacyjne, umożliwiające rozważanie jej stopnia lub natężenia dla firm o różnej skali, rodzaju działalności, lokalizacji itp. Innowacyjność jest określana jako zdolność przedsiębiorstw do
tworzenia i wdrażania innowacji oraz faktyczna umiejętność wprowadzania nowych i zmodernizowanych wyrobów, nowych lub zmienionych procesów technologicznych lub organizacyjno-technicznych3.
Przedsiębiorstwo, a szczególnie innowacyjne, potrzebuje do swojego rozwoju lokalnego otoczenia, które jest dzisiaj rozpatrywane nie tylko jako miejsce
lokalizacji, lecz jako system składający się z sieci przedsiębiorstw, złożonych
relacji między nimi, rodzaju siły roboczej, infrastruktury i jakości życia. Istotną
rolę mają tu do odegrania władze lokalne, instytucje publiczne i prywatne oraz
duże przedsiębiorstwa, lokalne systemy wspierania badań, kształcenia, finansowania przedsięwzięć innowacyjnych.
Szczególne znaczenie posiada środowisko innowacyjne dla firm o małej skali działalności. Są one zbyt małe, aby mieć wszystkie niezbędne kompetencje
i zasoby normalnie dostępne w dużych przedsiębiorstwach. Nie są w stanie same
przetworzyć swoich idei i pomysłów w konkretną produkcję, nie mogą stworzyć
interdyscyplinarnej ekipy badawczej, są zbyt małe, aby prowadzić samodzielnie
marketing czy zorganizować dystrybucję swoich wyrobów, nie mają dostępu do
„globalnych zasobów” wiedzy, finansów, dystrybucji. Aby przetrwać muszą
współpracować z innymi firmami i instytucjami. Współpraca za pośrednictwem
sieci ułatwia przezwyciężenie tych ograniczeń, pomaga mniejszym firmom
2
Zob. Oslo Manual. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD, Paris 1992, s. 47.
3
W. Wiszniewski, Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych. Procesy dostosowawcze do polityki innowacyjnej Unii Europejskiej, ORGMASZ, Warszawa 1999, s. 25.
222
Renata Lisowska
w angażowaniu się we wspólne rozwiązywanie problemów. Środowisko podmiotów sieci, istniejące jako struktura o wyraźnie określonym zasięgu lokalnym
czy regionalnym, pełni tu rolę „inkubatora procesów innowacyjnych”4.
MŚP są ważnymi aktorami w procesach innowacyjnych, ale role, które odgrywają poszczególne firmy, są bardzo zróżnicowane. Z punktu widzenia innowacyjności jest to sektor bardzo heterogeniczny. Każda z firm (lub ich wyodrębnionych grup) ma swoje własne specyficzne zachowania innowacyjne – od
prostych imitacji do innowacji radykalnych, od stosunkowo wyizolowanej działalności innowacyjnej, do bardzo skomplikowanych powiązań z innymi podmiotami. Rzutuje to na rolę, jaką odgrywają poszczególne firmy lub ich grupy
w gospodarce i technice, na atrakcyjność MŚP dla ich partnerów w procesie innowacyjnym, na ich ocenę znaczenia dla gospodarki dokonywaną przez politykę
gospodarczą. Zapotrzebowanie MŚP na różnego rodzaju usługi zewnętrzne
(techniczne, doradcze, finansowe itp.) i kontakty z otoczeniem (inne firmy, jednostki B+R, instytucje wsparcia) będzie się znacząco różnić w zależności od metod produkcji, które są tworzone i eksploatowane, od sektora, w którym firma
działa oraz od ogólnej strategii firmy i jej zdolności do korzystania z efektów
zewnętrznych.
2. Cel i metodyka badań
Celem badań jest poszerzenie wiedzy o warunkach rozwoju innowacyjności
przedsiębiorstw w obszarach słabo zurbanizowanych w województwie łódzkim
oraz zbadanie powiązań przedsiębiorstwa z otoczeniem i przedstawienie głównych kierunków polityki wsparcia dla sektora MŚP na tych obszarach.
Cele szczegółowe badań są następujące:
– zbadanie warunków podejmowania działalności innowacyjnej;
– identyfikacja potrzeb przedsiębiorstw w zakresie innowacji (szkolenia,
doradztwo, finanse, informacja);
– sformułowanie wniosków i rekomendacji dla Regionalnej Strategii Innowacji.
Badanie obejmowało podmioty gospodarcze: a) zlokalizowane na terenach
słabo zurbanizowanych województwa łódzkiego (wybrano 10 powiatów o najmniejszym współczynniku urbanizacji, tzn. powiaty: opoczyński, łaski, łęczycki,
łowicki, wieruszowski, poddębicki, wieluński, łódzki wschodni, pajęczański,
zduńskowolski); b) o zatrudnieniu na dzień 1 stycznia 2004 r. nieprzekraczającym 249 osób; c) niezależne, tzn. stanowiące samodzielny podmiot, nie zaś
4
E. Stawasz, P. Głodek, Raport z badania potrzeb innowacyjnych przedsiębiorstw z sektora
MŚP w województwie śląskim, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2003 (maszynopis powielony).
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw...
223
część większej organizacji, i jednocześnie w co najmniej 50% należące do krajowych osób (podmiotów) prywatnych; d) działające w dziedzinach określanych
jako działalność produkcyjna, usługi produkcyjne i technologiczne, budownictwo i transport (z badań wyłączone zostają podmioty zaliczane do sektorów:
handel i naprawy oraz obsługa nieruchomości). W analizie wykorzystane zostały
wyniki badania ankietowego oraz materiały statystyczne.
Założono, że badanie ankietowe zostanie przeprowadzone metodą wywiadów bezpośrednich z właścicielami lub współwłaścicielami firm bądź ich głównymi menedżerami przez przeszkolonych ankieterów – studentów Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi.
Przyjęto, że badana próba liczyć będzie 100 firm z sektora MŚP wylosowanych: z baz danych rejestru REGON z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego
w Łodzi, z ogólnodostępnych rejestrów firm województwa łódzkiego (Polskie
Książki Telefoniczne, Panorama Firm) oraz spośród firm wskazanych przez badane Starostwa Powiatowe i Urzędy Gminne. Dobór firm do badań ankietowych
miał charakter losowy.
Łącznie, z ogółu przedsiębiorstw z sektora MŚP w województwie łódzkim,
do badań wytypowano wstępnie ok. 300 firm. Po przeprowadzeniu badania ankietowego, do bazy danych wpisano 107 firm. Po analizie kompletności uzyskanych danych i ich spójności, do analizy syntetycznej przyjęto wyniki dotyczące
102 firm.
3. Charakterystyka badanych firm
W działalności badanych firm dominuje działalność produkcyjna (78,4%
firm), a w następnej kolejności tzw. pozostałe usługi: transport (10,8% firm),
działalność budowlana (5,9% firm) oraz rolnictwo (4,9% firm). Powyższy rozkład działalności jest zgodny z przyjętym układem firm, w którym przeważają
sektory najbardziej innowacyjne (szeroko rozumiana działalność produkcyjna).
Wśród branż produkcyjnych najliczniej reprezentowane są dziedziny działalności charakterystyczne dla badanych powiatów: przetwórstwo owoców i warzyw
(15% firm), produkcja, przetwórstwo i konserwowanie mięsa i wyrobów z mięsa
(12,5% firm), produkcja odzieży i dodatków do odzieży (10,2% firm), produkcja
ceramiki szlachetnej, materiałów i wyrobów ogniotrwałych (8,4% firm).
Z punktu widzenia nowoczesności technicznej (przynależności do poszczególnych dziedzin działalności)5, badane firmy działają głównie w dziedzinach
5
W analizie przyjęto podział przemysłu na cztery sektory, biorąc za kryterium wyodrębnienia
poziom techniczny danego sektora, zgodnie z klasyfikacją OECD – Classification of high-technology
produces and industries, dokument DST/EAS/IND/STP (95)1, OECD, Paryż 1995: 1) przemysły
224
Renata Lisowska
uznawanych za niskie pod względem zaawansowania technicznego (dotyczy to
ok. 90% firm), bądź średnio niskich.
W badanej próbce przeważają firmy określane jako mikro, o liczbie pracujących od 0 do 9 osób: badaniami objęto 49 tego typu firm, co stanowi 50% całości próbki (zob. tabela 1). Firm małych o liczbie pracujących od 10 do 49 osób
jest 32, co stanowi 32,6% badanej próby. Firm średnich o liczbie pracujących od
50 do 249 osób jest 17, co stanowi 17,6% badanej próby. Za najbardziej innowacyjne uważane są MŚP, stanowiące połowę badanej próby.
Tabela 1
Struktura badanych firm (według liczby pracujących) w 2004 r.
Kategorie firm
% firm
09 pracowników
150,0
1049 pracowników
132,6
50250 pracowników
117,4
Razem
100,0
Uwaga: dane dla 98 firm.
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
W strukturze przestrzennej rynku zbytu badanych firm (zob. rys. 3) przeważa rynek krajowy – ok. 46% firm, a następnie lokalny (powiat) – 36,3% i regionalny (województwo łódzkie) – 13,7% firm. Tylko 3,9% firm działa na rynkach
zagranicznych. Do najczęściej wskazywanych rynków zagranicznych należą:
Rosja, Czechy, Włochy, Ukraina, Białoruś, Słowacja i Słowenia.
wysokiej techniki (np.: produkcja maszyn biurowych i komputerów, sprzętu i aparatury radiowej,
telewizyjnej i komunikacyjnej, instrumentów medycznych, optycznych, zegarów i zegarków, środków farmaceutycznych, chemikaliów medycznych i środków pochodzenia roślinnego); 2) przemysły
średnio-wysokiej techniki (np.: produkcja maszyn i aparatury elektrycznej nigdzie indziej nie sklasyfikowanej, produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep, maszyn i urządzeń nigdzie indziej nie sklasyfikowanych, produkcja sprzętu kolejowego i transportowego, chemikaliów) oraz
informatyka; 3) przemysły średnio-niskiej techniki (np.: produkcja wyrobów z gumy i tworzyw
sztucznych, wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, metali szlachetnych i nieżelaznych, wyrobów jubilerskich i podobnych, instrumentów muzycznych, artykułów sportowych, gier
i zabawek, metalowych wyrobów gotowych, z wyjątkiem maszyn i urządzeń, odlewnictwo metali
lekkich, odlewnictwo pozostałych metali nieżelaznych) oraz tzw. pozostałe usługi; 4) przemysły
niskiej techniki (np.: produkcja masy celulozowej, papieru oraz wyrobów z papieru, działalność
wydawnicza, wyrób tkanin, odzieży, toreb bagażowych, toreb ręcznych, produkcja wyrobów rymarskich, uprzęży i obuwia, drewna i wyrobów z drewna i korka, artykułów ze słomy i materiałów
do wyplatania, mebli, artykułów spożywczych i napojów) oraz budownictwo. Zob. E. Stawasz,
P. Głodek, op. cit.
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw...
225
4. Innowacyjność firm
Badane firmy można uznać za innowacyjne, biorąc za miarę innowacyjności
fakt wprowadzenia w latach 2000–2003 do praktyki gospodarczej jakiegokolwiek rozwiązania, nowego przynajmniej dla samej firmy – nowego produktu,
metody produkcji lub organizacji. Większość firm (57,9%) wykazała wprowadzenie zmian w produktach/usługach, a 41,2% zmian w technice/metodach produkcji, czyli badane firmy rzadziej wprowadzały w omawianym okresie innowacje procesowe (nowe lub usprawnione metody produkcji). Przewaga innowacji
produktowych nad procesowymi może oznaczać, że badane firmy bardziej cenią
sobie nowości rynkowe, takie jak poprawa jakości, wzornictwa, kolorystyki
i opakowania, rzadziej zaś oryginalne nowe produkty, dające im przewagę na
rynku (lub obronę ich pozycji rynkowych) nad efektami mniej zauważalnymi,
wyrażającymi się w oszczędnościach nakładów, zwiększeniu wydajności pracy
itp. Z drugiej strony innowacje produktowe są przeważnie mniej oryginalne
i kosztochłonne, a za to bardziej naśladowcze, niż innowacje procesowe.
O aktywności innowacyjnej firm świadczy także wskaźnik udziału sprzedaży nowych lub zmodernizowanych produktów/usług w ogólnej sprzedaży. Średni udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych produktów/usług wprowadzonych w latach 2000–2003 w ogólnej sprzedaży firm w 2003 r. był wysoki
i wyniósł 29%, a mediana 18% (typowy wskaźnik)6. Rozpiętość wskaźnika
udziału sprzedaży nowych lub zmodernizowanych produktów/usług wprowadzonych w latach 2000–2003 w ogólnej sprzedaży firm w 2003 r. była jednak
bardzo wysoka od 1% (2 firmy) do 100% (8 firm), co świadczy o dużym zróżnicowaniu badanej próby.
Stosunkowo wysoka aktywność innowacyjna badanych firm nie idzie w parze z wysokim poziomem nowoczesności wprowadzonych rozwiązań mierzonym stopniem nowości technicznej i użytkowej wyrobów, technologii oraz materiałów wytwarzanych/stosowanych w tych firmach. W badaniach poziom ten
odniesiono do przypadku samej firmy, skali lokalnej (powiat), regionalnej (województwo łódzkie), krajowej oraz zagranicznej. Poziom ten jest stosunkowo
niski. W samoocenie firm, wprowadzone nowe produkty/usługi są nowością wyłącznie dla samej firmy (47,6%), na rynku lokalnym (19%), a na rynku ogólnokrajowym dla 28,6% firm (zob. rys. 1). Rozwiązania wprowadzone w 1,6%
firm stanowią nowość w skali zagranicznej; należy tutaj jednak uwzględnić fakt,
że 3,9% firm działa na rynkach zagranicznych, co może wskazywać bądź na
nadmierny optymizm firm w ocenie prezentowanych rozwiązań, bądź na nie6
Jest to wskaźnik wyższy w porównaniu z poziomem całego polskiego przemysłu (18,5%).
Zob. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 19982000, „Informacje
i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 2002, s. 113.
226
Renata Lisowska
umiejętność/niemożność ulokowania na rynkach zagranicznych swoich nowoczesnych wyrobów lub usług.
Nowość w skali zagranicznej
1,6%
Nowość w skali regionalnej
(województwo łódzkie)
28,6%
Nowość w skali lokalnej (powiat)
3,2%
Nowość w skali krajowej
19%
Nowość wyłącznie dla firmy
47,6%
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
% wskazań
Rys. 1. Charakter nowości wprowadzonych produktów/usług w latach 2000–2003
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
W samoocenie firm wprowadzone nowe metody produkcji są nowością wyłącznie dla samej firmy (73,9%), na rynku lokalnym (8,7%), a na rynku ogólnokrajowym dla 10,9% firm; zaledwie dla 2,2% firm wprowadzone rozwiązania
stanowią nowość w skali zagranicznej (rys. 2).
Nowość w skali zagranicznej
2,2%
Nowość w skali regionalnej
(województwo łódzkie)
8,7%
Nowość w skali lokalnej (powiat)
4,3%
Nowość w skali krajowej
10,9%
Nowość wyłącznie dla firmy
73,9%
0
10
20
30
40
50
60
70
% wskazań
Rys. 2. Charakter nowości wprowadzonych zmian technik/metod produkcyjnych
w latach 2000–2003
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
80
227
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw...
5. Bariery wprowadzania innowacji
Wprowadzane w firmach innowacje napotykały na bariery utrudniające ich
sprawną i efektywną realizację. Do podstawowych przeszkód badane firmy zaliczyły:
1) niedostatek własnych środków finansowych (69,6% firm) oraz ryzyko
niepowodzenia (49,0% firm);
2) brak znajomości rynku (19,6% firm) oraz niewystarczającą bazę techniczną (17,6% firm).
Nieznaczne oceny uzyskały takie bariery, jak: trudności związane z ochroną
patentową (2,9% firm), brak sektorowych kontaktów – potencjalnych kooperantów (2,9% firm) oraz trudny dostęp do odpowiednich specjalistów i dostawców
(4,9% firm).
Brak sektorowych kontaktów
(potencjalni kooperanci)
2,9%
Trudności związane z ochroną patentową
2,9%
Trudny dostęp do odpowiednich specjalistów
i dostawców
Brak czasu
4,9%
7,8%
Brak informacji na temat nowości technicznych
9,8%
Brak odpowiednio wykwalifikowanego
personelu
Wykonywanie produktów standardowych
10,8%
15,7%
Niewystarczająca baza techniczna
17,6%
Brak znajomości rynku
19,6%
Ryzyko niepowodzenia
49%
69,6%
Brak środków finansowych
0
10
20
30
40
50
60
70
80
% wskazań
Uwaga: badane firmy mogły wskazać trzy odpowiedzi.
Rys. 3. Bariery wprowadzania innowacji
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Bariera finansowa wpłynęła na sposób osiągania zmian w asortymencie produktów lub metodach produkcji. Działalność innowacyjna badanych firm opierała się przede wszystkim na korzystaniu z (por. rys. 4):
1) własnych pomysłów i zasobów (ok. 73% firm),
2) informacji ogólnie dostępnych (40,3% firm),
3) kopiowania obcych rozwiązań (22,1% firm).
228
Renata Lisowska
Są to sposoby niewymagające intensywnego zaangażowania badawczego,
współpracy z instytucjami B+R. Ponadto słaba pozycja rynkowa firm, nieskuteczność działań marketingowych i promocyjnych, wpływała ujemnie na oryginalność (nowoczesność, śmiałość) podejmowanych rozwiązań. Stąd tak dość
niska ocena nowości produktów badanych firm.
Zakup licencji, patentu, know-how
2,6%
W ramach umowy kooperacyjnej
lub joint venture
5,6%
13%
Nabywając produkty od innych firm
16,9%
Zaangażowanie specjalisty
22,1%
Kopiowanie obcych rozwiązań
Skorzystanie z informacji ogólnie
dostępnych
40,3%
W oparciu o własne pomysły i zasoby
72,7%
0
10
20
30
40
50
60
70
80
% wskazań
Uwaga: dane dla 77 firm; badane firmy mogły wskazać trzy odpowiedzi.
Rys. 4. Sposoby osiągania zmian w asortymencie produktów lub metodach produkcji
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Niewielki odsetek firm wykorzystuje współpracę z innymi firmami jako sposób na wprowadzenie innowacji w ramach umowy joint venture (5,6% firm)
oraz zakup licencji na produkt lub technikę produkcji, patentu lub know-how
(2,6% firm).
6. Współpraca z innymi przedsiębiorstwami
i instytucjami wsparcia
Inne przedsiębiorstwa – są to podstawowi partnerzy w dziedzinie innowacji
dla małych firm. Partnerstwo z firmami jest ważnym źródłem pomysłów dla innowacji, dostarcza bodźców dla rozwoju firmy oraz – zwłaszcza w przypadku
współpracy z dużymi firmami – pozwala na dostęp do ich zasobów (sieci dystrybucji i marketingu, uzupełniających technik produkcji itp.).
Większość badanych firm nie współpracowała z innymi przedsiębiorstwami
w zakresie opracowywania i wprowadzania nowego produktu lub metody produkcji czy organizacji w ostatnich trzech latach – fakt ten odnotowało prawie
229
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw...
60% firm. Oznacza to, że polegały one przede wszystkim na własnych zasobach
i pomysłach, ewentualnie na współpracy z innymi jednostkami (instytucje B+R,
wsparcia biznesu, administracji itp.).
41,2% firm posiadało kontakty ważne dla innowacji z innymi firmami, z tego dla 38,1% firm była to współpraca z dwoma partnerami, a dla 23,8% badanych firm z trzema.
Głównym partnerem badanych MŚP w dziedzinie innowacji są inne MŚP,
zwłaszcza średnie, o zatrudnieniu od 49 do 249 osób (29,5% firm). W dalszej
kolejności były to kontakty z firmami dużymi, o zatrudnieniu powyżej 250 osób
(28,2% firm), stosunkowo najsłabiej rozwinięte były kontakty z mikrofirmami
o zatrudnieniu od 0 do 9 osób (19,2% firm) – (por. rys. 5).
powyżej 250
pracujących
28,2%
50–249 pracujących
29,5%
0–9 pracujących
19,2%
10–49 pracujących
23,1%
Rys. 5. Współpraca z innymi firmami według wielkości firmy (liczba pracujących)
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Współpraca ta ma charakter przede wszystkim systematyczny i formalny.
Systematyczne kontakty MŚP z innymi przedsiębiorstwami można określić jako
najbardziej trwałe, a więc potencjalnie najcenniejsze dla ich długofalowej działalności innowacyjnej. Tego typu kontakty posiada ok. 70% firm.
Kontakty MŚP z innymi przedsiębiorstwami w dziedzinie innowacji napotykają na wiele trudności, barier. Ich rozpoznanie i podjęcie odpowiednich działań
wspomagających ze strony np. instytucji wsparcia, władz regionu zaowocować
powinno większymi korzyściami w dziedzinie innowacji.
Do podstawowych trudności współpracy badanych firm z innymi przedsiębiorstwami w zakresie opracowywania i wprowadzania nowego produktu, techniki produkcji lub organizacji należą:
1) brak odpowiednich partnerów (wskazane przez 48,9% firm, w tym przez
40,4% firm na pierwszym miejscu) oraz brak tradycji współpracy (wskazane
przez 46,8% firm, a przez 29,8% firm na pierwszym miejscu);
230
Renata Lisowska
2) problemy z wykształceniem dojrzałej współpracy; chodzi tutaj o nieufność partnerów – dotyczy to 38,3% firm, a dla 21,3% stanowi podstawową barierę i brak wymiernych korzyści (23,4% firm) oraz brak miejsc i okazji do nawiązania współpracy (21,6% firm).
Inne
6,4%
Firma potrafi samodzielnie rozwiązać
problemy innowacyjne
14,9%
Rozwiązania zewnętrzne są zbyt kosztowne
21,3%
Brak miejsc i okazji do nawiązania współpracy
21,3%
Brak wymiernych korzyści
21,4%
Wzajemna nieufność między przedsiębiorcami
38,3%
Brak tradycji współpracy
46,8%
Brak odpowiednich partnerów
48,9%
0
10
20
30
40
50
60
% wskazań
Uwaga: badane firmy mogły wskazać trzy odpowiedzi.
Rys. 6. Podstawowe problemy we współpracy z innymi przedsiębiorstwami
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Powyższe wypowiedzi dobitnie wskazują na charakter relacji między przedsiębiorstwami z sektora MŚP województwa łódzkiego. Firmy działają raczej jako
podmioty wyizolowane z otoczenia; często spotykana jest nieufność partnerów,
sceptycyzm co wymiernych korzyści, nieumiejętność znalezienia odpowiednich
partnerów, stosunkowo wysokie koszty nawiązania i podtrzymywania kontaktów. Istnieje pilna konieczność zmiany tych stosunków w kierunku większej
współpracy firm, zwłaszcza w odniesieniu do wspólnych potrzeb (innowacyjnych)
w branży, regionie. Stan ten wymaga refleksji ze strony instytucji wsparcia: przekonanie MŚP do podejmowania współpracy, pomoc w szukaniu wspólnych potrzeb, pomoc w organizowaniu lobbingu MŚP, pośrednictwo w wyszukiwaniu
partnerów (w tym także zagranicznych) i nawiązywaniu kontaktów, organizowanie miejsca do inicjowania współpracy itp.
Instytucje wsparcia to różnego typu instytucje, przeważnie publiczne, pełniące funkcję pośrednictwa w dostępie małych firm do zewnętrznych zasobów
wiedzy, doradztwa, finansów, nawiązujące współpracę z różnymi partnerami
firm. Inną ważną ich rolą jest pomoc dla małych firm obejmująca diagnozowanie potrzeb, transfer i adaptację obcych rozwiązań do warunków firm. Do tej
grupy należą: parki naukowe, centra innowacji, centra transferu technologii, in-
231
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw...
kubatory, agencje, fundusze itp. Mają one głównie regionalny charakter i stanowią ważny składnik regionalnych systemów innowacji.
Większość badanych firm nie współpracowała z instytucjami wsparcia (m.in.:
izby przemysłowo-handlowe, agencje rozwoju regionalnego, ośrodki szkoleniowo-doradcze, fundusze pożyczkowe, inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, stowarzyszenia zawodowe) w zakresie opracowywania i wprowadzania nowego produktu, techniki produkcji lub organizacji w ostatnich
trzech latach. Kontakty te odnotowało tylko 25% firm. Przyczyn tego stanu rzeczy można się upatrywać w niechęci współpracy z tymi jednostkami oraz w małej
liczbie instytucji tego typu w badanych regionach.
Spośród firm, które współpracowały z instytucjami wsparcia najwięcej firm
wskazało na agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, a w dalszej kolejności na
izby przemysłowo-handlowe oraz stowarzyszenia zawodowe, czyli instytucje
świadczące usługi o bardzo ogólnym charakterze. Znaczny odsetek firm współpracował z ośrodkami szkoleniowo-doradczymi i ośrodkami doradztwa rolniczego. Z innymi kategoriami instytucji wsparcia kontakty MŚP były znacznie
słabsze. Dotyczy to zwłaszcza instytucji wyspecjalizowanych w transferze technologii  inkubatorów przedsiębiorczości, centrów transferu technologii oraz
funduszy pożyczkowo-poręczeniowych.
Reasumując, głównym partnerem badanych MŚP w dziedzinie innowacji są
instytucje świadczące jednak mało wyspecjalizowane usługi w zakresie innowacji i transferu technologii, a współpraca ta ma charakter kontaktów formalnych
(zarówno systematycznych, jak i sporadycznych).
Inne
3,6%
Współpraca z instytucjami wsparcia
nie przynosi korzyści
Trudności z adaptacją uzyskanej pomocy
5,4%
5,4%
Zbyt wysoki koszt
9,1%
Brak środków na inwestycje związane
z uzyskaną pomocą
Wysokie koszty usługi
14,5%
21,8%
Uciążliwe, trudne procedury we współpracy
23,6%
Brak informacji o funkcjonowaniu/ofercie
instytucji wsparcia
Brak/mało ośrodków tego typu w regionie
36,7%
58,2%
0
10
20
30
40
50
60
% wskazań
Uwaga: badane firmy mogły wskazać trzy odpowiedzi.
Rys. 7. Przyczyny niezadowolenia firm ze współpracy z regionalnymi
instytucjami wsparcia
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
70
232
Renata Lisowska
Większość badanych firm (60%) była niezadowolona ze współpracy z regionalnymi instytucjami wsparcia. Jako przyczyny niezadowolenia wymieniano
przede wszystkim (por. rys. 7):
1) zbyt małą liczbę bądź brak instytucji tego typu w regionie (58,2% łącznych odpowiedzi);
2) problemy komunikacji z instytucjami pomocowymi: brak informacji o funkcjonowaniu/ofercie instytucji wsparcia (36,7% łącznych odpowiedzi), zbyt trudne i uciążliwe procedury (23,6% łącznych odpowiedzi);
3) koszty uzyskania pomocy (21,8% łącznych odpowiedzi).
7. Finansowanie działalności innowacyjnej
Badane firmy prezentują typową dla sektora MŚP strukturę źródeł finansowania inwestycji, opartą w decydującej mierze na środkach własnych z niewielkim udziałem źródeł zewnętrznych. Do bardzo zbliżonych wniosków prowadzą
m.in. rezultaty badań publikowanych przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, czy też wyniki badania 100 firm innowacyjnych z regionu łódzkiego,
toruńskiego oraz ostrołęckiego z 2000 r. 7 Struktura ta jest rezultatem m.in. barier
i trudności, które ograniczają dostęp małych przedsiębiorstw do finansowania
zewnętrznego. Trudności te są uważane  w samoocenie firm  za jedną z głównych przyczyn słabej pozycji konkurencyjnej firm na ich głównych rynkach.
Do podstawowych barier współpracy firmy z instytucjami finansowymi należały:
– brak bądź mała liczba instytucji w regionie (wskazane przez 46,1% firm,
w tym przez 42,5% firm na pierwszym miejscu);
– pracochłonne i czasochłonne procedury (wskazane przez 45,1% firm,
a przez 26,6% firm na pierwszym miejscu). Uciążliwość tego elementu związana jest – z jednej strony – z przeciągającą się procedurą, która utrudnia aktywne
zarządzanie strukturą kapitału i zarządzanie płynnością w firmie, a z drugiej –
systemem organizacyjnym małej firmy, gdzie trudno jest wydzielić pracownika,
który specjalizowałby się w tego rodzaju działalności i mógł jej poświęcić większość swojego czasu pracy;
– brak doświadczeń firm we współpracy z instytucjami finansowymi (36,3%
łącznych odpowiedzi firm) oraz wymagane zabezpieczenia (19,6% łącznych od7
Zob. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 20002001,
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2002, s. 195; oraz P. Głodek, M. Pietraszewski, M. Martin, Finansowanie projektów innowacyjnych [w:] Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, pod red. K.B. Matusiaka, E. Stawasza i A. Jewtuchowicz, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 211215.
233
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw...
powiedzi firm). Problem ten jest typowy dla ogółu małych przedsiębiorstw, jednocześnie szczególnie dotyczy przedsiębiorstw innowacyjnych, gdzie część
majątku ma postać niematerialną (m.in.: patenty, know-how). Fakt ten stanowi
poważne utrudnienie przy pozyskiwaniu kredytu bankowego ze względu na konieczność przedstawienia odpowiedniej wysokości zabezpieczeń materialnych.
Inne bariery, jak: brak profesjonalizmu instytucji finansowych, niechęć do
współpracy z firmą czy wymagania organizacyjno-prawne, odgrywają mniejsze
znaczenie.
Brak profesjonalizmu instytucji finansowych
4,9%
Niechęć instytucji finansowych do współpracy z firmą
5,8%
Wymagania organizacyjno-prawne
7,8%
Wysokość oprocentowania
Obawa przed utratą kontroli nad firmą (uzależnienie od
instytucji finansowych)
11,8%
11,8%
Koszt opracowania wniosku, biznes planu
15,7%
Wymagane zabezpieczenia
19,6%
Brak doświadczeń firmy we współpracy z instytucjami
finansowymi
Pracochłonne i czasochłonne procedury
36,3%
45,1%
Mała liczba instytucji tego typu w regionie
46,1%
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
% wskazań
Uwaga: badane firmy mogły wskazać trzy odpowiedzi.
Rys. 8. Bariery współpracy firmy z regionalnymi instytucjami finansowymi
w dziedzinie innowacji
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Badane firmy ogólnie prezentują dość krytyczne nastawienie w kontekście
użyteczności instrumentów wsparcia finansowego związanego z działalnością
innowacyjną. Mimo to znaczny odsetek firm ocenił te instrumenty jako użyteczne. Najwyżej ocenione zostały:
1) preferencyjne kredyty i pożyczki, pomocowe linie kredytowe (wskazane
przez 69,8% firm, a przez 63,5% firm na pierwszym miejscu);
2) uczestnictwo w programach pomocowych Unii Europejskiej (25,4% łącznych odpowiedzi firm);
3) doradztwo i konsultacje, dopłaty (subwencje) do szkoleń pracowników
(19% łącznych odpowiedzi firm).
234
Renata Lisowska
Finansowanie udziałowe
(np. fundusze inwestycyjne)
Dopłaty dotyczące promocji
i innowacji firmy
7,9%
10,8%
Poręczenia, gwarancje
Doradztwo i konsultacje, dopłaty
do szkoleń pracowników
Uczestnictwo w programach
pomocowych Unii Europejskiej
14,2%
19%
25,4%
69,8%
Preferencyjne kredyty i pożyczki
0
10
20
30
40
50
% wskazań
60
70
80
Uwaga: badane firmy mogły wskazać trzy odpowiedzi.
Rys. 9. Instrumenty finansowe oferowane w regionie z tytułu prowadzenia
działalności innowacyjnej
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Interesujących wniosków dostarcza analiza oczekiwań firm pod adresem
polityki finansowej wspierającej firmy w dziedzinie innowacji. Do najbardziej
preferowanych rodzajów wsparcia finansowego zaliczono:
1) ulgi inwestycyjne, preferencyjne kredyty i pożyczki  zdecydowanie najbardziej oczekiwany instrument  wskazało na nie 53% firm, a 39,5% wymieniło je na pierwszym miejscu;
2) doradztwo i konsultacje, dopłaty do szkoleń pracowników  odpowiednio: 43,1% oraz prawie 17% firm;
3) instrumenty finansowe związane ze środkami Unii Europejskiej – odpowiednio: 25,5% oraz blisko 11% firm.
Dotacje do nowych technik/metod
produkcji
4,9%
Poręczenia, gwarancje
7,8%
Dopłaty dotyczące promocji
i innowacji firmy
23,5%
Uczestnictwo w programach
pomocowych Unii Europejskiej
Doradztwo i konsultacje, dopłaty do
szkoleń pracowników
25,5%
43,1%
Ulgi inwestycyjne, preferencyjne
kredyty i pożyczki
53%
0
10
20
30
% wskazań
40
Uwaga: badane firmy mogły wskazać trzy odpowiedzi.
Rys. 10. Oczekiwania firm dotyczące wsparcia finansowego
w dziedzinie innowacji
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
50
60
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw...
235
Lista preferowanych przez firmy metod wsparcia finansowego zasadniczo
pokrywa się z listą instrumentów wykorzystywanych w praktyce przez firmy.
Można sądzić, że jest to wynikiem braku wiedzy o istniejących instrumentach
wsparcia (dotyczy to zwłaszcza firm, które nie korzystały z tych instrumentów),
co wskazuje na potrzebę rozszerzenia zakresu stosowania istniejących instrumentów.
Wnioski
Zgodnie z przyjętą w badaniach metodyką, ankietowane firmy działały
w jednym z dziesięciu powiatów województwa łódzkiego. Należały do następujących sekcji PKD: produkcji oraz tzw. pozostałych usług, jak transport, budownictwo i rolnictwo. W działalności firm dominuje produkcja (78,3% firm).
W badanej próbie przeważają firmy określane jako mikro, o liczbie pracujących
od 0 do 9 osób (50% firm) i firmy małe o liczbie pracujących od 10 do 49 osób
(32,6% firm).
Badane firmy można uznać za innowacyjne: w latach 20002003 większość
firm (57,9%) wprowadziła zmiany w produktach/usługach, a 41,2% zmiany
w technikach/metodach produkcji; oznacza to, że badane firmy rzadziej wprowadzały innowacje procesowe. Bariery wprowadzania innowacji są związane z niedostatkiem własnych środków finansowych, ryzykiem niepowodzenia, trudnościami z dostępem do zewnętrznego finansowania oraz brakiem znajomości rynku.
MŚP województwa łódzkiego opierają się przede wszystkim na mało kosztownych sposobach wprowadzania zmian, głównie na własnych zasobach i pomysłach, a w dalszej kolejności na informacjach ogólnodostępnych oraz kopiowaniu obcych rozwiązań. Podstawowymi barierami współpracy firm z sektorem
B+R są: brak lub mała liczba tego typu instytucji, brak informacji o funkcjonowaniu i ofercie jednostek B+R oraz wysoki koszt współpracy.
Badane firmy prezentują typową dla sektora MŚP strukturę źródeł finansowania inwestycji opartą na środkach własnych z niewielkim udziałem źródeł
zewnętrznych. Do barier dostępu do finansowania zewnętrznego firmy zaliczają:
wymagane zabezpieczenia, wysokie oprocentowanie oraz skomplikowane procedury. Do najbardziej preferowanych rodzajów wsparcia finansowego zalicza
się: ulgi inwestycyjne, preferencyjne kredyty i pożyczki, doradztwo i konsultacje
oraz dopłaty do szkoleń pracowników.
236
Renata Lisowska
Literatura
Curran J., Blackburn R., Small Firms and Local Economic Networks. The Death of the Local Economy?, Paul Chapman Publishing, London 1994.
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 19982000, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 2002.
Głodek P., Pietraszewski M., Martin M., Finansowanie projektów innowacyjnych [w:] Zewnętrzne
determinanty rozwoju innowacyjnych firm, pod red. K.B. Matusiaka, E. Stawasza i A. Jewtuchowicz, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001.
Oslo Manual. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation
Data, OECD, Paris 1992.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2000–2001, Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2002.
Stawasz E., Głodek P., Raport z badania potrzeb innowacyjnych przedsiębiorstw z sektora MŚP
w województwie śląskim, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2003 (maszynopis powielony).
Wiszniewski W., Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych. Procesy dostosowawcze do polityki innowacyjnej Unii Europejskiej, ORGMASZ, Warszawa 1999.
Innovativeness of SMEs in Poorly Urbanized Areas of the Region of Łódź
SMEs are significant entities in innovation processes, but the significance of the role they play
varies from company to company. Every company (or the particular group of entities) demonstrates its own specific innovative behaviour, ranging from simple innovations to breakthrough
changes, and from relatively independent innovative solutions to complex projects undertaken
jointly with other entities. The objective of the research was to gain knowledge concerning the
environment of developing innovativeness in poorly urbanized areas of the Region of Łódź. The
research covered 102 business entities from poorly urbanized areas of the Region (10 powiats with
the lowest urbanization rate were selected). The investigated companies may be regarded innovative: in 2000–2003, most of them (57.9%) introduced changes in products/services, and 41.2%
implemented new production methods. Additionally, the companies recorded an increase in the
ratio of the sales of new or modified products to the total sales; in 2003, this ratio – testifying to
corporate innovativeness – reached an average level of 29%, and its median 18%).
Renata Lisowska – adiunkt w Katedrze Przedsiębiorczości i Polityki Przemysłowej na Wydziale
Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego. Studia wyższe ukończyła na tej uczelni w 1994 r., uzyskując
tytuł magistra. W 2003 r. uzyskała stopień doktora nauk ekonomicznych na podstawie rozprawy
nt. „Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w tworzeniu miejsc pracy na terenach zmarginalizowanych”.
Zainteresowania naukowo-badawcze: małe i średnie przedsiębiorstwa, przedsiębiorczość, rynek
pracy, procesy uruchomienia działalności gospodarczej, rozwój regionalny i lokalny, regionalna strategia innowacji, procesy integracji europejskiej.
Kontakt: Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Przedsiębiorczości i Polityki Przemysłowej,
ul. Matejki 22/26, 90-237 Łódź, tel./fax: (0-42) 635-51-92, e-mail: [email protected].