ASPEKT CZASOWNIKÓW A DOPEŁNIENIE SENSU

Grażyna Habrajska
Uniwersytet Łódzki
ASPEKT CZASOWNIKÓW A
DOPEŁNIENIE SENSU
Opublikowano w: Kategorialne aspekty komunikacji, seria: Rozmowy o
komunikacji 5; wyd. PRIMUM VERBUM, Łódź 2011, s. 67-85
Dopełnianie sensu
Dochodzenie do rozumienia komunikatu można
rozpatrywać w świetle relacji między zbiorem
jednostek sensu, na który wskazuje formalny przekaz,
a jego poszerzeniem, czyli interpretacją, w wyniku
której powstaje dopełnienie sensu.
W procesie komunikacji odbiorca nieustannie odnosi
ostensję, występującą w formalnej postaci szeroko
rozumianego tekstu, do bazy interpretacyjnej i
właśnie to odniesienie umożliwia mu zrozumienie
sensu, na który wskazuje tekst.
Dopełnianie sensu
Dopełnienie sensu jest uzyskiwane na różnych
poziomach komunikacyjnych:
• na poziomie ideacyjnym, kiedy odtwarzamy
sens przedstawionych sytuacji,
• na poziomie interakcyjnym, kiedy określamy
intencję nadawcy oraz
• na poziomie organizacji dyskursu, kiedy
uświadamiamy sobie motywację użycia przez
nadawcę formalnych środków językowych,
właściwych dla określonego stylu komunikacji
Rozumienie tekstu.
TEKST 1
TEKST 2
OSTENSJA
TO, CO
ZOSTAŁO
POWIEDZIANE
TEKST 3
STANDARYZACJA TEKSTU
SCENARIUSZE
subschematy
SCENARIUSZE
standardy
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
SCHEMATY
SENS
SENS
SENS
tekstu 1
tekstu 2
tekstu 3
standardy
BAZA
INTERPRETACYJNA
(SCHEMATY
NORAMTYWNE)
TO, CO
ZOSTAŁO
PRZEKAZANE
Aspekt
Każda kategoria gramatyczna posiada znaczenie kategorialne,
które wraz ze współpracującymi z nim składnikami
znaczeniowymi, buduje ogólny sens komunikacyjny.
Głównym celem opisu gramatycznego jest określenie obszaru
informacyjnego, na który dana jednostka wskazuje oraz to, w
jaki sposób odbiorca rozbudowuje ten obszar informacyjny na
podstawie językowej wiedzy standardowej.
Podstawową jednostką interpretacji w tym ujęciu nie jest
oczywiście odrębne zjawisko gramatyczne, lecz elementarne
powiadomienie – komunikat, w którym dane zjawisko
gramatyczne uczestniczy i pełni określoną funkcję
informacyjną.
Aspekt
Formy dokonane mogą dziedziczyć obszar informacyjny form
niedokonanych, dołączając do niego informację kategorialną
formantu i tylko w tym przypadku mamy do czynienia z
gramatyczną kategorią aspektu
Gdy formy dokonane dziedziczą obszar informacyjny form
niedokonanych, zauważamy że ma on charakter
niespecyfikowany.
Aspekt
W derywatach (formach dokonanych) ten dziedziczony obszar
sensu ulega specyfikacji, zgodnie ze znaczeniem
kategorialnym danego formantu słowotwórczego, która jest
oczywiście zależna od sensu, na jaki wskazuje dany czasownik.
Przeciwstawienie sensu niespecyfikowanego i specyfikowanego
nie ma charakteru opozycji, a dopełnienie znaczeniowe, które
w tym przypadku powstaje, można uznać za reprezentację
znaczeniową kategorii aspektu.
Aspekt
Andrzej Bogusławski przedstawia różnicę między aspektami jako
opozycję między zdarzeniowością (aspekt dokonany) i
niezdarzeniowoscią (aspekt niedokonany).
W przypadku aspektu dokonanego jest to całościowy opis
zdarzenia
– wskazuje na cały scenariusz i umożliwia pełne dopełnienie
sensu komunikatu,
w przypadku aspektu niedokonanego mamy do czynienia z
opisem stanu rzeczy, który zbliża się do sensu atrybutywnego
(charakteryzującego)
– stanowi tylko komponent scenariusza
Aspektową jednostką podstawową jest forma dokonana
czasownika
Scenariusze
(t-3) ZNAJDOWAĆ SIĘ [PTAK, NA SŁUPIE] 
subschemat: ZNAJDOWAĆ SIĘ [COŚ, GDZIEŚ]
ODLECIEĆ [PTAK]:
(t-2) ODLATYWAĆ [PTAK]  standard
semantyczny: ODLATYWAĆ [COŚ, SKĄDŚ]
(t-1) LECIEĆ [PTAK]
(t0) NIE ZNAJDOWAĆ SIĘ [PTAK, NA SŁUPIE]
[(t-3) ……….]  (t-2) .......... (t-1) [……… (t0)]
Foto: Joanna Dobraszczyk
Przechowywane w podświadomości elementy, uruchamiane w procesie komunikacji
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
BAZA
INTERPRETACYJNA
(SCHEMATY
NORAMTYWNE)
SCHEMATY (znaczenie kategorialne)
OBRAZ SYTUACJI 1
OBRAZ SYTUACJI 2
OBRAZ SYTUACJI 3
OBRAZ SYTUACJI 4
OBRAZ SYTUACJI 5
OBRAZOWANIE
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 1
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 2
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 3
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 4
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 5
INDYWIDUALNA
PAMIĘĆ PERCEPCJI
ZMYSŁOWEJ
Doświadczenia
osobiste
(percepcyjne)
sytuacji 1
Doświadczenia
osobiste
(percepcyjne)
sytuacji 1
Doświadczenia
osobiste (percepcyjne)
sytuacji 1
Doświadczenia
osobiste
(percepcyjne)
sytuacji 1
Doświadczenia
osobiste
(percepcyjne)
sytuacji 1
Przechowywane w podświadomości elementy, uruchamiane w procesie komunikacji
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCENARIUSZE
subschematy
standardy
SCHEMATY (znaczenie kategorialne)
BAZA
INTERPRETACYJNA
(SCHEMATY
NORAMTYWNE)
OBRAZ SYTUACJI 1
OBRAZ SYTUACJI 2
OBRAZ SYTUACJI 3
OBRAZ SYTUACJI 4
OBRAZ SYTUACJI n
OBRAZOWANIE
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 1
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 2
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 3
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji 4
Indywidualna pamięć
percepcyjnych
doświadczeń
sytuacji n
INDYWIDUALNA
PAMIĘĆ PERCEPCJI
ZMYSŁOWEJ
Doświadczenia
osobiste
(percepcyjne)
sytuacji 1
Doświadczenia
osobiste
(percepcyjne)
sytuacji 2
Doświadczenia
osobiste (percepcyjne)
sytuacji 3
Doświadczenia
osobiste
(percepcyjne)
sytuacji 4
Doświadczenia
osobiste
(percepcyjne)
sytuacji n
SYTUACJA
1) obserwujemy różnymi zmysłami i przeżywamy
konkretną sytuację w sposób pełny
OBRAZOWANIE
PAMIĘĆ SYTUACJI
2) zatrzymujemy w pamięci wybrane elementy
percepcji zmysłowej
SCENARIUSZ JĘZYKOWY
(t-2) ZGUBIĆ [KTOŚ, COŚ]
(t-1) SZUKAĆ [KTOŚ, CZEGOŚ]
(t+1) ZNALEŹĆ [KTOŚ, COŚ]
3) dokonujemy obrazowania, czyli schematyzacji
4) przekładamy schematy obrazów na schematy
językowe
SYTUACJA
1) obserwujemy różnymi zmysłami i przeżywamy
konkretną sytuację w sposób pełny
OBRAZOWANIE
PAMIĘĆ PODOBNYCH SYTUACJI
2) zatrzymujemy w pamięci wybrane elementy
percepcji zmysłowej
SCENARIUSZ JĘZYKOWY
(t-2) ZGUBIĆ [KTOŚ, COŚ]
(t-1) SZUKAĆ [KTOŚ, CZEGOŚ]
(t+1) ZNALEŹĆ [KTOŚ, COŚ]
3) dokonujemy obrazowania, czyli schematyzacji
4) przekładamy schematy obrazów na schematy
językowe
Scenariusze
ROZPOCZĘCIE (In) KONTYNUACJA (Cont) ZAKOŃCZENIE (Fin)
akcji
akcji
akcji
procesu
procesu
procesu
pozycji
pozycji
pozycji
In --------------------------------Cont ------------------------- Fin
Scenariusz 1: ODEJŚĆ, ODLECIEĆ, POŁOŻYĆ SIĘ itd.
(t-3) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ/COŚ, GDZIEŚ]
(t-2) ODCHODZIĆ [KTOŚ, OD CZEGOŚ / SKĄDŚ]
KŁAŚĆ SIĘ [KTOŚ, GDZIEŚ]
(t-1) IŚĆ [KTOŚ]
LEŻEĆ [KTOŚ, ?GDZIEŚ]
(t0) NIE ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ/COŚ, GDZIEŚ/W JAKIEJŚ POZYCJI]
Scenariusz 2: POJECHAĆ, POPŁYNĄĆ itd.
(t-2) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ/COŚ, GDZIEŚ1]
(t-1) JECHAĆ [KTOŚ, GDZIEŚ2]
(t0) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ/COŚ, GDZIEŚ2]
Scenariusz 3: ROZBIEC, ROZEJŚĆ, ROZJECHAĆ itd.
(t-2) ZNAJDOWAĆ SIĘ RAZEM [KTOŚ/COŚ plur.]
(t-1) JECHAĆ W RÓŻNE STRONY [KTOŚ/COŚ plur.]
(t0) NIE ZNAJDOWAĆ SIĘ RAZEM [KTOŚ/COŚ plur.]
Scenariusz 7: ZROBIĆ, ZJEŚĆ; NAMALOWAĆ, NAPISAĆ; PRZECZYTAĆ;
WYMALOWAĆ, WYPIĆ; PRZYBIEC, PRZYJECHAĆ, PRZYJŚĆ
(t-1)ROBIĆ [KTOŚ, COŚ]
PISAĆ [KTOŚ, COŚ]
CZYTAĆ [KTOŚ, COŚ]
MALOWAĆ [KTOŚ, COŚ]
PIĆ [KTOŚ, COŚ]
(t0) SKOŃCZYĆ ROBIĆ [KTOŚ, COŚ]
ZROBIĆ [KTOŚ, COŚ]
SKOŃCZYĆ PISAĆ [KTOŚ, COŚ]
NAPISAĆ [KTOŚ, COŚ]
SKOŃCZYĆ CZYTAĆ [KTOŚ, COŚ]
PRZECZYTAĆ [KTOŚ, COŚ]
SKOŃCZYĆ MALOWAĆ [KTOŚ, COŚ]
UMALOWAĆ [KTOŚ, COŚ]
SKOŃCZYĆ PIĆ [KTOŚ, COŚ]
WYPIĆ [KTOŚ, COŚ]
(t-2)NIE ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ, GDZIEŚ]
(t-1)JECHAĆ [KTOŚ, GDZIEŚ]
(t0)SKOŃCZYĆ JECHAĆ [KTOŚ, GDZIEŚ] = BYĆ [KTOŚ, GDZIEŚ] to PRZYJECHAĆ
[KTOŚ, GDZIEŚ]
Inicjowanie zdarzenia
Finalizowanie zdarzenia
(4) WYBIEC, WYJŚĆ, WYJECHAĆ itd.
(5) ZBIEC, ZEJŚĆ, ZJECHAĆ
(11) WBIEC, WJECHAĆ, WEJŚĆ
(9) PRZEBIEC, PRZEJECHAĆ, PRZEJŚĆ
(10) OBIEC, OBJECHAĆ, OBEJŚĆ
(3) ROZBIEC, ROZEJŚĆ, ROZJECHAĆ
(12) ZBIEC, ZEJŚĆ, ZJECHAĆ
In 
ROZJECHAĆ SIĘ
ROZEJŚĆ SIĘ
ROZBIEC SIĘ
 Fin
ZJECHAĆ SIĘ
ZEJŚĆ SIĘ
ZBIEC SIĘ
In ---------- Cont ---------- Fin 
PRZEJECHAĆ

Cont
In
Fin
OBJECHAĆ
Inne formy wariantywne czasowników,
formalnie derywowane od niedokonanych,
mają charakter niekategorialny, nie
dopełnianą scenariuszy podstawowych, ale
tworzą nowe.
Na przykład predykaty: OPISAĆ, ODPISAĆ,
POPISAĆ, PRZEPISAĆ, PRZYPISAĆ, ROZPISAĆ,
SPISAĆ, PODPISAĆ, WYPISAĆ, WYPISAĆ SIĘ
wprowadzają scenariusze: