Materiały do konkursu - Zespół Szkół w Birczy

MATERIAŁY DO GMINNEGO KONKURSU HISTORYCZNEGO
„BIRCZA I JEJ DZIEJE”
WAŻNE!
1. Materiały pogrubione obowiązują uczniów szkół podstawowych.
2. Materiały pogrubione i podkreślone obowiązują uczniów szkoły gimnazjalnej.
3. Całość materiałów obowiązuje uczniów szkoły ponadgimnazjalnej.
INFORMACJE DODATKOWE:
Materiały: podstawowe i dodatkowe można pobrać z zakładki Projekt „Namaluj historię!”
znajdującej się na stronie internetowej bircza.edu.pl
I. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I HISTORYCZNE
1. Przed milionami lat obszar Ziemi Birczańskiej był dnem Oceanu Tetyda.
2. Obszar Pogórza Przemyskiego.
3. Obszar Karpat (Zewnętrzne Karpaty Zachodnie) tzw. flisz karpacki.
4. Skały fliszowe powodują osuwiska.
5. Przed tysiącami lat obszar wędrówek różnych ludów m.in. plemion germańskich.
6. Słowianie obecni na tych terenach przynajmniej od V-VI wieku.
7. Obszar graniczny między Słowianami Zachodnimi (Polacy) i Słowianami Wschodnimi
(Rusinami – Ukraińcami).
8. Ziemia zamieszkana najprawdopodobniej przez plemię Lędzian.
9. W X wieku obszar późniejszej Ziemi Birczańskiej wchodził w skład Grodów
Czerwieńskich.
10. Od X do XIV wieku o Grody Czerwieńskie rywalizowali Polacy i Rusini.
11. Od 1342 roku Ziemia Birczańska na stałe weszła w skład Polski – panowanie Kazimierza
Wielkiego.
12. W XIV i XV wieku Ziemia Birczańska stała się miejscem osadnictwa Wołochów, czyli
górali z Bałkanów i dzisiejszej Rumunii, którzy zajmowali się głównie wypasem owiec.
13. Po rywalizacji polsko – ruskiej pozostała nazwa Ruś Czerwona lub Ruś Halicka (dawne
Grody Czerwieńskie).
14. Pod koniec XIV wieku Ziemia Birczańska weszła na krótko w skład Królestwa Węgierskiego.
Ponownie została włączona w skład Królestwa Polskiego przez królową Jadwigę.
1
15. Na początku XV wieku Bircza weszła w skład utworzonego województwa ruskiego, którego
stolicą był Lwów oraz w obręb kasztelani (powiatu) przemyskiej.
16. W 1772 roku – w wyniku I rozbioru Polski – Bircza i okolice weszły w skład Austrii.
Zabór austriacki nazwano Królestwem Galicji i Lodomerii ( w skrócie Galicja).
17. W 1867 roku Galicja otrzymała autonomię (pewien zakres wolności) w ramach Austrii.
Stolicą Galicji był Lwów, gdzie znajdował się m.in. Sejm Krajowy.
18. W ramach zaboru austriackiego Bircza stała się siedzibą powiatu birczańskiego. Później
siedzibę powiatu przeniesiono do Dobromila.
19. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, Bircza weszła w skład województwa
lwowskiego (pozostała w powicie dobromilskim).
20. W okresie II wojny światowej Bircza weszła w skład ZSRR (Związku Socjalistycznych
Republik Radzieckich), a dokładniej USRR (Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej), a później Generalnego Gubernatorstwa podporządkowanego III Rzeszy
Niemieckiej.
21. Po zakończeniu wojny Bircza znalazła się w obrębie powiatu przemyskiego i województwa
rzeszowskiego.
22. W 1975 roku zlikwidowano powiaty w całej Polsce i Bircza weszła w skład województwa
przemyskiego.
23. W 1999 roku przywrócono powiaty. Bircza ponownie znalazła się w powiecie przemyskim
i weszła w skład województwa podkarpackiego ze stolicą w Rzeszowie.
II. KALENDARIUM
1.Nazwa Bircza pochodzi zapewne od słowa „birka”, czyli owca. Jest to słowo pochodzenia
węgierskiego. Inna wersja głosi, że nazwa Bircza pochodzi od słowa „zbiera”, czyli
wzbierającej rzeki Stupnicy. Za pierwszą nazwą przemawia pierwotny charakter Birczy,
czyli osady owczej (wzgórza bardziej sprzyjały hodowli owiec niż tradycyjnemu rolnictwu).
2.Pierwsze uznane źródło historyczne o Birczy pochodzi z roku 1418. Możliwe, że chodzi
o miejscowość, która znana jest dzisiaj jako Stara Bircza.
3.W 1437 roku pojawia się wzmianka o Birczy i Lipie należącej do powiatu przemyskiego.
4.W 1446 roku pojawia się wzmianka o kniaziu, który był dziedzicznym zwierzchnikiem
osady. Był to wówczas sposób zarządzania wsią lokowanej (założonej i zorganizowanej) na
prawie wołoskim. Prawo to dawało osadzie charakter osady górskiej, której ludność
zajmowała się pasterstwem. Jej mieszkańcy to w większości najprawdopodobniej Wołosi,
czyli Rumunii, którzy przywędrowali w okolice Birczy prawdopodobniej w XIV wieku
z południa Europy.
2
5.W 1447 roku Bircza została zakupiona przez Jerzego Matiaszowicza Bala herbu
Gozdawa. Było to bardzo ważne wydarzenie. Potomkowie Jerzego zapoczątkowali ród
Biereckich vel Bireckich oraz założyli miasto Birczę z przewagą ludności polskiej.
6.W 1462 roku pojawia się w aktach pierwszy sołtys Birczy o imieniu Jan. Świadczy to
o tym, że osada przekształciła się z górskiej (wołoskiej) w rolniczą (lokowaną na prawie
niemieckim, czyli zachodnioeuropejskim).
7.W 1464 roku pojawiła się nazwa miasteczka Nowybród z przedmieściem Bircza.
Najprawdopodobniej Biereccy założyli miasto na wzgórzu koło wsi Bircza (Stara Bircza).
Nazwa Nowybród nie utrzymała się długo. Zanikła już po kilku latach. Nowe miasto
przybrało nazwę Bircza, a stara wioska birczańska przybrała nazwę Bircza Stara (nazwa do
1968 roku, późnie Stara Bircza).
8.Funkcje sołtysów i wójtów piastowali szlachcice.
9.W 1478 roku utworzono na Korzeńcu parafię rzymskokatolicką. W Birczy powstał wkrótce
kościół filialny. Świadczy to o dużym napływie ludności polskiej.
9a. W 1524 roku Bircza została napadnięta przez Tatarów.
9b. W 1526 roku w Birczy miał miejsce ogromny pożar.
10.W 1569 roku pojawia się nazwa miasto Bircza (wcześniej miasteczko). W 1574 roku
są już radni miejscy, a w 1597 roku jest już urząd burmistrza.
11. W 1585 roku zakończono budowę ratusza, który znajdował się na środku rynku.
12. Dokumenty spisywano po łacinie, a później po polsku. Urząd burmistrza i radnych
sprawowali mieszczanie.
13. Od 1584 (XVI wieku) roku w środę odbywa się targ.
14. W 1584 roku pojawia się w Birczy pierwsza szkoła. Jej uczniowie już w XVI wieku
studiowali w Krakowie.
15. Przynajmniej od 1605 roku istniał w Birczy szpital.
16. Okres rozwoju Birczy od wołoskiej osady po polskie miasto z burmistrzem miał miejsce
za rządów Biereckich. Bircza w całej swej miejskiej historii była miastem prywatnym.
17. W okresie rządów Biereckich powstał klucz dóbr birczańskich. Bircza stała się centrum
życia społecznego i administracyjnego.
18. Po Biereckich władzę w Birczy przejęli Drohojowscy.
19.Przeniesienie parafii rzymskokatolickiej z Boguszówki do Birczy w 1643 roku (drewniany
kościół w Birczy został zbudowany w 1603 roku, możliwe że w miejscu kościoła z XV
wieku).
20. Bircza otrzymała prawo składu wina węgierskiego.
20 a. W XVII wieku Bircza należała do miast małych. Liczba mieszkańców nie przekraczała
500 osób. Podobną ilość mieszkańców miało wówczas m.in. Dubiecko.
3
21. Napad Tatarów na Birczę w 1672 roku.
22. Po rządach Drohojowskich Bircza została w XVIII wieku podzielona między Błońskich
i Łuczawskich.
23. W latach 20. XVIII wieku wybudowano cerkiew w Birczy.
24. Ponowny wielki pożar Birczy w 1749 roku.
25. Pierwszy rozbiór Polski i przyłączenie Birczy do Austrii w 1772 roku. Do 1918 roku
miasteczko znajdowało się w zaborze austriackim, który nazywano Królestwem Galicji
i Lodomerii.
26. Pod koniec XVIII wieku powstała szkoła żydowska i rozebrano budynek szpitala. Urząd
Dominikalny w Birczy uporządkował sprawy związane z ochroną przeciwpożarową, policją
i utrzymaniem czystości w mieście.
27. Przejęcie klucza dóbr birczańskich przez hrabiów Humnickich, a następnie ród
Kowalskich.
28. Bitwa o Birczę między zbuntowanymi rabacją chłopów z właścielem Birczy Adamem
Anzelmem Kowalskim i mieszczanami. Chłopi zostali pokonani.
29. W latach 1854-1876 Bircza była miastem powiatowym. W 1873 roku w powiecie
birczańskim mieszkało 53 322 osoby.
30. Mieszkańcy Birczy i okolic poparli Powstanie Styczniowe w zaborze rosyjskim, które
miało miejsce w latach 1863-1864. W czasie powstania zginęli m.in. Marcel Kowalski (syn
właściciela Birczy) oraz Władysław Porembalski (syn właściciela Rudawki i Kotowa).
Powstanie wsparł również komisarz powiatu birczańskiego Jan Porembalski (brat
Władysława).
31. Po likwidacji starostwa w Birczy, pozostał tam sąd powiatowy, który później
przekształcono w sąd grodzki. Ostatecznie sąd w Birczy zlikwidowano w 1944 roku.
32. W 1908 roku zmarł gen. Stanisław Kowalski herbu Habdank. Bircza przeszła w ręce
rodziny Kaciubów.
33. W grudniu 1914 roku toczyły się pod Birczą walki w ramach oblężenia Twierdzy
Przemyśl. W walkach uczestniczyły armie rosyjskie oraz austriacko-węgierskie.
33. W 1918 roku Bircza wróciła w granice odrodzonej Polski. W tym czasie doszło do
porozumienia trzech narodowości zamieszkujących miasteczko: Polaków, Ukraińców
i Żydów. Na początku listopada 1918 roku mieszkańcy Birczy odparli atak rabunkowy
chłopów.
34. Utrata praw miejskich przez Birczę w 1934 roku. Bircza stała się siedzibą gminy.
35. W 1937 roku mieszkańcy gminy Bircza wzięli udział w wielkim strajku chłopskim.
36. Polsko – niemiecka bitwa pod Birczą 12 września 1939 roku. Była to jedna
z największych bitew wojny obronnej Polski, która rozpoczęła II wojnę światową.
4
37. Przejęcie Birczy przez Sowietów i przyłączenie jej do ZSRR (porozumienie Niemieckosowieckie zwane paktem Ribbentrop-Mołotow) – koniec września 1939 roku.
38. Zajęcie Birczy przez Niemców i początek okupacji niemieckiej w czerwcu 1941 roku.
39. Powstanie w Birczy placówki Związki Walki Zbrojnej ZWZ, przekształconej następnie
w Armię Krajową.
39. Utworzenie getta w Birczy dla ludności żydowskiej. Zamordowanie około 800 Żydów
przez Niemców. Pozostałych przetransportowano do obozu zagłady w Bełżcu.
40. Ponowne zajęcie Birczy przez Sowietów w lipcu 1944 roku.
41. Bircza w nowej, powojennej Polsce. Zmiana granic i przeniesienie Birczy do powiatu
przemyskiego.
42. Walki polsko–ukraińskie. Wysłanie delegacji mieszkańców Birczy do Warszawy
w lipcu 1945 roku (prosili o pomoc w walce z Ukraińską Powstańczą Armią UPA).
Przysłanie do Birczy oddziałów Wojska Polskiego w sierpniu 1945 roku. Trzy ataki UPA
na Birczę: I atak – 22 października 1945 roku, II atak – 29 listopada 1945 r., III atak –
6/7 stycznia 1946 r. Polacy odparli atak.
43. W dniu 22 lipca 1976 roku Bircza została odznaczona Krzyżem Grunwaldzkim za
bohaterską postawę jej mieszkańców w czasie walk z UPA oraz odbudowę życia społecznego
i gospodarczego na Ziemi Birczańskiej.
III. MIESZKAŃCY
1. Przez wieki Birczę zamieszkiwały trzy narodowości: Polacy, Ukraińcy (dawniej
Rusini) oraz Żydzi.
1a. W XVII wieku częstym zjawiskiem były małżeństwa mieszane polsko – ruskie
(ukraińskie). Powodowało to zacieranie się różnic etnicznych. Poza tym Rusini mieli
zagwarantowane wykonywanie zawodów miejskich oraz zasiadanie we władzach miejskich.
Podobna sytuacja występowała wówczas m.in. w Babicach i Dynowie.
1b. Mieszczanie w Birczy sprawowali władzę samorządową oraz sądową. Nie wytworzyli
jednak systemu cechowego w rzemiośle. Najliczniej reprezentowanymi zawodami w Birczy
byli: rzeźnicy, piekarze i gorzelnicy.
2. U zarania dziejów historycznych w Birczy mieszkali Wołochowie. Świadczy o tym charakter
Birczy (osadnictwo wołoskie) oraz ogólne fakty historyczne. Wołochowie pochodzili głównie
z terenów dzisiejszej Rumunii (Wołoszczyzny) i zajmowali się pasterstwem. Dali początek
kulturze górali m.in. w Polsce.
3. Wołosi ulegli z czasem asymilacji, zapewne z ludnością ruską (patrz: Łemkowie).
To zapewne oni wypasali owce (birki), od której wzięła się nazwa Bircza.
5
4. Ukraińcy mieszkali w Birczy zapewne od średniowiecza. Ich stałą obecność w Birczy
i okolicach zakończyła II wojna światowa, kiedy doszło do zmiany granic i wysiedlenia
ludności. W latach 1944–1946 Ukraińcy byli wysiedlani na sowiecką Ukrainę. W 1947
roku pozostali jeszcze na Ziemi Birczańskiej Ukraińcy i polsko – ukraińskie rodziny
mieszane zostali wysiedleni na ziemie północne i zachodnie Polski – Akcja „Wisła”.
5. Ludność żydowska przybyła do Birczy w XVI i XVII wieku. Z czasem zaczęła odgrywać
coraz większą rolę w Birczy. Przed II wojną światową Żydzi stanowili większość mieszkańców
Birczy. Ich obecność w Birczy i okolicznych wioskach zakończyła II wojna światowa. Zostali
oni zamordowani przez niemieckich okupantów w 1942 roku. Około 100 Żydów zostało
zamordowanych na Kamiennej Górce, a około 700 na wzgórzu Wierzynka w Starej
Birczy. Dokładna liczba zamordowanych Żydów jest trudna do ustalenia. Pozostali Żydzi
zostali przepędzeni pieszo do Przemyśla, a stamtąd przetransportowani do obozu zagłady
w Bełżcu.
6. Po II wojnie światowej Polacy stali się – w zdecydowanej większości – jedyną narodowością
mieszkającą w Birczy.
7. Rody Birczy (wieś, a później miasto prywatne, centrum klucza dóbr birczańskich):
- Biereccy (też zwani Bireckimi) herbu Gozdawa; wzięli swoje nazwisko od Birczy,
- Drohojowscy herbu Korczak
- Błońscy herbu Biberstain
- Łuczawscy
- Humniccy herbu Gozdawa
- Kowalscy herbu Abdank (Habdank)
8. Jerzy Matiasewicz z Boisk i Humnisk (syn Macieja) z Balów – właściciel Birczy,
założyciel rodu Biereckich (XV wiek).
9. Rafał Bierecki (syn Jerzego) – właściciel Birczy, pierwszy, który nazwał się Biereckim
(XV wiek).
10. Maciej Bierecki – właściciel Birczy, sędzia Ziemi Sanockiej (XV - XVI wiek).
11. Gabriel Bierecki – właściciel Birczy, pisarz Ziemi Przemyskiej (XVI wiek).
12. Krzysztof Bierecki – właściciel Birczy, służył w wojsku koronnym (polskim), uczestnik
wielu bitew (XVI-XVII wiek).
13. Hiob Borecki – prawosławny metropolita Kijowa (XVI-XVII wiek)
6
14. Marcel Kowalski – zginął w Powstaniu Styczniowym (syn właściciela Birczy, XIX
wiek).
15. Stanisław Kowalski - właściciel Birczy, przebudował pałac i park w Birczy, generał
austriacki, bohater bitwy pod Custozą (brat Marcela Kowalskiego, XIX-XX wiek).
16. Aleksander Janicki von Rola – starosta birczański, honorowy obywatel Birczy (XIX wiek).
17. Luiza Dobrzańska – Rybicka – doktor filozofii, nauczała języka polskiego na tajnych
kompletach w zaborze pruskmi, wzięła udział w walkach o odzyskanie niepodległości przez
Polskę.
18. Tadeusz Kruczek – aptekarz, społecznik, działacz podziemia w czasie II wojny światowej
(XIX – XX wiek), w okresie walk z UPA zajmował się rannymi polskimi żołnierzami.
19. Tomasz Bobowski – hubalczyk, działacz podziemia w czasie II wojny światowej,
pierwszy nadleśniczy Nadleśnictwa Bircza (XX wiek).
20. Antoni Rudawski – wieloletni dyrektor szkoły w Birczy, wybitny pedagog (XX wiek).
21. Michał i Katarzyna Gerulowie – zginęli za niesienie pomocy Żydom w czasie okupacji
niemieckiej (XIX-XX wiek).
22. Roman Segelin – zginął za niesienie pomocy Żydom w czasie okupacji niemieckiej
(XX wiek).
23. Jan Komski – malarz, grafik, więzień niemieckich obozów koncentracyjnych, jeden
z pierwszych więźniów w Auschwitz, twórca obrazów obozowych, świadek Holokaustu
(XX – XXI wiek).
24. Zofia Kalinowska – farmaceutka, poliglotka, profesor farmakognozji i toksykologii
weterynaryjnej (XX wiek).
25. Roman Ritter (Jagiełło – Yagiel) - uczestnik bitwy pod Lenino i zdobycia Berlina w 1945
roku, żołnierz armii sowieckiej, polskiej i izraelskiej, generał brygady armii izraelskiej (XX –
XXI wiek).
7
26. Franciszek Ryznar – wieloletni lekarz w Birczy, entomolog-kolecjoner, filantrop (XX
wiek).
27. Ks. Franciszek Rębisz – wieloletni dziekan w Birczy.
26. Janina Ryznar – w młodości zesłana na Syberię, wieloletnia nauczycielka biologii
w Birczy.
LEGENDY, CIEKAWOSTKI I ZABYTKI
Sprytna Lejbusiowa
Pani Engelberg zwana Lejbusiową była Żydówką, właścicielką sklepu korzennego
w rynku
w Birczy, który pełnił również funkcję restauracji, hoteliku i giełdy Ziemi
Birczańskiej. Ta niepozorna kobieta chodząca w ciągle zatłuszczonej spódnicy i peruce była
lokalnym guru handlowym, do której o poradę zwracali się liczni ziemianie – przedsiębiorcy.
Lejbusiowa znakomicie znała interesy okolicznej szlachty. Znakomicie potrafiła pośredniczyć
i doradzać… ale tak, że zawsze jakąś korzyść dla siebie uszczknęła. Stara Pani Engelberowa
leży zapewne na zrujnowanym przez czas i wojnę cmentarzu żydowskim w Birczy.
Pan Innocenty i duchy
W II połowie XIX wieku właścicielem Birczy był Innocenty Kowalski, który miał żonę
Rosjankę. Małżeństwo nie miało dzieci. Pan Innocenty był szorstki z natury, za to jego żona
pochodząca z bogatego rodu Pankratiewów, była bardzo miła i uczynna. Pan Innocenty miał
jedno zainteresowanie, ale za to niebezpieczne. Wraz ze swoim kuzynem Kunnersbergiem
zajmował się spirytyzmem. Wirujące stoliki nie były rzadkością na birczańskim dworze.
W duchowej ekstazie obaj spirytyści wyżynali sobie krzyże na głowie. Niebezpiecznie zrobiło
się jednak, kiedy do Birczy przyjechał niejaki Jaworski, który zaczął wywoływać duchy. Cóż
to za duch pojawił się w pałacyku Kowalskich, nie wiadomo. Nakazał on jednak Panu
Innocentemu głodówkę. Rozkaz ducha został wykonany. Innocenty Kowalski zmarł z głodu
i został pochowany na starym cmentarzu w Birczy. Jego żona wyjechała do Lwowa.
Chateau Bircza
Po śmierci Pana Innocentego Bircza przeszła w ręce jego brata Stanisława Kowalskiego,
generała wojsk austriackich, bohatera bitwy pod Custozą z 1866 roku. Pan Stanisław
zamieszkał w dworku wraz ze swoją siostrą Augustą, która w późnym już wieku wyszła
8
za mąż za czeskiego hrabiego Zewitza. Szybko owdowiała i wróciła do Birczy, gdzie
wraz z bratem prowadziła dwór i zarządzała majątkiem. Pan Stanisław przebudował
pospolity dwór birczański, dodał dwie gotyckie wieże na północnym skrzydle, przez co
budowla stała się okazała. Miejscowi z zachwytu, czy z zawiści zaczęli ją nazywać
Chateau Bircza, czyli pałac lub zamek w Birczy. W jednej z baszt wisiał obraz
przedstawiający sienkiewiczowskiego Rocha Kowalskiego, którego Pan Stanisław
uważał żartobliwie za swojego protoplastę. W pałacu Kowalskich panowały iście
zachodnie obyczaje, które zaszczepiła hrabina Augusta m.in. obiad jedzono o 18, a nie
o 13, jak w pozostałych szlacheckich rezydencjach. Pani Augusta organizowała
w przebudowanym przez brata ogrodzie i rezydencji spotkania dla szlacheckiej
młodzieży, która za nią przepadała. Młodzi uwielbiali organizowane w pałacu proszone
obiady, bale, wieczorki, wycieczki i przejażdżki. Pani Augusta miała pasję kojarzenia
małżeństw, co jej się nieraz udawało. Może pomagały jej w tym zasadzone przez nią koło
pałacu krzewy kapryfolium, których woń kwiatów miała w młodych rodzić miłość.
Radosne rozmowy, młodzieńcze zabawy oraz długie spacery alejkami parku przy blasku
księżyca odbijającego się w stawie, w którym była wielka fontanna, niezliczona ilość
spotkań i rozmów w znajdującej się niedaleko altanie - tak wyglądało życie w smutnym
i zrujnowanym obecnie parku i zameczku. Kości Pani Augusty
i Pana Stanisława
spoczęły w rodzinnej kaplicy grobowej na starym cmentarzu w Birczy. Pan Stanisław
spoczął w mundurze …pozostały po nim dęby.
Poeta przebrany za diabła
W drugiej połowie XIX wieku Rudawka i Kotów należały do rodziny Porembalskich.
Przyjeżdżał tam ze Lwowa spokrewniony z nimi poeta Aureli Urbański. Był to osobnik
ekscentryczny. W czasie wizyt w posiadłościach Porembalskich, często udawał się do Birczy.
Nie były to jednak zwyczajne wyjazdy. Poeta przebierał się za diabła i pędził na koniu
w rozwianej pelerynie …z iście szatańskim uśmieszkiem. Przerażeni takim widokiem prości
i zabobonni chłopi przystawali strwożeni na drodze i żegnali się. Ci mniej odważni
z krzykiem uciekali w pola i lasy.
Wyścig z czasem hrabiego Lewickiego
W dawnych czasach galicyjskich bywał w Birczy bogaty pan Lewicki. Hrabia ten miał
w posiadaniu Brzeżawę. Nie gospodarowanie miał jednak w głowie. Był marzycielem
i wyczynowcem. Posiadał pan hrabia wspaniałą stadninę wybornych koni. Jego wielkim
marzeniem było dojechanie konno z Birczy do Przemyśla w ciągu godziny. Nie jeden raz,
lecz nie zawsze, pan hrabia zrealizował swoje marzenie, co odbiło się głośnym echem
9
w miasteczku nad Stupnicą. Jednak piękne i dorodne konie często płaciły za to najwyższą
cenę, padały z wyczerpania. Szalona pasja przywiodła pana Lewickiego do upadku. Wydatki
związane z marzeniami doprowadziły do utraty przez niego całego majątku. Brzeżawę
zakupili Żydzi. Po panu Lewickim pozostała pasja, której co bardziej ostrożni i bojaźliwi
kierowcy nie są w stanie zrealizować w dzisiejszych czasach (chodzi o przejazd z Birczy do
Przemyśla w ciągu godziny)…już na koniach mechanicznych.
Strażnik Bierecki
W czasie napadu Tatarów na Birczę w 1672 roku strażnik dworu, w którym niegdyś
mieszkali Biereccy, zaalarmował miejscową ludność grając
na trąbce. Tak zwane
wzgórze zamkowe zostało zasypane strzałami tatarskimi. Jedną z nich został trafiony
bohaterski strażnik. Od tego czasu jego zjawę można zobaczyć i usłyszeć w sierpniowe
noce w parku okalającym zamek w Birczy. Czy to prawda? Odpowiedzieć mogą znać
tylko śmiałkowie!
Lirnik z Birczy
W roku 1865 przybył konno do Birczy rotmistrz Sewer Tomicki. Zatrzymał się przy
karczmie, aby odpocząć. W drzwiach powitała go pani Stefanowa – właścicielka.
W środku znajdowały się żona popa spod Tyrawy ze swoimi córami oraz szlachcic spod
Chwoniowa. Pani Stefanowa zaczęła komentować ubiór popini i jej córek, kiedy nagle
wybiegła przed karczmę. Rotmistrz wyszedł za nią i zobaczył przed karczmą człowieka o
błędnym wzroku, zmierzwionymi włosami, rozczochraną brodą i pokaleczonymi
nogami. Na ramionach zwisała mu stara, żebracza derka. Zdziwiony rotmistrz chciał
mu dać jałmużnę, lecz właścicielka karczmy oznajmiła mu z krzykiem, że to wariat.
Tomicki wrócił do środka i zasiadł do stołu. Chciał się od właścicielki karczmy
dowiedzieć coś na temat nieznajomego. Ta go jednak początkowo zignorowała i zaczęła
opowiadać o kapeluszu zakupionym w Przemyślu. W końcu pani Stefanowa
opowiedziała rotmistrzowi o tajemniczym żebraku. Oznajmiła mu, że jest to lirnik
Kosma. W wojsku grał w kapeli. Po powrocie do Birczy przywiózł ze sobą lirę. Pogrywał
w Przemyślu, Krakowie, a nawet w Turcji. Pewnego razu, gdy wrócił do Birczy, klękał
przed każdym, modlił się, płakał i wskazywał ręka na północy. Mówiono, że właśnie tam
poturbował go zły człowiek, który odebrał mu lirę. Kosma stracił rozum. Na pewien czas
trafił nawet do aresztu. Nie raz zachodził do karczmy i szukał pomocy. Po wysłuchaniu
opowieści o nieszczęsnym lirniku, Seweryn Tomicki wrócił do Przemyśla, kupił lirę,
wrócił do Birczy i dał ją nieszczęsnemu muzykowi. Po odzyskani liry Kosma odszedł
z Birczy na zawsze.
10
Zabytki:
Pałac Humnickich
Odbudowany (bez zachowania pierwotnego wyglądu) zamek (pałac) Humnickich
znajdujący się na wzgórzu, na którym od wieków swoją siedzibę mieli właściciele Birczy.
Możliwe, że w tym miejscu swój dwór mieli Biereccy. Pałac – mylnie nazywany
Humnicki – swój największy rozkwit przeżywał za życia Stanisława Kowalskiego (patrz:
Chateau Bircza). Został zniszczony w czasie II wojny światowej i walk z UPA.
Kaplica grobowa Kowalskich
Pochodzi z połowy XIX wieku i znajduje się na starym cmentarzu komunalnym w Birczy.
Pochowani są w niej członkowie rodziny Kowalskich i Kaciubów (adoptowanych przez
Kowalskich). Wejście do krypty zostało zamurowane. Znajdują się tam tablice informacyjne
o zmarłych m.in. o Marcelim Kowalskim, który zginął w czasie Powstania Styczniowego.
Kirkut i inne ślady żydowskie w Birczy
Po dawnych mieszkańcach Birczy pochodzenia żydowskiego pozostał zaniedbany cmentarz
(kirkut) z kilkoma macewami, dom rabina, mykwa oraz kamienice. Dzisiaj budynki służą
innym celom niż pierwotnie. Cmentarz pochodzi zapewne z XVIII wieku. Do dnia
dzisiejszego nie zachowały się synagogi (domy modlitwy). Jedna synagoga została
zniszczona przez Niemców w czasie II wojny światowej, a druga została rozebrana na
początku XXI wieku.
Pomnik przyrody – dąb szypułkowy
Najstarszym „mieszkańcem” Birczy jest zapewne dąb, który znajduję w centrum Birczy
niedaleko kościoła. Według niektórych podań został posadzony przez rycerza
wracającego z bitwy pod Grunwaldem. Na pewno od bardzo długiego czasu śledzi losy
Birczy i jej mieszkańców. Podobno w 1916 roku, w czasie wielkiego pożaru Birczy,
ochronił swoimi konarami część zabudowań przed spaleniem. Niegdyś – bliżej niż
obecnie – znajdował się przy nim kościół i cmentarz. Zapewne w jego sąsiedztwie
spoczywają do dzisiaj kości dawnych mieszczan birczańskich. Z dawnych lat sąsiaduje
z nim do dzisiaj jedynie stara plebania.
Uwagi merytoryczne proszę wysyłać pod adres: [email protected]
Opracował
Grzegorz Piwowarczyk
11