docpobierz
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Journal of Modern Science JoMS DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031 ISSN 1734-2031 Kwartalnik Quarterly j o m s April June 2/17/2013 . w s g e . e d u 2013 . p | 1l WSGE Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Zespół redakcyjny / Editorial team Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Wacław Brzęk I Zastępca redaktora naczelnego / Assistant Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Sylwia Ćmiel II Zastępca redaktora naczelnego / Assistant Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Krzysztof Dziurzyński redaktor statystyczny / Statistical Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aurelia Łuczyńska redaktor językowy (język angielski) / English language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Elżbieta Jamróz redaktor językowy (język włoski) / Italian language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aleksandra Ukleja Sekretarz Redakcji / Managing Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr hab. inż. Jerzy Zawisza, Prof. WSGE w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Adres / Address prof. zw. dr hab. Bronisław Sitek redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Adres redakcji / Editorial Office Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 2 tel./fax +48 022 789 19 03 [email protected] www.joms.wsge.edu.pl Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, ul. Sienkiewicza 2, 05-140 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy, ul. Sienkiewicza 2, 05-410 Józefów, Poland Aleksandra Ukleja tel.: (+48) 22 789 19 03 int. 12 e-m@il: [email protected] j2 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l j o m s . w s g e . e d u . p | l3 WSGE Rada Naukowa / Scientific Committee Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego/Deputy Chairman] Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Dr hab. Piotr Majer, prof. UWM University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. dr hab. Stanisław Mraz Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. dr. hab. Victoria Serzhanova University of Rzeszów, Poland Prof. dr hab. Witold Pokruszyński Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria, Spain Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania Prof. dr hab. Jan Widacki Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University, Poland Prof. dr hab. Zdzisław Majkut Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean “1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania Dr hab. inż. Jerzy Zawisza, Prof. WSGE Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu “1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland dr Lucyna Sikorska Polish Border Guard Training Centre in Kętrzyn, Poland dr Andrzej Wawrzusiszyn University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Korekta / Proofreading - mgr Sławomir Koźlak Skład, łamanie, projekt okładki / Typesetting, type-matter, cover - mgr Miłosz Ukleja i mgr Aleksandra Ukleja Za wersję pierwotną niniejszego czasopisma uznaje się wersję wydaną drukiem. Elektroniczna wersja czasopisma stanowi kopię egzemplarzy wydanych drukiem i jest dostępna pod adresem. The printed version of Journal of Modern Science is the original one. The electronic version of the journal is available as a copy of the original printed version. http://www.wsge.edu.pl/pl/journal-of-modern-science-wydania.html Nakład / Circulation - 150 egzemplarzy / copies Druk i oprawa / Printing and binding P.H.U Multikram Krystyna Tuchalska, ul. Mławska 20 D, 87-500 Rypin tel/fax (+48) 054 280 22 06, [email protected] – Krystyna Tuchalska Wydawca / Publisher Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 2 Aleksandra Ukleja tel./fax +48 022 789 19 03 [email protected] www.wsge.edu.pl © Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Journal of Modern Science jest indeksowany w następujących bazach / Journal of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar • IndexCopernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education list of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible j4 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l Spis treści: Nauki humanistyczne / Humanities......................................................9 Zbigniew Semadeni........................................................................................11 Difficulties of children aged 5 to 8 with identifying left and right side in spatial situations Trudności dzieci w wieku 5-8 lat z określaniem strony lewej i prawej w orientacji przestrzennej Gürbüz Ocak, Hasan Kizilkaya, Serkan Boyraz....................................35 Evaluation of 6th grade English curriculum in terms of speaking skills and identifying causes of speaking problems students face Krzysztof Dziurzyński................................................................................51 Results of the Test Following 6th Grade as an Example of the Practical Diagnosis of the Student Competences Rezultat sprawdzianu próbnego szóstoklasistów jako przykład praktycznej diagnozy kompetencji uczniowskich Andrzej Balasiewicz.....................................................................................69 Human behavior organization as determinants of educational needs Zachowania ludzi w organizacji jako wyznaczniki potrzeb edukacyjnych Miroslav Gejdoš............................................................................................93 Language and Linguistic Means Jazyk a jazykový prostriedok Małgorzata Starzomska...........................................................................107 A stigma imprinted on the body: Obesity and beauty defects in an “instant” culture Piętno odciśnięte na ciele: Otyłość i defekty urody w kulturze „instant” Anna Krajewska...........................................................................................123 Barbiana’s school as a chance for the excluded Szkoła Lorenzo Milaniego w Barbiana jako propozycja szansy dla wykluczonych Ewa Kopeć.......................................................................................................141 Violence and aggression in the family source of pathology among students - the course and consequences Przemoc i agresja w rodzinie źródłem patologii wśród uczniów – przebieg i skutki Nauki społeczne / Social sciences.....................................................161 Laura Tafaro................................................................................................163 Old and new sources of law in the civil law Antiche e nuove fonti del diritto civile j o m s . w s g e . e d u . p | 5l WSGE Cosima Ilaria Buonocore..........................................................................193 Mediation: the role of the mediator and lawyer La mediazione: il ruolo del mediatore e dell’avvocato Witold Pokruszyński..................................................................................205 Contemporary problems of social exclusion in Poland Współczesne problemy wykluczenia społecznego w Polsce Jerzy Zawisza................................................................................................219 Security of mass events Bezpieczeństwo imprez masowych Cosima Ilaria Buonocore..........................................................................241 Public financial services between liberalization and defence of the public Servizi pubblici locali, tra dismissioni e tutela dell’interesse pubblico Bożenna Barbachowska............................................................................259 The role of information in the management of small and medium-sized enterprises with particular emphasis on the financial information Rola informacji w zarządzaniu małymi i średnimi przedsiębiorstwami ze szczególnym uwzględnieniem informacji finansowych Wiesław Breński..........................................................................................283 Flexible forms of employment as an alternativeway of tackling unemployment Elastyczne formy zatrudnienia jako alternatywne źródło walki z bezrobociem Elżbieta Zębek, Magdalena Szramka....................................................297 Wind farms locations in the light of current legal regulations in Poland Uwarunkowania lokalizacyjne elektrowni wiatrowych w świetle obowiązujących regulacji prawnych w Polsce Tadeusz Truchanowicz..............................................................................323 Multi criteria decision-making in transport engineering Wielokryterialne podejmowanie decyzji w budownictwie komunikacyjnym Jerzy Szafrański, Elżbieta Szafrańska.................................................343 Diagnosis of the terrorist threat in Poland Diagnoza zagrożenia terrorystycznego w Polsce Iryna Isaienko...............................................................................................357 Directions of European standards implementation of Civil (State) Service functioning in Ukraine Kateryna Novikova.....................................................................................377 Społeczne teorie tożsamości: przegląd wybranych koncepcji Social theories of identity: chosen conceptions review j6 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l Kamil Frąckowiak, Piotr Jankowski......................................................397 The crime of maritime piracy in the light of the Convention for the Suppression of Unlawful Acts against the Safety of Maritime Navigation Przestępstwo piractwa morskiego w świetle konwencji w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej (SUA) Katarzyna Badźmirowska – Masłowska...............................................413 Protection of minors as premise of restriction the retransmission of audiovisual media services in the light of EU law Ochrona małoletnich jako podstawa ograniczania retransmisji audiowizualnych usług medialnych w świetle prawa UE Małgorzata Kaniewska.............................................................................437 Climate change as a factor of increasing social inequality Zmiany klimatyczne jako czynnik pogłębiający nierówności społeczne Asta Vasiliauskaite, Vaidas Paužuolis, Indre Martovičiute...........455 Sovereign Ratings Changes Impact on Euro Area Bond Yield Spreads Anastasiia Isaenko......................................................................................469 Domestic state bodies of foreign relations of Ukraine: system and powers Marta Wójcicka...........................................................................................485 Energy security of the Visegrad Countries Aleksandra Ukleja......................................................................................499 Scientific Committee on Consumer Safety and its role for the safety of cosmetic products Działalność Komitetu naukowego ds. Bezpieczeństwa Konsumentów (Scientific Committee on Consumer Safety) na rzecz bezpieczeństwa produktów kosmetycznych Małgorzata Such-Pyrgiel........................................................................513 Research report: The phenomenon of single people in polish society: socio-demographic profile of singles Sylwetka społeczno-demograficzna osób żyjących w pojedynkę - raport z badań nad fenomenem singli Sprawozdania, recenzje / Conference reports, book reviews..535 Beata Popiołek, Krzysztof Dziurzyński................................................537 Sprawozdanie z XXII Ogólnopolskiej Konferencji Psychologii Rozwojowej pt. „Społeczny kontekst rozwoju od dziecka do dorosłego” Gdańsk 26-29 maja 2013 r. Ewa Kopeć.......................................................................................................547 Recenzja: Ewa Lubina, Kompetencje psychospołeczne nauczycieli w świecie technologii informacyjnej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2012, ISBN 978-83-0117266-4, ss. 108 j o m s . w s g e . e d u . p | 7l WSGE Krzysztof Dziurzyński..............................................................................551 Recenzja: Ewa Lubina, Nauczyciel w społeczeństwie informacyjnym możliwości, wyzwania, potrzeby kształcenia, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin 2013, ISBN 978-83-7847-022-9, ss. 140 o m 8j | WSGE s . w s g e . e d u . p l Nauki humanistyczne Humanities WSGE | 9 10 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 11-34 Zbigniew Semadeni WSGE | 11 12 | WSGE Difficulties of children aged 5 to 8 with identifying left and right side in spatial situations Trudności dzieci w wieku 5-8 lat z określaniem strony lewej i prawej w orientacji przestrzennej Zbigniew Semadeni Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The study has shown children’s characteristic egocentric difficulties with spatial situations requiring objectivization, decentration, and mentally inverting transformations or relations. The tasks concerned identifying left and right side (of the subject or of a third person), position of an object (to the right or to the left of a person), direction (moving to the left or right of a place), left and right turns. The objects were variously situated with respect to the subject. For each task the children’s responses were described in terms of one of three levels: low, intermediate, high. Some children spontaneously helped themselves by imagining that they were carrying out the move in question or by actually carrying it out. W badaniach ujawniły się charakterystyczne, egocentryczne trudności dzieci w sytuacjach przestrzennych wymagających obiektywizacji, decentracji i myślowego odwracania przekształceń lub relacji. Zadania dotyczyły identyfikowania lewej i prawej strony u siebie i u innych osób, położenia obiektu (po lewej lub prawej stronie danej osoby), kierunku ruchu (w lewo lub w prawo od wskazanego miejsca), skrętów w lewo lub w prawo. Obiekty te były rozmaicie położone w stosunku do badanych dzieci. Przy każdym zadaniu odpowiedzi dziecka zaliczano do jednego z trzech poziomów: niski, pośredni (przejściowy), wysoki. Pomocne okazało się spontaniczne wyobrażanie sobie przez dziecko, że ono samo wykonuje owe ruchy, lub wykonywanie ich w rzeczywistości. Key words: primary education, spatial relations, left/right side, left/right turns, Piaget, egocentrism, concrete operations WSGE | 13 edukacja wczesnoszkolna, stosunki przestrzenne, lewa/prawa strona, skręty w lewo/prawo, Piaget, egocentryzm, operacje konkretne Wstęp W pracy tej zajmujemy się jednym z wielu aspektów trudności dzie ci na przełomie przedszkola i szkoły, a mianowicie fragmentem tego, co ogólnie określa się mianem orientacji przestrzennej. Jest to jeden z działów początkowej edukacji matematycznej, omówionej szerzej w artykule (Semadeni, 2012). Orientacja przestrzenna to tra dy cyj ny temat początków edukacji szkolnej dziecka (używany też bywa termin: stosunki przestrzenne). Są to bardzo ważne zagadnienia, które nieraz spłyca się do kwestii nauczenia prawidłowego stosowania słów, takich jak nad – pod, przed – za, wewnątrz – na zewnątrz, na lewo – na prawo itp. Jako rażący przykład zdarzającego się wąskiego widzenia problemu wspomnę, że przed laty pewien metodyk zadał publicznie pytanie, w jakim celu umieszcza się ćwiczenia orienta cyjne w programie klasy I, skoro temat ten znajduje się już w programie edukacji przedszkolnej. W rzeczywistości chodzi o coś znacznie bardziej fundamentalnego: o wspomaganie kształtowania się w umyśle dziecka pojęć związanych z przestrzenią geometryczną, w której żyjemy, o wieloletni proces rozwijania odpowiednich struktur umysłowych. Analizujemy tu specyficzną grupę problemów z zakresu orientacji przestrzennej, a mianowicie trudności, jakie dzieci napotykają w sytuacjach typu: lewa – prawa strona ciała (własnego lub innej osoby), coś znajduje się na lewo – na prawo (od danego przedmiotu lub danej osoby), kierunek w lewo – w prawo (od danego miejsca lub danej osoby), skręt w lewo – w prawo. Będziemy je krótko określać jako sytuacje typu lewa-prawa. Przypomnimy tu pewne kwestie dydaktyczne znane z literatury (Szemińska, 1981, 2.5.2-2.5.7; Chrzan-Feluch i Semadeni, 1984; Gruszczyk-Kolczyńska, 2009, s. 72-91). Omówimy też inne kwestie, głównie te, które związane są z rozwojem rozumowania operacyjnego (ilekroć tu mówimy o rozumowaniu operacyjnym, mamy na myśli – z uwagi na wiek rozpatry 14 | WSGE wanych dzieci – operacje konkretne w sensie Piageta). Ogólnie biorąc, wiadomo, że umysł dziecka na przełomie przedszkola i szkoły nie radzi sobie z sytuacjami wymagającymi odwracania opera cji myślowych. Pokażemy w tej pracy, że wiele pozornie prostych ćwiczeń orientacyjnych, odnoszących się do naturalnych sytuacji życiowych, wymaga dokonania myślowego odwracania przekształceń geometrycznych lub odwracania statycznych relacji, trudnego na ogół dla dzieci w wieku 6-8 lat, a nawet i starszych. Co więcej, są to odwracania wielu rozmaitych typów, które objaśni my dalej na przykładach. Wyróżnimy i opiszemy siedem podstawowych typów sytuacji dydaktycznych, w których takie odwracanie występuje. Można przypuszczać, że tak szeroko zagadnienia te w kontekście edukacji wczesnoszkolnej dzieci nie były dotąd rozpatrywane w polskiej literaturze. Stereotypowo trudności dzieci z sytuacjami typu lewa-prawa przypisuje się temu, że nie pamięta ono, która ręka i która strona jego ciała jest lewa, a która prawa. Owszem, faktem jest, że lateralizacja (ustalenie przewagi jednej strony przy czynnościach ruchowych) bywa jeszcze nieustalona przed wiekiem 6-7 lat, a to utrudnia zbieranie doświadczeń przez dziecko (Hurlock, 1960; Spionek, 1963; Bogdanowicz, 1992). Problem jest jednak znacznie bardziej złożony. Istotne trudności mają również dzieci, które nie mają wątpliwości, która ich ręka jest lewa. Główne tezy tej pracy są następujące: • analizując zagadnienie z matematycznego punktu widzenia, wyróżnić można szereg typów odwracalności myślowych w percypowanych przez dziecko sytuacjach lewa-prawa (przy czym sytuacji jednego typu nie da się łatwo sprowadzić do innych typów, toteż kwestia zakresu transferu efektów opanowania jednego typu na inne wymaga dokładniejszego zbadania); • kompetencje dzieci związane z sytuacjami życiowymi typu lewa-prawa są ściśle związane z pewnymi specyficznymi przejawami myślenia operacyjnego i z rozwojem tego myślenia; • opanowanie podstawowych, niezbędnych w życiu kompetencji umysłowych dotyczących kwestii lewa-prawa dokonuje się w wyniku nagromadzenia doświadczeń w trakcie samodzielnie wykonywanych czynności; czynnikiem, który przyspiesza ten proces, jest aktywność dziecka po ujawnieniu się konfliktów poznawczych i zastanawianie się nad nasu wającymi się mu wątpliwościami; WSGE | 15 • kształtowanie się pojęć związanych z sytuacjami lewa-prawa jest wynikiem długotrwałego procesu, trwającego wiele lat (nie można więc tego traktować w kategoriach materiału do przerobienia na jednej lub kilku lekcjach). Tezy te zostały potwierdzone przez badania diagnostyczne prowadzo ne pod moim kierunkiem przez trzy magistrantki WSGE w Józefowie: Sylwię Klepczyńską [14], Anetę Lewińską [15] i Wiolettę Pasik [16]. Owe badania zostały ukończone w 2012 r. Prowadzące stosowały one metodę wy wiadu klinicznego, polegającą na tym, że badanemu dziecku przedstawiały konkretne problemy i zadawały pytania, a po każdej odpowiedzi dziecko proszone było o jej uzasadnienie. Zgodnie z tradycją piagetowską, w ba daniach tych nie było z góry zaprojektowanego, jednolitego scenariusza, a pytania mogły być modyfikowane, dostosowywane do zaobserwowanego zachowania dziecka. Podbudowa teoretyczna Podstawowym założeniem badawczym tej pracy jest przyjęcie konstruktywistycznej koncepcji rozwoju umysłu ludzkiego, wywodzącej się z epistemologii genetycznej Piageta, ale uwzględniającej też wyniki badań neopiagetowskich (Donaldson, 1986; Wadsworth, 1998; Gruszczyk-Kol czyńska, 1992). Struktury logiczno-matematyczne powstają, zgodnie z tą teorią, w umyśle człowieka w długim procesie rozwojowym, w wyniku ko ordynacji czynności na przedmiotach – najpierw konkretnych, później wy obrażonych, a potem na coraz wyższym stopniu abstrakcji – oraz z refleksji nad tymi czynnościami. Nowe struktury poznawcze są zawsze integrowane z poprzednimi. Dzieje się to w różnorodnych procesach: (a) asymilacji nowych treści do istniejących schematów i wzorców zacho wania, (b) akomodacji (powstawanie nowych schematów lub modyfikacja już istniejących), (c) równoważenia po pojawiających się zakłóceniach poznawczych. Wcześniejsze struktury nie są odrzucane, lecz są wbudowane w późniejsze. W aktualnych strukturach poznawczych człowieka tkwi więc wiele wcześniejszych, nieusuwalnych konstrukcji umysłowych. W poniższej analizie uwzględniamy też pewne idee Wygotskiego, a w 16 | WSGE szczególności to, że nauczanie opiera się nie tyle na dojrzałych już funkcjach i cechach dziecka, ile na dopiero dojrzewających; warunkiem sku teczności uczenia się jest więc to, by czynności wykonywane przez dziecko mieściły się w jego strefie najbliższego rozwoju (Wygotski, 2002, s. 84-87). Cytowane tu studentki uwzględniały możliwość pewnego uczenia się dziecka w trakcie badania i obserwowały jego podatność na udzielane mu wskazówki. Egocentryzm Ważnym punktem odniesienia przy interpretacji zachowań dzieci przedstawionych w tej pracy jest pojęcie egocentryzmu myślowego, obej mujące dość szeroki wachlarz zachowań. Można mówić o egocentryzmie niemowlaka, o egocentryzmie 6-latka i o egocentryzmie nastolatka – są to zupełnie różne zjawiska, jakkolwiek wszędzie chodzi o pewne charakterys tyczne dla danego wieku ograniczenia myślowe (Wadsworth, 1998, s. 152154). Egocentryzm stale towarzyszy rozwojowi poznawczemu i wkraczaniu dziecka na wyższe poziomy myślenia. Początkowo świat niemowlęcia jest całkowicie skupiony na własnym ciele i na własnych czynnościach; egocentryzm jest pełny, bez świadomości własnego ja. Potem w ciągu pier wszych 18 miesięcy życia przebiega swoista “rewolucja kopernikańska” – dziecko osiąga poziom sytuowania siebie jako przedmiotu wśród innych stałych przedmiotów (Inheleder i Piaget 1999, s. 15). Dla nas kluczowy jest egocentryzm dziecka w wieku 6-8 lat w kwestiach związanych z orientacją przestrzenną. W wieku tym kończy się stadium myślenia przedoperacyjnego, które cechuje m.in. nadmierna centracja – tendencja do skupiania uwagi na pojedynczym czynniku percepcyjnym, bez równoczesnego uwzględnienia innych, wyraźnych cech obserwowa nego obiektu, a także to, że gdy ujawnia się niezgodność między percepcją a rozumowaniem, u dziecka górę bierze percepcja. Każdy człowiek, w trakcie postrzegania przestrzeni, ma swój naturalny układ współrzędnych z osiami: przód-tył, góra-dół, lewa-prawa (rys. 1). Ten układ organizuje percepcję człowieka. Rozpatrywany w tej pracy ego centryzm polega na niemożliwości oderwania się od tego układu, ujęcia sytuacji z pozycji innego obserwatora, jej obiektywizacji. WSGE | 17 [Rys. 1] rys. Martyna Sztarbała Rozróżnienie między przodem a tyłem oraz między górą a dołem wywodzi się z bardzo wczesnych i licznych bodźców percepcyjnych, toteż jest mocno ugruntowane. Natomiast sprawa lewej i prawej strony ciała jest zasadniczo odmienna. Niemal pełna symetria ciała człowieka powoduje, że dziecko nie ma dostatecznej ilości naturalnych okazji do odróżniania tych stron. Na to nakłada się długo ustalająca się lateralizacja, a ponadto w otoczeniu społecznym dziecka bardzo wiele przedmiotów zaprojekto wanych jest symetrycznie. Jedynie serce umiejscowione jest niesymetrycz nie w stopniu, który umożliwia dziecku znalezienie swojej lewej strony, jeśli jest ono do tego motywowane. Egocentryzm dziecka w wieku 6-8 lat to typowa dla tego okresu zasadnicza trudność rozróżnienia między tym, co subiektywne, a tym, co obiektywne. Przejawia się to jako zniekształcanie obrazu zewnętrznej rze czywistości, wyraźnie widoczne, gdy pojawia się konflikt między rzeczy wistością a tym, co się dziecku wydaje. Gdy zetknie się ono z problemem, którego rozwiązanie rozumowe nie zgadza się z percepcją, dziecko bardziej ufa percepcji. Egocentryzm opisuje się często jako niezdolność dziecka do ujęcia sy- 18 | WSGE tuacji z cudzego punktu widzenia. Jest przekonane, że inni ludzie widzą to samo, co ono. Nie jest świadome odmienności punktów widzenia i nie podejmuje prób zrozumienia zjawisk z innej perspektywy. W pracy tej chcemy zwrócić uwagę na bardziej jednak uderzające i wyraziste formy egocentryzmu, gdy pytanie nie dotyczy tego, co widzą inne osoby, lecz tego, co przed chwilą widziało to dziecko i co ono samo już prawidłowo stwierdziło, a późniejsze postrzeganie tego samego, z innego punktu widzenia, powoduje wycofanie się z owego stwierdzenia. Percepcja zaburzyła to, co dziecko już wiedziało [15]. Zjawisko to wyraziście ujawnia się w dobrze znanym doświadczeniu Piageta (Piaget, 1981, s. 211-212; Szemińska, 1981, 2.5.5). Dzieciom wychowanym w sąsiedztwie gór pokazano makietę trzech gór ułożonych rzędem: w głębi (na rysunku 2a oznaczone jako strona B makiety) jest najwyższa góra, pomalowana na biało u góry (śnieg), bliżej jest średnia, a najbliżej krawędzi A znajduje się najniższa góra. [Rys. 2a] rys. Martyna Sztarbała Badanym dzieciom pokazywano rysunki, które miały być fotografiami wykonanymi z czterech różnych stron makiety (rys. 2b). WSGE | 19 [Rys. 2b] rys. Martyna Sztarbała Dla upoglądowienia tego, w odpowiednich miejscach makiety ustawiano małą figurkę fotografa. Młodsze dzieci jako fotografię wykonaną z innego miejsca wskazywały rysunek, który przedstawiał widok tych gór z tego miejsca, w którym dziecko było w momencie zapytania. Gdy proszono je o przejście na miejsce figurki fotografa i przekonanie się samemu, jak wyglądają góry z tamtego miejsca, odpowiadało poprawnie, ale po powro cie na poprzednie miejsce znów błędnie wybierało własną perspektywę. Gdy jednakże kilkakrotnie powtarzano takie doświadczenia przy różnych ustawieniach fotografa i zmieniano miejsca, z których dziecko patrzyło na makietę, widoczny był wyraźny postęp – efekt aktywnego uczenia się. Typologia sytuacji lewa-prawa wymagających odwracalności myślowej W pracy tej wyróżnimy siedem typów odwracania przez dziecko D pewnych czynności lub pewnych relacji przestrzennych. D jest tu zarazem obserwatorem, a odwracanie wykonuje się (lub ma być wykonane) w myśli lub czynnościowo. Typy te nie wyczerpują wszystkich możliwości odwra cania związanego z sytuacjami lewa-prawa, m.in. nie obejmują problemów związanych z cofaniem się; nie uwzględniamy tu też sytuacji złożonych, gdy jedne efekty nakładają się na inne. Rozpatrujemy następujące elementy każdej sytuacji: (α) położenie i ewentualny ruch obserwatora D, (β) położenie i ewentualny ruch obserwowanego obiektu A, (γ) czego dotyczy pytanie. W (γ) można pytać o część ciała A (lewa czy prawa), o położenie wzglę- 20 | WSGE dem A (na lewo od, na prawo od), o kierunek ruchu (w lewo, w prawo), o skręt (w lewo, w prawo). Dla uproszczenia opisu omawianych tu typów sytuacji ograniczymy sformułowania do jednego tylko słowa, np. “lewa”. Zakładamy, że badane dziecko D wie, która jego ręka jest lewa, a zaobser wowane trudności wynikają z ograniczeń jego myślenia. Sytuacja typu I: obserwator jest nieruchomy, pytamy o to, która ręka drugiej osoby jest lewa. Osoba obserwowana stoi przodem lub tyłem, może obrócić się o 180°. Gdy osoba obserwowana stoi tyłem, pytanie jest stosunkowo łatwe: prawa ręka u drugiej osoby jest po tej samej stronie co u obserwatora. Niektórym badanym dzieciom pomagało zerkanie na własne dłonie lub przykładanie rąk do piersi, by przypomnieć sobie miejsce serca [14], [15]. Dobrze znane trudności pojawiały się wtedy, gdy druga osoba stała przodem (rys. 3). [Rys. 3] rys. Martyna Sztarbała Która ręka jest prawa u tej osoby? Starsze dzieci wiedzą, że osoba na przeciwko mnie ma prawą rękę po tej stronie, gdzie ja mam lewą, jednakże WSGE | 21 spora część dzieci (na przełomie przedszkola i szkoły) daje w takiej sytuacji błędne odpowiedzi. Wpływ na to ma wiele czynników (oprócz naturalnych ograniczeń związanych z dojrzewaniem). Jednym z nich może być znany dziecku jego obraz w lustrze, na którym jego prawa ręka znajduje się odwrotnie, niż byłoby to u osoby stojącej naprzeciwko. Nauczyciele nieraz organizują w klasie pokaz, w którym wybrane dziecko najpierw stoi tyłem do uczniów z ręką wyciągniętą do góry, a potem – po stwierdzeniu przez nich, że to prawa ręka – owo dziecko obraca się frontem do klasy, cały czas trzymając przy tym rękę w górze. Nauczyciel powtarza pytanie o tę rękę, oczekując, że w ten sposób uczniowie przeko nają się naocznie, po której stronie jest teraz prawa ręka. Zakłada się przy tym, że dla uczniów oczywiste jest to, że prawa ręka człowieka pozostaje prawa po jego obrocie, że prawa ręka nie może stać się lewą ręką. Otóż w badaniach okazało się, iż zdarzały się dzieci, dla których wcale nie było to oczywiste; złudzenie percepcyjne okazywało się silniejsze [15]. Tego rodzaju pokaz w klasie jest z pewnością celowy, pamiętać jednak należy, że kształtowanie się odwracalności w omawianych tu sytuacjach typu I (jak i wszystkich pozostałych typów) trwa długo, wymaga wielu doświadczeń dziecka i nie zastąpi tego ani jednorazowy pokaz, ani najlepsze nawet objaśnianie. Istotnego postępu dziecko może dokonać, gdy ujawnia się konflikt poznawczy – niezgodność między tym, czego dziecko oczekuje, a tym, co się faktycznie dzieje (często bywa to rezultatem interakcji społecznych). Ilustracją ograniczonego wpływu znajomości jednych sytuacji na zachowanie dziecka w innych jest fakt, że niektóre z badanych dzieci mówiły wprawdzie “wiem, że przy podawaniu ręki prawa ręka drugiej osoby znajduje odwrotnie niż u mnie”, ale nie potrafiły z tego skorzystać w innych sytuacjach [16]. Była to jedynie wyuczona procedura, opanowana w kontekście witania się, ale niekojarzona w innej, dla dorosłego bardzo podob nej sytuacji. Zastanawiając się nad takimi kwestiami, warto mieć na uwadze ogólnie znany fakt, że uczeń może mieć wszystkie potrzebne informacje i umieć wykonać odpowiednie działania, ale mimo to nie wiąże tego razem i nie potrafi rozwiązać zadania. Czasem wystarczy mu niewielka podpórka. Taką rolę pełniło spoglądanie na własne dłonie, co wzmacniało jeden z elementów, które trzeba było zebrać razem w myśli, by dać odpowiedź na postawione pytanie. Innym razem pomocne było wykonanie odpowied nich ruchów przez dziecko. 22 | WSGE Sytuacja typu II: obserwowane obiekty A1, A2, A3, A4,... leżą nierucho mo i o każdym z nich można powiedzieć, że jest lewy bądź prawy. Typowe przykłady to leżące w różnych położeniach rękawiczki (wszystkie widziane od góry) i odciski dłoni lub gołych stóp na plaży, widziane na ilustracji lub w rzeczywistości. Obserwator D może przyglądać się temu z różnych stron (a w przypadku ilustracji może też nią obracać). Bardzo pomocne jest takie ustawienie się w stosunku do rękawiczki lub odcisku stopy, aby patrzeć na nią w układzie najłatwiejszym, tj. takim, w którym góra i dół (bądź przód i tył) obiektu pokrywa się z tym samym u obserwatora. Istotnie trudniejsze jest dokonanie takiego obrotu w myśli, bez wykonywania odpowiedniego przemieszczenia obserwatora lub ilustracji. Spora część badanych dzieci dawała sobie radę z rysunkowymi wersjami takich ćwiczeń, ale sporo też miało z tym wielkie trudności [14], [15]. Wszystkim pomagało wykonywanie odpowiednich ruchów. Zdarzyło się, że dziecko nie obracało rysunku pomimo zachęty badającej, wyjaśniając, że jego nauczycielka nie pozwala obracać kartki [14]. Sytuacja typu III: obserwowane obiekty A i B są nieruchome, pytamy o to, po której stronie (lewej czy prawej) obiektu A znajduje się B, przy czym obiektom tym nie przypisujemy świadomości, wobec tego zwrot “po lewej stronie” ma sens jedynie w odniesieniu do obserwatora. Przykładem jest sytuacja na rys. 4a. Dziewczynka (widziana tu z góry) jest pytana, po której stronie ołówka jest gumka. Dla niej jest to po prawej. [Rys. 4a] rys. Martyna Sztarbała WSGE | 23 Potem dziewczynka wstaje i obchodzi stolik. Patrzy na te same przed mioty z drugiej strony. Teraz dla niej gumka jest po lewej stronie ołówka (rys. 4b). Gumka i ołówek leżą cały czas nieruchomo, a mimo to najpierw gumka była na prawo od ołówka, a teraz jest na lewo. Zmiana ta nie jest skutkiem zmiany obiektywnej rzeczywistości, lecz wynika ze zmiany pozycji obserwatora. [Rys. 4b] rys. Martyna Sztarbała Sytuacja typu IV: obserwator jest nieruchomy, obserwowana jest osoba A (lub ewentualnie kukiełka lub zwierzę). Istotne jest to, że przypisu jemy obiektowi A świadomość kierunków. Pytamy teraz nie o lewą część ciała tej osoby (co jest obiektywną cechą, niezależną od myśli tej osoby), lecz o to, po której jej stronie jest pewien inny obiekt B, jak ona to widzi. Gdy A stoi tyłem, to “po lewej” dla A jest tą samą stroną, co dla obserwu jącego dziecka D. Sytuacja zmienia się, gdy A obróci się o 180°. Teraz to, co dla D jest po lewej stronie, dla A jest po prawej. 24 | WSGE [Rys. 5a, obok Rys. 5b] rys. Martyna Sztarbała Problem ten ilustruje rys. 5a przedstawiający dziewczynkę z pieskiem w parku. Piesek jest po jej lewej stronie, trzyma ona smycz w lewym ręku. Tak samo wygląda to dla obserwatora D. Na rys. 5b dziewczynka obróciła się do nas. Otoczenie (krzaczki, kwiatki) pozostają bez zmian, zmianie uległo tylko położenie dziewczynki. Piesek jest w tym samym miejscu co przedtem, ale teraz jest po jej prawej stronie. Dydaktycznie trafne jest tu pytanie: co powie ta dziewczynka, gdy ją spytamy, po której swojej stronie widzi ona tego psa. Widać, że trzyma smycz w prawym ręku. Dla obserwu jącego obrazek dziecka D piesek nadal jest na lewo od dziewczynki. Przy innym ćwiczeniu tego typu pokazane są cztery dziewczynki (rys. 6) siedzące w kucki na zajęciach gimnastycznych. Badane dziecko ma powiedzieć – o każdej z nich – po której jej stronie leży piłka (czarna lub biała). Odwracanie sytuacji w myśli sprawia części uczniów duże trudności. Okazało się, że niektórym dzieciom pomagała wskazówka: “Wyobraź sobie, że ty jesteś tą dziewczynką”. Skuteczne okazywało się też to, że osoba badająca siadła naprzeciwko dziecka i mówiła: “Teraz ja jestem tą dziewczynką”. Było to bodźcem do wykonania odpowiedniego przemieszczenia w myśli [14]. WSGE | 25 [Rys. 6] rys. Martyna Sztarbała Bardziej złożoną sytuację przedstawia rys. 7. Jest tam dwoje dzieci A i B oraz kot, kura i piesek. Dla dziewczynki A kot jest po jej lewej stronie, a kura po jej prawej stronie. Dla chłopca B kura jest po jego lewej stronie, a piesek po prawej. Dla dziecka D patrzącego na ten rysunek jest tak samo jak dla nich: kura jest na prawo od A i na lewo od B. [Rys. 7] rys. Martyna Sztarbała 26 | WSGE Jednakże jeśli A i B obrócą się przodem do nas, pojawi się konflikt poznawczy. Dla dziewczynki A kura będzie wtedy po jej lewej stronie, a dla chłopca B kura będzie po jego prawej. Natomiast dla obserwatora D patrzącego na taką scenę nic się nie zmieni: nadal D ma prawo sądzić, że z jego punktu widzenia kura jest po prawej stronie dziewczynki i po lewej stronie chłopca. Zrozumienie tej sytuacji i prawidłowe odpowiedzi dotyczące tego, po której swojej stronie te dzieci na rysunku widzą te zwierzęta, wymaga ro zumowania operacyjnego i długiego zbierania przez dziecko doświadczeń z różnymi, zmieniającymi się punktami odniesienia. Zazwyczaj dziecko spotyka się z nimi przy zwykłych, codziennych zajęciach życiowych, ale często w ogóle nie zastanawia się nad tym; w szkole zaś jest zbyt mało czasu na lekcjach, by to wystarczyło do należytego ukształtowania odpowied nich pojęć i operacji umysłowych u uczniów. Jednakże ważne jest stymulo wanie ich myślenia w tym kierunku tak, aby mogli bardziej zwracać uwagę na te kwestie, gdy się z czymś takim spotkają poza szkołą. Istotą rozróżnienia między sytuacjami III i IV jest świadomość przypi sywana obserwowanemu obiektowi A. Stwierdzenie, że jakieś B znajduje się na prawo od A, nie jest obiektywną własnością przestrzeni, w której żyjemy, lecz jest czyimś sądem, zależnym od jego położenia, tzn. od jego własnego układu współrzędnych w sensie rysunku 1. W sytuacji IV w grę wchodzą dwa układy współrzędnych: obserwatora D i obserwowanej osoby A. W przypadku ołówka i gumki, będącymi przedmiotami bez świadomości, jedyne sensowne stwierdzenie, że któreś z nich jest na lewo od drugiego, może pochodzić od zewnętrznego obserwatora, którym w tym przypadku jest badane dziecko. Natomiast, gdy w prawdziwej scenie życiowej (lub na obrazku) znajduje się człowiek A (lub dwie osoby A i B), naturalne staje się kontrastowa nie dwóch możliwych sądów: jednego odnoszącego się do zewnętrznego obserwatora D i drugiego odnoszącego się do świadomości osoby A (bądź B). Istotne jest więc to, że dziewczynka na rysunkach 5a, 5b jest kimś myś lącym, kto ma swoją stronę prawą oraz swoją lewą i może nam o tym powiedzieć. Aby nie ograniczać się do oglądania rysunków, w omawianych badaniach użyto też figurki “kota w butach”, który mógł stać przodem lub tyłem do dziecka. Badający stawiał kota tyłem do dziecka i pytał: “Co powiedziałby kot – że którą rękę trzyma w górze?”. Ta sytuacja była łatwa i dziec- WSGE | 27 ko odpowiadało, że prawą. Wtedy badający powoli obracał kota tak, by był przodem do dziecka, i ponawiał pytanie. Zdarzało się, że dziecko odpowiadało, że teraz kot ma lewą rękę w górze; dopiero parokrotne obracanie kota i powtarzanie pytania naprowadzało je na to, że to nadal prawa ręka [15]. Inne pytania dotyczyły m.in. tego, po której swojej stronie kot widzi mysz bądź ser, co kot by tu powiedział (na rysunku 8 widzimy kota od przodu, od tyłu, a także mysz i ser, do wycięcia). Badany uczeń mógł dowolnie ustawiać kota, przyglądać się mu i w ten sposób zbierać doświadczenia. [Rys. 8] rys. Martyna Sztarbała Sytuacja typu V: mamy nieruchome osoby A i B, natomiast obserwator (podobnie jak w przypadku gumki i ołówka) zmienia miejsce i patrzy A i B najpierw z jednej strony, a potem z drugiej. Pytanie o to, po której stronie (lewej czy prawej) obiektu A znajduje się B, jest dwuznaczne. Skoro są to osoby świadome, słowa “po lewej stronie” mogą odnosić się zarówno do 28 | WSGE nich, jak i do obserwatora. [Rys. 9a] rys. Martyna Sztarbała Przykładem jest sytuacja na rys. 9a. Mamy tu rodzinę na spacerze. Stoją tyłem do nas, więc określenie stron nie sprawia większych trudności. Po lewej stronie mama ma pieska, po prawej stronie taty jest dziecko w wózku. Przed nimi dziewczynka z aparatem fotograficznym robi im zdjęcie. Na drugim rysunku (rys. 9b) widzimy zrobione już zdjęcie. Rodzina pozostaje w tym samym położeniu, co widać po miejscu latarni i drzewa, a zmieniło się położenie obserwatora. Nadal wózek z dzieckiem jest po prawej stronie taty. WSGE | 29 [Rys. 9b] rys. Martyna Sztarbała Jest to więc sytuacja zasadniczo odmienna od sytuacji dziewczynki z pieskiem. Tam odwracała się dziewczynka, a obserwator stał w miejscu, tu rodzina stoi w miejscu, zmieniło się zaś miejsce, z którego patrzyło się na tę rodzinę. Sytuacja typu VI: osoby lub pojazdy jadą lub idą prawą bądź lewą strona szosy, ulicy, korytarza; obserwator jest jednym z uczestników tego ruchu lub patrzy z innej strony. Kwestia ta jest stosunkowo łatwa dla dziecka, które samo jedzie prawą stroną (wszystko przy założeniu, że wie ono dobrze, która jego ręka jest prawa). Trudności pojawiają się, gdy sytuacja wymaga ujęcia operacyjnego, w szczególności, gdy dziecko ma stwierdzić, po której stronie jadą inni. Niektóre dzieci twierdzą, że tamci z przeciwka jadą po lewej stronie. Dobrą okazją do zbierania doświadczeń jest ćwiczenie pokazane na rys. 10, związane z zasadą, że piesi na szosie idą lewą stroną. Uczniowie idą lewą stroną wzdłuż korytarza (lub alejki), np. w stronę szatni (lub furtki). Aby silniej uwypuklić stronę, po której idą, każdy uczeń trzyma lewą rękę w górze. Po dojściu do końca zawracają i znów mają iść lewą stronę. 30 | WSGE Tutaj też istotne trudności sprawia części dzieci określenie, po której stronie korytarza idą uczniowie wracający. Pytanie to można dwojako inter pretować, toteż istotnym ułatwieniem dla dzieci jest doprecyzowanie tego informacją, że ci uczniowie na korytarzu mają iść po tej stronie, po której na szosie (bez chodnika) mają iść piesi. [Rys. 10] rys. Martyna Sztarbała Podobnie jak w wielu innych sytuacjach kwestia jest łatwiejsza, gdy pytane dzieci faktycznie idą korytarzem (lub co najmniej mająświeże do świadczenia tego typu), a jest istotnie trudniejsza, gdy dziecku pokazuje się statyczny obrazek. Podczas innego ćwiczenia dzieci trzymały tekturową kierownicę w ręku, szły wzdłuż narysowanej na ziemi “ulicy” i wykonywały skręty w prawo i w lewo. Było to stosunkowo łatwe dla tej grupy dzieci, które były wożone samochodem przez rodziców, którzy wielokrotnie mówili przy tym głośno, że skręcają w prawo lub w lewo. Sporo innych dzieci potrafiło poprawnie wprawdzie określić swoją stronę prawą i lewą, ale stwierdzenie, w którą stronę skręcają, było dla nich trudniejsze. Dobrze z takimi pytaniami radziły sobie też pewne dzieci, które bawiły się w domu pojazdami po ułożonych ulicach ze znakami drogowymi [16]. WSGE | 31 Niektóre dzieci, które ćwiczyły chodzenie po obu stronach takiej alejki, nie mogły pojąć, jak to się stało, że szły po prawej stronie tej “ulicy”, a po tem po odwróceniu się do tyłu niespodziewanie przekonały się, że znalazły się po lewej stronie [16]. Sytuacja typu VII: Skręty w lewo bądź w prawo widziane przez obserwatora z boku. Wiele takich sytuacji zdarza się w ruchu drogowym. W sytuacji na rysunku 11 nasuwają się pytania dwóch rodzajów. Można pytać, po której stronie dziecka (tu podaje się np. kolor ubioru) są kwiatki, po której stronie jest woda w sadzawce z rybkami, po której są drzewa. Drugi rodzaj pytań dotyczy tego, w którą stronę chce skręcić wskazane dziecko. U jednych dzieci na obrazku ręka wyciągniętą w prawą stronę kartki oznacza, że będą skręcać w prawo, a u innych – w lewo. Dla niektórych badanych dzieci było to niepojęte [16]. Omawiany tu rysunek jest pomyślany jako inspiracja do takich zajęć na świeżym powietrzu; dziecko przed zakrętem wystawia rękę, sygnalizując (tak jak rowerzysta), w którą stronę będzie skręcać. Możliwe również, aczkolwiek istotnie trudniejsze dla uczniów, jest słowne omawianie tego rysunku. [Rys. 11] rys. Martyna Sztarbała 32 | WSGE Podsumowanie Badania potwierdziły znane fakty, m.in. duże różnice indywidualne między dziećmi w tym samym wieku. Ciekawe okazały się charakterys tyczne ich zachowania w sytuacjach przestrzennych wymagających obiek tywizacji, gdy trzeba było oderwać się od zwykłego układu odniesienia, w którym poznający podmiot znajduje się w początku układu. Potwierdziły się ogólne tezy sformułowane na początku tej pracy, a zarazem ba dania dostarczyły wielu istotnych szczegółów, pogłębiających naszą wie dzę o tym ważnym, ale trochę zaniedbanym w szkole, fragmencie edukacji wczesnoszkolnej. Okazało się też, że przy niemal każdym typie zadania można było wyróżnić trzy poziomy odpowiedzi, wyjaśniania i zachowania się badanych dzieci: niski, pośredni (przejściowy), wysoki. Sposób wyróżnienia tych poziomów naśladował opisy poziomów wyróżnianych przy opisie rozmaitych kompetencji dzieci, m.in. w badaniu poziomu dziecięcego liczenia (Gruszczyk-Kolczyńska, 2009, s. 118). Fakt istnienia wielu różnych typów odwracalności myślowych w życiowych sytuacjach lewa-prawa wskazuje wyraźnie, że nie jest możliwe ani celowe wyuczanie dziecka kolejnych takich typów. Należy natomiast stymulować rozwój myślenia operacyjnego w sytuacjach lewa-prawa, w szczególności wyobrażanie sobie przez dziecko, że ono samo wykonuje myślowo owe obroty i inne ruchy, a w razie napotkania trudności wykonuje je w rzeczywistości lub obserwuje inne dziecko tak się zachowujące. Gromadząc wiele takich doświadczeń dotyczących orientacji przestrzennej, zastanawiając się nad swymi wątpliwościami, dziecko może rozwinąć tkwiący z nim potencjał, co zaowocuje zarówno w różnorodnych okolicznościach życiowych, jak i przy uczeniu się geometrii przestrzennej, fizyki, astronomii czy geografii. Rozwijanie operacyjnego myślenia związanego z orientacją przestrzenną jest długotrwałym procesem, o którym powinno się myśleć w kategoriach lat. Z pewnością nie wystarczą tu lekcje na początku klasy I. Trzeba do tego wracać w klasie II i potem w III. Kłopoty dzieci z zapamiętaniem, która ich ręka jest lewa, są na ogół przejściowe i z czasem nie będą zapewne miały one z tym istotnych trudności. Natomiast rozwój struktur umysłowych wymaga długich lat, a stracone okazje do zbierania w odpowiednim wieku doświadczeń mogą już nie dać się później nadrobić (Wygotski, 2002, s. 87). WSGE | 33 References: Bogdanowicz M. (1992). Leworęczność u dzieci, wyd.II, Warszawa: WSiP. Chrzan-Feluch B., Semadeni Z. (1984) Ćwiczenia orientacyjne, [w:] Z. Semadeni (red.), Nauczanie początkowe matematyki (s. 11-26), tom 2, wydanie I, Warszawa: WSiP. Donaldson M. (1986). Myślenie dzieci, Warszawa: Wiedza Powszechna. Gruszczyk-Kolczyńska E. (1992). Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki, Warszawa: WSiP. Gruszczyk-Kolczyńska E. (red.) (2009). Wspomaganie rozwoju umysłowego oraz edukacja matematyczna dzieci w ostatnim roku wychowania przedszkolnego i w pierwszym roku szkolnej edukacji, Warszawa: Wydawnic two Edukacja Polska. Hurlock E. B. (1960). Rozwój dziecka, Warszawa: PWN. Inhelder B., Piaget J. (1999). Psychologia dziecka, Wrocław: Siedmioróg. Piaget, J. (1981). Równoważenie struktur poznawczych. Centralny problem rozwoju, Warszawa: PWN. Semadeni Z. (2012), Matematyka w edukacji początkowej jako fundament całej matematyki szkolnej, „Nauczanie Początkowe” (Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce), rocznik 38, nr 1, s. 7-43. Spionek H. (1963). Dziecko leworęczne, Warszawa: Nasza Księgarnia. Szemińska A., Rozwój pojęć matematycznych u dziecka, [w:] Z. Semadeni (red.), Nauczanie początkowe matematyki, tom 1, wyd. I, WSiP, Warszawa 1981, s. 120-254; wyd. II, 1991. Wadsworth B. J. (1998). Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka, Warszawa: WSiP. Wygotsky L. S. (2002), Wybrane prace psychologiczne II: dzieciństwo i dorastanie (s. 85), Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Wykorzystane następujące niepublikowane prace magistrantek: Klepczyńska S. (2012). Obiektywizacja pojęcia kierunku na płaszczyźnie i w przestrzeni u dzieci w wieku 5-7 lat, Józefów: WSGE. Lewińska, A. (2012). Obiektywizacja kierunków “w prawo”, “w lewo” na płaszczyźnie i w przestrzeni u dzieci w wieku 5-8 lat, Józefów: WSGE. Pasik W. (2012), Kształtowanie rozumienia przez dzieci w wieku 5-8 lat wzajemnych związków strony lewej i prawej w ruchu ulicznym, Józefów: WSGE. 34 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 35-49 Gürbüz Ocak Hasan Kizilkaya Serkan Boyraz WSGE | 35 36 | WSGE Evaluation of 6th grade English curriculum in terms of speaking skills and identifying causes of speaking problems students face Gürbüz Ocak Assoc. Prof. Afyon Kocatepe University, Education Faculty Hasan Kizilkaya Instructor, Karamanoğlu Mehmetbey University, Foreign Languages Dept. [email protected] Serkan Boyraz Instructor, Aksaray University, Foreign Languages Dept. Abstract In this study it is aimed to evaluate 6th grade English curriculum in terms of speaking skills and to identify causes of students’ speaking problems. For this purpose, 11 English teachers were interviewed who are determined by using purposive sampling method. The study is a qualitative research in which structured interview used as a data collection tool. In data analysis, descriptive analysis and content analysis were used within data analysis approaches. In scope of research five questions were asked to teachers and the findings related to the data obtained from these questions presented in the form of tables. From the teacher answers, it is inferred that students have speech problems in general, but it has been concluded that there is not only one solution for or cause of this problem. Teachers participated in the research generally find the program ineffective with regard to developing students’ communicative skills. Key words: program evaluation, English, speaking problem, speaking skills Introduction Communication is a dynamic process that started with human existence and has been improved by them, because human is a privileged and social creature who communicates with its environment and other people, WSGE | 37 sends or receives messages to and from them and has ability to interpret those messages. Thanks to those communication abilities s/he has, human determines its life universe and social relations and keeps them alive. From this point of view, communication is a vital necessity that helps humans to become aware of personal differences by interpreting outer world, to avoid being a mass of biological creatures and become a member of a definite culture and society (socialization) and regulate their relations with the society they are in (Kaan Yalçın & Şengül, 2007). Language is the most basic tool that is required to communicate. Language acquisition experience that starts with mother tongue which is the first language to learn acquires a new dimension due to necessities such as understanding texts written in a foreign language, working and communicating with foreigners. The requirement of communicating with foreigners rises due to development of technology, transportation’s becoming easier and competition in development. Parallel to this, an increase and proliferation is seen in wishing to learn a new language, and especially English (Altunay, 2004). Language that is the tool of and shapes the communication is a system consisting of many different symbol systems. This system affects and directs the communication process with its all dimensions. Depending on this, while deficiency and misuse of the language affect the communication negatively and cause disruptions, right and meaningful use of it strengthen it and make it effective. So, realization of a healthy communication is directly proportional with right and effective use of the language. In other words, a conscious communication is possible only when language’s rules and functions are internalized and their being used in the right way. Communication’s becoming healthier and more effective depends on knowing roles and functions of language in the communication process that affects all dimensions of communication (Kaan Yalçın & Şengül, 2007). Foreign language teaching methods have become diversified today in which knowing a foreign language is important. Besides, foreign language teaching has become a sector and serious investments have been done on it. What is more, the technology that develops quickly in our age enables close relationships both in individual and society level, thus a far beyond necessity has existed to learn a foreign language than ever before. However, the difficulties experienced in foreign language learning have not disappeared (Sebüktekin 1973:95 cited by Arslan, 2009). Starting in Ottoman Empire, foreign language has been taught for 200 38 | WSGE years in Turkey; however, targeted level of language knowledge cannot be reached even today in the lessons that continue from secondary school to higher education. In Turkey, nearly 95% of students study English, 1.6% study German and French (Çakmakçı, 2011). Due to globalization and developed relations with the Europe, interest in and need for a foreign language have gradually risen in the last 20 years. Language lessons that are compulsory in secondary schools have become more common by opening of schools in which language education is dominant. After the regulation that has made compulsory education 8 years, foreign language education went down to 4th grade. Although elective language courses were made compulsory and language education was extended in secondary and higher education, desired level could not be reached. There is a speaking problem in Turkey on which everyone agrees. Despite being taught beginning from 4th grade, students cannot speak English effectively. In this study, it is aimed to present the reasons why Turkish students cannot speak English effectively. Language acquisition is a subconscious process. It includes being unaware of grammar rules but developing a feeling of what true is. Language acquisition is not grammar or pattern oriented; in other words it is the use of language by recalling subconsciously learned information when needed. Natural language acquisition in early childhood results successfully in late childhood (6-12 years old) and even in all ages if appropriate conditions are created. In this content, evaluation of 6th grade English course curriculum in terms of speaking ability and presenting reasons why students cannot speak and solutions to it are thought to contribute to this problem. Aim of the Study It is aimed to present why Turkish students cannot speak English effectively and solution offers to this problem by evaluating 6th grade English course curriculum in terms of speaking ability. Method This study employed qualitative research method. Researchers using this method aim to have a wider point of view on a topic rather than learning how much or how good a topic is (Büyüköztürk, 2011, s. 254). In qualitative researches, qualitative data collection tools such as observation, interview, document analysis etc. are used; a qualitative process is followed WSGE | 39 with the aim of presenting perceptions and incidents realistically and integrated in their natural environment (Yıldırım & Şimşek, 2011). Sample The sample of the study consists of 11 English teachers working at secondary schools. The sample has been determined by purposive sampling method. The main criteria are to be English teacher at secondary school and lecturing to 6th grades. In most of the qualitative researches, sample is determined by purposive sampling method. As researchers usually want to get deeper information, they need to choose the sample that is appropriate to their studies’ content (Büyüköztürk, 2011). The names of the students are not used as a need of research ethics, so they are coded as C1, C2, C3 etc. the features of the attendants are given in Table 1. Table 1 The Features of the Attendants Attendants C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 C10 C11 40 | WSGE Work Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Primary School 6th Grade Teacher Gender Female Male Male Female Female Female Male Male Female Male Female Data Collection and Analysis In the study, structured interview method was used to collect the data. Structured interview form was prepared with the aim of taking English teachers’ opinions about 6th grade English course curriculum’s speaking ability and the general problem of speaking in English. In order to provide content validity of the interview form, it was examined by an expert in the field, and a pre-interview was carried out with a teacher. As a result of this, some statements were reorganized after examining all of them in terms of meaning in the pre-interview. Interviews were carried out in May, 2012. Descriptive and content analysis were used in the analysis of the research data. Themes were created after examining answers gained from interviews and gained data was summarized and interpreted according to determined themes. 5 of the interviews were carried out face to face with the attendants and the left 6 were done by e-mail. In order to provide the reliability of the research, another researcher was asked to examine data; then Miles and Huberman formula (P (Percent of Agreement) = [Number of Agreements / (Total Number of Agreements + Number of Disagreements)] X 100) was applied. As a result of this calculation, P is found as 92%, and when P is above 70%, it is valid value for the reliability of a research (Miles & Huberman 1994; cited by Kolaç, 2009). Findings In this part, findings of the research and interpretations are given. 5 questions were asked to the attendants in total and findings gained from each of these questions were given below. Findings separated into themes and categories were given as table forms and direct citations were also included. Question 1: What do you think about English teaching curriculum’s effect on developing students’ speaking abilities? Table 2. Analysis results of answers for question number 1 Attendants C1-C2-C3-C4C5-C8-C9C10-C11 Negative Aspects Attendants Not enough activities C6-C7 Positive Aspects More effective than previous years WSGE | 41 C2-C3 C2-C4-C5-C8 Insufficient as it aims SBS (Centralized High Schools Exam) Activities not appropriate to students’ interests and levels Attendant 2 states that the curriculum is designed for SBS: “Definitely, the curriculum is not designed for speaking ability, but rather for SBS exam. The activities in the book are so much that we cannot find any time to make children practice.” Attendants 6 and 7 state that the curriculum is more effective from previous ones in terms of its effect on improving speaking abilities. Question 2: Are there any difficulties that you experience in applying speaking activities in the curriculum? If yes, what are they? Table 3. Analysis results of answers for question number 2 Attendants C1-C5-C11 C1-C4-C5-C6-C7 C1 C6-C7-C8-C9-C11 C2-C3-C4 C8 Difficulties in Applying Change of the teacher – Low Motivation Crowded classes Sitting Arrangement Limited Time Focusing on Grammar Activities beyond students’ levels Analysis results of the teachers’ answers to questions “Are there any difficulties that you experience in applying speaking activities in the curriculum? If yes, what are they?” are given in table 3. Answers are categorized under 6 sub-categories of difficulties in applying theme. Three teachers state that frequent change of teachers causes difficulties and this affects students’ motivation negatively. Five teachers mention about the importance of crowded populations of the classes while applying speaking activities and say that they have difficulty in this in crowded classes. 42 | WSGE What attendant 4 says clearly presents the importance of the classroom population: “Firstly, classroom population is really important. I have had both crowded and less populated classes. There is a big difference in applying speaking activities between crowded and less populated classrooms. Providing classroom management in speaking activities is an important problem in crowded classes. What is more, it is also difficult to give equal chances of speaking is really difficult.” One attendant mentions of sitting arrangement; one mentions of appropriateness of activities to students’ levels; three mention of curriculum’s focusing on grammar and five mention of lack of time to apply speaking activities. When answers given for question number 2 are examined, it is possible to say that primary problems faced in applying speaking activities are crowded classes and lack of time. In this content, attendant 7 states its opinion as: “Classes’ being crowded is the most important problem. Another factor is students’ understanding listening texts hardly. Lack of classroom hours causes activities to be applied more limitedly and even no apply at all.” Question 3: According to you, what are the primary reasons why students cannot speak English? Table 4. Analysis results of answers for question number 3 Attendants Reasons Giving much importance to C1-C2-C4-C5-C7 grammar C1-C4-C5-C6-C7-C8- Lack of self-confidence and C9-C10-C11 motivation C3-C4-C8-C11 Not measuring speaking abilities C4-C6-C7-C9-C10-C11 Being unable to use in daily life When answers to the question that asks primary reasons why students cannot speak English are examined, it is seen that answers go under 4 categories. It is remarkable that 9 attendants show lack of self-confidence and motivation as primary reason. 6 attendants state that students’ being unable to use English in daily life has a negative effect on their speaking. 5 attendants show giving much importance and 4 attendants show not measuring and evaluating students’ speaking abilities as primary reasons that negatively affect students’ speaking English. Examples of attendants’ answers to the question are given below: WSGE | 43 Attendant 1: “First of all, trying to speak a language without understanding it, only by imposed grammar rules and no basics, and fear of feeling ashamed among friends if they make a mistake, anxiety of being teased are primary reasons.” Attendant 5: “The most important reason is students’ focusing on SBS exam and considering English as only consisting of grammar. Another reason is self-confidence. They cannot speak because of low self-confidence.” Attendant 6 “I think students’ not using what they have learned in lessons in daily life is the biggest problem. Students that are shy and without self-confidence avoid speaking and this is seen especially in secondary school.” Question 4: What do you think about sufficiency of speaking activities in English curriculum? Table 5. Analysis results of answers for question number 4 Attendants C1-C2-C3-C4C8-C11 C1-C2-C5 Insufficient Attendants Sufficient Insufficient Activities in activities to be C5-C6-C7-C10 the curriculum diversified sufficient Activities not appropriate to students’ level and interest Answers to question 4 that asks about sufficiency of speaking activities in English curriculum go under two categories, namely sufficient and insufficient. Six of the attendants who think the activities are insufficient state that they should be diversified, and 3 say they don’t think that the activities are appropriate to students’ level and interests. Four of the attendants say that they find speaking activities sufficient but they also mention about problems in applying. Attendant 7 “I find speaking activities in the curriculum sufficient. However, crowded classes cause problems in applying them. Equal chance of speaking cannot be provided for every student and students that cannot participate to activity get bored.” Question 5: According to you, what kind of changes in English curriculum can provide students with speaking? 44 | WSGE Table 6. Analysis results of answers for question number 5 Attendants C1-C2-C5-C7 C1-C4 C1-C2-C4 C1-C5-C6-C11 C2-C4-C6-C7-C11 C3-C7-C11 C4 Things to be done Preparing activities appropriate to students’ level and interests Lessons to be given by branch teachers Book to be changed; experts to decide Class environment and materials appropriate to language education Classroom hours to be increased and speaking to be a separate session Speaking exams to be given Instruction language to be English in ELT departments at universities In the fifth question, attendants are asked about their opinions on what kind of changes in English curriculum can provide students with speaking and answers go under 7 categories. What most emphasized is increasing classroom hours and separating speaking ability as a different lesson. Besides, the need for preparing activities appropriate to students’ level and interests, change of the existing book and experts’ preparing it are also mentioned. Providing classroom environment and materials appropriate to language education, giving speaking exams to students, branch teachers’ lecturing and instruction language’s being English in ELT are other changes offered by attendants. Attendants 11 “Students should not be given only written exam. They should also be given speaking exam. A separate classroom hour can be assigned for speaking ability. Students should be imposed just at the beginning of language learning process about how speaking ability is important in language learning. Comprehending this at the beginning will provide students with positive feelings for speaking activities and they will be more willing in participating them. Classroom environment should support students with visuals. Speech patterns should be on boards in the classroom. I think students should be supported visually also.” Attendant 8 “If speaking ability is tangibly included in evaluation, more interesting topics for students are included, extra classroom hours are given to teachers to teach speaking, evaluation is done according to participation WSGE | 45 to classroom activities instead of written exams that cause anxiety, students might be provided with speaking.” Attendant 4 “To me, many changes should be done and included in the curriculum. First of all, abilities should be given separately starting from secondary education. The book should be prepared by the experts and include equal importance given to all abilities. In some schools, lessons are given by graduates of different faculties no matter they are full time or not workers other than ELT graduates. This is a serious problem that should be solved. Another important thing is to change teachers’ point of view. While training English teachers, English is not used much except universities that give English focused education. This causes trained and working teachers behaving appropriate to the system instead of giving importance to speaking.” As understood from teachers’ answers above, students can be said to experience a general speaking problem. However, it is clearly seen that there is not a single reason of and solution to this problem. Results and discussion Teachers attending the research find the curriculum generally ineffective in terms of its effect on improving students’ speaking abilities. The idea of curriculum’s being insufficient in giving speaking abilities because of its focusing on grammar is supported by teachers’ opinions. Other activities’ being intensive and classroom hours’ being few do not let teachers to leave time for making children practice. Another remarkable reason is seen to be speaking activities not appealing to student interests, in this sense the curriculum should be changed and more enjoyable speaking activities should be included, for example ecology for 6th grade and theft for 8th grade. The curriculum mainly deals with memorizing vocabulary, how to form positive-negative and question sentences in some basic structures and grammar rules. There are not activities in which students can share their ideas, experiences and comments, and this directs students to learn the language rather than acquire it. Language acquisition is a subconscious process. It includes being unaware of grammar rules but developing a feeling of what is true. It is not grammar or pattern oriented, in other words it is the use of language by recalling subconsciously learned information when needed. Language use that is fluent and durable is gained by this process. On the other hand, language learning is a conscious process; it includes knowing rules and using them automatically by doing exercises 46 | WSGE on them. In short, “language learning” is like learning to use any machine. Such learning is useful only in grammar tests, and it is known that those who have learned the language by this method can understand what is spoken or answer grammar questions but cannot express themselves fluently. Besides, learning patterns and forms by memorizing cause language to be forgotten quickly. Those who acquire the language in natural process can use it more fluently and naturally. Being the general problem of the national education, teachers’ changing frequently holds much more importance in foreign language teaching. Students’ attitudes, motivations and self-confidence for English are affected negatively by frequent teacher changes. Attendants also state this problem. Teachers emphasize that they have difficulty in applying speaking activities in crowded classes. Classroom population is highly important in effective language education. Teachers who have lectured both crowded and less populated classes say that there is a big difference in applying speaking activities between the two. Classroom management is an important problem during speaking activities. Besides, it is impossible to give equal chances of speaking to all students in crowded classes. One of the main reasons of students’ being unable to speak English is lack of self-confidence and motivation. It is possible to say that Turkish students generally have a self-confidence problem. They are not aware of the importance of speaking ability in terms of language learning, either. Students assume success criteria only as tests, and it is enough for them to get high scores in the exams. On the other hand, they hesitate speaking in a foreign language. Another reason is that students think they will not benefit from speaking English in daily life. As they think they will not use it in daily life, they do not need to do. The success depends on homework and exams in the eyes of the students. When performance homework done in the academic terms, end of term exams and SBS are examined, they are all seen to be multiple choice, fill in the blank and matching questions. Students do not need to speak English in order to be successful with those, and they don’t even need to learn how to pronounce words. While evaluating students’ success in English lesson, exams including not only reading and writing but also speaking and listening should be used. Suggestions As a results of examining 6th grade English curriculum and in the light of findings of the research and attendant teachers’ opinions, following suggestions are given to solve the problem of students’ being unable to speak WSGE | 47 English: Classroom hours of English lessons should be increased and another lesson named speaking or effective communication should be included in the curriculum. The course book should be changed with another one that includes activities appropriate to students’ level and interests. Teacher should be given a opportunity to choose a course book. Classroom environment and materials Appropriate for teaching a language and applying activities in the curriculum should be provided. Speaking exams should be done; speaking should be included in assessment and evaluation. Branch teacher should lecture. Teachers whose major is not English teaching should not give that lesson under any circumstances. Instruction languages of all ELT departments in Education Faculties should be English. Candidate teachers should be given the chance of internship at overseas. References: Altunay, U. (2004). Üniversite İngilizce Hazırlık Öğrencilerinin İngilizceye Yönelik Tutumlarıyla, Sınavlar, Okulun Fiziksel Koşulları ve Ders Programları ve Uygulanışı İle İlgili Görüşleri Arasındaki İlişkiler. XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı (p. 108). Malatya: İnönü Üniversitesi. Arslan, M. (2009). Türkiye’de Yabancı Dil Edinim Sorunu ve Yabancı Dil Olarak Türkçe. 1st International Symposium on Sustainable Development, (pp. 308-312). Bosna Hersek. Büyüköztürk, Ş. (2011). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Pegem. Çakmakçı, N. (2011, Mart 14). Hürriyet Eğitim. Retrieved Haziran 3, 2012, from www.hürriyetegitim.com: http://www.hurriyetegitim.com/ haberler/16.03.2011/tanzimattan-bu-yana-cozulemeyen-sorun-yabanci-dil.aspx Kaan Yalçın, S., & Şengül, M. (2007). Dilin İletişim Süreci İçerisindeki Rolü ve İşlevi. Türkoloji Araştırmaları , 750-769. Kolaç, E. (2009). İlköğretim Odaklı Bilimsel Yayınlarda Sözlük Kullanma Durumu. Türkoloji Çalışmaları , 743-760. Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2011). Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: 48 | WSGE Seçkin Yayıncılık. Appendix Appendix 1- Interview Form Dear Teacher, In modern world, English is seen as a global communication tool, so in many countries English is taught as a second language. In our country, there is a speaking problem on which everybody agrees. Although students have education on English starting from 4th grade, they cannot speak effectively. Your answering following questions included in this research that aim to find out why students cannot speak English will help much to learn those reasons. Think and interpreting questions in this content and answering them accordingly will be much effective in research’s resulting with more beneficial and reliable results. Thanks for your interest and contribution. Nick: INTERVIEW QUESTIONS 1. What do you think about English teaching curriculum’s effect on developing students’ speaking abilities? 2. Are there any difficulties that you experience in applying speaking activities in the curriculum? If yes, what are they? 3. According to you, what are the primary reasons why students cannot speak English? 4. What do you think about sufficiency of speaking activities in English curriculum? 5. According to you, what kind of changes in English curriculum can provide students with speaking? WSGE | 49 50 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 51-68 Krzysztof Dziurzyński WSGE | 51 52 | WSGE Results of the Test Following 6th Grade as an Example of the Practical Diagnosis of the Student Competences Rezultat sprawdzianu próbnego szóstoklasistów jako przykład praktycznej diagnozy kompetencji uczniowskich dr Krzysztof Dziurzyński Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The subject matter of this paper is an analysis of the test that follows the 6th grade. The test is seen as the key variable in diagnosis of the student’s school achievements. We will present definition ponderings on what is the external exam in the Polish circumstances. We will discuss education concepts and standards subject to testing. We will present the rules which govern the test after completion of the 3rd level education. Program of the trial monitoring will be discussed, called “Trial Test”, conducted mid-school-year at the primary schools of the quarter of the big city in Poland. Dealing with the statistical analysis we will present detailed descriptive statistical data (mean, standard deviation) for the city quarter, schools and even classes of individual schools, for the test of Autumn 2011. In the closing part we will present results of the test according to year-to-year concept. Final test after 6th grade is conducted based on the standards of requirements which are uniform throughout Poland. It facilitates establishment of the education quality map in the scale of all country, province or commune. In the scale of the primary school the produced examination material delivers objective information about effectiveness and quality of education. Seen in its unit dimension the test facilitates determination of the level and advancement of realization of the curriculum base of the 6th grade. For both the student and his or her parent the results of the test makes an information about his or her achievements, the knowledge he or she mastered and his or her competences. WSGE | 53 Przedmiotem niniejszej pracy jest analiza testu, który następuje po 6 klasie szkoły podstawowej. Test jest postrzegany jako kluczowa zmiennej w diagnozowaniu osiągnięć ucznia w szkole. Omówione zostały koncepcje edukacji i standardy będące przedmiotem badań. Przedstawione zostały zasady, w oparciu o które przeprowadzany jest test po ukończeniu trójstopniowej edukacji. W oparciu o wyniki Omówiony zostanie program monitoringu próbnego, zgodnie z którym w połowie roku szkolnego przeprowadzany jest „Sprawdzian próbny”. Przedstawione zostały szczegółowe dane statystyczne dot. sprawdzianu przeprowadzonego jesienią 2011 r. - opisowe (średnia, odchylenie standardowe) z uwzględnieniem kwartału miasta, szkoły, oraz zajęć w poszczególnych szkołach. W części zamykającej przedstawione zostaną wyniki średnie wartości wyników uzyskanych w sprawdzianie próbnym w 2011 roku. Końcowy sprawdzian po 6 klasie przeprowadzany jest w oparciu o standardy wymagań, które są jednolite w całej Polsce. Ułatwia to stworzenie mapy jakości kształcenia w skali całego kraju, województwa czy gminy. Analiza przedłożonego materiału badawczego w skali obejmującej szkołę podstawową dostarcza obiektywnej informacji na temat skuteczności i jakości kształcenia. Analiza wyników sprawdzianu ułatwia określenie poziomu i postępu realizacji podstawy programowej z 6 klasy. Zarówno dla ucznia i rodzica, rezultat sprawdzianu stanowi informację w zakresie osiągnięć, opanowanej wiedzy i posiadanych kompetencji. Key words: Curriculum Base, Primary School, Education Standards, Final Test, Standard Nine Podstawa programowa, szkoła podstawowa, standardy edukacyjne, test końcowy, skala standardowej dziewiątki Wprowadzenie Współczesny obywatel Europy by móc sprawnie funkcjonować w społeczeństwie, musi dysponować kompetencjami, które przydadzą mu się w procesie samorealizacji i w rozwoju osobistym, w byciu świadomym i aktywnym obywatelem, znajdującym dla siebie miejsce na rynku pracy. Kompetencjami tymi są: 54 | WSGE 1. porozumiewanie się w języku ojczystym; 2. porozumiewanie się w językach obcych; 3. kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne; 4. kompetencje informatyczne; 5. umiejętność uczenia się; 6. kompetencje społeczne i obywatelskie; 7. inicjatywność i przedsiębiorczość; 8. świadomość i ekspresja kulturalna. Współczesny system oświaty pragnąc sprostać oczekiwaniom społecznym odnoszącym się właśnie do sfery tychże kompetencji, zamiast realizować konstruktywistyczne cele edukacji, został zaprogramowany na przygotowywanie uczniów do zdawania kolejnych egzaminów zewnętrznych. Test może być przydatny w edukacji, ale jeżeli jest zbiorem barier do pokonania, może być nie tylko pozbawiony sensu, ale może też odciągać uczniów i ich nauczycieli od rzeczy, które powinni robić (por. Chomsky, The Purpose of Education, 1 lutego 2012). Zamiast uczyć uczniów uczenia się, rozumienia tego, co nieznane i uczyć samodzielnego zgłębiania wiedzy, system oświaty jest nastawiony na uczenie ich tego, jak pokonywać bariery typu sprawdzian lub egzamin gimnazjalny. Człowiek niezdolny do samodzielnego, kreatywnego uczenia się, stroniący od własnoręcznie odszukiwanych źródeł wiedzy staje się niezdolny do bycia samodzielnym i niezależnym. Jego wiedza ulega deprecjacji, by w konsekwencji powstała luka i w końcu przepaść edukacyjna. Człowiek taki nie potrafi porozumieć się z innymi przedstawicielami swojego społeczeństwa, brakuje mu bowiem wiedzy i umiejętności komunikacyjnych (Jurewicz, 2010, s. 7; Delors, 1998, s. 89). Czy słuszne są zatem stwierdzenia prezentowane od czasu do czasu w prasie, że w Polsce mamy nie edukację, lecz narodową redukcję sprowadzającą absolwentów szkół ponadgimnazjalnych i studentów do roli przyszłych bezrobotnych, bezradnych na rynku pracy? (Łoziński, Sieradzki, 2003; 26) Szkoły nie przygotowują dużej grupy uczniów do uczestnictwa w kulturze. Dowody na istnienie takiego stanu rzeczy napotykamy podczas zajęć w szkołach wyższych, gdy próbujemy odwołać się do dziedzictwa kulturowego, pytając o bohaterów Iliady, Odysei czy o bliższe naszym czasom wydarzenia z historii czy kultury. WSGE | 55 Celem poznawczym niniejszego artykułu jest zbadanie stopnia przygotowania uczniów do kontynuowania nauki na dalszych etapach edukacji. Zostanie to pokazane w oparciu o wyniki sprawdzianu próbnego realizowanego wśród uczniów klas VI szkół podstawowych mieszkających w dużym mieście. Prawne podstawy przeprowadzania sprawdzianu Uczniowie kończący sześcioletnią szkolę podstawową przystępują do sprawdzianu na mocy Ustawy o systemie oświaty z 7 września 1991 r. (DzU z 2004 r. nr 256, póz. 2572, z późniejszymi zmianami). Zasady przeprowadzania sprawdzianów w publicznych i niepublicznych sześcioletnich szkołach podstawowych regulują rozporządzenia: - Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (DzU nr 83, póz. 562), - Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 lutego 1999 r. w sprawie utworzenia okręgowych komisji egzaminacyjnych i ich zasięgu terytorialnego (DzU nr 14, póz. 134, z późniejszymi zmianami). Sprawdzian w klasie VI jest powszechny i obowiązkowy. Powszechny oznacza, że uczestniczą w nim wszyscy uczniowie klas 6. Obowiązkowy oznacza natomiast, że przystąpienie do niego jest warunkiem ukończenia szkoły. Jednak należy zauważyć w tym miejscu, że jego wynik nie ma żadnego znaczenia dla procesu promowania. Na sprawdzianie próbnym uczeń może uzyskać, podobnie jak na sprawdzianie ministerialnym, maksymalnie 40 punktów, z czego 20 za zadania zamknięte i 20 za zadania otwarte. W sprawdzianie tym umieszczono pięć zadań otwartych. Przewidywany czas rozwiązywania arkusza wynosi 60 minut. W przypadku uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych czas pracy ze sprawdzianem może być odpowiednio dłuższy. Standardy wymagań Zakres umiejętności badanych na sprawdzianie (standardy wymagań) określono w załączniku nr l do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 10 sierpnia 2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów (DzU nr 92, póz. 1020, z późniejszymi zmianami). 56 | WSGE Standardy wymagań opracowane zostały w oparciu o Podstawę programową kształcenia ogólnego, zawartą w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 15 lutego 1999 r. (DzU nr 14, póz. 129, z późniejszymi zmianami). Są zgodne z Podstawą programową kształcenia ogólnego, zawartą w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkól (DzU nr 51, póz. 458, z późniejszymi zmianami). Nowelizowane wraz ze zmianą Podstawy programowej. W zakresie czytania sprawdzane są umiejętności ucznia w zakresie: 1) odczytywania różnych tekstów kultury (w tym kształtujących tożsamość narodową i postawę obywatelską). Należą do nich: a. źródła i teksty historyczne, w tym: fragmenty kronik, pamiętników, listów, elementy dziedzictwa kulturowego, w szczególności zabytki architektury reprezentatywne dla danej epoki, polskie pieśni patriotyczne, b. teksty literackie, w tym: baśnie, legendy, mity, opowiadania, utwory poetyckie i prozatorskie z klasyki dziecięcej i młodzieżowej - polskiej i światowej, c. teksty użytkowe, w tym: telegram, zaproszenie, zawiadomienie, instrukcja, przepis, ogłoszenie, kartka pocztowa, list prywatny i oficjalny, tabela, notatka, d. proste teksty podręcznikowe, a także publicystyczne i popularnonaukowe, w tym: audycja radiowa i telewizyjna, artykuł prasowy, e. przedstawienia teatralne i filmy, f. przekazy ikoniczne, w tym: komiksy, dzieła malarskie, rzeźby, rozpoznaje ich cechy charakterystyczne, dostrzega znaczenia dosłowne i odkrywa sensy przenośne, 2) określa funkcje elementów charakterystycznych dla danego tekstu: a. rozumie pojęcia: fikcja literacka, świat przedstawiony, nadawca, odbiorca, podmiot mówiący, narracja, przenośnia, rytm, b. posługuje się czynnie terminami: bohater, wątek, akcja, autor, narrator, epitet, porównanie, wyraz dźwiękonaśladowczy, rym, zwrotka, refren, baśń, legenda, opowiadanie, powieść, proza, poezja; oraz podstawowymi terminami związanymi z przekazami ikonicznymi, plastyką, muzyką, radiem, telewizją, filmem, teatrem, prasą, WSGE | 57 3) rozumie znaczenia podstawowych symboli występujących w instrukcjach i w opisach diagramów, map, planów, schematów, innych rysunków, 4) odczytuje dane z tekstu źródłowego, tabeli, wykresu, planu, mapy, diagramu oraz odpowiada na proste pytania z nimi związane. W zakresie pisania sprawdza się czy uczeń: 1) pisze na temat i zgodnie z celem, posługując się następującymi formami wypowiedzi: opowiadanie, opis przedmiotu, krajobrazu, postaci rzeczywistej i literackiej, dzieła sztuki, sprawozdanie z uroczystości szkolnej, wycieczki, notatka w formie planu, tabeli, wykresu, streszczenia, kartka pocztowa, list prywatny i oficjalny, telegram, zaproszenie, zawiadomienie, ogłoszenie, instrukcja, przepis, 2) formułuje wypowiedzi ze świadomością celu (intencji): pyta i odpowiada, potwierdza i zaprzecza, poleca i prosi, przyrzeka i obiecuje, zachęca i zniechęca, zaprasza, przeprasza, współczuje, żartuje, wątpi, odmawia, 3) buduje tekst poprawny kompozycyjnie (około l strony formatu A4, choć w instrukcji znajdującej się w tekście sprawdzianu zapisuje się „nie mniej niż połowa strony“), celowo stosując środki językowe i przestrzegając norm gramatycznych, ortograficznych i interpunkcyjnych, 4) przedstawia w postaci graficznej dane zapisane w tabeli: a. przenosi informacje na oś liczbową, chronologiczną, układ współrzędnych, b. wyraża dane w postaci diagramu słupkowego, prostego schematu, innego rysunku, 5) dba o układ graficzny, czytelność i estetykę zapisu: a. dostosowuje zapis do formy wypowiedzi, b. wyróżnia części tekstu zgodnie z jego strukturą, c. pisze czytelnie. W zakresie rozumowania umiejętności sprawdza się czy uczeń: 1) posługuje się kategoriami czasu i przestrzeni w celu porządkowania wydarzeń: a. sytuuje je w przestrzeni, b. umieszcza daty w przedziałach czasowych, 58 | WSGE c. oblicza upływ czasu między wydarzeniami, d. porządkuje wydarzenia w kolejności chronologicznej, 2) przedstawia przyczyny i skutki wydarzeń i zjawisk: a. domyśla się przyczyn, przewiduje skutki wydarzeń bliskich życiu i swoim doświadczeniom, b. wskazuje główne przyczyny i skutki doniosłych wydarzeń w historii Polski, c. wyjaśnia przyczyny i skutki zmian, które zachodzą w środowisku w wyniku działalności człowieka, 3) określa znaczenie osiągnięć człowieka dla rozwoju cywilizacyjnego: a. wyjaśnia na prostych przykładach zmiany cywilizacyjne, jakie nastąpiły na przestrzeni dziejów, b. opisuje najważniejsze osiągnięcia, które składają się na polskie dziedzictwo kulturowe, 4) wyraża własne opinie i próbuje je uzasadnić, wyjaśniając swoje stanowisko, używa odpowiednich argumentów, 5) opisuje sytuację przedstawioną w zadaniu za pomocą: a. wyrażenia arytmetycznego i prostego wyrażenia algebraicznego, b. prostego równania stopnia pierwszego z jedną niewiadomą, c. planu, mapy, prostego schematu, diagramu słupkowego, innego rysunku, 6) rozpoznaje charakterystyczne cechy i własności: liczb, figur, zjawisk, przemian, obiektów przyrodniczych, elementów środowiska, wskazuje różnice i podobieństwa oraz porządkuje je, 7) dostrzega prawidłowości, opisuje je i sprawdza na przykładach: a. opisuje zjawiska o charakterze powtarzalnym spotykane w najbliższym otoczeniu, b. na podstawie opisu zjawiska mającego charakter prawidłowości wnioskuje o dalszym jego przebiegu, 8) ustala sposób rozwiązania zadania oraz prezentacji tego rozwiązania, 9) analizuje otrzymane wyniki i ocenia ich sensowność: a. porównuje wyniki z własnym doświadczeniem, b. sprawdza wyniki z warunkami zadania. W zakresie korzystania z informacji sprawdzono umiejętności: WSGE | 59 1) wskazuje źródła informacji, posługuje się nimi, 2) analizuje oferty mediów kierowane do dzieci i młodzieży, wybiera wśród tych ofert, kierując się wskazanymi kryteriami (osadzonymi także w wartościach). W zakresie wykorzystywania wiedzy w praktyce sprawdzono umiejętności: 1) posługuje się poznanymi terminami do opisywania zjawisk i sytuacji spotykanych w środowisku, 2) wybiera przyrządy służące do obserwacji i pomiaru, odpowiada na pytania dotyczące przebiegu zjawisk, zapisuje wyniki obserwacji, 3) wykonuje obliczenia dotyczące: długości, powierzchni, objętości, wagi, czasu, temperatury, pieniędzy, 4) planuje i wykonuje obliczenia z wykorzystaniem kalkulatora, 5) wykorzystuje w sytuacjach praktycznych własności: liczb, figur, zjawisk, przemian, obiektów przyrodniczych, elementów środowiska i stosuje je do rozwiązania problemu, 6) zna zasady bezpiecznego posługiwania się urządzeniami technicznymi i materiałami chemicznymi, rozpoznaje oznakowania substancji toksycznych, łatwopalnych i wybuchowych, objaśnia zasady użytkowania domowych urządzeń elektrycznych, 7) wyjaśnia na podstawie instrukcji obsługi, jak uruchomić i wykorzystać proste urządzenia techniczne, 8) rozumie potrzebę stosowania zasad: higieny, bezpieczeństwa, zdrowego trybu życia, oszczędnego korzystania z energii i innych zasobów przyrody, postępowania w środowisku przyrodniczym. Aby sprawdzić poziom opanowania wybranej umiejętności, trzeba postawić przed uczniami zadanie, którego rozwiązanie wymaga posłużenia się nią. Tak więc na sprawdzianach stawiane są przed 6-klasistami zadania odpowiednie do umiejętności opisanych w standardach wymagań i Podstawie programowej. Zadania w arkuszu sprawdzianu nie są grupowane w części odpowiadające przedmiotom szkolnym. Budowa arkusza sprawdzianu wynika z powiązania zadań motywem przewodnim (np. tekstem literackim lub popularnonaukowym). Opis arkusza sprawdzianu próbnego 60 | WSGE Zastosowany arkusz sprawdzianu można określić jako standardowy i jest on przeznaczony dla uczniów bez dysfunkcji i uczniów z dysleksją. Zawiera on 20 zadań zamkniętych i 5 otwartych. Zadania zamknięte są zadaniami jednokrotnego wyboru, w których uczeń ma wybrać jedną spośród czterech zaproponowanych odpowiedzi. Każde zadanie weryfikuje jedną umiejętność. Za poprawne rozwiązanie wszystkich zadań zamkniętych uczeń otrzymuje 20 punktów, a za poprawne rozwiązanie zadań otwartych również 20 punktów. Łącznie zatem piszący sprawdzian może maksymalnie otrzymać 40 punktów. Uczestnicy sprawdzianu Uczestnikami sprawdzianu próbnego było 805 uczniów. W tej liczbie znajdowało się 194 uczniów z dysleksją. Grupa badawcza miała charakter wyczerpujący. W sprawdzianie próbnym mieli wziąć udział wszyscy uczniowie bez dysfunkcji i uczniowie z dysleksją. Sprawdzian przeprowadzono audytoryjnie (w klasach lekcyjnych) za pomocą arkusza sprawdzianu w warunkach identycznych jak sprawdzian ministerialny. Procedura Każdemu uczniowi wręczono indywidualnie arkusz sprawdzianu i poproszono o udzielenie odpowiedzi na pytania w nim zawarte zgodnie z zamieszczoną instrukcją. Uczestnicy sprawdzianu mieli do dyspozycji 60 minut, zaś uczniowie z dysfunkcjami mogli ten czas przedłużyć, lecz nie dłużej niż o 30 minut. Sprawdzian zrealizowano w grudniu 2011 roku. Po zakończeniu sprawdzianu próbnego na terenie danej szkoły arkusze były przekazywane przez dyrekcję szkoły zespołowi niezależnych egzaminatorów, którzy sprawdzali wypełnione arkusze sprawdzianów. Po zakończeniu pracy egzaminatorzy przekazywali raport o wynikach sprawdzianu próbnego w skali gminy oraz poszczególnych szkół. Dyrektorzy otrzymywali szczegółowe informacje na temat szkoły, klas i poszczególnych uczniów. Szczegółowy opis wszystkich czynności oraz arkusz sprawdzianu znajduje sie posiadaniu Autora, który deklaruje, że udostępni je osobom zainteresowanym po kontakcie mailowym. WSGE | 61 Wyniki Analiza sprawdzianów dostarczyła wiele informacji o poziomie wiedzy szóstoklasistów. Przede wszystkim należy powiedzieć, że średni wynik dla całej dzielnicy wyniósł 25,77 punktu (odchylenie standardowe = 5,88), co stanowi 64 proc. wszystkich możliwych do uzyskania punktów. Uczniowie bez dysleksji uzyskali średnią 26,32 (odch. Stand. = 5,96) a uczniowie z dysleksją 24,06 punktu (odch. Stand. =5,81). Najniższy uzyskany wynik dla całej próby to 9 punktów i osiągnął go jeden uczeń. Najwyższy – 40 punktów osiągnęło dwóch uczniów. Rozstęp zatem wyniósł 31 punktów testowych. W grupie uczniów bez dysleksji maksymalny wynik wyniósł 40 punktów, zaś najniższy 9. Natomiast w grupie uczniów z dysleksją najwyższy wynik to 39 punktów (!) i uzyskało go dwóch uczniów. Najniższy wynik zaś to 13. W tej grupie rozstęp wyniósł 26 punktów. Różnica średnich wyników w obu analizowanych grupach była istotna statystycznie o czym swiadczy t-Studenta = 4,622 (df=802), p<0,001. Przedstawiony wyżej średni wynik (25,77 p.) oznacza, że zastosowany do pomiaru arkusz sprawdzianu należał do umiarkowanie łatwych (Niemierko, 2009; 109). Za podstawę analizy przyjęto pozycję ucznia na skali standardowej dziewiątki oraz wyniki uzyskane w pięciu obszarach standardów. Opierając się na ustaleniach B. Niemierko (1999; 253), przyjęto, że dana kategoria umiejętności została opanowana przez uczniów, jeśli łatwość zadań sprawdzianu powiązanych z tą kategorią umiejętności wynosi nie mniej niż 0,7, czyli 70% punktów możliwych do uzyskania za pełne rozwiązanie zadań. 62 | WSGE Tabela 1. Treściowe znaczenie skali standardowej dziewiątki dla wyniku ucznia na sprawdzianie próbnym 2011 W tabeli 1. podano łatwości podtestów mierzących poziom opanowania pięciu kategorii umiejętności dla ogółu badanych uczniów, których wynik ogólny został wyrażony w kolejnych stopniach skali standardowej dziewiątki. Wyliczone dane stanowiły podstawę narysowania krzywych charakterystycznych dla pięciu sprawdzanych kategorii umiejętności. WSGE | 63 Rysunek 1. Krzywe charakteryzujące sprawdzane umiejętności według standardów Nachylenie krzywych świadczy o wzroście poziomu opanowania każdej z pięciu kategorii umiejętności wraz ze wzrostem wyniku w skali standardowej dziewiątki. Umiejętność czytania została najlepiej opanowana przez sześć grup uczniów reprezentujących poszczególne stopnie skali standardowej dziewiątki. Najtrudniejsze okazało się pisanie i wykorzystanie wiedzy w praktyce. Statystyczny uczeń gminy, który miał wynik odpowiadający minimum siódmemu stopniowi skali standardowej dziewiątki, opanował wszystkie pięć sprawdzanych kategorii umiejętności (według standardów) na poziomie minimum 0,70. Zakładając, że zadania sprawdzianu próbnego 2011 badały umiejętność uczenia się, możemy stwierdzić, że statystyczny uczeń z wynikiem mieszczącym się na 7, 8 i 9 stopniu skali standardowej dziewiątki nie powinien mieć kłopotów z dalszą nauką w gimnazjum. Uczniów takich było łącznie w skali całej badanej próby – 37 proc. Należy przyjąć, że pozostałe 63 proc. szóstoklasistów będzie miało większe lub mniejsze trudności w nauce na dalszych etapach kształcenia i z tego powodu nie powinni opuszczać szkoły podstawowej. 64 | WSGE Wyniki szkół w sprawdzianie próbnym 2011 Analiza wyników sprawdzianu próbnego pokazuje, że średni wynik sprawdzianu uzyskany w poszczególnych szkołach jest zróżnicowany i waha się od 22,93 punktu (57 proc. punktów możliwych do uzyskania) do 28,86 punktu (72 proc. punktów możliwych do uzyskania). Dokładne dane zawiera tabela 2. Zastosowanie analizy wariancji pozwoliła określić, że średnie wyniki sprawdzianu były statystycznie istotnie różne. Oznacza to, że każda ze szkół reprezentowała inny wynik. Wartości statystyk wariancji zawiera tabela 3. Szczegółowa analiza wyników łatwości umiejętności według obszarów standardów pokazuje nie tylko, że szkoły różnią się istotnie statystycznie między sobą we wszystkich obszarach, ale dostarcza ważnych informacji o przyszłości edukacyjnej uczniów tych szkół. Generalnie należy stwierdzić, że uczniowie klas VI najlepiej opanowali czytanie. W trzech szkołach podstawowych (3, 5 i 9) na poziomie zadowalającym opanowali pisanie. Uczniowie tylko dwóch szkół (9 i 11) opanowali rozumowanie na poziomie zadowalającym. Korzystanie z informacji to umiejętność opanowana w niezadowalającym stopniu średnio we wszystkich szkołach. Zaledwie w jednej szkole uczniowie (9) uczniowie opanowali zadowalająco wykorzystanie wiedzy w praktyce. W jednej szkole podstawowej (9) na poziomie zadowalającym uczniowie opanowali 4 na 5 obszarów standardów, w trzech (3, 5, 11) dwa obszary standardów, w pozostałych siedmiu tylko jeden. W przypadku tych siedmiu szkół było to czytanie, ale niestety bez zrozumienia. Tabela 2. Średnie wartości wyników uzyskanych w sprawdzianie próbnym w 2011 roku Łatwość umiejętności według obszarów standardów Średni Wykorzystanie Szkoła wynik RozuKorzystanie wiedzy sprawdzianu Czytanie Pisanie mienie z informacji w praktyce 1 2 3 4 5 6 7 24,30 23,46 27,26 22,67 27,04 24,47 22,93 0,83 0,79 0,87 0,83 0,87 0,79 0,81 0,59 0,58 0,70 0,53 0,69 0,55 0,55 0,53 0,52 0,63 0,50 0,59 0,58 0,52 0,46 0,44 0,54 0,30 0,59 0,45 0,41 0,53 0,52 0,61 0,57 0,57 0,63 0,51 WSGE | 65 8 9 10 11 26,97 28,86 25,55 26,31 0,88 0,87 0,86 0,84 0,68 0,69 0,67 0,63 0,64 0,69 0,56 0,69 0,53 0,56 0,52 0,56 0,60 0,75 0,52 0,56 Zastosowanie analizy wariancji pokazało, że średnie wyniki sprawdzianu, jak i poziom opanowania poszczególnych obszarów standardów wiedzy różnicuje w sposób istotny statystycznie poszczególne szkoły. Tabela 3. Wyniki analizy wariancji porównania średnich wyników sprawdzianu próbnego 2011, jak i obszarów standardów wiedzy pomiędzy 11 szkołami podstawowymi Średni wynik sprawdzianu Reading Reasoning Use of information Practical use of knowledge Writing Między grupami Wewnątrz grup Ogółem Między grupami Wewnątrz grup Ogółem Między grupami Wewnątrz grup Ogółem Między grupami Wewnątrz grup Ogółem Między grupami Wewnątrz grup Ogółem Między grupami Wewnątrz grup Ogółem Suma kwadratów df Średni kwadrat F Istotność 2754,348 10 275,435 8,363 ,000 26150,504 28904,852 794 804 32,935 ,830 10 ,083 4,514 ,000 14,604 15,434 794 804 ,018 2,532 10 ,253 6,109 ,000 32,917 35,449 794 804 ,041 2,893 10 ,289 3,621 ,000 63,446 66,339 794 804 ,080 3,079 10 ,308 4,990 ,000 48,999 52,079 794 804 ,062 3,864 10 ,386 10,007 ,000 30,657 34,521 794 804 ,039 Podsumowanie Sprawdzian po VI klasie wprowadzono w celu ustalenia, sprawdzenia stopnia opanowania pięciu podstawowych kompetencji: czytania, pisa- 66 | WSGE nia, rozumowania, korzystania z informacji oraz wykorzystania wiedzy w praktyce. Zastąpił on procedury selekcyjne stosowane przy przejściu na następny etap kształcenia: egzamin czy konkurs świadectw. Miał on przeciwdziałać procedurom selekcyjnym w oświacie, co zdaniem niektórych krytyków reformy oświaty z 1999 roku się nie udało (Murawska, 2004; 78). W aspekcie ewaluacyjnym wyniki zarówno sprawdzianów ministerialnych (rozumianych jako centralne zadanie oświaty), jak i sprawdzianów próbnych (dzielnicowych, miejskich, gminnych) dostarczają wiedzy o poziomie przygotowaniu uczniów do dalszej edukacji. Jest to także poważna informacja o poziomie i jakości kształcenia w poszczególnych szkołach, jak i w jednostkach administracyjnych kraju. Dostarcza pośrednio wiedzy o poziomie nauczania poszczególnych nauczycieli. Analizowane dane sprawdzianu próbnego 2011 pokazują, że na poziomie średnich wartości wyników sprawdzianu poziom nauczania w poszczególnych szkołach nie należy do najwyższych. Jeszcze dobitniej widać to, gdy szczegółowo analizowane były obszary standardów wiedzy. W tym przypadku okazywało się, że uczniowie poszczególnych szkół w zadowalającym stopniu opanowywali jednostkowe umiejętności. Uzyskane wyniki sprawdzianów mogą zainteresować praktyków, pedagogów, nauczycieli i dyrektorów szkół, o ile wykażą oni zainteresowanie pogłębioną analizą tego zagadnienia. Powstaje zatem pytanie o efektywności edukacji. Czy niezadawalający jest poziom edukacji, czy błędem jest brak powiązania wyników w sprawdzianie z dalszym losem 6-klasisty? Na wstępie zauważyłem, że wynik sprawdzianu nie przesądza o ścieżce kariery uczniowskiej. Takie podejście należy traktować jako demotywator. A samo przeprowadzenie jako działanie pozorne. References Chomsky N. The Purpose of Education, Available at:bit.ly/lwf-chomsky. Delors J. (1998). Edukacja – jest w niej ukryty skarb. Warszawa. Jurewicz M.(2010) Czytanie ze zrozumieniem. Uwarunkowania rodzinne. Warszawa: Scholar. Łoziński K., Sieradzki S. (2004). Polska szkoła zabija naszą przeszłość „Wprost”. Murawska B.(2004). Segregacje na progu szkoły podstawowej. Warszawa: WSGE | 67 Instytut Spraw Publicznych. Niemierko B.(2009) Diagnostyka edukacyjna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Niemierko B. (1999). Pomiar wyników kształcenia. Warszawa: WSiP. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkól (DzU nr 51, póz. 458, z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 10 sierpnia 2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów (DzU nr 92, póz. 1020, z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 15 lutego 1999 r. (DzU nr 14, póz. 129, z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 lutego 1999 r. w sprawie utworzenia okręgowych komisji egzaminacyjnych i ich zasięgu terytorialnego (DzU nr 14, póz. 134, z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (DzU nr 83, póz. 562). 68 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 69-92 Andrzej Balasiewicz WSGE | 69 70 | WSGE Human behavior organization as determinants of educational needs Zachowania ludzi w organizacji jako wyznaczniki potrzeb edukacyjnych dr Andrzej Balasiewicz Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk [email protected] Abstracts The subject of the article concerns the behavior of people at work, both indeterminate action and behavior determined by a specific organizational culture. The components of culture of organization are presented here in terms of the system, divided into three basic types: patterns of thought, patterns of behavior and symbols. Patterns of behavior are formed on account of dissemination of attitudes, as well as on the background of formal organizational solutions. The article mainly focuses on characterization of behavioral patterns, which are a component of adaptive culture that reflects the current state of development of modern civilization. Identification and description of organizational behavior is a starting and reference point in determining the specific educational requirements (formulation of goals and tasks), and long term establishing of new educational relationships between the school, the university and the company. Analysis of adaptive culture and its components is carried out in terms of organizational structure, which allows splitting the analysis into stages and clearly presenting the role of organization, manager and employee. This characteristic indicates how wide range of complex and challenging tasks associated in the past with organization and managers have been now taken independently and efficiently performed by a creative employee. Przedmiotem artykułu są wskazane w jego tytule zachowania ludzi w organizacji, zarówno zachowania zdeterminowane, jak i niezdeterminowane przez określoną kulturę organizacyjną. Składniki kultury organizacyjnej zostały tu przedstawione w ujęciu systemowym; w podziale na trzy podstawowe rodzaje: wzory myślenia, wzory zachowań oraz symbole. Wzory zachowań kształtują się na skutek upowszechniania postaw, będących wynikiem określonych wzorów myślenia, a także na tle formalnych WSGE | 71 rozwiązań organizacyjnych. W artykule przede wszystkim charakteryzuje się wzory zachowań stanowiące składnik kultury adaptacji, która odpowiada aktualnemu etapowi rozwoju cywilizacyjnego. Identyfikacja i opis zachowań organizacyjnych stanowi tu punkt wyjścia i punkt odniesienia do określania konkretnych wymagań edukacyjnych (formułowania celów i zadań), a w dalszej perspektywie ustalenia nowych relacji o charakterze edukacyjnym, między szkołą, uczelnią a firmą. Charakterystyka kultury adaptacji i jej składników dokonywana jest w aspekcie organizacyjnym i jednostkowym, aby selektywnie, a zatem – w tym przypadku – przejrzyście, przedstawić role organizacji, menedżera i pracownika. Owa charakterystyka wskazuje, jak wiele zadań złożonych i trudnych przypisanych kiedyś organizacji i menedżerom teraz już podejmuje samodzielnie oraz skutecznie wykonuje kreatywny pracownik. Key words: Education in organization, culture of organization, adaptation skills, components of organizational culture, patterns of thought, patterns of behavior, network structure Edukacja w organizacji, kultura organizacyjna, kultura adaptacji, składniki kultury organizacyjnej, wzory myślenia, wzory zachowań, struktura sieciowa Wprowadzenie Zachowania ludzi w organizacji to zagadnienia dotyczące związków pomiędzy cechami formalnymi rozwiązań organizacyjnych a właściwościami członków organizacji; to problematyka skoncentrowana przede wszystkim na skutkach społecznych tych zależności, widocznych w kształtowaniu się kultury organizacyjnej. „Najbardziej widocznym przejawem tej kultury są zachowania ludzi w organizacji. Wzory tych zachowań kształtują się na tle formalnych rozwiązań organizacyjnych, co sprawia, że określone zachowanie można, przynajmniej w pewnym stopniu, przewidywać i kształtować” (Sikorski, 2002, s.8). Badania jednostek i grup społecznych w systemie organizacyjnym doprowadziły do tworzenia i ciągłego rozwijania modeli przydatnych do opisu i zrozumienia zachowań ludzi w organizacji, na które wpływ ma wiele różnorodnych czynników. Zachowania ludzi w organizacji mogą być rozpatrywane z różnych punktów widzenia także z pozycji pedagogiki, w tym szczególnie pedagogiki pracy. Najważniejszą tezą artykułu jest przekonanie, że zidentyfikowane i opisane 72 | WSGE zachowania ludzi w nowoczesnych organizacjach stawiają całkiem nowe wymagania edukacyjne, odnoszące się do różnych etapów edukacyjnych (oczywiście w różnym stopniu i zakresie). W literaturze przedmiotu jest wiele znakomitych opracowań dotyczących zachowań organizacyjnych, skoncentrowanych jednak w większości przypadków na zachowaniach tradycyjnych, typowych dla szczytowego rozwoju cywilizacji przemysłowej. Aktualnie szerzej i intensywniej trzeba podjąć kwestie zachowań charakterystycznych dla warunków cywilizacji postprzemysłowej, zwanej również informacyjną. Prace z tego zakresu ważne i głęboko inspirujące podjęli już między innymi Baraniak ( 2009), Bogaj (2007), Karney (2004) oraz Kwiatkowski (2007). Chodzi o to, by przedstawiać zmiany zachowań ludzi w organizacjach, przyczyny, dla których zmiany te się dokonują i skutki, do jakich one prowadzą, czyli kształtowania się określonych wzorów kultury organizacyjnej, tak istotnych dla aktualizacji i antycypacji zadań współczesnej edukacji. Składniki kultury organizacyjnej (ujęcie systemowe) Podejście kulturowe doprowadziło do określenia na nowo cech, warunkujących odniesienie sukcesu przez organizację, nieuwzględnianych w „tradycyjnym” racjonalnym modelu. Pojęciem kultury można posługiwać się w wielu różnych analizach, np. w analizie funkcjonowania organizacji, a także – co będzie przedmiotem niniejszego artykułu – w analizie potrzeb edukacyjnych uczniów. Punkt odniesienia analizy potrzeb edukacyjnych uczniów stanowi analiza potrzeb edukacyjnych organizacji. W naszych rozważaniach skorzystamy z badań, których celem było uzyskanie, zawsze prawdziwego i obiektywnego opisu rzeczywistości (podejście pozytywistyczne, wyjaśniające) oraz badań, które umożliwiają subiektywną i dialektyczną interpretację tego, co się dzieje w organizacji (podejście hermeneutyczne, rozumiejące albo interpretujące). Zatem bez względu na to jak zdefiniujemy kulturę organizacyjną, jest to abstrakcja i model (dla pozytywistów) lub konkretyzacja i interpretacja (dla hermeneutów). Zdaniem A. Pocztowskiego (2008) „kultura organizacyjna stanowi utrwalony wzorzec, podzielanych przez członków danej organizacji, założeń, wartości, norm i sposobów radzenia sobie z doświadczeniami, które zostały wypracowane, odkryte lub stworzone w toku jej rozwoju i które manifestują się w określonych zachowaniach jej członków”. Należy podkreślić, iż w literaturze przedmiotu zachowania są traktowane często jako integralny element kultury organizacyjnej, a nieraz jako jej skutek. Przytoczona WSGE | 73 definicja A. Pocztowskiego zawiera główne elementy spotykane w wielu innych definicjach. Jeśli traktujemy kulturę jako system, to „punktem wyjścia do określenia struktury systemu kulturowego może być definicja A. L. Kroebera i C. A. Kluckhohna, zgodnie z którą kulturą są wzorcowe sposoby myślenia, odczuwania i reagowania, przyswajane i przekazywane głównie przez symbole tworzone przez grupy ludzi i zawierające konkretyzacje w postaci artefaktów” (Sikorski, 2006, s. 8). Artefakty kulturowe to widoczne przejawy kultury organizacyjnej, do których zaliczają się artefakty fizyczne, artefakty behawioralne oraz artefakty językowe. W ujęciu systemowym składniki kultury organizacyjnej można podzielić na trzy podstawowe rodzaje (Sikorski, 2006, s. 8 – 13): 1. Wzory myślenia, dzięki którym członkowie organizacji otrzymują kryteria oceny rozmaitych zjawisk i sytuacji. Na wzory myślenia składają się: • założenia kulturowe, mające charakter filozoficzny i światopoglądowy. Dotyczą rozstrzygnięć w sprawach podstawowych dla człowieka. Założenia są fundamentem, na którym spoczywa cały „gmach” kultury. Według E. H. Scheina „podstawowe założenia to przekonania, które członkowie organizacji przyjmują bezkrytycznie”( Stoner, Freeman, Gilbert, 1997, s. 192). Założenia kulturowe wiążemy z przyjęciem określonego paradygmatu kultury organizacyjnej; • wartości to przedmioty, stany rzeczy i sytuacje, które ludzie cenią i starają się osiągnąć przez swoje uczestnictwo w organizacji. Wartości są zbiorowymi preferencjami narzucanymi w organizacji; • normy społeczne wynikają bezpośrednio z przyjętej hierarchii wartości. Są najczęściej określane jako niepisane reguły, na których oparte jest życie społeczne organizacji. Zatem określają, do czego należy dążyć, a czego unikać i w jaki sposób należy to czynić. Wyróżniamy normy kultury organizacyjnej o charakterze moralnym, zwyczajowym i prakseologicznym; 2. Wzory zachowań, które dostarczają właściwych form reagowania na zjawiska i sytuacje występujące w organizacji. Wzory zachowań kształtują się na skutek upowszechniania postaw, będących wynikiem określonych wzorów myślenia. Dla naszych dalszych rozważań istotne jest, że „zachowania ludzi w organizacji są jednak tylko w części determinowane kulturowymi wzorami myślenia. Niemniej istotne, a czasem nawet ważniejsze, są uwarunkowania sytuacyjne, z jakimi ludzie się stykają, wykonując swoją 74 | WSGE pracę w systemie organizacyjnym. Uwarunkowania te związane z potrzebą realizacji zadań organizacyjnych w różnych i zmieniających się sytuacjach, które sprawiają, że zachowania pracowników mogą być obojętne z punktu widzenia dominującej w organizacji ideologii albo nawet z nią sprzeczne.” (Sikorski, 2006, s. 10). Dla analizy potrzeb edukacyjnych istotne są zarówno zachowania zdeterminowane, jak i niezdeterminowane przez wzory myślenia i wzory zachowań określonej kultury organizacyjnej; 3. Symbole – to instrumenty kulturowej socjalizacji - dzięki którym następuje upowszechnianie i utrwalanie wzorów myślenia i zachowania wśród członków organizacji. Symbole można podzielić na: • symbole fizyczne, wyrażające stosunek do określonych wartości lub służące do identyfikacji roli społecznej. Symbolami takimi mogą być: sposób ubierania się i elementy ubioru, odznaki, przedmioty kultu religijnego, fryzura, tatuaże oraz rozmaite insygnia ról społecznych; • symbole językowe, które dotyczą specyficznego stylu porozumiewania się ludzi w organizacji, zawierającego hasła, zawołania, przydomki, a także skróty i określenia trudne do zrozumienia dla kogoś z zewnątrz. Ludzie pracujący razem od dłuższego czasu kształtują wspólny język, również język ciała, czyli przyjęty w danej organizacji zbiór gestów. W nieformalnym przekazie wartości i norm szczególną rolę odgrywają mity i językowe tabu. Mity mają cel wychowawczy, akcentują w danej kulturze to, co jest uprawnione i akceptowane oraz to, czego tolerować nie można. Mają zatem znaczenie wyjaśniające. Natomiast tabu to sprawy, o których mówić nie wypada; • symbole behawioralne obejmują rytuały, ceremonie i behawioralne tabu, czyli zachowania uznawane w danej kulturze za niewłaściwe. Rytuał stabilizuje rzeczywistość, czyni ją bardziej przewidywalną i zrozumiałą. Może być widoczny w wielu sytuacjach, w sposobie witania się pracowników, przyjmowania interesantów, obchodzenia różnych uroczystości (imienin, urodzin itd.) itp.; • symbole osobowe, czyli bohaterowie organizacyjni to przykłady, do których można się odwołać. Bohaterowie organizacyjni pełnią rolę modeli do naśladowania, personifikują organizacyjną ideologię i sposób działania. Kultura organizacyjna w wielkich korporacjach jest czasami bardzo podobna do kultury ludzi, którzy nimi zarządzają. Stąd trudno omawiać kulturę organizacyjną firm bez bliższego przyjrzenia się osobowościom (np. Bill Gates, Ray Kroc, Sam Walton), które nimi WSGE | 75 kierują (Zbiegień – Maciąg, 2002). Charakterystyka kultury adaptacji i jej składników – aspekty organizacyjne Zachowania ludzi w organizacji przedstawimy na podstawie kultury adaptacji, która odpowiada sieciowemu typowi kultury, charakteryzującemu się otwartością, spontanicznością i dużą dynamiką zmian, a także szczególną przydatnością, kiedy często zachodzi potrzeba podejmowania niekonwencjonalnych działań w konkurencyjnym otoczeniu. Ludzi funkcjonujących w tej kulturze cechuje myślenie pragmatyczne, wynikające z przekonania, że w swoim działaniu człowiek powinien kierować się specyfiką konkretnej sytuacji. W takim przypadku otrzymane informacje są oceniane z punktu widzenia konkretnego zadania. Różnorodność kulturowa stanowi tu podstawowe źródło kreatywności członków organizacji; zmusza do podejmowania wysiłku zrozumienia innych pomysłów, znaczeń i argumentów, które pojawiają się w dialogu między kulturami. Efektem takich postaw jest lepsze definiowanie problemów, większa liczba alternatywnych rozwiązań, a w rezultacie podejmowanie trafniejszych decyzji oraz skuteczniejsze i sprawniejsze działanie. Ponadto kultura adaptacji odpowiada aktualnemu etapowi (fazie) rozwoju cywilizacyjnego, ponieważ jego charakterystyczną cechą jest stopniowe przełamywanie kulturowych barier związanych z odmiennością społecznych doświadczeń i celów ludzi, reprezentujących różne kultury organizacyjne (Balasiewicz, 2007; Sikorski, 2006). Zatem można przyjąć, że waga kultury adaptacji dla określenia potrzeb oraz formułowania celów i zadań edukacyjnych jest bezsporna. Struktura organizacyjna typu sieciowego – charakterystyczna dla kultury adaptacji – jest coraz częściej stosowana w praktyce, mamy tu do czynienia z decentralizacją i dekoncentracją władzy organizacyjnej, z próbą całkowitego odejścia od zasad hierarchii (Kostera, 2003; Sikorski, 2006; Pocztowski, 2008). W strukturach sieciowych zasadę jedności rozkazodawstwa eliminuje się na rzecz kontroli i koordynacji dokonywanych w złożonych horyzontalnych relacjach między jednostkami organizacyjnymi. Oznacza to, że hierarchię zastępuje heterarchia, zanika podział na pracowników koncepcyjnych i wykonawczych. Heterarchia rozumiana jako równoległość i zmienność ośrodków władzy wskazuje, że „kierownik A może mieć władzę nad B, a B nad C, ale również C może mieć władzę nad kierownikiem A” (Sikorski, 2006, s. 153). Na uwagę zasługuje sposób 76 | WSGE strukturalizacji działań w sieci oparty na poziomym przepływie informacji między rozproszonymi jednostkami. Informacje te dotyczą potrzeby, w pierwszym etapie, strategicznej alokacji zadań. Stąd podstawowe znaczenie ma lokalizacja zasobów wymaganych do realizacji zadania. Lokalizacja zasobów wiedzy dokonuje się na podstawie sprawdzonych metod, które pracownik powinien znać i stosownie do potrzeb wykorzystywać. Jedną z najbardziej skutecznych metod lokalizowana wiedzy jest sporządzenie specjalnych książek adresowych z wykazem ekspertów pracujących dla firmy (szwajcarski koncern chemiczny Hoffman – LaRoche). Listę ekspertów podzielono na kategorie najczęściej pojawiających się problemów związanych z opracowaniem nowych produktów. Mapy wiedzy są graficznym odwzorowaniem wzajemnych zależności między istniejącymi w organizacji aktywami intelektualnymi, źródłami wiedzy i jej strukturami oraz zastosowaniami. Umożliwiają usystematyzowanie nowych zasobów oraz powiązanie zadań z aktywami intelektualnymi, którymi dysponuje organizacja. „Mapy źródeł wiedzy określają, kto w zespole, w całej organizacji lub w jej otoczeniu, dysponuje wartościowymi zasobami wiedzy, które mogą zostać wykorzystane w razie potrzeby w konkretnych projektach” (Probst, Raub, Romhardt, 2002, s. 87 – 88). Do lokalizowania zasobów wiedzy służą jeszcze takie metody, jak: topografia wiedzy, techniki socjometryczne, bibliometria, mapy zasobów informacji, systemy informacji geograficznej, macierz wiedzy. Wszystkie te metody odnoszą się do jednej z kompetencji kluczowych, a mianowicie umiejętności korzystania z różnorodnych źródeł wiedzy. W strukturze sieciowej specjalizacja ma charakter przedmiotowy, ukierunkowany na realizację określonych projektów. Zanika specjalizacja funkcjonalna, charakterystyczna dla tradycyjnych struktur z wydzielonymi pionami i komórkami o takich funkcjach jak np. projektowanie, finanse, marketing, produkcja; to grupowanie stanowisk wymagających tych samych lub podobnych czynności ( Griffin, 2006). Specjaliści przyporządkowani do określonych funkcji są skutecznie izolowani od innych specjalistów, zbyt wąsko skoncentrowani na swoich jednostkach tracą z pola widzenia cały system organizacji. Natomiast w przypadku specjalizacji przedmiotowej oprócz koniecznej specjalizacji zawodowej pracowników wymaga się dostrzegania szerokiego kontekstu ich pracy i umiejętności zastosowania własnej wiedzy specjalistycznej w realizacji różnych zadań w różnych, często złożonych, sytuacjach zawodowych. Zatem pracownik, działając w strukturze sieciowej, powinien dostrzegać różnorodne powią- WSGE | 77 zania i ustawicznie się uczyć. Oznacza to, że należy eliminować międzyoddziałowe bariery komunikacyjne. Podstawowym czynnikiem wzrostu inteligencji organizacji jest interakcja. Sukces organizacji jest w znacznym stopniu następstwem relacji, jakie zachodzą między zasobami wiedzy zgromadzonymi przez jednostki. Stąd cel zespołu zadaniowego sprowadza się do „wykonania określonego zadania przy zastosowaniu takiego zbioru czynności, które są do tego niezbędne. Służy temu zróżnicowany charakter wiedzy i umiejętności pracowników oraz ich wymiana między zespołami. Orientacja zadaniowa, ukierunkowana na realizację określonych projektów, jest podstawowym czynnikiem integracji rozproszonych w strukturze sieciowej specjalistów” (Sikorski, 2006, s. 153). Łączą oni indywidualne umiejętności i organizacyjne zasoby wiedzy w funkcjonalną całość; to praca grupowa uwalnia możliwości indywidualne jednostek i często umożliwia rozwiązywanie problemów, których nie można rozwiązać samodzielnie. „Podstawą sukcesu zespołu jest odpowiednia kombinacja wiedzy teoretycznej, praktycznych doświadczeń i trzech umiejętności: podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów i zdolności interpersonalnych. Wszyscy członkowie zespołu powinni posiąść te trzy umiejętności, choć oczywiście w różnym stopniu” (Probst, Raub, Romhardt, 2002, s. 160). Orientacja na wykonanie zadania, niezbędna do stymulacji kreatywności zespołu, charakteryzuje się (West, 2000): • refleksyjnością. Refleksja nad określonym zadaniem ma fundamentalne znaczenie dla przyjęcia przez zespół odpowiedniej strategii i osiągnięcia pożądanych celów; • wysokim poziomem „ konstruktywnej kontrowersji”, która sprawia, że członkowie zespołu czują się akceptowani, a nie atakowani, zespół charakteryzuje atmosfera współpracy i zaufania, a nie rywalizacji i nieufności, a wszystkie uwagi krytyczne przyjmowane są jako konstruktywny wkład do pracy; • tolerancją dla przekonań mniejszości. Istotnym wyznacznikiem kreatywności zespołu jest wysoki stopień tolerancji wobec mniejszości o innych poglądach. Najczęściej kreatywność uwidacznia się w sytuacjach konfliktowych, podczas przełamywania oporu wobec zmian. Istotą struktur sieciowych, decydującą o ich adaptacyjności i podatności innowacyjnej, jest łatwość dostępu do informacji i szybkość jej obiegu. W tych strukturach informację traktuje się jako podstawowe narzędzie prowadzenia działalności. Sieć tworzy się po to, aby można było jak najszybciej zdobyć i przetwarzać wiedzę. Zwiększanie podatności innowa- 78 | WSGE cyjnej dzięki łatwości w pozyskiwaniu informacji jest szczególnie istotne w warunkach konieczności szybkiego reagowania na zmiany w otoczeniu (Sikorski, 2002). Dzięki badaniom w dziedzinie zarządzania innowacjami opracowano skuteczne metody kierowania sferą innowacyjności i jej planowania. Powszechnie stosuje się takie metody heurystyczne, jak: burza mózgów, synektyczna oraz analiza morfologiczna. „A oto spostrzeżenia dotyczące warunków pobudzania kreatywności poczynione w firmie Sony (Gomez i Probst, 1995, za: Probst, Raub, Romhardt, 2002, s.151 ): • wiedza podana w formie małych, łatwo przyswajalnych porcji pobudza inicjatywę, • duża dynamika działań w ramach struktur firmy stymuluje kreatywność, • poczucie wspólnoty jest źródłem chęci do działania, • warunkiem kreatywności jest ustalenie konkretnych celów, • tolerowanie błędów sprzyja kreatywności, • przyjęcie perspektywy długoterminowej daje swobodę działania, • uczciwe prowadzenie dyskusji stymuluje innowacje.” W Mettler-Toledo (firma produkująca wagi) wdrożono zarządzanie innowacjami oparte na następujących założeniach: • od każdego pracownika przyjmuje się propozycję usprawnienia pracy – raz w tygodniu, a najrzadziej raz w miesiącu; • po wprowadzeniu innowacji w życie pracownik wypełnia formularz, na którym przedstawia jej krótki opis oraz wpływ na koszty, jakość, czas produkcji itp.; • wymienia wszystkich współpracowników, którzy pomogli mu w realizacji pomysłu. Dzięki temu indywidualne koncepcje zyskują zainteresowanie całej grupy, a nagroda przypada pomysłodawcy oraz osobom, które go wsparły ( Probst, Raub, Romhardt, 2002). Chodzi tu przede wszystkim o stworzenie warunków wewnętrznej komunikacji, dzięki której pracownicy lepiej rozumieją potrzebę zmiany i lepiej potrafią dostosować własną działalność do zmian w funkcjonowaniu firmy. W strukturach typu sieciowego podkreśla się znaczenie komunikacji z elementami otoczenia firmy. Formułowany jest postulat, aby w procesie komunikowania się z otoczeniem uczestniczyło jak najwięcej pracowników. Współcześnie firmy dokonują transakcji na rynkach wiedzy, gdzie przedmiotem obrotu są następujące dobra niematerialne: wiedza eksper- WSGE | 79 tów zewnętrznych, wiedza innych przedsiębiorstw, wiedza różnych grup uczestników rynku, np. klientów oraz produkty związane z wiedzą (Probst, Raub, Romhardt, 2002). Dla organizacji ważna jest jej „zdolność absorpcyjna”, czyli umiejętność wykorzystania przez organizację wiedzy znajdującej się w otoczeniu. Istotna jest wiedza pochodząca od uczestników rynku. Każda grupa uczestników ma inne oczekiwania co do działalności firmy lub zgłasza wobec niej inne żądania. Za najważniejsze grupy uznaje się klientów, dostawców, udziałowców firmy, pracowników i reprezentujące ich organizacje, rynki finansowe, polityków, środki masowego przekazu i osoby kształtujące opinię publiczną oraz ogólnie społeczeństwo. Duże znaczenie przypisuje się wiedzy klientów. Jeden z badaczy innowacyjności Eric von Hippel twierdzi, że w niektórych sektorach gospodarki pomysły klientów są głównym źródłem innowacji. Zdarza się, że kluczowi klienci – którzy używają produktu najintensywniej – znają słabe i mocne strony produktu lepiej niż jego twórcy. W niektórych firmach motoryzacyjnych wybrani klienci współpracują z konstruktorami, do tego służą specjalne warsztaty. W strukturach sieciowych stopień sformalizowania działalności jest niski, a zatem nie krępuje inicjatywy i samodzielności pracowników. W takich warunkach nasilenie komunikacji między ludźmi i atmosfera wzajemnego zaufania pozwala znacznie szybciej rozwiązywać problemy i wdrażać innowacje. Zaufanie społeczne jest przez niektórych badaczy traktowane jako najważniejszy komponent kapitału społecznego, a w wielu badaniach wręcz do niego sprowadzane. Zaufanie społeczne uważane jest za „smar” relacji interpersonalnych. Bez wzajemnego zaufania nie jest możliwa kooperacja, transakcje biznesowe, ale również nieformalne relacje przyjacielskie i koleżeńskie (Lewicka, 2011; Sztompka, 2007). Zaufanie pozwala na maksymalizację zysku wspólnego, a wtórnie i własnego. Zaufanie stanowi ważny czynnik sprzyjający podejmowaniu wspólnej zorganizowanej aktywności społecznej; jest warunkiem dostępu do innych ludzi i w tym sensie stanowi najcenniejszą odmianę kapitału ludzkiego. Zaufanie to wyrażone w działaniu wobec partnera oczekiwanie, że jego reakcje będą dla nas korzystne. Można tu wyróżnić: oczekiwanie efektywnościowe, dotyczące instrumentalnych właściwości działań podejmowanych przez partnerów, takich jak regularność, prawidłowość, przewidywalność, a także oczekiwania aksjologiczne cechujące właściwości działań innych ludzi, takich jak: odpowiedzialność, pryncypialność, prawdomówność (Sztompka, 2002). 80 | WSGE We współczesnych organizacjach, w tym także o strukturach sieciowych, pracownicy aktywnie tworzą kapitał społeczny określany jako zgromadzona w organizacji i przepływająca przez nią wiedza, której źródłem są sieci relacji wewnątrz firmy i poza nią, a także jako cechy życia społecznego (sieci, normy, zaufanie). Owe cechy umożliwiają pracownikom wspólne skuteczniejsze działanie w celu osiągnięcia wspólnych celów (Armstrong, 2005). Kultura adaptacji jest szczególną kulturą uczenia się. Stanowi proces, „podczas którego sami pracownicy dokonują analiz, interpretacji danych, diagnozy sytuacji i zmian, a do kierownika należy stwarzanie warunków, które im to umożliwiają” (Sikorski, 2006, s. 151). W procesach organizacyjnego uczenia się szczególnie efektywne są zespoły przedmiotowe, łączące specjalistów z różnych dziedzin do realizacji zadań i projektów oraz wszelkie formy pobudzania twórczości zespołowej (koła jakości, techniki twórczego myślenia itp.). Postrzegamy tu podmiot uczenia się nie indywidualnie, lecz zbiorowo; jest to nowy paradygmat uczenia się w już rozwiniętej, dojrzałej formie. Funkcją organizacji jest przekładanie wielu dziedzin wiedzy na produktywność. Wzmożone uczenie się jest wspomagane systemowo, istnieją procesy i zasady polityki zachęcające wszystkich pracowników do uczenia się. Menedżer odpowiedzialny za kształtowanie postaw i wzorów zachowań pracowników odwołuje się do podstawowych wartości kultury adaptacji. Owe postawy i wzory zachowań są pożądane w realizacji celów organizacyjnych. Menedżer zakłada, że pracownicy kierują się takimi potrzebami, jak potrzeba rozwoju, osiągnięć, różnorodności w działaniu (preferencje dla czynności innowacyjnych), autonomii i samorealizacji. Menedżer przede wszystkim nastawiony jest na uświadamianie związków między określonym zachowaniem a możliwością zaspokojenia wymienionych potrzeb, a więc apeluje do świadomości pracowników. Charakterystyczne cechy stylu kierowania w kulturze adaptacji to (Balasiewicz 2007; Sikorski 2006): • zwracanie uwagi pracownikom – w trakcie interpretacji misji organizacji – na wielostronność i dynamikę relacji z otoczeniem. Stąd mierniki sukcesu są zmienne i różnorodne, a sukces zawsze jednak zależy od umiejętności szybkiego reagowania na oczekiwania klientów; • nauczanie pracowników samodzielnego formułowania celów, określania sprzężeń zwrotnych w procesie ich realizacji oraz oceny wyników WSGE | 81 • • • • • • • własnej pracy; orientacja na osiągnięcia, ułatwiająca dzielenie się wiedzą przez członków organizacji. „Liczne interakcje obdarzonych dużą samodzielnością osób, poszukujących partnerów do realizacji swoich zadań, ułatwiają upowszechnianie doświadczeń i modeli mentalnych, które w danym czasie i miejscu okazują się najbardziej skuteczne” (Sikorski, 2006, s. 148); coaching i mentoring jako powszechnie akceptowane już modele uczenia się dorosłych. Metody coachingu i mentorigu są indywidualizowane, ponieważ ich celem jest indywidualny rozwój jednostki, rozwijanie osobistych umiejętności oraz uczenie się kontrolowania, korygowania i oceniania własnego procesu przyswajania wiedzy. Coaching jest interaktywnym procesem, angażującym osobę do stawiania celów i dokonywania zmian w kierunku szeroko rozumianego rozwoju; wyzwala indywidualny potencjał do realizacji śmiałych działań, zachęca do aktywności i wiary w niemożliwe. Coaching to pomoc w dokonywaniu zmian zgodnych z indywidualnymi oczekiwaniami i kierunkiem rozwoju; bazujący na wizji przyszłości, która często nie jest kontynuacją przeszłości, ale nowym spojrzeniem na realizację celu ( Fryczyńska, Jabłońska – Wołoszyn, 2008); uzależnienie wysokości wynagrodzeń od wyników pracy zespołu zadaniowego. To bardzo efektywny sposób wynagradzania w zmiennych i zróżnicowanych warunkach otoczenia; stawianie podwładnym ambitnych zadań i pozostawianie im znacznej swobody w poszukiwaniu metod realizacji; zachęcanie do instrumentalizmu kulturowego i przeciwdziałanie nieuzasadnionej dominacji jednej orientacji kulturowej. Pracownicy powinni opanować – w stopniu podstawowym – umiejętność diagnozowania i interpretacji różnych systemów kulturowych; rzetelnie wykonana praca to tylko taka, która w pełni zaspokaja konkretną potrzebę klienta, ze względu na którą podjęto się jej wykonania. Oznacza to gotowość zmiany planu pod wpływem ustawicznie analizowanych informacji o warunkach działania. Zatem planowanie charakteryzuje się otwartością i elastycznością. Podstawowe znaczenie ma indywidualizowanie problemów i twórcze podejście do ich rozwiązania; działanie zgodnie z koncepcją samo przywództwa, „według której su- 82 | WSGE perliderem jest ktoś, kto stopniowo usamodzielnia swoich podwładnych, przewidując dla nich pierwszoplanowe role na scenie działalności organizacji, sam zaś usuwa się w cień” (Sikorski, 2006, s.150). Charakterystyka kultury adaptacji i jej składników – aspekty indywidualne Struktury poznawcze stanowią źródło informacji o otoczeniu, o własnym „ja” (samowiedza) oraz o programach działania, które umożliwiają osiągnięcie celów. System struktur poznawczych jako główny składnik osobowości człowieka opisujemy z punktu widzenia jego cech formalnych (Kozielecki, 2000). Owe cechy, stosowane w procesach pracy, w odniesieniu do kultury adaptacji charakteryzują się: złożonością, atrakcyjnością, otwartością oraz aktywnością (Sikorski, 2006). W przypadku złożoności wzorem kulturowym jest tu gotowość do poszerzania i modyfikowania zbioru informacji potrzebnych do wykonania zadania. Ogólnie rzecz biorąc, im bardziej złożony jest system struktur poznawczych człowieka, tym ma on bardziej złożoną osobowość. W kulturze adaptacji pożądany jest wysoki stopień abstrakcyjności, czyli zdolność stworzenia przez człowieka systemu o wzrastającym stopniu ogólności – systemu hierarchicznego. Struktury bardziej abstrakcyjne zwiększają orientację jednostki, umożliwiają rozwiązywanie teoretycznych problemów i uniezależniają człowieka od zewnętrznej kontroli. W kulturze adaptacji umiejętność myślenia syntetycznego ceniona jest wyżej niż analitycznego. Struktury poznawcze otwarte to takie, które ulegają zmianom pod wpływem nowych informacji. W tym przypadku człowiek modyfikuje przekonania i wyobrażenie o świecie oraz o sobie w miarę poznawania rzeczywistości. Otwarte spojrzenie na organizację ułatwia przystosowanie się oraz bardziej plastyczne i giętkie działanie. Otwartość sprowadza się tu do łatwości zmiany przekonań pod wpływem nowych informacji. Struktury poznawcze aktywne charakteryzują się umiejętnością wykorzystywania wiedzy deklaratywnej, proceduralnej i kontekstowej we właściwym miejscu i we właściwym czasie. Wiedza deklaratywna (wiedza opisowa) wskazuje na świadomość, że coś się wie; jest „wiedzą, że”. Wiedza proceduralna (wiedza – recepta) to „wiedza jak”: jak użyć danego pojęcia lub reguły. Wiedzę proceduralną nabywamy stopniowo wykonując określone czynności. Wiedza kontekstowa, czyli „wiedza kiedy i dlaczego”, polega na rozumieniu, kiedy i dlaczego wybrać te, a nie inne pojęcia i reguły. Natomiast wyróżnienie jeszcze jednego rodzaju wiedzy kontekstowej „wiedzy z” wynika ze spostrzeżenia, WSGE | 83 że pewne rzeczy wiemy tylko razem z innymi rzeczami, że wiemy coś najczęściej we względnie trwałym kontekście. Zatem aktywność oznacza dążenie do wykorzystywania posiadanej wiedzy w zmieniających się warunkach. W literaturze przedmiotu można znaleźć już odpowiedzi na pytanie: jak kształtować aktywne doświadczenie jednostki, co robić, aby mogła ona sprawnie operować swoją wiedzą o organizacji i o sobie? Kwestie te przedstawia model nauki opartej na doświadczeniu autorstwa Dawida Kolba. Model ten stanowi ,,opis sposobu przekładania doświadczenia na koncepcje, które następnie są wykorzystywane przy dokonywaniu wyborów dotyczących nowych doświadczeń” (Armstrong, 2005, s. 490). Uczenie się będzie najbardziej efektywne, jeśli przejdziemy przez wszystkie – zaproponowane przez D. Kolba – etapy (Armstrong, 2005; Parsloe, Wray, 2003; Rae, 2004): • konkretne doświadczenie – może być przypadkowe (reaktywne – coś, co się po prostu przydarza) lub zaplanowane (aktywne – doświadczenie, którego świadomie szukamy); • refleksyjna obserwacja (przemyślenia) – polega na aktywnym przemyśleniu doświadczenia i jego znaczenia. Należy przemyśleć: co się wydarzyło, kiedy i gdzie to się stało, kto był uczestnikiem wydarzenia, jaki zestaw umiejętności obejmowało owo wydarzenie itd.; • Formułowanie abstrakcyjnych koncepcji i uogólnień (abstrakcyjna konceptualizacja, teoretyzowanie) – generalizowanie na podstawie doświadczenia w celu stworzenia różnych koncepcji i pomysłów, które będzie można zastosować w podobnych sytuacjach. Etap ten polega na wyciągnięciu wniosków z przemyśleń i spostrzeżeń z poprzedniego etapu w celu określenia czego się nauczyliśmy. Zatem ustalamy tu, co było dobrego w danym doświadczeniu, co złego i dlaczego tak to oceniamy, a także co się udało, co się nie udało i dlaczego; • Sprawdzanie działania koncepcji (pomysłów) w nowych sytuacjach (aktywne eksperymentowanie) – dzięki temu powstaje nowe konkretne doświadczenie. Etap ten sprowadza się do porządkowania i analizy wniosków, aby można było odnieść je do podobnych sytuacji w przyszłości i wówczas je wykorzystać. Planujemy tu możliwe przyszłe zachowania w podobnych sytuacjach oraz określamy, jak wykorzystać zdobytą wiedzę. Podsumowując, dla skutecznego uczenia się decydujący jest kontakt z sytuacją i kontekstem. Poprzez ten kontakt zdobywamy merytoryczne 84 | WSGE doświadczenia, które prowadzą do określonych poglądów, wiedzy, postaw i działania. W kulturze adaptacji dominuje profesjonalny model kariery, która polega na przechodzeniu pracownika do coraz trudniejszych zadań. W tym miejscu kwestie planowania kariery ujmiemy w szerszym kontekście, odnosząc się nie tylko do funkcjonowania pracownika w kulturze adaptacji, lecz także do ogólnie pojmowanego współczesnego środowiska pracy. „Kariera jednostki to unikatowa sekwencja zawodów i stanowisk, wartości oraz ról odgrywanych przez jednostkę w ciągu jej życia, kształtowana w okresie poprzedzającym pracę zawodową i wpływająca na okres późniejszy” (Miś, 2007, s. 24). Okres poprzedzający pracę zawodową stwarza podstawy wyborów jednostki dokonywanych później, a okres następujący po nim wyznaczany jest przez skutki decyzji wcześniej podjętych. Planowanie kariery zawodowej wymaga aktualnie ciągłej aktywności narzuconej przez siedem głównych rodzajów strategii rozwoju kariery (Pocztowski, 2008). Strategia kariery to program działań, które należy podjąć w krótszym i dłuższym okresie, by móc realizować przyjęte cele kariery. Realizacja pierwszej strategii kariery prowadzi do utrzymywania wysokich kompetencji i efektywności pracy na obecnie zajmowanym stanowisku lub w ramach pełnionej funkcji. Drugą strategią kariery jest zwiększanie zaangażowania w wykonywaną pracę, np. dobrowolne pozostawanie w firmie po godzinach pracy. Trzecia strategia kariery to doskonalenie umiejętności przez aktywny udział w różnego rodzaju programach szkoleniowych i treningowych. Czwarta strategia kariery narzuca konieczność rozszerzania opcji rozwoju kariery przez różne działania (np. udział w pracach różnych zespołów, przyjmowanie dodatkowych zadań). Dla piątej strategii kariery istotą jest pielęgnowanie i rozwijanie stosunków z kolegami, przełożonymi oraz aktywne uczestnictwo w życiu społecznym organizacji. Dla szóstego rodzaju strategii kariery podstawę stanowi tworzenie własnego wizerunku osoby sukcesu, mającej znaczący potencjał rozwojowy. Siódmą strategią rozwoju kariery zawodowej jest prowadzenie gier politycznych wewnątrz organizacji (np. wchodzenie w określone koalicje, wykorzystywanie posiadanej władzy). Aktualnie mamy do czynienia z wyłaniającym się nowym modelem kariery zawodowej. W nowym modelu można wyróżnić następujące obszary i kierunki zmian, istotne dla pedagogiki pracy: • zmiany treści i warunków pracy, spowodowane procesami restrukturyzacji i profesjonalizacją wykonywanej pracy (wymiar obiektywny WSGE | 85 kariery); • zmiany w systemach wartości i związanych z nimi postawach wobec pracy (wymiar subiektywny); • karierą kieruje człowiek, a nie organizacja (treść kariery wypełniają doświadczenia zdobyte w wielu firmach, a także podczas nauki, szkoleń, wykonywania innych różnych czynności); • nowa kariera przyjmuje charakter rozwoju nieskrępowanego granicami jednej firmy (kariera bez granic); • przekraczanie granic oznacza rozpatrywanie kariery w szerszym kontekście rynku (lokalnego, krajowego, globalnego); • kariera jest procesem akumulacji wiedzy pod postacią kwalifikacji, doświadczenia i kontaktów; • konieczność rozwijania nowych kompetencji odpowiadających kompetencjom danej organizacji (istotne obszary kompetencyjne: wiedzieć dlaczego, wiedzieć jak, wiedzieć kto); • przebieg kariery jednostki zależy w większym stopniu od wartości jej kapitału ludzkiego na rynku pracy niż od losów przedsiębiorstwa; rozluźnia się związek między rozwojem organizacji a rozwojem jednostki (Pocztowski, 2008). Stąd również pracownicy dążą do budowania sieci relacji zawodowych, nazywanych networkingiem. Pracownik, tworząc sieć networkingową, nawiązuje kontakty w celach służbowych i rozwoju własnej kariery. Networking to proces intencjonalny i celowy, gdyż jest podejmowany przez jednostkę z tymi, którzy mogą udzielić wsparcia w karierze (Fryczyńska, Jabłońska-Wołoszyn, 2008). Z profesjonalnym modelem kariery wiążemy autokreację i postawy proinnowacyjne. Autokreacja rozumiana jest tu jako formowanie siebie według własnego projektu. Postawy proinnowacyjne charakteryzują się nastawieniem na poszukiwanie nowych metod pracy. Postawy proinnowacyjne są funkcją cech osobowościowych, ambicji, motywacji i silnego pożądania, aby czynić rzeczy lepszymi. Z tego punktu widzenia stabilne normy i reguły postępowania są uważane za istotne przeszkody w łatwym i częstym dokonywaniu zmian. W takim przypadku pożądane są kompetencje innowacyjne i związana z nimi motywacja innowacyjna. Motywacja wewnętrzna wynika z poczucia znaczenia wykonywanej pracy i osobistej odpowiedzialności za jej wyniki oraz z wiedzy na te- 86 | WSGE mat aktualnej oceny tych wyników (sprzężenie zwrotne), dokonywanej przez tych, do których są one przeznaczone. Teoria właściwości pracy, opracowana przez J. R. Hackmana, G. R. Oldhama, wyrosła z badań nad pomiarem cech pracy. Zgodnie z tą teorią, konkretne cechy pracy stwarzają psychologiczne warunki, których wynikiem jest wyższa motywacja do pracy, wydajność oraz satysfakcja – jeśli pracownika charakteryzuje – jak w przypadku kultury adaptacji – silna potrzeba wzrostu. Hackman i Oldham wyróżnili pięć osiowych właściwości samych czynności pracy (konkretnych treści pracy). Owe właściwości to: • możliwość wykorzystania własnych zdolności i umiejętności. Im więcej wyzwań stwarza praca, tym ma większe znaczenie dla pracownika; • możliwość identyfikacji zadania (stopień w jakim zadanie ma całościowy lub fragmentaryczny charakter). Wytwarzanie całego produktu lub usługi, zamiast wytwarzania jedynie części produktu jak np. w pracy przy taśmie produkcyjnej; • ważność zadania: znaczenie jakie ma praca dla życia i dobrostanu współpracowników i konsumentów (waga w kontekście osiągania celów przez organizację); • autonomia: niezależność pracownika przy wykonywaniu i planowaniu pracy; • sprzężenie zwrotne: informacje otrzymywane przez pracownika o efektywności i jakości wykonywanej pracy (D. P. Schultz, S. E. Schultz, 2002). Praca w nowoczesnych firmach jest tak zorganizowana, aby zwiększyć natężenie opisanych właściwości. Identyfikacja elementów tej struktury zadań w danej organizacji powinna prowadzić do konkretnych rozwiązań o charakterze organizacyjnym (projektowanie stanowisk pracy) a także edukacyjnym (konstruowanie planów i programów edukacyjno-rozwojowych). Badania własne przeprowadzone w latach 2003-2011 na 324 studentach Akademii Humanistycznej w Pułtusku potwierdziły znaczenie identyfikacji osiowych właściwości pracy dla projektowania stanowisk (zmiany treści pracy, np. rozszerzenie zakresu pracy, wzbogacenie pracy) i projektowania karier edukacyjno-zawodowych (podstawa: diagnoza i prognoza odnosząca się do pięciu wymiarów). Wyniki badań wskazały również na bardzo duże znaczenie możliwości identyfikowania zadania (wymiar – 2) i sprzężenia zwrotnego (wymiar – 5) oraz duże znaczenie pozostałych WSGE | 87 czynników (wymiarów) w procesie skutecznego motywowania do pracy. Charakterystyczną cechą relacji społecznych w kulturze adaptacji jest intensywność i spontaniczność komunikacji interpersonalnej. Pracowników, członków zespołu, cechuje otwartość, respektuje się zasadę wysłuchiwania tego, co mówią inni. Opozycyjne poglądy są wręcz wymagane jako niezbędne w twórczym podejściu do pracy”Zamiast konformizmu w zespole ceni się asertywność jego członków, a okazywanie indywidualnych emocji w dyskusji nad problemami, które trzeba rozwiązać, uważane jest za naturalne. Szacunek dla członków zespołu jest wprost proporcjonalny dla ich osobistych osiągnięć, kompetencji i wkładu w działalność grupy” (Sikorski, 2006, s.143-144). Pracownicy funkcjonujący w kulturze adaptacji to osoby o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli, przekonane, że mogą zrobić wiele, aby wpłynąć na wyniki osiągane w życiu. Wewnątrzsterowność jest umiejętnością interpretowania osobistego doświadczenia za pomocą własnego intelektu. Zatem wszystko, czego człowiek potrzebuje, musi wynikać z postępowania podjętego z własnego wyboru, własnym wysiłkiem z pomocą własnego rozumu. Dlatego też orientację na osiągnięcia traktuje się w tej kulturze jako główny motywator ludzkich zachowań. Istotna jest umiejętność harmonijnej współpracy w warunkach daleko posuniętego zróżnicowania kulturowego. Kulturowa współpraca wymaga otwartości, polega na poszukiwaniu konsensusu i wykazywaniu aktywności w procesie wspólnego tworzenia wzorów kulturowych. „Pracownicy świadomie traktują wzory kulturowe jako użyteczne w pełnieniu ról w określonym miejscu i czasie. Jeśli zmiana warunków pełnienia tych ról spowoduje brak użyteczności wzorów kulturowych dotychczas funkcjonujących w danym środowisku, należy te wzory zastąpić innymi” (Sikorski, 2006, s. 142). Kulturę sieciową, adaptacyjną charakteryzuje wysoki stopień tolerancji niepewności. „Najważniejsze wzory kulturowe odnoszą się do wymiany idei między ludźmi i form negocjacji, a niepewność jest stałą cechą sytuacji społecznych w tej kulturze. Człowiek nastawiony na ryzyko, unikający stałych zależności społecznych, często zmieniający miejsce i rodzaj pracy traktuje otoczenie w kategoriach szansy dla siebie, a nie zagrożenia” (Balasiewicz, 2007, s. 79; Sikorski, 2006). Nieodłączną cechę kultury adaptacji stanowi etos usług, który polega na wychodzeniu naprzeciw oczekiwaniom klientów. Klient tworzy docho- 88 | WSGE dy firmy, dlatego trzeba dążyć do maksymalizacji jego satysfakcji, wsłuchiwać się w sygnały rynku. Opinie i zachowania klientów mają więc decydujący wpływ na sposób wykonania pracy. Zachowanie profesjonalne w tym wypadku polega na umiejętności dostosowania się do zróżnicowanych i niekiedy wyrafinowanych potrzeb klientów. W kulturze adaptacji trudno mówić o typowych normach społecznych. Można jednak przyjąć, że najczęściej występujące i najbardziej uniwersalne to: • partnerski charakter relacji społecznych, w których dystans społeczny między przełożonymi a podwładnymi prawie nie istnieje. O małym dystansie władzy decyduje brak istotnych różnic w poziomie kompetencji; stąd częste konsultowanie decyzji kierowniczych i wspólne rozwiązywanie problemów; • umiejętności i chęć uczenia się; • orientacja na potrzeby klienta; • skłonność do eksperymentowania. Zakończenie Aktualnie sposób organizacji pracy i produkcji wiąże się z zaangażowaniem uczestniczącym, odwołującym się do wspólnie wyznawanych wartości (przykładem modelowym jest tu kultura adaptacji) oraz z troską o jakość i innowacje. Procesy organizacyjne zależą od twórczego potencjału jednostki, osobistej inicjatywy i jej zdolności uczenia się oraz wykształcenia. Tylko pracownik - świadomy uczestnik procesów organizacyjnych (np. produkcji, planowania karier, projektowania stanowisk pracy, tworzenia kapitału ludzkiego) może swobodnie zaangażować swój potencjał twórczy w działanie całości. W kulturze adaptacji odnotowujemy nowe sposoby osiągania wydajności zespołowej, dążenie do realizacji wspólnych celów. Zainteresowanie organizacji przesunęło się z koncentrowania się na grupie uprzywilejowanych jednostek na korzystanie z kreatywnego wkładu wszystkich pracowników w proces nieustannego dążenia do ulepszania zastanej rzeczywistości. Podjęcie się przez jednostkę kreatywnych przedsięwzięć wymaga motywacji innowacyjnej, doświadczenia, wiedzy eksperckiej oraz psychologicznej elastyczności, oznaczającej wrażliwość na nowe możliwości. Wdrażana jest idea ujmowania kreatywności i dążenia do jej rozwoju przez wspieranie procesu budowania relacji między wewnętrznymi i zewnętrznymi interesariuszami organizacji. Programy WSGE | 89 firm promują indywidualną inicjatywę, a kontrola w firmach odchodzi od modelu dyscyplinarnego na korzyść działań faworyzujących uczestnictwo i dobrowolne zaangażowanie się w życie zbiorowości. Nacisk kładzie się na podniesienie znaczenia czynników współzależności i współpracy, a także psychologicznych czynników motywujących do pracy. Kultura adaptacji, modelowa dla naszych rozważań, jest kulturą personalistyczną, o otwartej komunikacji, uznającą psychologiczne potrzeby, cele i wartości pracowników. W kulturze tej chodzi o to, by uczynić z pracy sferę dającą potencjalne duże możliwości samorealizacji i autonomii; tym samym przeciwdziałać przejawom braku indywidualnego zaangażowania. Także nowa postać kontraktu psychologicznego między pracodawcą a pracobiorcą akcentuje kompetencje pracownika charakteryzujące się zwiększoną elastycznością działania i większym zaangażowaniem. Należy podkreślić, iż istotnym problemem staje się zachowanie równowagi między zaangażowaniem zawodowym a zaangażowaniem w jakąkolwiek aktywność pozazawodową. Dychotomia: praca/czas wolny jest odczytywana w nowy sposób na korzyść członu pierwszego. To dodatkowa trudność; trzeba wykreować własne motywy działania, które pozwolą zachować swoistą niezależność od pracodawcy i sytuacji pracy, aby utrzymać równowagę między życiem prywatnym i zawodowym. Dokonany w tym artykule przegląd istotnych – naszym zdaniem - z punktu widzenia edukacji zachowań organizacyjnych obrazuje, jak wiele zadań trudnych i złożonych realizowanych kiedyś przez organizację i menedżerów teraz samodzielnie podejmuje oraz skutecznie wykonuje kreatywny pracownik. Przegląd ten wskazuje również na konieczność podjęcia działań (w obszarze tu określonym), których podstawą będzie budowanie relacji: zachowania organizacyjne – cele i zadania edukacyjne – programy i sytuacje edukacyjne, przygotowujące do konkretnych zachowań organizacyjnych, do funkcjonowania we współczesnym środowisku pracy. Materiał ten zawiera też wybrane procedury i metody stosowane w organizacji – związane z owymi zachowaniami – o znacznych walorach edukacyjnych, uzasadniających konieczność ich transferu do systemu edukacji. References Baraniak, B. (2009). Metody badania pracy. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Bogaj, A. (2007). Człowiek w środowisku pracy. W: S. M. Kwiatkowski, A. Bogaj, B. Baraniak, Pedagogika pracy. Warszawa: Wydawnictwa 90 | WSGE Akademickie i Profesjonalne. Dziurzyński K., i in.. (2010), Diagnoza stanu edukacji w Dzielnicy Targówek m. st. Warszawy , [w:] http://urzad.targowek.waw.pl/data/notices/2010_09_26_raport_targowek.pdf Fryczyńska, M., Jabłońska-Wołoszyn, M. Praktyczny przewodnik rozwoju zawodowego pracowników. Warszawa; Wydawnictwo PLACET. Karney, J. E. (2004). Podstawy psychologii i pedagogiki pracy. Pułtusk: Wydawca Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora. Kostera, M. (2003). Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kozielecki, J. (2000). Koncepcje psychologiczne człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Kwiatkowski, S. M. (2007). Problemy rynku pracy. W: S. M. Kwiatkowski, A. Bogaj, B. Baraniak. Pedagogika pracy. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Lewicka, M. (2011). O prawdziwej roli zaufania w motywowaniu ludzi do aktywności społecznej, [w:] J. Czarnota-Bojarska, I. Zinserling (red.), W kręgu psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Miś, A. (2007). Koncepcja rozwoju kariery w organizacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Parsloe, E.,Wray, M. ( 2003). Trener i mentor. Udział coachingu i mentoringu w doskonaleniu procesu uczenia się. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Pocztowski, A. (2008). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie – procesy – metody. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Probst, G., Raub, S. , Romhardt, K. (2002). Zarządzanie wiedzą w organizacji. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Rae, L. ( 2004). Planowanie i projektowanie szkoleń. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Schultz, D. P., Schultz, S. E. (2002). Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Sikorski, Cz. ( 2002). Zachowania ludzi w organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Sikorski, Cz. (2006). Kultura organizacyjna. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck. Sztompka, P. (2007). Zaufanie: Fundament społeczeństwa. Kraków: WSGE | 91 Społeczny Instytut Wydawniczy Znak. West, M. A. (2000). Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Zbiegień-Maciąg, L. (2002). Kultura w organizacji. Identyfikacja kultur znanych firm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 92 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 93-105 Miroslav Gejdoš, WSGE | 93 94 | WSGE Language and Linguistic Means Jazyk a jazykový prostriedok Doc. PhDr. Paed Dr. Miroslav Gejdoš, PhD. Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Linguistic expression, both verbal and written, is an important part of existence and interaction between people. Verbal expressions are the most important part of human communication, and they used to be highly appreciated in the past. The ability to express oneself in an independent way used to be a part of good behaviour in all social classes and strata. Good verbal abilities were the chance of young people for their success in both professional and personal life (Palenčárová et al., 2003, pp.171 – 172). In this work we will deal with linguistic means, which were used in the period of Ancient Greece. Therefore we believe it important to define language, linguistic means, which we apply in contemporary, literary Slovak language Jazykový prejav, ústny aj písaný, je dôležitou súčasťou existencie a interakcie človeka s človekom. Ústne prejavy sú prapodstatou ľudskej komunikácie a v minulých storočiach boli vysoko cenené. Schopnosť samostatne a súvisle sa vyjadrovať patrila k dobrej výchove správaniu sa vyšších spoločenských vrstiev. Jazyková obratnosť, duchaprítomnosť a patričné vystupovanie boli šancou pre mladých ľudí na presadenie sa v pracovnom, ale aj osobnom živote (Palenčárová a kol., 2003, s.171 – 172). V práci sa budeme venovať jazykovým prostriedkom, ktoré sa využívali v období antického Grécka. Preto považujeme za potrebné, definovať samostatne jazyk, reč a jazykové prostriedky, ktoré využívame v terajšom, spisovnom, slovenskom jazyku. Keywords: Language. Speech. Ancient Greece. Linguistic means. Interaction. Jazyk, reč, antické Grécko, jazykové prostriedky, interakcia. WSGE | 95 Jazyk, reč Jazyk – nástroj, ktorý je zviazaný s ľudskou civilizáciou, ktorý sa neustále mení a vyvíja spolu so spoločnosťou a je najprirodzenejším a najkomplexnejším spôsobom komunikácie. Jazyk je práve tým, čo oddeľuje človeka od iných živočíchov. V bežnej praxi sú slová jazyk a reč používané ako rovnoznačné, avšak ak sa bavíme na odbornej úrovni je potrebné tieto pojmy zadefinovať oddelene. „Jazyk je univerzálny dorozumievací prostriedok celospoločenskej povahy, nástroj myslenia a prostriedok slúžiaci na ukladanie skúseností ľudstva a na rozvíjanie národných, kultúrnych tradícií“ (Sinčáková, 2002, s.14). „Reč je konkrétna realizácia abstraktného jazykového systému v konkrétnom rečovom prejave alebo individuálne použitie jazyka ako systému v konkrétnej situácii. Je to ľudská schopnosť dorozumievať sa pomocou jazyka. Reč je prístupná vnímaniu. Výsledkom reči je konkrétny text a to hovorený alebo napísaný“ (Sinčáková, 2002, s.15). Tieto dva pojmy neoddeľujú len definície, ale aj ich rozmer – jazyk má rozmer len jeden a reč ich má štyri: - tri rozmery priestoru, - jeden rozmer času. V tejto rovine je jazyk vnímaný ako návod a reč je praktickým použitím jazyka v komunikácii. Obidva pojmy - jazyk a reč, je potrebné chápať ako dve entity, ktoré sú navzájom prepojené. Reč je spätá s vedomím, poznávaním a zážitkami človeka, vnímame ju pomocou sluchu a jej zmysel si uvedomujeme mozgovými procesmi. Ako je mozog rozdelený na dve polovice, pravú a ľavú, tak v každej časti prebieha rozdielny proces: v ľavej časti mozgu sa spracováva lingvistická časť komunikácie (racionálna polovica) a v pravej časti mozgu vieme dešifrovať paralingvistické prostriedky (emocionálna polovica) (http://referaty-seminarky.sk/komunikacia-jazykoveprostriedky-v-komunikacii/, 16.12.2012, 16:37). V tejto časti je ešte dôležité rozlíšiť aj základné jednotky jazyka a reči. Jednotkou jazyka je veta, t.j. abstraktný útvar, podľa ktorého sa tvoria konkrétne výpovede. Jednotkou reči je výpoveď, t.j. konkrétne realizovaná veta (Sinčáková, 2002, s.15). K téme uvádzame taktiež sémantický trojuholník, ktorého autorom sú traja jazykovedci: Ogden, Richards a Frege. Tento trojuholník zastáva vzťah medzi myšlienkovou oblasťou, jazykovým stvárnením a javom skutočnosti – vyjadruje, že človek myslí v pojmoch (a pojmy sú základom jazyka a reči). 96 | WSGE Obr. 1 Sémantický trojuholník. http://kniznica-sgzp.webnode.sk/ news/jazyk-a-rec/, 16.12.2012, 16:57. Odráža „Fázy“ myslenia: 1. podnet z objektívnej skutočnosti: vidíme konkrétny predmet vidíme dom 2. uvedomenie si, čo vidíme: definícia predmetu na základe jeho vlastností - stavba na bývanie, 3. priradenie mena, pomenovanie – dohodnutý jazykový znak D–O–M (house, s. Haus) (http://kniznica-sgzp.webnode.sk/news/jazyk-a-rec/, 16.12.2012, 17:00) Jazyk takisto spĺňa komplex funkcií, ktoré sú rozdielne v ich genéze, vzniku. Z tohto hľadiska sa delia na primárne a sekundárne funkcie. Ďalej komunikatívna (dorozumievacia) funkcia – vyjadrenie myšlienok, názorov, kognitívna (poznávacia) funkcia – slúži ako nástroj myslenia, estetická funkcia – rozvíja estetické cítenie a vnímanie krásna a citov, reprezentatívna funkcia – dôležitý znak národa (Sinčáková, 2002, s. 19-21). Jazykové prostriedky „Jazykový prostriedok je zvukovo alebo graficky vyjadrený prostriedok, ktorým sa vyjadrujú jazykové vzťahy, napr.: slovo, veta“ (http:// sk.wikipedia.org/wiki/Jazykov%C3 %BD_prostriedok, 18.11.2012, 15:50). WSGE | 97 Môžu byť: zvukové, lexikálne, gramatické, syntaktické. Inventár týchto jazykových prostriedkov s vyznačenými vzťahmi medzi nimi, je jazykový systém. Jazykový systém sa člení na jazykové roviny a ako kritérium pri vydeľovaní jazykových rovín sa berie vzťah medzi zvukovou, výrazovou a obsahovou zložkou jazyka. V bežnej praxi sa uvažuje o piatich jazykových rovinách, ktorým prislúchajú jazykovedné disciplíny: 1) Zvuková rovina reči: skúma ju fonetika, ktorej základnou jednotkou je hláska (fóna) a fonológia, ktorej základnou jednotkou je fonéma. 2) Lexikálna (slovníková) rovina reči: študuje ju lexikológia a základnou jednotkou je lexéma (slovo). 3)Morfologická rovina reči: skúma ju morfológia (tvaroslovie) a základnou jednotkou je gramatický tvar slova. 4) Syntaktická rovina reči: skúma ju syntax (skladba) a základnou jednotkou je syntagma (sklad). 5) Štylistická rovina reči: zaoberá sa ňou štylistika a základnou jednotkou je štyléma (Sinčáková, 2002, s.22). Ku všetkým vymenovaným jazykovým rovinám prislúchajú jednotlivé jazykové prostriedky. 1.1 Zvukové jazykové prostriedky Ako sme už spomínali zvukovú rovinu reči a teda aj jej jazykové prostriedky skúmajú dve disciplíny: fonetika a fonológia. Sú chápané ako dve samostatné disciplíny avšak ich blízky vzťah určuje predmet ich výskumu – zvuková ľudská reč. Fonetika opisuje tvorenie zvukov reči rečovými orgánmi. Zaoberá sa aj akustickými vlastnosťami zvukov reči, ich zmenou v prúde reči. Neposudzuje zmysel slov, ktoré počujeme. Základnou jednotkou fonetiky je hláska (Sinčáková, 2002, s.29). Hlásky – „segmenty lineárneho rečového akustického signálu, ktoré sa v jazykovom vedomí (kóde) transportujú na fonémy, najmenšie zvukové dištinktívne (význam rozlišujúce) jednotky jazyka“ (Sinčáková, 2002, s.29) sú spojené s artikuláciou a vznikajú ako činnosť artikulačných orgánov. Ďalšie zvukové javy reči vznikajú moduláciou a úpravou artikulačného prúdu, t.j.: - silová modulácia (zmenou sily hlasu), patria sem: prízvuk, dôraz, emfáza – citový dôraz, 98 | WSGE - časová modulácia (doba trvania javu), patria sem: rytmus, tempo reči, prestávka, kvantita, - tónová modulácia (zmena výšky tónu hlasu), patria sem: melódia výšky hlasu, - kvantitatívna modulácia (kvantita hlasu), patria sem: zafarbenie/farba hlasu – timbre. So štylistickým využitím zvukových výrazových prostriedkov (zvukových štylém) sa stretneme hlavne v umeleckom, publicistickom a rečníckom štýle (www.vytvarna.szm.sk/ obrazky/zv%20-2r.doc, 7.1.2013, 17:16). Fonológia si všíma fungovanie zvukov ľudskej reči v praxi pri používaní jazyka. Usiluje sa odhaliť zákonitosti, podľa ktorých sa utvárajú zo zvukov slová a tvary. Základnou jednotkou fonológie je fonéma: „zvuková jednotka stvárnená ako zväzok dištinktívnych príznakov, transponovaná do nášho jazykového vedomia ako fonický prvok so schopnosťou rozlišovať významy slov a tvarov“. V slovenskom jazyku sa rozlišujú tri triedy foném: - šumové konsonanty, - sonórne (zvučné) konsonanty, - vokály (samohlásky). Triedy foném sa líšia fonologickými vlastnosťami, ktorým zodpovedajú artikulačné a akustické rozdiely na úrovni fón (Sinčáková, 2002, s.98104). 1.2. Lexikálne jazykové prostriedky Lexikálnu rovinu reči študuje vedná disciplína lexikológia a základnou jednotkou je lexéma (slovo) – „základná formálna a významová jednotka s ustáleným významom a ustálenou grafickou i zvukovou formou“. Slová sa podľa lexikálneho a gramatického významu zaraďujú do slovných druhov, ktoré môžu byť plnovýznamové a neplnovýznamové, ohybné a neohybné. Súčasťou štúdia lexikológie je náuka o význame slov a slovných spojení – sémantika, ktorá skúma vzťahy medzi jazykovými výrazmi. Sú to: - polysémia (viacvýznamovosť) – patria sem metafora a metonymia, - homonymia (rovnozvučnosť) – homonymá, - synonymia (významová rovnoznačnosť) – synonymá, WSGE | 99 - antonymia (významová protikladnosť) – zaraďujeme sem antonymá a opozitá. Všetky slová, ktoré používame tvoria slovnú zásobu, ktorá sa používa v jazykových prejavoch. Je rozdelená na dve časti. Prvá je centrálna, tá obsahuje najpoužívanejšie, základné slová. Druhá sa nazýva periférna a je veľmi variabilná a pohyblivá, obsahuje slová, ktoré sa do nej dostávajú alebo vypadávajú. Sú to napríklad: neologizmy, archaizmy, historizmy, odborné slová, cudzie slová (ulozto.sk/.../5-lexikalne-jazykove-prostriedky-str65-77-doc, 7.1.2013, 20:06). Slová sa rozdeľujú aj podľa zaradenia j jazykovým štýlom: - Hovorový – hovorové slová, profesionalizmy. - Náučný – odborné názvy, termíny. - Umelecký – knižné slová, poetizmy, biblizmy. - Administratívny – kancelarizmy. - Publicistický – publicizmy, žurnalizmy, knižné slová, termíny. - Všetky jazykové štýly – neutrálne slová (Gotthardová, 1998, s.127147). Slová môžeme ďalej roztriediť podľa spisovnosti: spisovné a nespisovné, podľa citového príznaku: expresívne a neutrálne, podľa dobového výskytu: archaizmy, historizmy, neologizmy, zastarané slová (ulozto. sk/.../5-lexikalne-jazykove-prostriedky-str-65-77-doc, 7.1.2013, 20:06). 1.2.1 Morfologické jazykové prostriedky Morfologickou rovinou reči sa zaoberá vedná disciplína morfológia, náuka o gramatických triedach slov, o ich tvaroch, významoch a funkciách tvarov. Základom je gramatický tvar slova, pričom tvary slova sú pravidelné formálne obmeny zjednotené spoločným vecným významom a súčasne rozlíšené gramatickými významami tohto slova. Pomenovanie pre súbor všetkých tvarov ohybného slova a všetkých gramatických významov je paradigma. V dnešnej spisovnej slovenčine poznáme desať slovných druhov: podstatné mená, prídavné mená, zámená, číslovky, predložky, spojky, častice, citoslovcia. Tieto sa delia na ohybné a neohybné, synsémantické a autosémantické (Oravec, 1988, s.7-27). 100 | WSGE 1.3 Syntaktické jazykové prostriedky Syntaktickou rovinou reči nás sprevádza syntax (skladba), disciplína, ktorá sa zaoberá stavbou a štruktúrou viet. Základnou jednotkou je sklad. Slová vo vete nestoja samostatne, ale vzájomne sa na seba viažu. Takto vytvárajú malé významové celky, t.j. sklady. Medzi jednotlivými členmi skladov je zase rozličný vzťah a tieto dva pojmy: sklad a vzťah treba rozlišovať. V syntaktických vzťahoch rozlišujeme: - predikáciu (prisudzovanie), - determináciu (určovanie), - koordináciu (priraďovanie), - apozíciu (prístavkovosť). Každý z týchto vzťahov sa formálne realizuje v sklade. Syntaktické vzťahy sa vyjadrujú špecifickými prostriedkami, pomocou ktorých sa slovo alebo niekoľko slov mení na slovné spojenie alebo vetu. Medzi základné jazykové prostriedky patria: - zhoda (kongruencia), - väzba (reakcia), - primkýnanie (adjukcia), - spájacie prostriedky (spojky, vzťažné zámená). K týmto prostriedkom možno zaradiť aj spájacie formy: priraďovacie a podraďovacie (Gotthardová, 1998, s.7-36). 1.4 Štylistické jazykové prostriedky Štylistickou rovinou reči sa zaoberá vedná disciplína štylistika, náuka, ktorá skúma výber a najvhodnejšie usporiadanie jazykových prostriedkov z hľadiska jazykovej komunikácie. Základnou jednotkou je štyléma, pomocou ktorej sa tvorí štýl textu. Je výrazovým prostriedkom, ktorý má systémovo vymedzenú slohovú hodnotu. Štýl je spôsob tvorenia, prejavu, výrazu. Jazykový štýl (tiež sloh) je spôsob ako jednotlivec alebo skupina vyjadruje myšlienky prostriedkami jazyka. Môže mať ústnu aj písanú formu. Spôsob tvorenia štylistického útvaru je štylistický postup. Súčasný slovenský jazyk má päť kompletných štýlov: hovorový, náučný, publicistický, administratívny a umelecký. Štylistickými prostriedkami sú tie prvky, na ktorých spočíva svojráznosť štýlu. Sú to hlásky, spôsob ich výslovnosti, artikulácia, slová, slovné spojenia, spôsoby spájania slov, vetné a nadvetné celky, ďalej vetné celky kratšie alebo dlhšie, dialogické, monologické, WSGE | 101 úplné, neúplné, inotácia a tak ďalej. Štylistickým prostriedkom teda môže byť každý jazykový prostriedok vo svojej najrozmanitejšej súhre (Rybár, 1998, s. 117-125). 1.5. Mimojazykové prostriedky V nadväznosti na neskoršiu kapitolu, ktorá bude zameraná na rétoriku a rečníctvo je dôležité spomenúť aj mimojazykové prostriedky, ktoré sa využívajú v komunikácii alebo v ústnom prejave. Majú dôležitú doplnkovú funkciu a aj v dnešnej dobe sú vysoko cenené. Medzi tieto mimojazykové prostriedky môžeme zaradiť: - hlasové prostriedky (farba hlasu, sila hlasu, výška a melódia, rýchlosť a plynulosť reči), - vzdialenosť a priestor, - poloha a držanie tela, - mimika, - pohybové prvky, - gestikulácia, - dotyk ako intímny prvok, - kontakt očami, - partneri zúčastňujúci sa komunikácie, - imidž, - sila prostredia (prednáška Vaňková, 2012) 2. Antické Grécko Staroveké (antické) Grécko malo významný podiel v histórii. V ňom sa začali zárodky kultúry, vzdelanosti, vedy, politiky, architektúry, spoločnosti a iných. Už od svojho vzniku, na ktorom sa podieľali významné a silné civilizácie malo pozitívne predpoklady pre rozvoj: dobrú geografickú polohu a moderné zmýšľanie zakladajúcich spoločenstiev. Svojim zmýšľaním a pokrokovými myšlienkami však neovplyvnili len vlastný vývoj , ale aj štátne zriadenia v Európe a k antickým ideálom sa v určitých obmenách vraciame až doteraz. Periodizácia dejín Grécka: - 2000 pred Kr. – osídľovanie gréckymi kmeňmi 102 | WSGE - - - - - - 1600-1200 pred Kr. – Mykénska kultúra 1200-800pred Kr. – Doba temna (Homérska doba) 800-500 pred Kr. – archaické obdobie 500-336 pred Kr. – klasické obdobie 336-146 pred. Kr. – helenistické obdobie 146 pred Kr.-330 – rímske Grécko (http://beo.sk/pochod-titanov/484-10-heleni-anticke-grecko, 15.1.2013, 20:27) Niektoré pramene antické/staroveké Grécko datujú pre celú grécku históriu pred spojením s antickým Rímom, niektoré zasa zahrňujú aj toto obdobie. My v tejto práci predstavíme aj krátku históriu týchto období, keďže sme názoru, že spoločenské, politické a sociálne zázemie tohto štátneho zriadenia bolo predpokladom pre rozvoj vzdelania a s ním spojených jazykových prostriedkov, ktoré najviac v tej dobe využívali hlavne rečníci a politici. Poukážeme na to čo bolo pre dané obdobie typické, spomenieme najvýznamnejšie vojny, ktoré Grécko výrazne ovplyvnili a nevynecháme ani najvýznamnejších predstaviteľov daných období, ktorí zanechali v histórii Grécka výraznú stopu. Osídľovanie Grécka Zhruba na konci tretieho tisícročia pred Kr. vznikali na území Grécka tri civilizačné okruhy: - kykladská kultúra (na ostrovoch v Egejskom mori), - minojská kultúra (na Kréte), - mykénska kultúra (na pevninskom Grécku). Kykladská kultúra bola vyspelou civilizáciou, jej obyvatelia už poznali bronz a vyrábali z neho rôzne pracovné nástroje. Z pôvodne malých dedín rástli vyspelejšie mestečká, ktoré obchodovali so stredozemím. Minojská kultúra vznikla na ostrove Kréta a Kréta v tej dobe bola považovaná za bohatý a úrodný ostrov. Obyvatelia budovali paláce, okolo ktorých vznikali mestá. Už v tomto období mali archívy a kancelárie, v ktorých pracovali pisári aby zaznamenávali hospodárske údaje. Za týmto účelom teda vzniklo prvé písmo na Kréte a to piktografické, z ktorého sa neskôr vyvinulo lineárne písmo A, ktoré sa už písalo v riadkoch. Toto písmo však historici dodnes nerozlúštili. Táto civilizácia prešla mnohými pohromami, zemetrasenie, výbuch sopky na neďalekom ostrove, ktoré tiež mohli za to, že sa WSGE | 103 Achájci (prvý grécky kmeň, ktorý prišiel do Grécka zo severu) zmocnili ostrova. Prebrali od minojského obyvateľstva písmo a vyvinuli z neho lineárne písmo B. Achájska nadvláda na ostrove trvala až dovtedy pokiaľ sa neukázal kmeň Dórov a tí začali budovať osady na novom princípe (J. Bartl a kol., 2000, s. 60-63). Na gréckej pevnine sa vývoj vyspelej civilizácie o niečo oneskoril, bolo to až v období 16 storočia pred Kr. Výraznými mestami boli Mykény, Argos, Sparta, Téby, Atény. Mykény sa však stali strediskom vojenskej civilizácie a tak sa zrodila mykénska kultúra, ktorá trvala štyri storočia. Archeologické výskumy dokumentujú, že tam existovala hierarchicky usporiadaná spoločnosť, ktorá bola riadená vrstvou bojovníkov, na čele s kráľom. Tí si dokazovali svoju moc stavaním hrobiek. Čo sa týka miest, ich vzhľad pripomínal svojím opevnením stredoveké pevnosti. Táto kultúra bola však skôr zoskupením byrokratických štátikov, pre ktoré bola charakteristická prítomnosť vojenskej aristokracie. Mali vysokú úroveň remeselnej výroby, zahraničného obchodovania a medzimestských vzťahov, ktoré nemuseli uplatňovať centralizovanú moc. Nečakane sa rozpadla v 13 storočí pred Kr., čo súviselo s postupom „morských národov“. Spolu s palácmi sa zrútila spoločenská štruktúra a zaniklo aj lineárne písmo B (J. Marseille, 1997, s. 32-33). References: ARISTOTELES, preklad KUKLICA, P. 2009. Rétorika. 257 s. ISBN 978-80970115-1-2. BARTL, J. a kol. 2002 Dejepis pre 1. ročník gymnázií. 266 s. ISBN 80-0803504-8. BUJALKA, A.; DUBNÍČEK, J. 1998. Slovenský jazyk II. Bratislava, 1998. 165 s. ISBN 80-223-1291-6. DOSTÁLOVÁ, R. - OLIVA, P. - VAVŘÍNEK V. 2002. Stručná historie státú, Řecko. Praha, 2002. 141 s. ISBN 80-7277-110-8. GOTTHARDOVÁ, G. - RABÁR, L. 1998. Slovenský jazyk III. Bratislava, 1998. 186 s. ISBN 80-223-1292-4. HLEBOVÁ, B. 2009. Základy špeciálnej didaktiky slovenského jazyka a literatúry. Prešov, 2009. 175 s. ISBN 978-80-8068-958-2. HRABOVSKÝ, J. 1996. Marcus Tullius Cicero, prvý najlepší rečník v Európe. Bratislava, 1996. 163 s. ISBN 80-224-0453-5. KAMENICKÝ, M. a kol. 2001. Lexikón svetových dejín. 319 s. ISBN 80-0803036-4. 104 | WSGE Kolektív autorov. 2007. Slovo o slove. Prešov, 2007. 342 s. ISBN 978-80-8068646-8. Kolektív európskych historikov. 1997. Dejiny Európy. 429 s. ISBN 80-0601074-9. KRAUS, J. 1998. Rétorika v evropské kultuře. Praha, 1998. 182 s. ISBN 80200-0659-1. KRAUS, J. 2010. Rétorika a rečová kultúra. Praha, 2010. 190 s. ISBN 978-80246-1829-6. KRAUS, J. 1981. Rétorika v dějinách jazykové komunikace. Praha, 1981. 231 s. MARSEILLE, J. - LANEGRIE-DAGENOVÁ, N. 1997. Z pamäti ľudstva, Dejiny sveta. 1997, 319 s. ISBN 80-06-00830-2. MOŠKO, G.1997. Príručka vetného rozboru. Prešov, 1997. 207 s. ISBN 80967602-0-3. MOŠKO, G. - NIŽNÍKOVÁ, J. - SABOL, J. 1993. Súčasný slovenský jazyk. Košice, 1993. 223 s. ISBN 80-7097-219-X. OBERT, V. 2002. Detská literatúra a čitateľský rozvoj dieťaťa. Nitra, 2002. 263 s. ISBN 80-88894-07-7. OLIVA, P. 2007. Démosthenés. Prešov, 2007. ISBN 978-80-86410-54-8. ORAVEC, J. a kol. 1988. Súčasný slovenský spisovný jazyk Morfológia. Bratislava, 1988. 266 s. OSBORNE, R. 2010. Dějiny klasického Řecka. Praha, 2010. 239 s. ISBN 97880-247-3233-6. PALENČÁROVÁ, J. 2003. Učime slovenčinu komunikačne a zážitkovo. Bratislava, 2003. 222 s. ISBN 80-10-00328-X. SINČÁKOVÁ, Ľ. 2002. Fonetika a fonológia pre elementaristov. Prešov, 2002. 118 s. ISBN 80-89038-15-8. STANČEK, Ľ. - ŠURÁB, M. 2006. Rétorika dnes. 205 s. ISBN 80-8084-110-1. VALACHOVIČ, P. 2012. Stručné dejiny starovekého Grécka. 159 s. ISBN 978-80-7165-886-3. VERNANT, J-P. 2005. Řecký člověk a jeho svět. Vyšehrad, 2005. 268 s. ISBN 80-7021-731-6. WALTRAUD, A. D. 2008. Rétorika a komunikace, 14. vydání. 200 s. ISBN 978-80-247-2283-2. ZUBÁCKÁ, I. 1998. Kapitoly z dejín antického Grécka. 177 s., ISBN 80-8050207-2. WSGE | 105 106 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 107-122 Małgorzata Starzomska WSGE | 107 108 | WSGE A stigma imprinted on the body: Obesity and beauty defects in an “instant” culture Piętno odciśnięte na ciele: Otyłość i defekty urody w kulturze „instant” Małgorzata Starzomska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalenej im Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Z. Melosik called the contemporary culture the “instant” culture which meant that modern people are characterized by the incapacity for postponing gratifications, that is desire or even demand for the instant fulfillment of their wishes. In this culture there is no place for the sick or the elderly, nor for people who do not fulfill the exorbitant aesthetic standards of pop culture e.g. because of their obesity or more or less distinctive beauty defects. One could believe that the days presented in Lynch’s Elephant Man are long gone. A result of the culture that only feigns liberality is social exclusion, one could say “in velvet gloves”, of the obese and people with beauty defects, as well as self-exclusion of people who believe that because of their looks they should be condemned and who try to fight these real, or often even not real, beauty defects. This is manifested by anorexia or dysmorphophobia. While anorexia is considered to be a dangerous disorder, dysmorphophobia from which the majority of the clients of cabinets of aesthetic surgery suffers, slips clinical statistics. The article will present the newest research results and deepened thoughts on the manifestations and results of this current expression of stigmatizing otherness. Dla współczesnej kultury Z. Melosik użył określenia „instant”, mając na myśli cechującą współczesnych ludzi niezdolność do odraczania gratyfikacji, czyli chęć czy wręcz żądanie, aby ich pragnienia zostały spełnione natychmiast. W tej kulturze nie ma miejsca dla osób chorych czy starszych, ale też dla osób, które nie spełniają wyśrubowanych standardów estetycznych popkultury, czy to z powodu nadmiernej tuszy, czy też z powodu mniej lub bardziej wyróżniających się defektów urody. Wydawałoby się, WSGE | 109 że do przeszłości należą czasy przedstawiane w Lynchowskim „Człowieku-Słoniu”. Następstwem tej tylko pozornie liberalnej kultury jest społeczne wykluczanie, można powiedzieć, że „w białych rękawiczkach” osób otyłych i z defektami urody oraz samowykluczanie osób, które uważają, że ze względu na swój wygląd zasługują na potępienie i starają się walczyć z tymi prawdziwymi lub nierzadko nieistniejącymi wadami urody. Wyrazem tych ostatnich są: anoreksja czy dysmorfofobia. O ile anoreksja jest traktowana jako groźna choroba, o tyle dysmorfofobia, na którą cierpi gros klientek gabinetów chirurgii estetycznej, wymyka się klinicznym statystykom. Artykuł będzie prezentował najnowsze wyniki badań oraz pogłębione refleksje na temat przejawów oraz konsekwencji tego współczesnego przejawu piętnowania inności. Keywords: stigma, “instant” culture, obesity, beauty defects, anorexia nervosa, dysmorphophobia, “private hell” piętno, kultura „instant”, otyłość, defekty urody, anoreksja, dysmorfofobia, „prywatne piekło” Wprowadzenie Metaforę: kultura typu „instant” Melosik (2010) odnosi do typowego dla naszych czasów nawyku i konieczności życia w „natychmiastowości”. Za symbol tej kultury autor przyjmuje triadę: „fast food, fast sex, fast car”. „Fast food” to kuchenka mikrofalowa, gorący kubek, Mc Donald’s i coca-cola jako natychmiastowa forma skondensowanej przyjemności. „Fast sex” to natychmiastowa satysfakcja seksualna bez zobowiązań i zaangażowania emocjonalnego. „Fast car” to symbol kurczenia się czasu i przestrzeni dzięki nowoczesnej komunikacji drogowej i lotniczej. Kultura typu instant to także natychmiastowość komunikacji: telefon komórkowy, fax, e-mail i nowoczesne stacje telewizyjne. To także Internet - możliwość natychmiastowego „przemieszczania się” przez informacje, kultury, społeczeństwa. W przeszłości w systemie norm i wartości uznawana była tendencja do przezwyciężenia ciała i podporządkowania go wyższym celom duchowym. Tożsamość człowieka symbolizowały przede wszystkim cechy umysłu i serca, pozycja społeczna, trwałe więzi międzyludzkie. W społeczeństwie konsumpcji ludzie coraz częściej postrzegani są przez pryzmat swoich ciał. Tożsamość jest stopniowo „wymywana” z tego, co głęboko 110 | WSGE osobowe i przenoszona na powierzchnię: jednostka tworzy swoją tożsamość poprzez konstruowanie wizualnego image’u swojego – estetycznego i seksualnego, odpowiednio przystrojonego ciała (Walijewska, 2009; Melosik, 2010). Zasadne jest pytanie: czy ta nowoczesność, w towarzystwie której przyszło nam żyć, przekłada się na tolerancję wobec innych, a dokładniej – wobec inności. Na pozór wydaje się, że obraz filmowy „Człowiek-słoń” w reżyserii D. Lyncha z 1980 roku1, opisujący silną tendencję do napiętnowania innych, jaką posiadali ludzie żyjący w epoce wiktoriańskiej, bezpowrotnie minęły … Definicja piętna E. Goffman (1963) opisuje piętno jako cechę lub znamię, które naznacza nosiciela jako człowieka “okaleczonego” i wartego mniej niż “normalni ludzie”. Napiętnowane osoby są spostrzegane jako niedoskonałe, upośledzone, jako istoty nie w pełni ludzkie. E. Jones i współpracownicy (1984) zauważają, że proces piętnowania jest relacyjny, gdyż cecha potraktowana przez jedną osobę jako dyskredytująca lub świadcząca o dewiacji, może być uznana przez inną osobę za nieszkodliwe i ujmujące dziwactwo. Rodzaje piętna Próby usystematyzowania różnych rodzajów piętna mają długą historię. Goffman (2005) rozróżnia trzy cechy, które mogą być podstawą piętnowania: nietypowy wygląd (deformacje fizyczne, otyłość), problemy z psychiką lub charakterem (zaburzenia psychiczne, nałogi, bezrobocie), piętna grupowe (rasa, płeć, wyznanie lub narodowość). Z kolei Jones i współpracownicy (1984) zidentyfikowali sześć wymiarów piętna: widoczność, która odnosi się do stopnia, w jakim piętnowana cecha rzuca się w oczy (np. oszpecenie twarzy versus homoseksualizm), zmiana piętnowanej cechy w czasie (np. postępujące stwardnienie rozsiane versus ślepota), destrukcyjność, która odnosi się do stopnia, w jakim piętnowana cecha zakłóca płynność relacji interpersonalnych (np. utrudniające taką płynność jąkanie czy choroby psychiczne), estetyka, czyli wymiar odnoszący się do subiektywnych reakcji na wyrazistość piętna, zwłaszcza cielesnego; pochodzenie cechy piętnowanej (czy jest to cecha wrodzona, np. duże uszy, czy też nabyta, na przykład niepełnosprawność jako następstwo wypadku) - ten wymiar piętna odnosi się do osobistej odpowiedzialności za posiadanie WSGE | 111 piętnowanej cechy oraz niebezpieczeństwo dla innych, czyli zagrożenie, jakie w opinii innych może stanowić piętnowana cecha (śmiertelna choroba zakaźna versus nadwaga). J. Crocker, B. Major i C. Steele (1998) uważają, że najważniejszymi aspektami piętna z punktu widzenia osoby piętnującej są: jego widoczność i możliwość kontroli nad nim. Widoczność piętna decyduje o tym, w jakim stopniu osoba wykluczona jest świadoma faktu, że o reakcji na nią decyduje piętno. Widoczność wykluczającej cechy może również wpływać na to, jak osoby radzą sobie z piętnem, a mianowicie, ile wysiłku będą wkładać w ukrywanie go. Z kolei możliwość kontroli piętna dotyczy stopnia odpowiedzialności osoby za posiadanie piętnującej cechy. Ten wymiar piętnowania jest bardzo istotny, gdyż ludzie naznaczeni piętnem, postrzeganym przez innych jako podlegające kontroli (na przykład otyłość), będą odrzucani społecznie w większym stopniu niż osoby z piętnem, które jest postrzegane jako niepoddające się kontroli (na przykład ślepota). Oczywiście różne jednostki mogą w różny sposób postrzegać możliwość kontrolowania piętna (na przykład istnieją różne podejścia do przyczyn nadwagi). Funkcje piętnowania Crocker i współpracownicy (1998) zauważają, iż uniwersalność piętna społecznego sugeruje, że ma ono jakieś fundamentalne znaczenie dla osoby piętnującej, dla grupy, z której ta osoba pochodzi, wreszcie dla społeczeństwa. Autorzy podkreślają, że piętnowanie może: po pierwsze, zwiększać poczucie własnej wartości poprzez tak zwane „porównania w dół” („Inni są w gorszym położeniu”); po drugie, może minimalizować lęk wynikający z poczucia zagrożenia dobrostanu („Ten człowiek mnie denerwuje, wygląda dziwacznie”), czy lęku egzystencjalnego („Boję się, że spotka mnie to samo”) u piętnujących, po trzecie zaś piętno może wynikać z prób usprawiedliwienia lub racjonalizacji społecznego lub politycznego status quo („Ta interwencja była konieczna”). Piętno cielesne Jak już wspomniano jednym z najpowszechniejszych rodzajów piętnowania jest stygmatyzowanie osób nietypowo wyglądających, a mianowicie z rozmaitymi deformacjami fizycznymi oraz z otyłością. 112 | WSGE Piętnowanie osób z deformacjami fizycznymi Według Goffmana (2005) jednym z następstw kontaktu z osobami z wyraźnie widocznymi deformacjami fizycznymi jest bezpośrednie fizjologiczne pobudzenie emocjonalne, którego jednostka doświadcza jako awersji. Wykazano, że podczas nieuniknionych kontaktów z takimi osobami (na przykład z osobami, których wygląd wskazuje na to, że przeszły amputację) ludzie doświadczają znacznego dyskomfortu, lęku i fizjologicznego pobudzenia, a ich zachowania niewerbalne w takich sytuacjach zdradzają wysoki poziom napięcia i znaczący dystans interpersonalny (Kleck, Ono i Hastorf, 1966). A. Lefebvre i I. R. Munro (1986) wykazali, że zniekształcenia twarzy wywołują lęk, strach i pragnienie, aby jak najszybciej usunąć je z pola widzenia. Deformacje ciała, które nasuwają skojarzenia z ciężkimi chorobami, mogą powodować u obserwatorów szczególne poczucie zagrożenia, ponieważ uświadamiają im, że są śmiertelni (…). Zgodnie z teorią opanowania trwogi (Solomon, Greenberg i Pyszczynski, 1991) świadomość własnej śmiertelności powoduje lęk i motywuje, aby utwierdzić się w swoim widzeniu świata, co często prowadzi do odrzucania i dewaluowania tych, którzy są postrzegani jak odmienni. Warto nadmienić, że schorzenia, których objawy są niewidoczne, takie jak: astma, cukrzyca czy choroby serca należą do najmniej piętnowanych form niepełnosprawności w przeciwieństwie do widocznych, zazwyczaj niemożliwych do ukrycia chorób, takich jak: upośledzenie umysłowe czy porażenie mózgowe (Westbrook, Legge i Pennay, 1993). Zatem negatywny wpływ piętna cielesnego nie dotyczy sfery fizycznej, lecz raczej sfer: psychologicznej czy społecznej. Piętnowanie osób otyłych Piętnowanie otyłości oraz współwystępujące z nim gloryfikowanie szczupłości jest w dużym stopniu, inaczej niż w przypadku deformacji fizycznych, uwarunkowane kulturowo. Otyłość jest uznawana za wadę (kultury amerykańska i zachodniej Europy) lub zaletę (np. kultury Bliskiego i Dalekiego Wschodu). Odpowiedzialność za lipofobię (lęk przed otyłością) ponoszą w znacznym stopniu media. Na japońskich wyspach Fidżi do 1996 r. nie zanotowano ani jednego przypadku anoreksji do momentu, gdy w 1996 roku zaczęła tam nadawać swoje programy telewizja, lansująca bardzo szczupłe bohaterki. Badania G. Wallera i M. Matoby’a (1999), porównujące kobiety z zaburzeniami odżywiania się mieszkające w Wielkiej Brytanii (Brytyjki i Japonki) oraz mieszkające w Japonii (Japonki) wykaza- WSGE | 113 ły, że tylko u mieszkanek Wielkiej Brytanii emocje, takie jak: irytacja, smutek, znudzenie, mogą być przyczyną zaburzonych zachowań związanych z jedzeniem. W przypadku mieszkanek Japonii nie stwierdzono dodatniego związku między negatywnymi emocjami a zaburzeniami odżywiania się. Wszystkie związki okazały się ujemne i nieistotne statystycznie. Autorzy interpretują ten wynik następująco: Japonki zamieszkujące Wielką Brytanię pod względem specyfiki zaburzeń odżywiania się bardziej przypominają Brytyjki niż Japonki mieszkające w Japonii, co można uznać za przejaw procesu akulturacji, a więc przyjęcia przez Japonki pewnych norm kulturowych (w tym przypadku dotyczących idealnej sylwetki) charakterystycznych dla kręgu kultury Zachodu. U podłoża piętnowania otyłości może jednak leżeć nie tylko medialne gloryfikowanie szczupłości, ale również indywidualizm - ideologia dominująca w Stanach Zjednoczonych i krajach zamerykanizowanych (Kluegel i Smith, 1986). Obejmuje on różnorodne przekonania i wartości, wszystkie skupione na osobistej odpowiedzialności i zdolności jednostek do autonomicznego działania i osiągania własnych celów. Korzeni indywidualizmu należy szukać przede wszystkim w protestanckiej etyce pracy (Weber, 1958), według której pracowitość jest cnotą i prowadzi do sukcesu, a przyczyną niepowodzeń jest naganne moralnie uleganie własnym słabościom i brak samodyscypliny. Ludzie popierający indywidualizm będą szczególnie często odmawiać wartości członkom piętnowanych grup, którzy w myśl tej ideologii nie spełniają społecznych oczekiwań. Badania wykazały, że przejawem popierania tej ideologii jest negatywna postawa wobec alkoholików, osób z nadwagą i bezrobotnych (Heatherton, Kleck, Hebl i Hull, 2007). Chociaż na pierwszy rzut oka ideologia ta nie ma nic wspólnego z kształtem i rozmiarami ciała, to jej pogląd na temat osobistej odpowiedzialności łączy się z postawami społeczeństwa wobec osób z nadwagą. Ponadto ideologie indywidualistyczne mogą dostarczać otyłym osobom układu odniesienia od oceny samych siebie, a w konsekwencji wpływają na ich samoocenę. Dwa badania, które przeprowadziły D. Quinn i Crocker (1999), dostarczyły naukowych dowodów na istnienie takiego związku. Celem pierwszego badania było zbadanie związku między ideologią indywidualistyczną a poczuciem własnej wartości. Badaczki poprosiły 257 studentek uniwersytetu w Michigan, aby oszacowały swoją wagę oraz aby wypełniły skalę etyki protestanckiej i kwestionariusz do pomiaru dobrostanu psychicznego jako cechy. Ideologię indywidualistyczną mierzono, 114 | WSGE stosując zmodyfikowaną skalę etyki protestanckiej (Katz i Hass, 1988), skala ta mierzy stopień, w jakim ludzie akceptują znaczenie ciężkiej pracy, samodyscypliny i osobistej odpowiedzialności (na przykład jedno ze zdań kwestionariusza brzmi: „Niechęć do ciężkiej pracy jest zazwyczaj wyrazem słabości charakteru”), dobrostan psychiczny był oceniany na skali M. Rosenberga (1965) do pomiaru globalnego poczucia własnej wartości, ponadto w badaniu zastosowano skalę depresji Centrum Badań Epidemiologicznych (Radloff, 1977) i podskalę do pomiaru lęku jako cechy z inwentarza stanu-cechy lęku (Spielberger, 1980). Porządek, w jakim przekazywano skale badany, był losowy. Spośród 257 uczestniczek żadna nie stwierdziła u siebie znacznej niedowagi, 8 badanych uznało, że mają lekką niedowagę, 116 określiło siebie jako posiadające wagę w normie, 114 zaś - jako posiadające lekką nadwagę, a 19 - jako posiadające znaczną nadwagę. Kobiety z dużą nadwagą uzyskały istotnie niższe wyniki w zakresie dobrostanu psychicznego (niskie poczucie wartości, wysoki poziom lęku i depresji) niż badane o wadze w normie i z lekką nadwagą. Bardzo ciekawy związek zaobserwowano między akceptacją etyki protentanckiej a dobrostanem psychicznym u kobiet o wadze w normie i u kobiet z nadwagą. Analiza regresji, za pomocą której badano, w jakim stopniu wartości przyjmowane przez takie zmienne, jak: ocena własnej wagi i stopień akceptacji etyki protestanckiej oraz wartości ich interakcji, wyjaśniają poziom dobrostanu. Okazało się, że interakcja między oceną własnej wagi a etyką protestancką była istotna dla poziomu dobrostanu (beta -0,15, p< 0,02). Akceptacja etyki protestanckiej była pozytywnie związana z dobrostanem w grupie kobiet z wagą w normie, zaś negatywnie związana z dobrostanem u kobiet, które oceniały swoją nadwagę jako znaczącą, natomiast nie odnotowano takiego związku w grupie kobiet, które oceniały, że mają lekką nadwagę. Zatem wyniki wykazały, że przekonanie o własnej nadwadze ma różne implikacje dla poziomu samooceny, w zależności od tego, czy jednostka osiąga wysoki czy niski wynik w skali akceptacji etyki protestanckiej. Dla kobiet uważających, iż mają wagę w normie, akceptacja etyki protestanckiej implikuje przekonanie o odpowiedzialności za własny sukces, jednak dla kobiet, które uważają, że mają dużą nadwagę, akceptacja etyki protestanckiej oznacza moralną porażkę. Opisywane badania dostarczyły intrygującego dowodu na istnienie związku miedzy etyką protestancką a psychologicznym dobrostanem osób piętnowanych ze względu na otyłość. W drugim badaniu Quinn i Crocker (1999) badali obok związku etyki protestanckiej z dobrostanem osób otyłych, znaczenie innego podejścia – WSGE | 115 tak zwanej inkluzyjności, czyli egalitaryzmu, według którego nie ma żadnych podstaw, aby dokonywać selekcji ludzi ze względu na poglądy, zachowania czy wygląd. W tym celu badacze poprosili kobiety o ocenę własnej wagi, natomiast stopniem wyeksponowania ideologii protestanckiej versus egalitaryzmu manipulowano poprzez prośbę o przeczytanie jednego z dwóch przemówień: prezentującego pierwsze podejście („Ameryka to kraj, w którym ludzie mogą być dumni ze swoich dokonań. Samodzielność i samodyscyplina to fundamenty tego kraju”) lub drugie podejście („Jedność Ameryki tkwi w jej wielości”). Następnie badane oceniały przemówienie, aby wzmocnić komunikat zawarty w przemówieniu. Po wygłoszeniu przemówienia, kobiety proszone były o przeczytanie „artykułu prasowego” o negatywnych doświadczeniach społecznych osób z nadwagą. Celem tego zadania było spowodowanie, aby badane skoncentrowały się na swojej wadze i na negatywnych konsekwencjach nadwagi, następnie ponownie badano dobrostan psychiczny za pomocą inwentarza poczucia własnej wartości Rosenberga oraz zastosowano podskale lęku, wrogości i depresji ze skali przymiotnikowej do pomiaru emocji (Zuckerman i Lubin, 1965). Analiza danych wykazała, że informacja na temat negatywnych skutków nadwagi została oceniona jako bardziej przekonująca przez kobiety, które czytały przemówienie eksponujące etykę protestancką niż te, które wygłaszały przemówienie eksponujące inkluzyjność (F (1,114)=7,61, p < 0,01). Badane z nadwagą, które wygłaszały przemówienie eksponujące etykę protestancką, miały gorsze samopoczucie psychiczne (M = -1,11) niż kobiety z wagą w normie (M = -0,21, p < 0,01), natomiast gdy przemówienie akcentowało inkluzyjność, różnica między kobietami z nadwagą (M = 0,98) a badanymi z wagą w normie (M = 0,35) była nieistotna statystycznie. Podobny wzór wyników uzyskano również dla poczucia własnej wartości, które analizowano odrębnie. Przedstawione wyniki badań nad związkiem podejścia indywidualistycznego i podejścia egalitarystycznego a psychicznym samopoczuciem kobiet z nadwagą dowodzą, że poziom samooceny kobiet, które mają nadwagę lub myślą, że mają nadwagę, zależy od tego, jakie podejście przyjmują. W procesie piętnowania osób otyłych ogromne znaczenie może mieć zgodne z zasadami etyki protestanckiej postrzeganie wagi jako czynnika podlegającego kontroli, gdyż wówczas nadwaga jest postrzegana jako przejaw braku silnej woli lub samodyscypliny (np. Crandall, 1994). Takie przekonania mogą wpływać na samoocenę kobiet, które mają lub sądzą, że mają nadwagę, szczególnie wówczas, gdy doświadczają odrzucenia. Z tego względu, że w kulturze indywidualistycznej uważa się, iż nadwaga źle świadczy o charakterze, kobiety te mogą uznać, ze zasłużyły 116 | WSGE na odrzucenie (Crocker i Major, 1994). Warto dodać w tym miejscu, iż takie kobiety mogą uważać, że odrzucenie wynika z nadwagi, ale nie muszą interpretować odrzucenia jako przejawu piętnowania, ale mogą je traktować jako wyraz uprzedzeń, co z kolei może im pomóc w ochronie poczucia własnej wartości. M. Amato i Crocker (1995) badali kobiety z nadwagą i o wadze w normie. Na początku badania mówiono każdej z nich, że bierze udział w badaniu wczesnego etapu nawiązywania znajomości, a w sąsiednim pokoju za lustrem weneckim znajduje się student, który zdecyduje, czy chciałby się z nią spotkać, czy też nie. Każda z badanych siadała przed zasłoniętym lustrem weneckim, wypełniała ankietę dotyczącą wzrostu, wagi, roku i kierunku studiów, informując, czy jest z kimś związana. Wypełniona ankieta była rzekomo pokazywana studentowi, natomiast później każda z badanych dowiadywała się z analogicznego arkusza (oczywiście skonstruowanego na potrzeby badania), że mierzy on 1, 80 cm, waży 75 kilogramów, studiuje na III roku medycyny oraz nie jest z nikim związany. Następnie proszono każdą z badanych kobiet o uzupełnienie skali samooceny Rosenberga (1965) oraz ich arkusza samopisu na temat ich osobistych upodobań, który rzekomo pokazywano studentowi. Przekonaniami na temat możliwości kontrolowania wagi manipulowano, podając badanym jeden z dwóch artykułów, pierwszy udowadniał, że wagę można kontrolować poprzez dietę i ćwiczenia fizyczne, zaś drugi przedstawiał dowody na to, że nadwaga jest funkcją struktury genetycznej oraz innych procesów biologicznych i dlatego bardzo trudno ją kontrolować. Następnie każda z badanych odpowiadała na pytania dotyczące artykułu, które to zadanie eksperymentatorzy przedstawili im jako część testu zdolności poznawczych. Następnie każdej badanej przekazywano informację rzekomo pochodzącą od studenta o tym, że nie jest on zainteresowany znajomością z nią, a następnie badano skuteczność manipulacji przekonaniami na temat kontroli wagi, atrybucje odrzucenia i poczucie własnej wartości jako cechy (podskala poczucia własnej wartości Rosenberga, 1965). Dowiedziono, zgodnie z przewidywaniami, że w zależności od rodzaju przeczytanego tekstu, badane uważały, że ich waga podlega bądź nie podlega kontroli. Interakcja między wagą a stopniem poczucia kontrolowalności wagi pokazała, że kobiety z nadwagą w warunkach poczucia niekontrolowalności wagi były bardziej skłonne przypisywać odrzucenie uprzedzeniom osoby oceniającej je (M = 4,11) niż kobiety z nadwagą w warunkach poczucia kontrolowalności wagi (M = 2,45). Analiza wyników dotyczących samooceny wykazała, że kobiety WSGE | 117 z nadwagą w warunkach poczucia niekontrolowalności wagi (M = 3,19) i kobiety z wagą w normie w warunkach poczucia kontrolowalności wagi (M = 3,29) miały wyższą samoocenę niż kobiety z nadwagą w warunkach poczucia kontrolowalności wagi (M = 2,97) i kobiety z wagą w normie w warunkach poczucia niekontrolowalności wagi (M = 3,03). Zatem w sytuacji odrzucenia poczucie własnej wartości kobiet z nadwagą i kobiet z wagą w normie zależało od informacji na temat możliwości kontrolowania wagi. Kobiety z wagą w normie miały wyższą samoocenę, gdy były przekonane o kontrolowalności wagi, natomiast kobiety z nadwagą czuły się bardziej wartościowe, gdy były przekonane o niekontrolowalności wagi. Pierwsze zapewne odczuły, że ich waga jest ich zasługą, natomiast drugie zyskały pewność, że nie są odpowiedzialne za swoją nadwagę. Warto nadmienić, że istnieją liczne dowody potwierdzające występowanie nienawiści do otyłych dzieci, których niepowodzenia w odchudzaniu traktuje się jako dowód słabości i lenistwa (Schwartz, Thompson i Johnson, 1983; Heinberg, 1996). Badania D. Stecker-Bryczkowskiej (2000) sześćdziesięciu dziewczynek z ówczesnych klas piątych i szóstych (po 30 dziewczynek z każdego poziomu), polegające na wyborze spośród czternastu fotografii kobiecych sylwetek tych najpiękniejszych oraz na rozmowie z osobą przeprowadzającą badanie, pokazały, że: • dziewczynki wybierały zdjęcia z sylwetkami szczupłymi i bardzo szczupłymi; • 80% dziewczynek uważało, że szczupłym kobietom układa się lepiej w życiu (dobrze płatna praca, kariera, kontakty z ludźmi - 26 %; sława bogactwo, zadbany wygląd - 17 %); • 87% badanych uważało, że kobiety szczupłe są szczęśliwsze; • 93% dziewczynek uważało, że kobiety szczupłe mają przyjaciół; • 57% dziewczynek uważało, że kobiety szczupłe byłyby dobrymi matkami; • 60% badanych uważało, że szczupłe kobiety byłyby dobrymi nauczycielkami (przypisywane im cechy to: mądrość, sprawiedliwość, zainteresowanie sprawami uczniów). Konsekwencje piętnowania osób z deformacjami fizycznymi i osób otyłych Według U. Walijewskiej (2009; por. Melosik, 2010) w logice kultury 118 | WSGE „instant” człowiek tworzy swoją tożsamość nie poprzez ćwiczenie umysłu i charakteru, lecz poprzez dietę, siłownię, solarium, modne stroje, operacje plastyczne, czy perfekcyjny makijaż. Kobiety i mężczyźni wciągani są przez media i reklamy w grę bez szans na wygraną, pełni desperacji poszukują sposobów urzeczywistnienia ideałów i standardów kulturowych. Wydaje się, że najczęstsze obecnie zaburzenia psychiczne uderzające w wizerunek ciała, takie jak: dysmorfofobia i anoreksja, stanowią swoiste „zabezpieczenie” przed zagrożeniem piętnowaniem z powodu wyglądu. Osoby cierpiące na dysmorfofobię dostrzegają brzydotę najczęściej w jednej części ciała, na przykład uważają, że są posiadaczami za grubych ud, niekształtnej twarzy, krzywego bądź za dużego nosa. Te „niedoskonałości” starają się ukryć pod luźnymi ubraniami, kapeluszami lub nawet za pomocą odpowiedniej pozycji ciała. Osoby takie często izolują się od otoczenia, przy czym co piąty chory podejmuje próby samobójcze. Lepiej sytuowane osoby z tą chorobą obsesyjnie szukają pomocy w klinikach chirurgii plastycznej. Głównym objawem anoreksji (por. „nieudaną anoreksję,” czyli bulimię - przejadanie się i zwracanie pokarmu oraz „anoreksję odwrotną”, czyli bigoreksję - lęk przed brakiem muskulatury) jest przekonanie, że jest się osobą otyłą, pomimo nierzadko skrajnej szczupłości oraz nienasycone pragnienie zredukowania wagi. Osoby z anoreksją nie traktują wychudzenia jako objawu choroby, wręcz przeciwnie – uważają, iż jest ono warunkiem ich dobrego samopoczucia. Najmniejszy przyrost wagi powoduje u nich depresję, a nawet pragnienie śmierci. Niemal 20% osób z anoreksją umiera w wyniku wyniszczenia organizmu, rzadziej - w wyniku samobójstwa. Warto zastanowić się nad odczytaniem dwóch wyżej opisanych chorób jako swoistego paradoksalnego sprzeciwu wobec kulturowego przyzwolenia na piętnowanie osób z deformacjami fizycznymi bądź z otyłością. O ile dysmorfofobia wydaje się być przejaskrawionym spełnieniem standardów kultury, które piętnują defekty urody, o tyle anoreksję można traktować jako wyjście naprzeciw wyśrubowanym standardom szczupłości, które możemy śledzić na niejednym współczesnym pokazie mody. Zamiast zakończenia: od widzialnego do ukrytego piętna Paradoksalnie osoby z dysmorfofobią i z anoreksją, ale także z innymi zaburzeniami obrazu ciała, stają się obiektem stygmatyzacji, ale już nie z powodu wyglądu, ale jako osoby z zaburzeniami psychicznymi. Odtąd WSGE | 119 będą żyły z tak zwanym piętnem „nienormalności”, a media będą tylko wzmacniały ten negatywny wizerunek (Heatherton i in., 2007). Warto dodać, że piętno zaburzenia psychicznego jest potencjalnie możliwe do ukrycia, ale nie oznacza to mniejszego cierpienia w porównaniu z „posiadaczami” widocznego piętna. Według T. F. Heathertona i współautorów (2007): możliwe do ukrycia piętno jest stałym źródłem psychicznej udręki, gdyż tłumienie wymaga wysiłku; powraca ono do umysłu w postaci natarczywych myśli, które zakłócają preferowany kierunek myślenia i mogą rozprzestrzeniać się w pewien sposób, co sprzyja projekcji i innym podstępnym formom ekspresji skrajnie wysokich poziomów aktywacji poznawczej (s. 222). Ogólnie rzecz ujmując, osoby takie wpadają w pułapkę negatywnych automatycznych natręctw myślowych, które coraz bardziej zniekształcają sposób spostrzegania świata i innych ludzi. Ich świat jest bardzo zawężony, pozbawiony głębokich relacji interpersonalnych, natomiast w sytuacji takiego kontaktu, doświadczają silnej aktywacji poznawczej swego sekretu. Nieprzypadkowo Heatherton i współautorzy (2007) nazwali sytuację psychologiczną takich osób „prywatnym piekłem” (s. 215). References Amato M. i Crocker J. (1995). The stigma of being overweight and self-esteem: The role of controllability. Paper presented at the annual American Psychological Association convention, New York. Crandall C. S. (1994). Prejudice against fat people: ideology and self-interest. Journal of Personality and Social Psychology, 66 (5). Crocker, J. i Major B. (1994). Reactions to stigma: The moderating role of justifications. [w:] M. P. Zanna, P. Herman (red.), The Ontario Symposium: tom 7. The psychology of prejudice. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Crocker J., Major B. i Steele C. (1998). Social stigma. [w:] D. Gilbert, S. T. Fiske, G. Lindzey (red.), Handbook of social psychology. Boston: McGraw Hill. Goffman E. (2005). Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Heatherton T. F., Kleck R. E., Hebl M. R. i Hull J. G. (2007). Społeczna psychologia piętna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Collegium Civitas. 120 | WSGE Heinberg L. J. (1996). Theories of body image disturbance: perceptual, developmental, and sociocultural factors. [w:] J. K. Thompson (red.), Body image, eating disorders, and obesity: And integrative guide for assessment and treatment. Washington: American Psychological Association. Jones E., Farina A., Hastorf A., Markus H., Miller D. i Scott R. (1984). Social stigma: The psychology of marked relationships. New York: Freeman. Katz I., Hass R. G. (1988). Racial Ambivalence and American Value Conflict: Correlational and Priming Studies of Dual Cognitive Structures. Journal of Personality and Social Psychology, 55 (6). Kleck R., Ono H. i Hastorf A. H. (1966). The effects of physical deviance upon face-to-face interaction. Human Relations, 19 (4). Kluegel J. i Smith E. (1986). Beliefs about inequality: Americans’ view of what is and what ought to be. New York: Aldine De Gruyter. Lefebvre A., Munro I. R. (1986). Psychological adjustment of patients with craniofacial deformities before and after surgery. [w:] C. Herman, M. Zanna, E. T. Higgins (red.), Physical appearance, stigma, and social behavior: tom 3. Ontario symposium on personality and social cognition. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Melosik Z. (2010). Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Radloff L. S. (1977). The CES-D scale: a self-report depression scale for research in the general population. Applied Psychology of Measurement, 1(3). Schwartz D. M., Thompson M. G. i Johnson C. L. (1983). Eating disorders and culture. [w:] P. L. Darby, P. E. Garfinkel, D. M. Garner i D.V. Coscina (red.), Neurology and Neurobiology: tom 3. Anorexia nervosa. Recent developments in research. New York: Alan R. Liss. Rosenberg M. (1965). Society and the adolescent self-image. Princeton, NJ: Princeton University Press. Quinn D. M. i Crocker J. (1999). When ideology hurts: Effects of belief in the Protestant ethic and feeling overweight on the psychological well-being of women. Journal of Personality and Social Psychology, 77 (2). Solomon S., Greenberg J. i Pyszczyński T. (1991). A terror management theory of social behavior: The psychological functions of self-esteem and cultural worldviews. [w:] M. P. Zanna (red.), Advances in experimental social psychology: tom 24. San Diego: Academic Press. WSGE | 121 Spielberger C. D. (1980). Preliminary professional manual for the Test Anxiety Inventory. Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press. Stecker-Bryczkowska D. (2000). „Kultura popularna a kształtowanie się tożsamości własnego ciała u dzieci: warunki powstania anorexia nervosa” [w:] A. Suchańska (red.), Podmiotowe i społeczno-kulturowe uwarunkowania anoreksji. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Walijewska U. (2009). Wychowanie i pedagogika na tle przemian kulturowych. Pozyskano (25.02.2010) z http://www.hli.org.pl/pl/wd/konferencja-zdrowie-prokreacyjne-nastolatkow/Walijewska_Urszula/wyklad. htm. Waller G., Matoba M. (1999). Emotional eating and eating psychopathology in nonclinical group: A cross-cultural comparison of women in Japan and The United Kingdom. International Journal of Eating Disorders, 26 (3). Weber M. (1958). The Protestant ethic and the spirit of capitalism. New York: Charles Scribner’s Sons. Westbrook M. T., Legge V. i Pennay M. (1993). Attitudes towards disabilities in a multicultural society. Social Science & Medicine, 36 (5). Zuckerman M. i Lubin B. (1965). Manual for the Multiple Affect Adjective Check ListRevised (MAACL-R). San Diego, CA: Educational and Industrial Testing service. (Endnotes) 1 Film oparty na faktach, opowiadający o tragicznych losach żyjącego w wiktoriańskiej Anglii J. Merricka, określanego jako „człowiek-słoń” ze względu na ogromne zniekształcenia ciała spowodowane nieznaną wówczas chorobą - nerwiako-włokniakowatością. Odrzucony przez rodzinę, a potem przez społeczeństwo, zmuszony został do „zarabiania” na swojej inności w cyrku; dopiero pomoc doktora F. Trevesa, a w dalszej kolejności niektórych przedstawicieli wyższych sfer, pozwoliła Merrickowi przeżyć względnie godnie resztę życia. 122 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 123-139 Anna Krajewska WSGE | 123 124 | WSGE Barbiana’s school as a chance for the excluded Szkoła Lorenzo Milaniego w Barbiana jako propozycja szansy dla wykluczonych Dr Anna Krajewska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The article presents a school of Lorenzo Milani in Barbiana, oriented for children coming from negligent rural areas, disabled to achieve satisfactory results in traditional school, for those who usually abandon school and consequently become illiterate. The new concept of the school opposed the traditional school institutions, considered as a tool of power that reflects the prevailing social relations as Milani claimed. The purpose of the school in Barbiana was to eliminate conditions imposed on students from the place they came from. The focal point of Milani’s pedagogy was illiteracy and mother language learning, because the ability for expressing has got a fundamental importance in the overall process of human development, in meeting the spiritual and natural needs and to enable the integration of man in society according to a teacher from Barbiana. To gain this skills he devoted much effort. This allowed students to obtain proficiency in communicating, controlling the modern vocabulary, basic grammatical structures to facilitate the understanding of specialist terminology, and professional skills of speaking, understanding, reading and writing. W artykule została ukazana szkoła Lorenzo Milaniego w Barbiana, przeznaczona dla dzieci wywodzących się z zaniedbanych środowisk wiejskich, które w tradycyjnej szkole nie były w stanie osiągnąć zadawalających wyników, porzucali ją i w konsekwencji stawali się analfabetami. Koncepcja ta przeciwstawiała się tradycyjnej instytucji, będącej zdaniem Milaniego narzędziem władzy, odzwierciedlającej panujące stosunki społeczne. Celem nauczania w Barbiana było wyeliminowanie u uczniów uwa- WSGE | 125 runkowań wynikających ze środowiska, z którego się wywodzili. Centralny punkt pedagogiki Milaniego stanowiła alfabetyzacja i nauka języka ojczystego, bowiem dla nauczyciela z Barbiana umiejętność wysławiania się ma fundamentalne znaczenie w procesach integralnego kształtowania człowieka, w zaspokajaniu jego duchowych i naturalnych potrzeb oraz umożliwia integrację człowieka ze społeczeństwem. Na naukę języka ojczystego przeznaczył największą liczbę godzin nauki. Miało to umożliwić jego uczniom zdobycie sprawności posługiwania się językiem w mowie i piśmie, opanowanie słownictwa współczesnego, podstawowych struktur gramatycznych, ułatwiających posługiwanie się słownictwem oraz sprawności językowych związanych z mówieniem, rozumieniem, czytaniem i pisaniem. Keywords: exclusion, pupil, school, literacy, mother language, teaching wykluczenie, uczeń szkoła, alfabetyzacja, język ojczysty, nauczanie Wstęp Ksiądz Lorenzo Milani urodził się 27 maja 1923 roku we Florencji, w zamożnej, ateistycznej, włoskiej rodzinie, jako drugie dziecko Albano i Alicji Milani. Jego ojciec, z wykształcenia chemik, musiał przerwać karierę naukową i zająć się majątkiem rodziny. Matka, pochodząca z bogatej żydowskiej rodziny, była kobietą inteligentną o silnej osobowości. Starszy brat Adriano był profesorem neurologii i psychiatrii. Natomiast pradziadek ze strony ojca, znawca kultury greckiej i łacińskiej, kierował katedrą w Rzymie i w Pizie (Fallaci, s. 13). Rodzina Milanich stworzyła swoim dzieciom dom pełen ciepła i serdeczności. Wychowanie odbywało się w atmosferze całkowitej swobody. Brak skrępowania panował również w kwestii kształcenia, które odbywało się w domu przez starannie dobieranych prywatnych nauczycieli. Zaskoczeniem i pewnym sprzeciwem wobec oczekiwań rodziny o rozpoczęciu kariery naukowej po ukończeniu liceum było studiowanie malarstwa. Rok 1943 był rokiem przełomowym w życiu Milaniego; nawrócił się na katolicyzm a następnie wstąpił do seminarium. Cztery lata później, po otrzymaniu święceń kapłańskich, rozpoczął pracę jako wikariusz w Calenzano. Tutaj doświadcza zderzenia dwóch światów, tego, który znał i w którym do tej pory żył i tego, w którym teraz przyszło mu żyć. Szybko zdaje sobie sprawę z istnienia konfliktu społecznego i politycznego, w jaki 126 | WSGE uwikłane jest społeczeństwo włoskie. Najbardziej jednak wstrząsnęła nim ignorancja religijna mieszkańców. Postanawia otworzyć szkołę wieczorową dla pracujących, głęboko wierząc, że rozbudzenie potrzeb religijnych w człowieku może nastąpić po uświadomieniu mu jego własnej wartości i wiedzy o otaczającym go świecie. Rewolucyjne jak na owe czasy metody nauczania skupionej wokół siebie młodzieży stały się przyczyną zatargu z kurią. W 1954 roku z inicjatywy władz kościelnych został przeniesiony do małej górskiej miejscowości Barbiana w Appeninach, gdzie również otwiera szkołę. Szkoła i los skazanych na wykluczenie dzieci, wywodzących się z najuboższych rodzin wiejskich, to odtąd dla Milaniego sprawy najważniejsze. Pozostał nauczycielem do końca swojego krótkiego życia. Zmarł w 1967 roku w wieku zaledwie czterdziestu czterech lat. Wkrótce potem szkoła została zamknięta, lecz mimo to cel został osiągnięty: uczniowie zdobyli wymagane wykształcenie i tak, jak chciał ich nauczyciel, angażowali się w sprawy społeczne i polityczne. Wychowawcze cele szkoły w Barbiana Odpowiedzialność w działalności wychowawczej charakteryzuje świadomość celu, do jakiego się zmierza. Precyzując cele swojej szkoły, Milani podkreślał, że muszą one być ambitne, ale i jednocześnie możliwe do osiągnięcia. Należy do nich rozwijanie osobowości ucznia, „ukształtowanie człowieka jako autentycznej jednostki oraz stawanie się obywatelem odważnym, świadomym swych praw i obowiązków”. Zaś celem pośrednim było przyswojenie sobie narzędzi komunikacji – umiejętności porozumiewania się, tzn. rozumienia innych i bycia przez nich rozumianym (Milani, 1967, s. 94). Zdaniem Milaniego ostateczny cel szkoły powinien wyrażać się w „poświęceniu” innym. „Szkoła, której działalność służy tylko przekazywaniu wiedzy lub stanowi bodziec stymulujący zdobywanie wiedzy, jest fabryką egoizmu” – pisali uczniowie z Barbiana w liście skierowanym do uczniów innej szkoły – „Nasz nauczyciel stawia przed nami wielkie ideały: proponuje nam zdobywanie wiedzy tylko po to, by – kiedy dorośniemy – używać jej w służbie innym, na przykład w pracy nauczycielskiej, w polityce, w pracy związkowej, na misjach itp.” (Milani, s. 94). Tak postawione cele wymagają od ucznia wykazania się dociekliwością, wnikliwością, zaangażowaniem, wytrwałością i systematyczną pracą, a ponadto pobudzają rozwój jego osobowości, co w konsekwencji prowadzi do samowychowania (Guzzo, s. 90). WSGE | 127 Charakterystyka szkoły w Barbiana Szkoła Milaniego w niczym nie przypomina szkoły tradycyjnej. Nie była podzielona na klasy, nie było w niej katedry ani ławek, nie było również dziennika ani ocen. Uczniowie starsi i młodsi gromadzili się w dwóch dużych pomieszczeniach wokół wielkiego stołu, przy którym zarówno uczyli się, jak i jedli posiłki. Kiedy robiło się ciepło, szkoła przenosiła się na zewnątrz. Pomimo zróżnicowania wieku i umiejętności trudno mówić o istnieniu rywalizacji między uczniami. Nikt też nie bał się, że odpadnie, że nie będzie w stanie dorównać innym. Jeżeli któryś z uczniów nie potrafił rozwiązać zadania lub nie rozumiał znaczenia jakiegoś słowa, inni pomagali mu w rozwiązaniu problemu. Była to więc szkoła jedyna w swoim rodzaju (Di Giacomo, s. 52). Szkoła w pełnym wymiarze godzin, bez wakacji i rekreacji Zajęcia w szkole trwały nieprzerwanie przez cały rok. Rozpoczynały się o ósmej rano, a kończyły o siódmej trzydzieści wieczorem z godzinną przerwą na posiłek. Rano wielu z tych, którzy mieszkali blisko, pomagali jeszcze rodzicom w gospodarstwie; mieszkający dalej nierzadko musieli poświęcić dwie godziny, aby dojść na miejsce. Niedziele i święta różniły się od dni roboczych; uczniowie uczestniczyli we mszy świętej i słuchali ewangelii. W Barbiana nie istniała rekreacja. Zimą jedyną rozrywką było jeżdżenie na nartach, zaś latem pływanie w basenie. W przekonaniu Milaniego umiejętność jazdy na nartach była niezbędna, ponieważ mieszkający w górach często musieli pokonywać znaczne odległości w bardzo niekorzystnych warunkach. Pływanie natomiast służyło pokonywaniu charakterystycznego dla mieszkańców gór strachu przed wodą. Były to jednocześnie najbardziej lubiane „przedmioty szkolne” (Gesualdi 1987, s. 18; De Vanna, s. 74-75). Podczas gdy ówcześni pedagodzy i psychologowie starali się widzieć pozytywne strony działalności ludycznej w szkołach i świetlicach, Milani stanowczo odrzucał rekreację, usprawiedliwiając surowość szkoły sytuacją społeczną, polityczną i kulturalną mieszkańców Barbiana, a przede wszystkim koniecznością wyrównywania szans edukacyjnych. Zaniechano więc rekreacji tylko dlatego, aby można było nadrobić zaległości i przy okazji coś, co wykraczało poza program szkolny, coś godnego człowieka (Cristofanelli, s. 141-142). 128 | WSGE W Esperienze pastorali i w Lettera a una professoressa, anlizując/opisując problemy życia robotników, którzy nie mając innych perspektyw, jak tylko przedwczesne podjęcie ciężkiej pracy, szkołę odbierają jako przyjemną alternatywę. Miało to również zdyskredytować zakorzenione przekonanie, że rozrywka jest spontanicznym pragnieniem młodych ludzi, a szkoła wymagającym wielu poświęceń zajęciem (Cristofanelli, s. 141-142). Należy również podkreślić, że stała obecność uczniów w szkole dawała podwójny efekt: umożliwiała naukę dzieciom mieszkającym w znacznym oddaleniu i stwarzała okazję stałego oddziaływania nauczyciela na wychowanków. Szkoła jako wspólnota Szkoła w Barbiana przypominała spójny zespół razem uczących się młodych ludzi. Dla nich szkoła stała się sposobem bycia i życia; na pewno też ciężką pracą, ale z pewnością lżejszą od tej, którą wykonywaliby, czyszcząc stajnie czy pasąc owce swoich rodziców. Goście odwiedzający Barbiana często zastawali uczniów podzielonych w grupy: starsi gromadzili się w altance i słuchali swojego nauczyciela, inni, siedząc na trawie, rozwiązywali ćwiczenia, jeszcze inni, pozostając wewnątrz budynku, rysowali lub malowali (Cristofanelli, s. 129; Milani 1958, s. 159). Milani bardzo duże znaczenie przywiązywał do oddziaływania i wpływu grupy na jednostkę. Dążenie do maksymalnego rozwoju ucznia wewnątrz wspólnoty, której służy i z której usług również korzysta, świadczy o tym, że założyciel szkoły w Barbiana był bliski celom stojącym przed pedagogiką współczesną. Szkoła Milaniego formowała osoby ofiarne, odpowiedzialne i solidarne, a uczeń nabywał świadomości, że wykonując określony zawód, zawsze powinien pamiętać o innych. Tak uformowany przejawiał zawsze gotowość do współdziałania w imię wspólnego dobra. Warunkiem powodzenia w wychowaniu była m.in. ciągła obecność wychowawcy i nieustanna jego troska o podopiecznych. Wymagało to więc pełnego zaangażowania z jego strony. Dlatego też Milani szybko niemal całkowicie zrezygnował ze swoich zainteresowań. Odtąd lekturę książek, przeglądanie gazet i słuchanie muzyki dzielił zawsze z uczniami, stając się w ten sposób członkiem wspólnoty młodych ludzi. Widząc efekty takich działań i konfrontując je z własnymi doświadczeniami szkoły, krytykował również powszechnie panujący indywidualizm w wychowaniu. Jego zdaniem należało tak kształtować osobowość uczniów, aby służyła ona wspólnemu dobru. Podstawą wychowania była WSGE | 129 wspólnota, umiejętność efektywnej współpracy oraz wzajemne zaufanie wszystkich jej członków. Wychowanie i kształcenie miało pełnić funkcję społeczną, ponieważ w wychowaniu bierze udział nie tylko nauczyciel, ale cała wspólnota, w której uczeń przebywa (Cristofanelli, s. 129; Milani 1958, s. 159). Kształtowaniu poczucia jedności służyło wspólne spędzanie czasu szkolnego, wspólna nauka, wspólna praca, uprawa ogrodu, budowa drogi i basenu czy pomoc osobom samotnym, mieszkającym w okolicy. Ponadto wszyscy uczestniczyli w planowaniu budżetu szkoły, ustalaniu celów i zamierzeń na przyszłość. Związek szkoły z życiem Cechą charakterystyczną szkoły Milaniego był jej związek z rzeczywistością. Była to więc szkoła łącząca proces zdobywania wiedzy z jej praktycznym wykorzystaniem i funkcją społeczną. Miała też na celu przeobrażanie życia społeczeństwa. Toteż była szkołą otwartą. Poza nauką uczniowie pracowali w polu, pomagając rodzicom w warsztacie szkolnym. Wykonywali też niezbędne prace we wsi, na przykład przy naprawianiu drogi, wyjeżdżali na wycieczki do Mediolanu, Florencji i Rzymu, udawali się za granicę, uczestniczyli w konferencjach (Francesconi, s. 64; Di Giacomo, s. 188-189). Szkoła w Barbiana była nie tylko szkołą przygotowującą do życia, była kontynuacją życia. Nie było też granicy pomiędzy rzeczywistością pozaszkolną a nią samą. Działała w ściśle określonym kontekście społecznym, cały swój wysiłek kierując na tworzenie bardziej ludzkiego i mniej wrogiego biednym klimatu (Francesconi, s. 34; Braccini, Taddei, s. 102). Cele szkoły Lorenzo Milaniego usprawiedliwiają przyjęte w niej środki i metody, które jakkolwiek wydają się bardzo zawyżone, dzięki poświeceniu i zaangażowaniu wychowawcy zostały przez uczniów zaakceptowane. W efekcie wychowankowie Milaniego, w porównaniu z rówieśnikami innych szkół, wyróżniali się znacznie szerszą kulturą i wiedzą ogólną. Ponadto cechowała ich wrażliwość i otwartość na problemy społeczne. „Szkoła nie jest obszarem obcym życiu – pisał Milani – do którego można wejść czy z którego można wyjść; szkoła nie jest organizacją ani instytucją, szkoła nie ma granic, ponieważ łączy się z edukacją. Edukacja zaś nie jest fakultatywna, ponieważ umożliwia stawanie się człowiekiem” (Milani 1958, s. 239). 130 | WSGE Język ojczysty w centrum nauczania szkoły w Barbiana Niewątpliwie najważniejszym zajęciem w Brabiana było nauczanie języka ojczystego. To preferencyjne traktowanie go pozwalało nabywać sprawności i swobody posługiwania się językiem w mowie i piśmie. Kluczem do tego było opanowanie bogatego słownictwa, podstawowych struktur gramatycznych i wszelkich sprawności z tym związanych, łączących się z mówieniem, rozumieniem, umiejętnością czytania i pisania. O szkole Milaniego mówiono więc, że polegała przede wszystkim na nauczaniu «wykluczonych» języka włoskiego. Zasada, na której opierał się Milani, była następująca: „większość ludzi nigdy nie posiadała głosu w sprawach społecznych, ponieważ nigdy nie była w stanie wyrazić swoich myśli, nie umiała mówić, posługiwać się językiem. Dzisiaj sytuacja nie zmieniła się. Współczesny dobrobyt i postęp nie wyeliminowały niesprawiedliwości, z powodu której cierpią ci, którzy są wykorzystywani: należy dać im słowo, nauczyć posługiwać się językiem, uczynić równymi wobec tych, którzy umieją mówić” (D. Pieraccioni, 2002). G. Proverbio, mówiąc o uczniach Milaniego, stwierdził, że byli oni pozbawieni wielu dobrodziejstw, m.in. dóbr płynących z umiejętności mówienia, gdyż na język klas najuboższych z reguły składa się ograniczona liczby wyrazów, a ponadto sytuacja, w której się znajdują, uniemożliwia im poprawne opanowanie języka. To pociąga za sobą poważne konsekwencje w postaci: - braku umiejętności komunikowania się i przekazywania wewnętrznego bogactwa, które przecież w sobie noszą; - niemożności pełnego zrozumienia słów innych ludzi; - wystawienia na ryzyko „manipulacji informacyjnej” ze strony bardziej wykształconych, obdarzonych władzą lub stanowiskiem; - braku zainteresowań „godnych człowieka”, np. polityką, kulturą, religią, a więc wykraczających poza rzeczywistość dnia codziennego (Proverbio, 1976). W nauczaniu języka włoskiego Milani nie zamykał się w ciasnych granicach podręcznikowych. Znać język znaczyło nie tylko rozumieć każdy wyraz mowy potocznej, ale pojmować treści gazet i dzieł literackich. Dlatego nierzadko nauka języka polegała na czytaniu fragmentów z literatury lub całych dzieł literackich, np. Promessi sposi (Narzeczeni) czy Boska komedia. Równie wiele uwagi przywiązywano do umiejętności wyrażania się WSGE | 131 w pracach pisemnych. Ich tematyka dotyczyła zazwyczaj ważnych zagadnień społecznych i wydarzeń z życia codziennego. Podnoszeniu kultury językowej służyły też prowadzone przez znanych Milaniemu intelektualistów wykłady piątkowe. Uczniowie zachęcani byli do aktywnego w nich udziału poprzez wnikliwe zgłębienie argumentu wykładu, zabieranie głosu w dyskusji, zadawanie pytań i wyrażanie swoich poglądów. Była to okazja do wykazania się odwagą, wiedzą, stopniem przyswojenia materiału, pozyskanymi informacjami czy umiejętnością dokonania krytycznej oceny problemu, ale nade wszystko sprawnością językową. Nauka języków obcych Milani mówiąc o nauce języka, miał na myśli język narodowy, literacki, ale także języki obce. Doskonale wiedział, że dla rozumienia innych nie wystarczy tylko język włoski, gdyż w czasach wzmożonej aktywności migracyjnej ludzie stają przed barierą wynikającą z różnorodności językowej. Człowiek światły musiał porozumiewać się również poza granicami kraju. Stąd przekonanie o konieczności przyswajania wielu języków współczesnych (Milani, s. 94-95). Popularną i stosowaną po wojnie w nauce języków obcych metodę gramatyczno-tłumaczeniową w Barbiana zastąpiono rozwijaniem kompetencji językowych metodami komunikacyjnymi i wielokrotnie przesłuchiwanymi tekstami z magnetofonu. Polegała więc na kształceniu nawyków językowych, przez co wymowa stawała się bardziej precyzyjna, a język bardziej żywy (Orlando, s. 68; Francesconi, s. 318). Taka innowacja wynikała z potrzeby szybkiego opanowania języka obcego. Poza tym Milani zapraszał do swojej szkoły cudzoziemców, dając tym samym swoim podopiecznym okazję do nauki i ćwiczenia sztuki konwersacji. Poza nauką w szkole, dla lepszego opanowania umiejętności językowych, w czasie wakacji wysyłani byli za granicę (De Vanna, Francesconi). Jeden z nich wspomina: „Języków obcych nauczyłem się z płyt. Najpierw uczyłem się podstawowych i niezbędnych form. Dokładnie tak, jak uczy się języka włoskiego. Tego roku na wakacje byłem w Grenoble. W schroniskach rozmawiałem z chłopakami z Europy i z Afryki. Wróciłem zdecydowany nauczyć się jak najwięcej języków”. Tym czasem w Barbiana uczono się angielskiego, francuskiego niemieckiego. 132 | WSGE Techniki pracy szkolnej w Barbiana W szkole w Barbiana uzupełnieniem tradycyjnego nauczania podręcznikowego były nowe, oryginalne formy pracy szkolnej, sprzyjające wytworzeniu naturalnej motywacji oraz mające na celu pełen rozwój osobowości. Sztuka pisania w grupie Milani, jako człowiek wykształcony, doskonale rozumiał rolę słowa pisanego w życiu człowieka, dlatego duże znaczenie przypisywał umiejętności pisania, którą nazwał działalnością artystyczną, „sztuką pisania” (arte dello scrivere) i ćwiczeniem moralnym , które wymagało dyscypliny wewnętrznej w dobieraniu właściwych wyrazów i określeń. Zdobywanie tej umiejętności opierało się na śledzeniu prostych reguł, które później zawarto w Liście do pani profesor. Chodziło o to, że chcąc coś napisać, należy: − mieć coś ważnego do zakomunikowania, coś, co będzie przydatne innym; − mieć świadomość, dla kogo przeznaczony będzie tekst; − zgromadzić wszystko, co niezbędne jest do pisania; − znaleźć logikę, według której należy uporządkować tekst; − wyeliminować każde nieznane i zbędne słowo; − odrzucić ograniczenia czasowe. Zdaniem Milaniego nie były to reguły wyjątkowe, lecz „proste i pokorne zasady, przydatne w każdym czasie” (Milani, 1967). Mówiąc o sztuce pisania, stawiał pytanie: „Czym właściwie jest sztuka? Jest miłością?” (Cristofanelli). Dla Milaniego nauka pisania, jako narzędzia komunikacji, była też przejawem miłości do biednych i „wykluczonych”. Jeden z jego uczniów pisze, że „Te proste zasady, charakterystyczne dla sztuki każdego okresu” (Milani, 1967), zaczerpnięte ze szkoły klasycznej wprowadził przez sentyment dla „wykluczonych“ i zepchniętych na margines; wynikały też z chęci przełamania hegemonii rządzących (Gesualdi, 1979). Wspólne redagowanie składanego przez całą grupę tekstu wymagało rezygnacji z osobistych idei każdego z uczestników zadania; z tych wszystkich myśli, które nie miały znaczenia dla całościowego ujęcia problemu. Jednocześnie było ćwiczeniem umiejętności współpracy wewnątrz grupy. Współistotnym celem tej formy edukacyjnej było dyskretne wspieranie najsłabszych osób grupy (Francesconi). Zrozumiałe więc dlaczego uważał, że sztuki pisania należy uczyć tak, WSGE | 133 jak każdej innej sztuki, która nie jest celem samym w sobie, ale środkiem pomagającym człowiekowi w samorealizacji. W Barbiana – zauważają Lanfranchi i Calicchia – nauczyciel i uczniowie byli panami czasu. Wszystkie prace pisane były bez pośpiechu, systematycznie doskonalone tak, aby każde użyte słowo było właściwe. W jednym z listów do przyjaciela, Milani pisał: „[...] wiele myślę o każdym moim piśmie, ważę wartość użytych słów [...]. Muszę ci wyjaśnić, że kiedy mówię, iż chcę pracować jeszcze nad książką, nie myślę – jak mówisz – o jej ulepszaniu estetycznym, a jedynie o ponownym przemyśleniu przedstawianego przeze mnie problemu, zastanawiając się, czy rzeczywiście myślę i czuję tak, jak piszę, a w końcu czy słuszne jest, że tak właśnie myślę” (Gesualdi, 1979). Te same zasady przekazywał również swoim uczniom. Niewątpliwym wkładem Milaniego w rozwój metod edukacyjnych i wychowawczych było więc wypracowanie sztuki pisania dla „wykluczonych” konkretnego kontekstu historyczno-społecznego – metody doskonalącej zarówno naukę poprawnego pisania w grupie, jak też formowania małych geniuszy pióra. Nauczanie wzajemne Wzajemne nauczanie to technika wymuszona sytuacją; z jednej strony znacznym wzrostem liczby uczniów w szkole i zróżnicowaniem wiekowym, a co za tym idzie, zasobem i możliwościami przyswajania wiedzy, z drugiej pobytami Milaniego w szpitalu na badaniach a potem i leczeniu. Polegało to na przygotowywaniu najzdolniejszych lub najstarszych chłopców z grupy, którzy następnie w trakcie zajęć przekazywali pozostałym to, czego się nauczyli (gesualdi, 1979). Można powiedzieć, że odbywało się ono na zasadzie „jeden dla wszystkich, wszyscy dla jednego”, gdyż zauważalne korzyści przynosiło w równej mierze tym, do których było skierowane, jak i tym, którzy zdobytą wcześniej wiedzą się dzielili. Niewątpliwą zaletą wzajemnego nauczania było budowanie solidarności wśród uczniów, motywowanie do nauki i pogłębianie relacji interpersonalnych (Guzzo). Gazetka szkolna Celem redagowanego przez Milaniego (przy współudziale uczniów) czasopisma – poza rozbudzaniem w lokalnej społeczności chęci czytania i poznawania – było pragnienie stworzenia gazety służącej człowiekowi, a więc umożliwiającej mu każdego dnia stawanie się bardziej niezależnym, 134 | WSGE rozumiejącym otaczającą rzeczywistość, zdolnym obronić się przed oszustwami, a także dokonywania własnych, autonomicznych decyzji o tym, jak i dlaczego żyć. Takie podejście kontrastowało z tym, co preferowała ówczesna prasa i wydawnictwa, które stawiały na to, co przyciągnie czytelnika – konsumenta i wyborcę, a jednocześnie obniży możliwość dokonania przez niego własnej oceny przedstawianych mu faktów (Pecorini). Sama gazetka, a raczej zawierane w niej treści, przede wszystkim miała uwrażliwiać naprawdę. Wyczulała też na obłudę i fałsz. Ponadto miała rozbudzić potrzebę i odwagę wypowiedzi. W oparciu o notatki autora można powiedzieć, że na strukturę czasopisma składała się seria obrazków, zdjęć i opisy wydarzeń tygodnia z różnych partyjnie zorientowanych dzienników i czasopism. Po nich zamieszczano opinie i oceny tych samych faktów wyrażone przez redakcję. Dokonywano więc szczegółowej analizy językowej, znaczeniowej i etymologicznej wielu wyrazów, uzupełniano o wiadomości z geografii, historii i polityki, a kończono analizą stylistyczną artykułu (Pecorini, s. 250). Korespondencja międzyszkolna Wychowanie Milaniego nie było wychowaniem zamkniętym i nie ograniczało się tylko na uczniów szkoły w Barbiana. Jego podopieczni nawiązywali kontakty z młodzieżą z innych szkół. Przekazywali sobie wzajemnie różne informacje, wymieniali uwagi i spostrzeżenia. Chciano w ten sposób uniknąć niebezpieczeństwa izolowania się, a przynajmniej poczucia inności. Nawiązanie kontaktu listowego zaproponowali uczniowie szkoły podstawowej w Piadena. Długa odpowiedź uczniów z Barbiana na tę inicjatywę była pierwszym ważnym listem przez nich napisanym. Można ją uważać za próbę generalną przed tym, co później nazwane zostanie Lettera a una professoressa. Przygotowania do napisania listu zajęły uczniom Milaniego wiele dni, podczas których starano się jasno wyrażać swoje myśli, starannie dobierając wyrazy. W korespondencji znalazły się więc informacje dotyczące miejscowości, w której przyszło im żyć, a także samej szkoły. Rozwodzono się nad motywami, które skłoniły ich do nauki, jak również ważnymi wydarzeniami z życia szkoły (De Vanna, s. 76). Korespondencja międzyszkolna umożliwiała nawiązanie szerokich kontaktów i wyjście poza ciasny krąg własnej, i tak już izolowanej, społeczności. Niewątpliwie „wymusiła” nabycie umiejętności zwięzłego wypowia- WSGE | 135 dania własnych myśli, formułowania koncepcji, ale też współpracy w grupie oraz wzbogacania słownictwa. Stała się ważnym narzędziem w procesie wychowania, nauczania i nawiązywania relacji interpersonalnych. Lektura w klasie Wspólnemu czytaniu w klasie poświęcano wiele czasu: „Każdego dnia czytamy na głos gazetę Il Giorno, co zajmuje nam od jednej do dwóch godzin zajęć szkolnych” (Cristofanelli, s. 209). Wielką wagę przywiązywano do zrozumienia każdego zwrotu i słowa. Sam Milani przyznał: „Każę im czytać na głos, po każdym zdaniu zatrzymuję czytającego i proszę, by tłumaczyli”(Milani, 1958, s. 178). Tym sposobem poznawano pochodzenie i znaczenie poszczególnych wyrazów. Czytanie gazet umożliwiało utrzymanie stałego kontaktu z odległym i często nieznanym dla nich światem. Dzięki gazecie wiadomości regularnie i szybko były dostarczane do domów, w odróżnieniu od labilności zinterpretowanego już przekazu radiowego (Cristofanelli, s. 151). W Barbiana wspólnym czytaniem objęto nie tylko podręczniki, książki czy gazety, ale nawet korespondencję Milaniego. Należy przy tym zaznaczyć, że każda z tych pozycji istniała tylko w jednym egzemplarzu. Według G. Orlando wynikało to z osobistego stosunku Milaniego do podręczników szkolnych; nie akceptował ich jako jedynych i autorytatywnych źródeł wiedzy (Orlando, s. 63; Lancisi, s. 85). Jego zdaniem proponowane tam treści, nawet te najbardziej oczywiste, ze względu na ich relatywność należało zrewidować i poddać krytyce, ponieważ kryją w sobie poważne niedoskonałości . Był to główny powód, dla którego traktowane były tylko jako jedno z wielu narzędzi w realizowaniu procesu edukacyjno-dydaktycznego (Milani, 1967, s. 122). Milani w programach i podręcznikach dopatrywał się treści ideologicznych. Uważał, że forsują treści kulturalne i interesy tylko klasy rządzącej, której sposób postrzegania rzeczywistości i życia większości społeczeństwa był zniekształcony i anachroniczny. Była to główna przyczyna, dla której „oficjalną wiedzę” uzupełniał narzędziami alternatywnymi (Milani, 1967). Teatr, muzyka, malarstwo Innowacyjność i oryginalność metod edukacyjnych w Barbiana wynikały ze specyfiki miejsca i realnych możliwości kontaktu z ówczesnym światem sztuki i kultury. Ten aspekt cywilizacyjny w ocenie Milaniego od- 136 | WSGE grywał bardzo istotną rolę w harmonijnym rozwoju młodego człowieka; wymuszał poznawanie technik, historii, kształcił wrażliwość estetyczną, ukazywał piękno słowa. W celu wyrównania szans edukacyjnych tamtejszej młodzieży i dzieci organizował zajęcia teatralne, muzyczne i artystyczne. Przedstawienia teatralne miały przełamywać nieśmiałość, poczucie niższości, uczyć odwagi, swobodnego wypowiadania się przed publicznością, wśród której często zasiadali zapraszani przez Milaniego znajomi, przedstawiciele świata artystycznego i intelektualiści (Fallaci, s. 134). Urządzanie przedstawień, do których uczniowie byli gorąco zachęcani, wymagało od nich zawsze sporego zaangażowania. Niejako przy okazji uczyli się zasad współpracy i odpowiedzialności za realizację przyjętych zobowiązań. Milani wiedział też, że teatr poprzez obrazowość i identyfikowanie się z bohaterem ma ogromne znaczenie w procesie samowychowania i samoedukacji. Tego rodzaju inicjatyw nie podejmował jednak w sposób żywiołowy. Z listu do G. P. Meucciego wynika, że będąc ostrożnym wychowawcą, starannie dobierał repertuar. Angażował m.in. swoich przyjaciół, regularnych bywalców i znawców teatru (kierujących się w życiu podzielanymi przez niego wartościami moralnymi), którzy udzielali mu rad w kwestiach wyboru przedstawień (Lanicisi, s. 119). Uczniowie nie tylko sami przygotowywali przedstawienia, ale również sami korzystali z edukacyjnych wartości dostarczanych przez teatr, organizując wyjazdy do La Scali w Mediolanie. Podobnie rzecz się miała z muzyką klasyczną. Milani słuchał jej od dziecka, znał i doceniał jej znaczenie w kształceniu ludzi światłych, dlatego w szerokim zakresie wykorzystywał w swojej pracy pedagogicznej. Jej szczególny walor – zdaniem Milaniego – polegał na kształtowaniu wrażliwości muzycznej, przez co przyczyniała się do integralnego rozwoju młodego człowieka. Lekcje muzyki odbywały się według ściśle określonego schematu. Uczniowie mianowicie zasiadali wokół stołu, na którym znajdował się adapter i wielkie zwoje pięciolinii z zapisanymi na nich partyturami. Słuchający wystukiwali rytm, wskazując jednocześnie patykiem na nuty. Podobne ćwiczenia wykonywano również przy akompaniamencie akordeonu. Tak więc uczniowie nie tylko poznawali smak i wartość muzyki klasycznej, ale również nabywali poczucia rytmu i pewnego porządku (Milani, 1976, s. 65; Francesconi, s. 320). Do celów dydaktycznych wykorzystywano też mikrofilmy utworów, WSGE | 137 których uczono na lekcjach muzyki. W jednym z listów Milani pisał: „Kazaliśmy zrobić mikrofilm partytury VII symfonii Beethovena i wyświetlamy go wtedy, gdy płyta jest włączona. Powtarzamy utwór tyle razy, aż najmniej uzdolnieni nauczą się wskazywać patykiem słowo po słowie”(Gesualdi, 1979, s. 32). Wierzył więc w edukacyjną i wychowawczą moc teatru i muzyki. Nic więc dziwnego, że zajęciom tym poświęcano bardzo dużo czasu i uwagi. Na lekcjach rysunku i malarstwa podobnie. Milani wyjaśniał i przekazywał te umiejętności, które sam nabył, rozwijając swoje zainteresowania w tym kierunku. Tak jak na lekcjach pisania przekonywał o konieczności poszukiwania tego, co w sztuce najważniejsze – możliwie prostego i wyraźnego przekazania pewnej informacji z jednoczesnym eliminowaniem zbędnych szczegółów i komplikujących życie upiększeń. Zakończenie Propozycję „nowej szkoły” Milaniego można potraktować jako odpowiedź na potrzebę edukacyjną konkretnego środowiska – zacofanego kulturalnie i pogrążonego w analfabetyzmie społeczeństwa włoskiego przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Była to niejako naturalna reakcja na potrzeby dzieci i młodzieży, której pochodzenie, sytuacja materialna oraz brak wykształcenia rodziców nie pozwalały osiągać zadowalających wyników w nauce. Zorganizował więc szkołę na miarę potrzeb i warunków środowiska, w którym przyszło mu żyć i pracować. Istotne jest to, że stała się ona skutecznym środkiem prowadzącym do celu, ponieważ ci, którzy skorzystali z jego pomocy, osiągali sukcesy nie tylko poprzez promocje do kolejnych klas i szkół, ale też znalezienie własnego miejsca w życiu zawodowym i społecznym. References: Andreini A., (2004), Don Lorenzo Milani appassionato ricercatore della verità, Un seminario di studio svoltosi presso la Piave di San Leolino a Panzano, [w:] „L’Osservatore Romano” 21 listopada 2004. Braccini R., Taddei R., (1999) La scuola laica del prete don Lorenzo Milani, Roma, Armando. Chwedorowicz J., (2012) Kompetencje lokalnego lidera kultury, Łódź, Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi. 138 | WSGE Cristofanelli P., (1975) Pedagogia sociale di don Lorenzo. Una scuola per gli esclusi, Bologna. De Vanna U., (1979) Amo questa chiesa Torino, Scuola Grafica Salesiana. Di Giacomo M., (2001) Don Milani tra solitudine e Vangelo 1923-1967, Roma, Edizioni Borla. Inghilesi M., (1967 La scuola di classe, [w:] „Testimonianze” 10(1967)100. Fallaci (1974) Dalla parte dell’ultimo. Vita del prete Lorenzo Milani, Milano, Libri Edizioni. Fortini F., (1980) La scrittura di Lorenzo Milani, Atti del Convegno di Studi Don Lorenzo Milani, Firenze 18-20 kwietnia 1980. Francesconi F., (1976) L’esperienza didattica e socio-culturale di don lorenzo Milani, Modena, CPE. Gesualdi M. (red.), (1987) Don Lorenzo Milani maestro di libertà, Firenze, Stabilimento Grafico Commerciale. Gesualdi M. (red.), (1979) Lettere di don Lorenzo Milani priore di Barbiana, Milano, Mondadori. Gesualdi F., (1992) Origine e sviluppo della scrittura collettiva, [w:] J. L. Corzo Toral, F. Gesualdi, Don Milani nella scrittura collettiva, Torino, Edizioni del Gruppo Abele. Guzzo G., (1987) Don Lorenzo Milani maestro di pace e di liberta [w:] “I diritti della Scuola 4 (1987). Lancisi M., (red.), (1979) Don Lorenzo Milani. Dibatto aperto, Roma, Borla. Lanfranchi R., Calicchia M. S., (1992) La scuola della parola. Una scelata di don milani per piena umanizzazione dei giovani, Las. Milani L., (1958) Esperienze pastorali, Firenze, LEF. Milani L.,(Scuola di Barbiana), (1967) Lettera a una professoressa, Firenze, LEF. Orlando G., (1987) Don Milani e la scuola della „parola”, Roma, Editrice AVE. Pecorini G., (1996) Don Milani ! Chi era costui, Milano, Baldini&Castoldi,. Pieraccioni D., (1977) Don Milani. Prete scomodo, „La Nazione” 15 lipca 1977, [w:] M. Moraccini, Scritti su Lorenzo Milani. Un antologia critica, Il Grandevetro, Pisa 2002. Proverbio G., (1976) Esperienze alternative e educazione linguistica, [w:] „Scuola e città” 8-9(1976). WSGE | 139 140 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 141-159 Ewa Kopeć WSGE | 141 142 | WSGE Violence and aggression in the family source of pathology among students - the course and consequences Przemoc i agresja w rodzinie źródłem patologii wśród uczniów – przebieg i skutki dr Ewa Kopeć Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Students in today’s schools are increasingly characterized by various kinds of pathological behavior. Since the family as the primary educational environment has the greatest impact on the child’s personality correctly, the source of such a procedure is seen in the experiences that children and youth experiencing school in the family home, which is often used violence and acts of aggression on the part of family members, especially parents. Harm caused to the child through various forms of such behavior cause permanent marks on every level of development: physical, psychological and social. Pathological behavior of young victims of domestic violence emphasize mainly on the school, because that’s what teachers and educators should carefully diagnose students’ needs, and then create effective prevention programs against pathological behavior among students, which could effectively implement. In addition, society should constantly and consistently strive to promote and popularize the knowledge about the effects of domestic violence in order to reduce pathology among students. This knowledge should be sent to the parents who have the right and duty to responsibly raising a child in the family. Uczniowie współczesnych szkół w coraz większym stopniu charakteryzują się różnego rodzaju zachowaniami patologicznymi. Ponieważ rodzina, jako podstawowe środowisko wychowawcze, posiada największy wpływ na kształtowanie prawidłowej osobowości dziecka, źródło takiego postępowania upatruje się w doświadczeniach, jakie dzieci i młodzież szkolna przeżywa w domu rodzinnym, w którym często stosowana jest przemoc oraz akty agresji ze strony członków rodziny, szczególnie rodzi- WSGE | 143 ców. Krzywdy wyrządzane dziecku poprzez różne formy takich zachowań powodują trwałe ślady na każdej płaszczyźnie jego rozwoju: fizycznej, psychicznej oraz społecznej. Zachowania patologiczne małoletnich ofiar domowej przemocy uwydatniają się głównie na terenie szkoły, dlatego to właśnie nauczyciele i wychowawcy powinni wnikliwie diagnozować potrzeby uczniów, następnie tworzyć efektywne programy profilaktyczne przeciw zachowaniom patologicznym wśród uczniów, które mogliby skutecznie wdrażać. Dodatkowo społeczeństwo powinno stale i konsekwentnie dążyć do upowszechniania i popularyzowania wiedzy o skutkach stosowania przemocy w rodzinie w celu zmniejszania patologii wśród uczniów. Wiedza ta powinna być kierowana do rodziców, którzy posiadają prawo i obowiązek odpowiedzialnego wychowania dziecka w rodzinie. Keywords: family, education, student, domestic violence, aggression, pathology among students, addiction rodzina, wychowanie, uczeń, przemoc w rodzinie, agresja, patologia wśród uczniów, uzależnienia Wprowadzenie Wychowanie to proces, który ma największy wpływ na prawidłowe kształtowanie osobowości dziecka. Spośród wszystkich środowisk oddziaływujących na dziecko najbardziej sprzyjającym oraz posiadającym największy wpływ na jego wychowanie jest środowisko rodzinne. Jest to naturalne, pierwsze i niezastąpione miejsce, w którym dziecko jest otoczone indywidualną opieką i ma możliwość zaspokajania wszystkich swoich potrzeb. Z uwagi na to, że w rodzinie wychowanie realizuje się w sposób naturalny w warunkach codziennego życia, a rodzice jako pierwsi wychowawcy odgrywają ważną rolę w życiu dziecka, zachowania i sposób postępowania członków rodziny mają niewątpliwie największy wpływ na jego prawidłowe wychowanie. Problemy i trudności wychowawcze rodziców wynikają zazwyczaj z powodu braku odpowiedniego przygotowania do pełnienia ról rodzicielskich przede wszystkim pod względem posiadanej wiedzy pedagogicznej (Kopeć, 2012), dotyczącej m.in. tworzenia właściwej atmosfery rodzinnej, na którą składają się relacje między rodzicami, ich stosunek do dziecka wyrażający się w miłości rodzicielskiej, codzienne postawy i zachowania wszystkich członków rodziny, stosunek do najbliż- 144 | WSGE szego otoczenia, tradycje, zwyczaje, zaangażowanie społeczne i religijne oraz rytm rodzinnego życia (Wilk, 2002). W otaczającej rzeczywistości, w dobie szybkich przemian gospodarczych, politycznych i społecznych wychowanie dziecka w rodzinie nie jest łatwe. Trudności wychowawcze pojawiają się często już u dziecka w młodszym wieku szkolnym, ponieważ rodzice często uznają wówczas, że jego wychowaniem od tej pory powinna zajmować się szkoła, wychowawca szkolny czy katecheta. Tymczasem obowiązki rodziców względem dziecka, niezależnie od jego wieku, oprócz czynności pielęgnacyjnych i zapewnienia mu bytu materialnego, dotyczą przede wszystkim starania o jego właściwy rozwój fizyczny, psychiczny oraz społeczny (Kopeć 2012). Prawidłowe realizowanie działań wychowawczych w rodzinie jest tak ważne, ponieważ to od rodziców dziecko uczy się przystosowania do społeczeństwa, a także przyswaja i utrwala sobie zachowania najbliższych mu osób. Dla dziecka wzorem i autorytetem do naśladowania są rodzice (Kułaczkowski, 2009). Odziaływania rodzicielskie powinny z natury charakteryzować się przede wszystkim brakiem jakiejkolwiek przemocy względem członków rodziny, ponadto w rodzinie nie powinno być w żadnym wypadku miejsca na agresję czy nietolerancję. Jest to ważne tym bardziej, że życie współczesnego człowieka przepełnione jest zewsząd płynącymi informacjami na temat przemocy, aktów agresji, ataków terroryzmu lub innej formy bezprawia. Media nieustannie przekazują wiadomości, które powodują w nas lęk, brak poczucia bezpieczeństwa o siebie i najbliższych, bezradność oraz bezsilność wobec otaczającej rzeczywistości. Ponieważ pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka jest rodzina, a rodzice są głównymi jego wychowawcami oraz opiekunami, powinni oni tworzyć atmosferę rodzinną w poczuciu dużej tolerancji, bez stosowania przemocy oraz bez jakichkolwiek aktów agresji. Tymczasem z przykrością należy stwierdzić, że ze zjawiskiem przemocy, agresji czy nietolerancji spotykamy się często właśnie w domu rodzicielskim. Przemoc jest jednym z najbardziej niepokojących zjawisk współczesnego świata, jest mechanizmem regulującym stosunki panujące nie tylko pomiędzy ludźmi w różnych grupach czy instytucjach, ale niestety także w środowisku domowym (Badura-Madej i Dobrzyńska – Mesterhazy, 2000). Według słownika socjologicznego przemoc to jedno z głównych środków przymusu, zjawisko polegające na użyciu siły fizycznej przez WSGE | 145 jednostkę, czy grupę, często wbrew obowiązującemu prawu, w celu zmuszenia jakieś osoby, czy członków grupy, do określonego zachowania lub też uniemożliwienia podjęcia działań albo do zaprzestania wykonywania czynności już rozpoczętej, to także bezprawne narzucanie władzy (Olechnicki, 1997). Natomiast zgodnie z art. 2, ust. 2 ustawy z dn. 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przemoc w rodzinie to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób najbliższych, a także innych osób wspólnie zamieszkujących lub gospodarujących, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty zdrowia, życia, naruszające ich godność osobistą, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Zdaniem L. Popek i E. Urbanowicz (1996) zjawisko przemocy w rodzinie obejmuje wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić. Akt przemocy jest rozumiany zawsze jako zjawisko negatywne. Można wyróżnić następujące formy przemocy w rodzinie: • przemoc fizyczna – która polega na różnej gamie form zachowania o różnym stopniu nasilenia, np. wymierzaniu policzków, biciu, kopaniu (Pospiszyl, 1994), • przemoc seksualna – rozumiana jako zmuszanie do określonych zachowań i kontaktów seksualnych, np. gwałt, zmuszanie do oglądania filmów, zdjęć pornograficznych (Jaszczak i Michalska, 2010), • przemoc psychiczna – oznacza słowne lub niewerbalne groźby użycia przemocy wobec osoby lub tego, co do niej należy, ten rodzaj przemocy przejawia się m.in. w zastraszaniu, poniżaniu, ubliżaniu czy szantażowaniu (Stożek, 2009), • przemoc ekonomiczna lub inaczej materialna – to odmawianie lub ograniczanie dostępu do wspólnych środków finansowych lub odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie bądź ograniczanie podjęcia pracy zarobkowej, ale również niszczenie przedmiotów (Jaszczak i Michalska, 2010). Warto również wspomnieć o rodzajach przemocy, którymi są: • przemoc gorąca, która charakteryzuje się agresją słowną i fizyczną, związana jest z odreagowywaniem emocji na osobach najbliższych, • przemoc chłodna - pozbawiona gwałtownych wybuchów emocji, 146 | WSGE przypomina raczej realizację z góry zaplanowanego scenariusza, często stosowana w imię fałszywie pojmowanych „wyższych celów”, np. konsekwentnego wychowywania dziecka tylko wg własnego poglądu (Jaszczak i Michalska, 2010). Z pojęciem przemocy nieodłącznie wiąże się agresja, ponieważ jednym z głównych jej celów jest cierpienie. Termin „agresja” wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „agressio” oznacza „napad”, a słowo „agressor” rozbójnika (Okoń, 1997). W. Szewczuk (1979) agresję wyjaśnia jako wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej bądź symbolicznej, drugiej osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację oraz przejawem wrogości. Rozróżniamy agresję fizyczną lub słowną bezpośrednią, skierowaną na osobę lub rzecz, wywołującą uczucie wrogości, agresję przemieszczoną, skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję skierowaną na samego siebie. Agresja oznacza działanie, którego podłożem są gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, charakteryzuje ją umyślność i intencjonalność (Minirth, Meier i Arterburn, 1998). Utożsamiana jest z aspołecznym sposobem zachowania, wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia ich mienia (Skorny, 1976). Psychologowie, m.in. J. Dolland, L. W. Dobb oraz N. E. Miller , sformułowali tezę o ścisłym związku agresji z frustracją. Pogląd ten głosi, że ilekroć mamy do czynienia z agresją, tylekroć jest ona wynikiem frustracji człowieka, który właśnie w ten sposób stara się na nią odreagować. Agresja ma różne podłoża, jednak znaczący na nią wpływ ma przemoc doświadczana przez dziecko w rodzinie (Żygulski, 1998). Może ona przybierać różne formy. E. Fromm (2002) wymienia następujące jej postacie: • peudoagresja - zachowania agresywne, które mogą sprawić komuś krzywdę, ale nie mają takiej intencji, • agresja przypadkowa - agresywne działanie, którego efektem, ale nie intencją, jest krzywda wyrządzona drugiej osobie, • agresja asertywna – postępowanie w kierunku wyznaczonego celu, bez niepotrzebnych wahań, wątpliwości czy obaw (taki rodzaj agresji znajduje pewne potwierdzenie w obserwacjach poczynionych na temat związku między męskimi hormonami a agresją), • agresja obronna (biologiczna) - ma na celu usunięcie niebezpieczeństwa zagrażającego człowiekowi, który gotowy jest postępować zgodnie z motywacjami dostarczanymi przez jego filogenetycznie zapro- WSGE | 147 gramowane skłonności ujawniające się w sytuacji, kiedy zagrożone jest jego życie, zdrowie, wolność czy własność, • agresja konformistyczna - składają się na nią różne działania, które nie są rezultatem agresywnych popędów popychających agresora do zniszczenia, lecz wynikają z polecenia innych osób, • agresja instrumentalna - której celem jest zdobycie tego, co dla człowieka wydaje się być konieczne oraz pożądane. Przyczyny powstawania przemocy czy agresji w rodzinie skupiają się na płaszczyźnie socjologicznej lub psychologicznej. Czynniki socjologiczne wynikają ze społecznego stresu, który oddziałuje na rodzinę jako przejaw kulturowych wartości i praktyk kształtujących jej strukturę. Uważa się, że to właśnie społeczeństwo, w którym żyjemy, jest ostatecznie odpowiedzialne za przemoc domową, ponieważ stres wywodzi się głównie ze statusu materialnego rodzin, charakteryzującego się niskimi zarobkami, wynika z bezrobocia, złych warunków mieszkaniowych czy trudnych warunków pracy. Uwarunkowania te mają negatywny wpływ na relacje międzyrodzinne oraz sprzyjają powstawaniu konfliktów. Przemoc domowa dotyka także wyższe klasy społeczne, w której wyżej wymienione okoliczności nie występują, natomiast często pojawiają się inne sytuacje, np. posiadanie przez członka rodziny niskiej samooceny, negatywnego postrzegania samego siebie, co może wywoływać złe emocje. Natomiast koncepcja psychologiczna przyczyny przemocy upatruje w patologicznym charakterze osoby oraz jej wrodzonych cechach osobowości: wrogości, agresywności, nadpobudliwości, zazdrości, ujawnianiu gniewu (Brown i Herbert, 1999). Przemoc domowa oraz stosowanie agresji wobec członków rodziny uznane jest za patologię. Pojęcie to opisuje postawy i zachowania ludzi, którzy naruszają podstawowe normy etyczne oraz wyrządzają mniej lub bardziej wymierne szkody społeczne. Inne określenie patologii oznacza, że jest ona zbiorem różnorodnych typów dewiacji społecznych. Zjawisko przemocy oraz agresji mające miejsce w domu rodzinnym, skierowane przeciwko dzieciom prowadzi do powstawania u nich różnego rodzaju patologii (Migała 2011). Okoliczności towarzyszące stosowaniu przemocy wobec dzieci to: • po pierwsze, czynniki społeczne (środowiskowo – społeczne), tj. brak uregulowanego życia domowego, złe warunki mieszkaniowe, brak pomocy w wychowaniu dzieci, przemoc w małżeństwie, konflikty w rodzinie, brak wsparcia ze strony innych członków rodziny, bezrobocie, 148 | WSGE bieda, dyskryminacja, • po drugie, czynniki psychologiczne rodziców, które mogą wynikać z tego, że sami byli odrzuceni jako dzieci, byli ofiarami przemocy w dzieciństwie, posiadają zaburzenia umysłowe (psychopatia, socjopatia, depresja), są osobami uzależnionymi, są w zbyt młodym wieku, charakteryzują się brakiem dojrzałości, posiadają słabą tolerancję stresu lub niską samoocenę, są samotną matką lub samotnym ojcem, nie rozumieją potrzeb dziecka, mają nierealistyczne oczekiwania w stosunku do dziecka, w przypadku matek może to być wczesna lub trudna ciąża, trudny, przedwczesny poród, słaba więź z noworodkiem (Migała, 2011). Dzieci i młodzież, która doświadczyła przemocy w rodzinie, posiada podstawowe braki socjalizacyjne oraz zaburzenia związane z poczuciem własnej tożsamości. Inną cechą osób wyrastających w „anormalnym świecie” jest nieumiejętność realizacji potrzeb w sposób ogólnie akceptowany przez społeczeństwo. W wyniku przeżywania przez dziecko w domu rodzinnym przemocy czy agresji oraz poprzez obserwację postępowania najbliższych, rodziców, rodzeństwa pojawiają się u niego zachowania dysfunkcyjne, które przenosi najczęściej na teren szkoły i podwórko. Mamy wówczas do czynienia z różnymi postaciami zjawiska patologii wśród dzieci i młodzieży szkolnej (Pytka, 2011). Zjawisko patologii społecznej wśród uczniów stanowi szczególnie trudny problem do rozwiązania w każdej jednostce oświatowo – wychowawczej. Do jego podstawowych czynników zalicza się między innymi alkoholizm i narkomanię oraz coraz częściej także hazard, prostytucję oraz zorganizowaną działalność przestępczą. Z badań wynika, że problem spożycia przez dzieci i młodzież szkolną alkoholu znacznie i stale się pogłębia, tym bardziej, że zauważa się tolerancję na tego typu sytuację wśród rodziców oraz nauczycieli. Na pytanie dlaczego uczeń pije, często uzyskujemy odpowiedź, że pije po to, aby się dobrze poczuć, żeby złagodzić stresującą sytuację w szkole, w celu uzyskania pozycji w grupie rówieśniczej, dobrej zabawy, ale najczęściej jest to forma wyrażenia buntu przeciwko rodzicom oraz panującej w domu złej atmosferze, przepełnionej niejednokrotnie przemocą. Istnieje także silny związek między piciem dzieci i młodzieży, a piciem rodziców. Jeżeli jedno z rodziców pije regularnie, dwukrotnie zwiększa się prawdopodobieństwo, że dziecko również będzie nadużywało alkoholu. Najczęściej wymienionymi skutkami alkoholizmu uczniów są konflikty z przyjaciółmi, jazda po pijanemu, krytyczne uwagi ze strony płci odmiennej, obniżenie osiągnięć WSGE | 149 szkolnych, wagarowanie, kradzieże, wandalizm, agresja oraz inne zachowania przestępcze (Falewicz, 1993). Oprócz alkoholizmu do jednej z podstawowych patologii wśród uczniów należy zaliczyć narkomanię. Wynika to z niepokojącego faktu, że dostęp do różnego rodzaju środków halucynogennych, odurzających, leków i innych specyfików jest coraz bardziej dostępny. Uzależnienie od narkotyków objawia się tym, że osoba, która sięga po narkotyki, po pewnym czasie stwierdza, że jest to jedyny środek, który pomaga przezwyciężyć różne problemy i potrzeby, ponieważ narkotyk powoduje tłumienie na chwilę odczuwanych sprzecznych emocji. Kiedy jednak przestaje działać, powracają kłopoty i zmartwienia (Niziołek i Dziurzyński, 2011). Skutkiem uzależnienia, poza degradacją organizmu, są kolejne formy patologii: kradzieże, prostytucja, napady rabunkowe, pobicia, wymuszenia, hazard, a nawet zabójstwa. Najczęściej wynikają one z potrzeby zdobycia środków finansowych na zakup kolejnej porcji narkotyku (Rogers i Goldstein, 2004). Prostytucję zalicza się do jednego z najstarszych zjawisk patologii społecznej (Migała, 2011). Prostytucja wśród dzieci i młodzieży szkolnej należy dziś do najbardziej niebezpiecznych zjawisk patologicznych i coraz bardziej powszechnych form demoralizacji uczniów, ponieważ niestety stale się rozszerza. Prostytucji nieletnich sprzyjają następujące czynniki: doświadczenie przemocy domowej, wykorzystywanie seksualne w dzieciństwie (często przez członków rodziny), ukazywanie seksualności jako złej, prowadzącej do braku akceptacji swojej cielesności, brak miłości rodziców, wadliwa struktura rodziny, brak zainteresowania rodziców, patologie występujące w rodzinie, wczesne rozpoczynanie życia seksualnego. Podjęcie decyzji o prostytuowaniu się ma miejsce niejednokrotnie podczas ucieczki z domu, w którym dochodziło do przemocy, nierzadko też za namową osób dorosłych wykazujących zachowania patologiczne. Rozwojowi dziecięcej prostytucji sprzyja także ubóstwo, ponieważ prostytucja wydaje się być dla wielu najprostszym sposobem szybkiego zarobienia pieniędzy. Główną przyczyną uprawiania prostytucji wśród starszej młodzieży jest brak pracy. Skutki prostytuowania są dramatyczne, należą do nich: przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności, pobicia, groźby, znęcanie się, alkoholizm, narkomania, przestępstwa internetowe, pornografia, przemoc seksualna, rozmaite choroby, w tym zakażenie wirusem HIV, uwikłanie w grupy przestępcze, handel ludźmi oraz daleko idąca degradacja psychiki wynikająca z tego, że z prostytucji można wyjść jedynie 150 | WSGE fizycznie, natomiast w psychice pozostaje trwały ślad, powodujący nierzadko próby samobójcze, często skuteczne (Kowalczyk - Jamnicka, 1998). Istotnym elementem patologii wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest hazard, którego liczba uzależnionych niepokojąco wzrasta z powodu ogólnej dostępności automatów do gier na stacjach benzynowych, w przydrożnych i osiedlowych barach, a nawet w niektórych sklepach spożywczych. Większość uzależnionych uczniów zaczyna wówczas zaniedbywać szkolne obowiązki, zmniejsza się ich frekwencja w szkole, gdyż czas przeznaczony na naukę poświęcają na gry. Zaczynają też kraść, ponieważ potrzebują pieniędzy na kolejne zakłady, a kieszonkowe nie jest zazwyczaj wystarczające. Uzależniony najpierw pożycza, powodując długi finansowe, następnie dokonuje podkradania mniejszych sum pieniężnych w domu, następnie ucieka się do większych kradzieży, wymuszeń, a nawet napadów rabunkowych. Hazard to poważne uzależnienie, które może doprowadzić dziecko i całą rodzinę do wielu nieszczęść (Griffiths, 2004). Zorganizowaną działalność przestępczą wśród dzieci i młodzieży szkolnej uznaje się za krańcową formę zachowania aspołecznego, rozumianą jako drastyczny przejaw naruszenia norm współżycia społecznego. Uważana jest także jako skutek długiego procesu, charakteryzującego się licznymi, rozwijającymi się i narastającymi demonstracjami tzw. niedostosowania społecznego. Dzieci i młodzież szkolna, podejmując się działalności przestępczej, często ma już za sobą proces wykolejenia, który określa nieletniego pozostającego w stałym lub okresowym konflikcie z normami ustanowionymi w interesie ogólnospołecznym. Jest to antagonizm destrukcyjny, naruszający uznawany powszechnie model społeczeństwa (Lipka, 1971). Zorganizowana działalność przestępcza uczniów skupiona jest przede wszystkim na obszarze przestępczości narkotykowej, która jako jedna z najbardziej opłacalnych form działalności na świecie dotyczy przede wszystkim nielegalnego rynku narkotykowego. Inną formą tego typu działalności dzieci i młodzieży szkolnej jest paserstwo, czyli handel kradzionymi przedmiotami, ponadto: przemyt skradzionych samochodów, wymuszenia haraczy od właścicieli sklepów, lokali gastronomicznych czy hurtowni (Siemaszko, Gruszczyńska i Marczewski, 1999). Warto również zwrócić uwagę na takie negatywne zachowania patologiczne wśród uczniów, jak agresja i przemoc stosowana wobec kolegów. W życiu codziennym często jesteśmy świadkami sytuacji, w której osoby z naszego otoczenia, nasi najbliżsi bądź my sami byliśmy narażeni na różne formy przemocy, agresji czy brak tolerancji. Sposób postępowania WSGE | 151 dziecka przejawiającego takie zachowania zazwyczaj zaczyna się od drobnych złośliwości wobec rówieśników, kpin i poniżania, wymuszania różnego rodzaju zachowań, wszczynania bójek, a kończy się na pobiciu, a nawet zabójstwie. Powszechność tego problemu w środowisku szkolnym uświadamia, że patologia wśród dzieci i młodzieży, polegająca na agresywnych zachowaniach, jest zjawiskiem narastającym. Jest to proces, który zaczyna się od małej dokuczliwości i zepsucia dobrego samopoczucia innym osobom, a kończy ciężkimi przestępstwami wśród nieletnich (Kowalska, 2011). Problem przemocy domowej występuje we wszystkich społeczeństwach i kręgach kulturowych, jednak w rodzinach, w których dochodzi do krzywdzenia ich członków, ukrywa się ten problem, uważając go za wstydliwy. Do przemocy dochodzi tam zwykle za zamkniętymi drzwiami. Problem ten jest bardzo istotny, ponieważ dotyka nie tylko dorosłych, w szczególności kobiety, ale głównie dzieci i młodzież, powodując u nich zachowania patologiczne, ujawniające się zazwyczaj w szkole, gdzie wyładowywane są złe emocje (Badura-Madej i Dobrzyńska – Mesterhazy, 2000). Często prowadzi to do popełniania przestępstw przez uczniów, które początkowo mogą być wyrazem ciekawości, poszukiwania nowych doznań, wkupienia się w łaski grupy rówieśniczej, imponowania kolegom, ale mogą też być spowodowane chęcią zwrócenia na siebie uwagi rodziców, nauczycieli lub formą wyrażania manifestacji czy buntu (Kowalska, 2011). Przemoc w rodzinie coraz częściej łączy się ze zjawiskiem dezorganizacji rodziny, wynikającej z jej rozkładu lub rozpadu. Sytuacja taka powoduje ignorowanie ról wewnątrzrodzinnych przez członków rodziny, łamane są wówczas obowiązujące reguły egzystencji oraz współegzystencji domowników, szczególnie dzieci. Rodzina przestaje wtedy być bezpiecznym miejscem schronienia dla dzieci i młodzieży, sprzyja natomiast powstawaniu u nich zachowań patologicznych zwłaszcza na terenie szkoły (Matyjas, 2008). W rodzinie zdezorganizowanej współżycie rodziców, układ stosunków wewnątrzrodzinnych oraz wykonywanie obowiązków rodzicielskich pozostaje w sprzeczności z istotą i celami zarówno małżeństwa, jak i rodziny (Kozak, 1986) oraz komplikuje się jej funkcjonowanie, dlatego w większości tych rodzin występuje równocześnie wiele przyczyn dysfunkcyjności, do których należą głównie: alkoholizm, narkomania, prostytucja, uchylanie się rodziców od pracy, symptomy nerwic, psychopatii, choroby fizyczne oraz psychiczne (Raczkowska, 1998). Najbardziej korzystne warunki do pełnienia funkcji wychowawczej 152 | WSGE ma rodzina pełna, złożona z obojga rodziców oraz dzieci połączonych ze sobą silną więzią emocjonalną, w której przestrzegane są normy, zasady, wartości i ideały (Łobocki, 2009). Przyjmuje się, że rodziną pełną jest taka, w której rodzice są związani formalnie związkiem małżeńskim, sakramentalnym, konkordatowym, cywilnym, zamieszkują wspólnie i wychowują swoje dzieci. Rodzina pełna może tworzyć różnorodny obraz i stanowić różnorodne środowisko wychowawcze. Pojęcie rodziny pełnej jako środowiska wychowawczego, oznacza tylko tyle, że w niej zamieszkują wspólnie małżonkowie ze swoimi dziećmi, cała reszta będzie już uwarunkowana wieloma czynnikami zależnymi bądź niezależnymi, które mogą ulegać zmianie w ciągu życia rodziny (Olearczyk, 2008). Rodzina funkcjonuje w sposób prawidłowy wtedy, gdy kieruje się takimi cechami, jak: miłość, dobroć, wzajemna troska, przychylność, życzliwość, intymność, zaufanie, solidarność, przynależność oraz zgoda (Jan Paweł II, 2009). Właściwe realizowanie funkcji wychowawczych zapewnia rodzicom prawo do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami moralnymi i religijnymi, według własnych tradycji kulturowych, które mają sprzyjać przede wszystkim dobru i godności dziecka. Dlatego rodzice powinni podjąć zadanie wychowania dziecka w poczuciu odpowiedzialności za niego (Stala, 2011), stąd bardzo ważne jest posiadanie przez nich właściwych cech osobowości (Zimbardo, 1999). Wśród najważniejszych cech osobowości dobrego rodzica - wychowawcy trzeba wskazać dobroć. Właściwość ta sprawia, że matka czy ojciec stają się oddani dziecku. Rodzic prawdziwie kocha i wychowuje swoje dziecko wtedy, gdy wskazuje mu wartości i jest z nim na co dzień w trudnych chwilach (Wysocka, 2008). Cechy dobrego wychowawcy można określić według wzoru podstawowych cech dojrzałej osobowości, które charakteryzują się brakiem nadmiernej reakcji na bodźce wypływające z popędów, umiejętną reakcją na sytuacje lękorodne, wysoką tolerancją na frustrację, akceptowaniem swoich słabości i porażek bez poczucia klęski. Człowiek dojrzały może mieć różne nastroje, ale powinien je regulować tak, żeby nie zakłócały dobrego samopoczucia innych osób, należy w tym celu zachowywać równowagę emocjonalną płynącą z poczucia bezpieczeństwa psychicznego (Ozorowski, 1999). Cechy te wpływają na umocnienie autorytetu rodziców, który nierozerwalnie związany jest z ich rolą oraz działaniami wychowawczymi ukierunkowanymi na dobro dziecka, ponieważ w strukturze rodziny zajmują oni najwyższą pozycję (Kułaczkowski, 2009). Dobrze jest, gdy dziecko dostrzega dobre cechy, dobry wzór, jaki rodzice WSGE | 153 chcą mu przekazać. Duży wpływ na prawidłowe wychowanie mają postawy rodzicielskie, które występują w toku bezpośredniego i trwałego oddziaływania rodziców na dzieci (Dąbrowska i Wojciechowska-Charlak, 2005). Mają one wpływ na właściwe kształtowanie się osobowości dziecka, na jego życie uczuciowe, zachowanie oraz rozwój intelektualny. Dziecko wychowywane w rodzinie, która zaspokaja jego potrzeby dzięki takim cechom, jak: miłość, życzliwość, szacunek, ciepło, zachowanie kontaktu między dzieckiem a rodzicami, wykazującymi czujność i chęć współdziałania, kształtuje w sobie poczucie własnej wartości, wiarę we własne siły, pewność siebie, poczucie, że jest potrzebne, jest otwarte na innych, uczy się samodzielności. Zyskuje ono także wtedy odpowiednie wzorce dorosłych i ról, jakie pełnią w rodzinie, prawidłowy wzór matki i ojca. Zaspokojenie tych i innych potrzeb dziecka zależy od uczuciowego ustosunkowania się rodziców do dziecka, czyli prawidłowych postaw rodzicielskich (Kułaczkowski 2001). Ważną rolę w wychowaniu odgrywają również takie cechy wychowawcy, jak: tolerancja, duża wyrozumiałość oraz cierpliwość, są to cechy, które należy wypracować w trakcie wychowywania. W rozwijaniu tych cech osobowości mogą pomóc założenia wynikające z postawy miłości, opartej na: życzliwości, dobroci, wybaczaniu, tolerancji, przezwyciężaniu słabości oraz nadziei. Jest to postawa nastawiona na tworzenie dobra, pozwala na nawiązywanie serdecznych relacji z innymi (Bartel, 1999). Więź emocjonalna pomiędzy członkami rodziny uważana jest za podstawę życia rodzinnego. Dziecko znajduje się pod ciągłym wpływem rodziców, dlatego stale obserwuje ich zachowania, intuicyjnie czuje, kiedy wszystko jest w porządku i czy relacje między nimi są dobre. Wie także, gdy pojawiają się problemy. Rodzice powinni więc być świadomi swego zachowania oraz podejmowanych przez siebie kroków, gdyż w każdej sytuacji są oni obiektem obserwacji i naśladowania przez swoje często bezkrytyczne dziecko. Okazywanie przez rodziców emocji, powstających przy okazji różnych sytuacji życiowych, jest często naśladowane przez ich dziecko, dlatego należy mieć na uwadze ciągłe ich kontrolowanie (Homplewicz, 2000). W poszukiwaniu skutecznych form przeciwdziałania przemocy w rodzinie i pomagania jej ofiarom angażuje się wielu profesjonalistów i wolontariuszy, organizacji pozarządowych i specjalistycznych instytucji. Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ środowisko rodzinne jest skutecznie chronione przed ingerencjami zewnętrznymi. Zajmowanie się przemocą domową wymaga zarówno wnikliwego rozumienia złożoności zjawisk, wy- 154 | WSGE stępujących w życiu rodzinnym, jak i szczególnej troski i rozwagi w trakcie interwencji (Lipowska – Teutsch, 1998), ponieważ jeżeli osoba doświadczająca przemocy w rodzinie nie otrzyma pomocy zewnętrznej, jej szanse uwolnienia się z tej sytuacji są niewielkie. Dlatego szczególnie ważne jest skuteczne działanie i efektywna współpraca różnych instytucji i organizacji zajmujących się udzielaniem takiej pomocy (Bodzioch i Poważa, 2001). Krzywdzenie dziecka odciska trwałe piętno na wszystkich jego płaszczyznach rozwojowych. Ma konsekwencje dla zdrowia fizycznego, stanu psychicznego oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi. Wyobrażenia dziecka krzywdzonego o otaczającym go świecie nacechowane są brakiem zaufania, poczuciem bezradności oraz złości. Charakteryzuje się ono nieumiejętnością rozwiązywania problemów, które wynikają z niskiego poczucia własnej wartości, tendencją do izolacji emocjonalnej i społecznej. Jego kontakty z innymi często napawa lęk, niepewność, wrogość oraz obojętność. Innym mechanizmem obronnym krzywdzonego dziecka jest zachowanie agresywne oraz przemoc wobec innych. Dorosłe życie osób, które w dzieciństwie doświadczały przemocy w rodzinie, charakteryzuje się dużymi trudnościami w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów interpersonalnych, przyjaźni, a zwłaszcza związków małżeńskich. Osoby te z reguły nie posiadają także umiejętności rodzicielskich, nie mają też łatwego życia zawodowego, ponieważ w roli pracownika przyjmują postawę roszczeniową i stwarzają konflikty, natomiast w roli pracodawcy są nazbyt wymagający. Sytuacja ta wynika z ich ciągłego poczucia zagrożenia oraz braku zaufania. Ryzyko popadnięcia w uzależnienia jest u nich o wiele wyższe niż u osób, które miały szczęśliwe dzieciństwo (Matyjas, 2008). Koniecznym wymogiem współczesnych czasów staje się takie wychowanie dziecka w rodzinie, które zapewni odpowiedni jego rozwój tak, aby w dowolnej sytuacji życiowej umiało ono skorzystać z wypracowanych wcześniej pozytywnych odruchów zachowania (Kawula, 2001). Odpowiedzialność za wychowanie dziecka spoczywa na rodzicach, dlatego z poczucia tej odpowiedzialności powinni oni rozwijać w sobie te cechy osobowości, które są odpowiedzialne za prawidłowe kształtowanie postaw rodzicielskich, mogących zapewnić dziecku spokojne i bezpieczne dzieciństwo oraz prawidłowy rozwój na wszystkich jego płaszczyznach: fizycznej, psychicznej oraz społecznej (Kopeć, 2012). Społeczeństwo powinno w tym celu konsekwentnie dążyć do upowszechniania i popularyzowania wiedzy o skutkach przemocy w rodzinie, ponieważ w rodzinie następuje wprowadzenie dziecka w podstawowe war- WSGE | 155 tości kultury, wartości moralne, religijne, ideowe oraz światopoglądowe. Proces ten powinien odbywać się coraz bardziej świadomie we wszystkich rodzinach. Poszerzanie tej wiedzy wśród rodziców stanowi jeden z niezbędnych warunków prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci oraz ich uczestnictwa w życiu oraz funkcjonowaniu edukacyjnym w szkołach oraz innych placówkach opiekuńczo – wychowawczych. Zwiększenie świadomości dotyczącej przemocy w rodzinie powinno dotyczyć nabywania wiedzy o sytuacji i potrzebach skrzywdzonych, wynikającej z psychologii ofiar i sprawców, wiedzy o relacjach zachodzących pomiędzy nimi, czynnikach utrwalających przemoc i pozwalających wyzwolić się z niej, specyfice przemocy psychicznej, fizycznej, seksualnej oraz ekonomicznej, skutkach przemocy domowej wobec dzieci (Migała, 2011). Występująca w dzisiejszych czasach tolerancja dorosłych, wychowawców oraz nauczycieli na zachowania społecznie nieakceptowane i patologię wśród dzieci i młodzieży szkolnej powoduje, że dopuszczalne stało się, a nawet akceptowane występowanie niektórych form patologii wśród uczniów. Wobec tej smutnej rzeczywistości, jaka nas otacza, środowisko szkolne staje dziś przed trudnym, ale koniecznym zadaniem skutecznego przeciwdziałania zachowaniom patologicznym, poprzez zintegrowane działania profilaktyczne oraz tworząc specjalistyczne programy wychowawcze z udziałem pedagogów, psychologów oraz terapeutów od uzależnień. Podjęte działania profilaktyczne zwalczające zachowania patologiczne wśród dzieci i młodzieży szkolnej powinny być przemyślane, zaplanowane oraz poprzedzone wnikliwą diagnozą potrzeb uczniów. Placówki szkolne posiadające programy profilaktyczne oraz wdrażające działania efektywnie zwalczające patologie wśród dzieci i młodzieży szkolnej będą mogły stworzyć odpowiednie warunki kształtowania pozytywnych postaw społeczno – moralnych swoich uczniów oraz zapewnią im odpowiedni start w dorosłym życiu osobistym i zawodowym. References: Badura-Madej W. i Dobrzyńska – Mesterhazy A. (2000). Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Bodzioch K. i Poważa D. (2001). Policjant wobec ofiar przestępstw i przemocy w rodzinie. Katowice: Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach. Bartel S. (1999). Dojrzałość, [w:] E. Ozorowski (red.), Słownik małżeństwa 156 | WSGE i rodziny. Łomianki: Wydawnictwo ATK i Fundacja Pomoc. Brown K. i Herbert M. (1999). Zapobieganie przemocy w rodzinie. Warszawa: Arpa Anna Ruszczak Ptasińska. Dąbrowska T. i Wojciechowska-Charlak B. (2005). Między praktyką a teorią wychowania. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Falewicz J. (1993). ABC problemów alkoholowych. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Fromm E. (2002). Anatomia ludzkiej destruktywności. Poznań: Wydawnictwo Rebis. Griffiths M. (2004). Gry i hazard : uzależnienia dzieci w okresie dorastania . Gdańsk : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Homplewicz J. (2000). Etyka pedagogiczna. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie. Jan Paweł II. (2009). Cztery filary szczęścia rodzinnego. Częstochowa: Wydawnictwo Edycja Świętego Pawła. Jaszczak – Kużmińska D. i Michalska K. (2010). Przemoc w Rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Kawula S. (2007). Dziecko w rodzinie ryzyka – zagrożenia socjalne, [w:] S. Kawula, J. Brągiel i A. Janke (red.), Pedagogika rodziny, obszary i panorama problematyki. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Kopeć E. (2012). Wiedza pedagogiczna rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym (na podstawie badań w powiecie kolbuszowskim). Lublin: Wydawnictwo Bonus Lider. Kowalczyk –Jamnicka M. (1998). Społeczno – kulturowe uwarunkowania prostytucji w Polsce. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP. Kowalska G. (2011). Teoria zachowań agresywnych a odpowiedzialność, [w:] S. Ćmiel (red.), Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. Kozak S. (1986). Sieroctwo społeczne. Psychologiczna analiza zaburzeń w zachowaniu się wychowanków domu dziecka. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Kułaczkowski J. (2009). Pedagogika rodziny. Teoria wychowania w rodzinie. Warszawa – Łomianki: Wydawnictwo Bonus Lider. WSGE | 157 Kułaczkowski J. (2001). Rzeczywistość wychowawcza rodziny. Stalowa Wola: Wydawnictwo WZNoS KUL. Lipka M. (1971). Przestępczość nieletnich w Polsce. Zapobieganie i zwalczanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Lipowska – Teutsch A. (1998). Wychowywać, wyleczyć, wyzwolić. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Łobocki M. (2009). Teoria wychowania w zarysie. Kraków: Wydawnictwo Impuls. Matyjas B. (2008). Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiska. Warszawa: Wydawnictwo Żak. Migała P. (2011). Wybrane elementy patologii społecznej w aspekcie ich uwarunkowań. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. Minirth F., Meier P. i Arterburn S. (1998). W stronę wartości – encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego. Warszawa: Wydawnictwo Świat Książki. Niziołek. A. i Dziurzyński K. (2011). Przyczyny narkomanii u osób zakażonych wirusem HIV, [w:] S. Ćmiel (red.), Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. Okoń W.(1987). Słownik Pedagogiczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Olearczyk T. (2008). Sieroctwo i osamotnienie. Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitw. Olechnicki K. (1997). Słownik socjologiczny. Toruń: Wydawnictwo GRAFFITTI BC. Ozorowski E. (1999). Osobowość, [w:] E. Ozorowski (red.), Słownik małżeństwa i rodziny (s. 323). Łomianki: Wydawnictwo ATK i Fundacja Pomoc. Pytka L. (2011). Teoretyczne i praktyczne problemy nieprzystosowania społecznego, [w:] S. Ćmiel (red.), Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży (s. 9-31). Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. Popek L. i Urbanowicz E. (1996). Zjawisko przemocy wobec dziecka w rodzinie. Wychowanie na co Dzień nr 4/5. s. 10-14. Pospiszyl J. (1994). Przemoc w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne 158 | WSGE i Pedagogiczne. Rogers P. i Goldstein L. (2004). Narkotyki i nastolatki : zagrożenia, zapobieganie, leczenia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Siemaszko A., Gruszczyńska B. i Marczewski M. (1999). Atlas przestępczości Polski 2. Warszawa: Wydawnictwo Oficyna Naukowa. Skorny Z. (1961). Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych. Stala J. (2011). Wychowawcze aspekty rodzicielstwa jako realizacji Bożego powołania. Roczniki Nauk o Rodzinie 3 (58). Szewczuk W. (1979). Słownik Psychologiczny. Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna. Ustawa z dn. 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180 poz. 1493 z późn.zm.). Wilk J. (2002). Pedagogika rodziny. Zagadnienia wybrane. Lublin: Wydawnictwo Poligrafia Salezjańska. Wysocka E. (2008). Wzór osobowy, [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI w. Warszawa: Wydawnictwo Żak. Zimbardo G. (1999). Psychologia i życie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Żygulski K. (1998). Agresja, [w:] W. Szewczuk (red.), Encyklopedia psychologii. Warszawa: Fundacja Innowacja. WSGE | 159 160 | WSGE Nauki społeczne Social sciences WSGE | 161 162 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 163-192 Laura Tafaro WSGE | 163 164 | WSGE Old and new sources of law in the civil law Antiche e nuove fonti del diritto civile Prof. Laura Tafaro Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów [email protected] Abstracts La riflessione, proposta nel saggio, sulle nuove prospettive del diritto civile attuale prende le mosse dalle sue fonti - antiche e nuove - e dagli inscindibili nessi con i principi ed i valori fondanti l’ordinamento e, nello specifico, con il valore normativo della dignità umana. La crisi delle fonti tradizionali del diritto civile e la conseguente pluralità e complessità delle sue fonti odierne chiamano in causa il giurista al quale è affidato un rinnovato ed insostituibile ruolo di ricostruzione del sistema nella sua unitarietà. Ciò potrà consentire al diritto civile di assolvere a funzioni e compiti innovativi e fino a poco tempo fa impensabili. The author of this paper presents analysis of the new and old sources of civil law which stay in an inseparable connection with the principles and core values of the legal system. In particular normative value human dignity. The crisis of traditional sources of the civil law, the effect of which is growth of the diversity and complexity of its sources poses a new challenge for today's lawyers - an important role in the reconstruction of the unity of the whole system of civil law for the effective fulfillment of the functions assigned to this branch of law, especially in the face of dynamic development and new innovative changes that have recently would have been unthinkable in that field of law. Keywords: diritto civile, dignità umana, fonti del diritto civile Current Civil Law; Civil law and axiological approach to law; Civil law and Human Dignity; Old and New Sources of Civil Law; New Sources of civil Law and The Role of the Jurist WSGE | 165 Diritto civile e suoi attuali confini L’argomento delle fonti del diritto civile attuale – complesso e affascinante perché conduce diritto al cuore dell’esperienza giuridica e della riflessione giuridica contemporanea - stimola riflessioni e suscita interrogativi, i quali investono, da un lato, le fonti, antiche e nuove, del diritto e, dall’altro, la funzione del diritto civile nell’epoca della globalizzazione dei mercati. Su di essi, che appaiono vitali per comprendere cosa sia oggi il diritto tout court, svilupperò qualche considerazione. Invero occorre domandarsi cosa debba intendersi oggi con l’endiadi “diritto civile”, considerando adeguatamente tutte le sue fonti, per poi indagare le conseguenze che discendono dalla nuova articolazione di tutte le fonti (antiche e nuove) del diritto civile. Quanto agli interrogativi in merito al diritto civile attuale, va subito detto che è di tutta evidenza che esso è profondamente mutato rispetto al passato, pur presentandone alcuni innegabili tratti di continuità. Basti pensare che, alla domanda su cosa debba intendersi per “diritto civile”, il noto oratore e politico romano Cicerone rispose: «Qualcosa che, se verrà, non dico distrutto, ma soltanto messo da parte o […] custodito con scarsa cura, allora non c’è più nulla che uno possa sentirsi sicuro di ricevere un giorno dal proprio padre o di trasmettere ai figli. […] l›eredità che, quanto ai medesimi beni, riceviamo dal diritto e dalle leggi, è maggiore di quella che ci viene da coloro che quei beni ci hanno lasciati; infatti, perché io acquisti un fondo, basta il testamento di qualcuno; perché io possa tenere stabilmente quel fondo, che è diventato mio, è necessario il diritto civile. […] Perciò, quanto avete ricevuto dagli antenati, il patrimonio pubblico del diritto, voi dovete conservarlo non meno diligentemente di quello in cui consiste la vostra «cosa» privata: non solo perché quest›ultima sarebbe indifesa senza il diritto civile, ma perché un patrimonio si perde con il danno di una sola persona, l›ordinamento giuridico invece non si può perdere se non con il danno immenso di tutti i cittadini»1. La consapevolezza della necessità del diritto civile è avvertita dunque già nel primo secolo a.C., quando il diritto civile, secondo una delle piú lucide e penetranti menti del tempo, assicurava la certezza dei rapporti tra i cives e, in tal modo, garantiva la pace sociale. Tanti secoli dopo, ai tempi nostri, un illustre maestro del diritto civile italiano, Guido Alpa, alla medesima domanda sul diritto civile, risponde: «le sue definizioni variano nel tempo e nello spazio, […] rappresenta il di- 166 | WSGE ritto che per molto tempo si è occupato “dei rapporti familiari, successori, della proprietà, dei contratti e dei danni”» 2. Con queste, incisive, parole l’autore focalizza la crisi della concezione pregressa, che riconduceva il diritto civile ai diritti patrimoniali e ai rapporti economici. Il dibattito, avviato da tempo, sulla cd. ‘depatrimonializzazione’ del diritto civile3 e, piú in generale, sui confini4 del diritto civile ha evidenziato che, in una prospettiva unitaria dell’ordinamento5 e, conseguentemente, della sua assiologia, il diritto civile non può continuare ad essere il diritto dei rapporti patrimoniali6. Le sue conclusioni sembrano ben racchiuse nella dottrina secondo la quale il diritto civile attuale, lungi dall’essere solamente il diritto dei rapporti patrimoniali, è il diritto di tutti i rapporti civili: «per certi versi è un ritorno all’antico, allo ius civile come il diritto dei cittadini concernente i loro rapporti personali e patrimoniali e che, in una versione moderna, considera i rapporti patrimoniali come strumentali per la realizzazione di quelli personali, dando priorità al valore della persona»7. Tali riflessioni inducono a riconsiderare sotto nuova luce la visione, espressa già un cinquantennio fa, secondo la quale tutta l’esperienza giuridica «si raccoglie nella vita della persona e si espande nello spiegarsi concreto delle sue libere attività e di tutte le creazioni dirette a soddisfare le sue esigenze naturali e personali. Ristrette ed astratte concezioni […] del diritto, sono superate nell’assoluta concretezza della persona come princípio che dàsostanza e valore a tutta l’esperienza e le sue forme concrete»8. Questa concezione, straordinariamente moderna, anticipa il passaggio dalla nozione formale ed astratta di persona fisica del libro I del cod. civ. espressione dello statual-legalismo che si esprime nei concetti di capacità giuridica e di soggetto di diritto9 - alla nozione di persona10 intesa quale «realtà umana che preesiste, anche giuridicamente, al diritto positivo»11. È la persona umana12 - ossia la personalità, «valore obiettivo, interesse, bene giuridicamente rilevante»13 - a costituire il valore normativo, enunciato agli artt. 2 e 3 della Costituzione repubblicana, posto al vertice della gerarchia dei valori dell’ordinamento14. Il valore normativo della dignità umana nell’ordinamento comunitario Nell’ordinamento comunitario è stato di recente positivizzato, quale valore normativo unificante l’esperienza giuridica, il valore della dignità WSGE | 167 umana15. Com’è noto, difatti, la Carta dei diritti fondamentali dell’Unione europea, nel Preambolo attribuisce sia preminenza alla dignità umana, collocata al primo posto tra i valori fondanti l’ordinamento comunitario, sia centralità alla persona16. Significativamente, inoltre, l’articolo di apertura della Carta (art. 1), al vertice di una sorta di catalogo dei diritti fondamentali, proclama: «La dignità umana è inviolabile. Essa deve essere rispettata e tutelata». La clausola generale di dignità17, già presente in molteplici testi normativi sovranazionali e interni18, costituisce uno dei princípi cardine del sistema comunitario, il valore normativo di rilevanza sovraordinata, fondamentale, rispetto al quale tutti i singoli diritti umani si pongono quale sua attuazione e specificazione19. Essa è allo stesso tempo valore, princípio e diritto: bene generalissimo, giustificazione o fondamento dell’attribuzione dei diritti e pretesa suscettibile di tutela giuridica autonoma rispetto ad altre pretese20. Della clausola sono state sottolineate sia la ambiguità, sia le difficoltà di comprenderne gli usi giuridici21; si è inoltre espressa la preoccupazione che essa, in virtù della propria elevata pulsione ideale, subisca un annacquamento, una banalizzazione22, qualora, nella sua indubbia complessità, non sia raccordata con i postulati dello Stato di diritto, con gli altri valori fondanti l’ordinamento comunitario della solidarietà e dell’uguaglianza23. Va peraltro evidenziato che nel Trattato di Lisbona, fra i valori fondanti l’Unione, si distingue il rispetto della dignità umana dal rispetto dei diritti umani, questi ultimi in posizione strumentale alla realizzazione del valore-persona: è pertanto il primo a connotare ed impegnare l’ordinamento comunitario; rispetto ad esso, quella dei diritti dell’uomo24 si pone quale strategia e nuova fonte di legittimazione dell’Unione25. Per tale via si delinea il superamento del vizio originario del diritto comunitario, la sua formazione ad esclusiva tutela degli interessi patrimoniali26 e si prospetta una considerazione globale delle situazioni soggettive, unificate dai valori di riferimento27. Si segna in tal modo il definitivo passaggio «dall’Europa dei mercanti all’Europa dei diritti»28: il processo freddo dell’integrazione europea si accende cosí con il fuoco di valori caldi29. Va segnalato che, in tema di dignità umana e di individuazione delle modalità di attuazione, l’opera della giurisprudenza della Corte di Giustizia è incessante e si rivolge ad aspetti finora non presi in considerazione. Si pensi, ad esempio, alle pronunce in tema di diritto all’autodeterminazione 168 | WSGE nel campo dell’attività sportiva: la dignità umana è assunta quale princípio assoluto, in alcun modo comprimibile, nemmeno dal suo titolare, sovraordinato rispetto agli altri diritti fondamentali, quali il diritto al lavoro, la libertà di prestazione dei servizi e il diritto d’iniziativa economica. Una decisione30, in particolare, merita di essere segnalata al riguardo. Essa si occupa di cd. Laser-sport e si pone in assoluta continuità con la nota vicenda, esaminata dal Consiglio di Stato francese, riguardante il cd. lancio del nano31. Con essa si conferma il divieto di talune attrezzature in quanto lesive del valore della dignità umana, “pietra angolare” su cui si regge l’ordinamento giuridico comunitario. Il valore della dignità umana connota e permea di sé l’intero ordinamento nella pluralità delle sue fonti. Si pensi ancora, quale declinazione, per cosí dire, di tale valore a tutta la normativa in materia ambientale32, basata sul princípio di precauzione33, il quale segna un fondamentale passaggio da una tutela successiva e dalle tradizionali tecniche riparatorie ad una tutela preventiva, cautelativa, precauzionale appunto, qualora vi sia incertezza scientifica sulle conseguenze (potenzialmente nocive) delle applicazioni tecnologiche o, meglio, quando le conoscenze scientifiche non provano ma nemmeno escludono la pericolosità per la salute (o per l’ambiente) di un’attività la quale presenta indubbi vantaggi, ma i cui eventuali danni non sarebbe possibile eliminare mediante interventi successivi, si pensi alla normativa in tema di organismi geneticamente modificati34. Esso è espressione di una tendenza più generale ogniqualvolta siano in gioco interessi quali l’ambiente, la vita e la salute umana. Prospettive e compiti nuovi del diritto civile Alla luce dei valori normativi - costituzionali e comunitari - fondanti l’ordinamento, il paesaggio socio-giuridico fissato nel codice civile35 sembra ormai «uno di quei fondali di teatro dove sono dipinte oleografie artificiose e irreali»36. Il diritto dei cives del ventunesimo secolo si inserisce, per cosí dire, in un paesaggio socio-giuridico diverso da quello fissato nel codice civile: esso è chiamato a dare attuazione alle scelte assiologiche dell’ordinamento italo-comunitario, ai valori fondanti l’ordinamento e, tra questi, in primis al valore normativo della persona umana. Peraltro non va sottaciuto che in attuazione di questo valore, alcuni interessi e bisogni umani «trascendono le singole categorie dei singoli interessati ed investono ed impegnano tutta WSGE | 169 la compagine sociale: sono quegli interessi unitari che si riferiscono alla conservazione stessa della compagine sociale considerata nella sua natura storica e concreta»37. Il diritto civile invero da sempre ha garantito la pace sociale, regolamentando i rapporti tra i privati ai quali si richiedeva il rispetto degli imperativi ulpianei che fondavano la convivenza civile (honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere)38; oggi però è chiamato a raccogliere sfide nuove: esso non è e non può essere piú soltanto il sistema regolatore di rapporti individuali, a tutela del patrimonio e della persona, degli interessi privati e di posizioni giuridiche soggettive particolari. Nella nuova proiezione il diritto civile assume compiti nuovi: dare attuazione ai valori normativi a fondamento del sistema, cioè ai valori che nella comunità trovano la loro fonte e la loro origine e che di essa costituiscono espressione. Ne consegue che tutti gli istituti del diritto civile devono conformarsi a tali valori; essi «non sono più relegabili aprioristicamente nel ruolo di limiti o di finalità esteriori, non idonei ad incidere sulla funzione dell’istituto e quindi sulla sua natura»39. Il diritto attuale dei cives, a mio parere (in un momento storico nel quale il modello di sviluppo dominante e sinora seguito non sembra assicurare la sopravvivenza della comunità, che si pone, da un lato, quale destinataria delle sue regole, dall’altro, quale fonte da cui originano i propri valori fondanti), non può non occuparsi e preoccuparsi della possibilità stessa dell’esistenza e sopravvivenza dell’intera comunità giuridica e sociale. In altri termini: il diritto presente dei cives si proietta nel futuro e accompagna, con le sue categorie ed i suoi istituti, lo sviluppo sostenibile, il quale appare come l’unica prospettiva in grado di consentire «alla generazione presente di soddisfare i propri bisogni senza compromettere la possibilità delle generazioni future di soddisfare i propri»40. Da questa consapevolezza potrà svilupparsi il diritto civile moderno, profondamente rinnovato, adeguato a garantire la sostenibilità sociale, economica, istituzionale, ambientale dello sviluppo futuro. Un diritto civile che, lungi dall’essere sulle nuvole41, è scritto «sulla pelle degli uomini»42, in quanto è «radicatissimo nella società, [...] specifica la globalità del sociale»43. Mi pare, dunque, che siano tracciati, cosí, i confini di un innovato diritto civile; esso si profila quale diritto che «non è soltanto nelle leggi e nei decreti posti dagli uomini, ma anche nei bisogni, nei desideri, nelle 170 | WSGE speranze, negli ideali che sono in quegli uomini che pongono quelle leggi e quei decreti e che predispongono leggi e decreti, e istituzioni, e organismi semplici e complessi, per difendere il loro diritto ad avere quei bisogni, quei desideri, quelle speranze, quegli ideali»44. Esclusivamente in tal modo il diritto può assolvere al compito cui è chiamato ed aspirare a divenire realmente, secondo l’insegnamento capograssiano45, esperienza, storia vivente, dimensione della vita, specchio ed espressione della società, del coacervo complesso dei valori e degli interessi, secondo una prospettiva che risolve la nozione normativa di interesse nella «esigenza di beni o valori da realizzare o da proteggere»46. Se si volesse raffigurare con un dipinto bucolico il diritto civile attuale, come si è osservato, si dovrebbe disegnare un paesaggio variegato composto da «resti archeologici, provenienti dal diritto romano, costruzioni medievali, provenienti dal diritto comune e dal diritto canonico, alberi della libertà con il berretto frigio, provenienti dai diritti fondamentali nati dalla Rivoluzione francese, campagne ubertose governate dal diritto agrario, fabbriche, miniere, porti da cui sono sorti i diritti sindacali, i monumenti dei codici civili e di commercio, i fasti della Costituzione repubblicana e poi un groviglio intricatissimo di giunchi e rovi, la legislazione speciale, dello Stato e delle Regioni. E in bella mostra una sorgente che viene dal cuore dell’Europa, da cui sgorgano la legislazione comunitaria e la giurisprudenza della Corte di giustizia. È un paesaggio che oggi muta […] molto rapidamente. Uno dei mutamenti piú significativi del diritto privato riguarda le sue fonti»47, in quanto si tratta di un diritto non piú dominato solamente dalla componente legislativa ma molto piú articolato48. Diritto civile attuale plurale Da tutto ciò emerge che un’indagine sulle fonti del diritto civile oggi appare non agevole, complessa ed articolata. In effetti, come si è opportunamente osservato, «mentre in momenti storici di radicata uniformità assiologica non vi è sostanziale sfasatura tra l’ordinamento assunto nelle sue strutture […] stabilizzate e l’analisi dei fatti idonei a produrli, vi sono stagioni di passaggio (delle quali può essere assunta ad esemplare paradigma quella che stiamo vivendo) […] in cui la fluidità del processo di giuridificazione non consente di designare con perentoria puntualità i fatti ai quali l’ordinamento conferisce l’attitudine a produrre norme giuridiche»49. A ben vedere la stessa metafora di “fonti del diritto” è ambigua, in am- WSGE | 171 bedue i suoi termini: non è chiaro cosa debba intendersi per fonte e per diritto50. La tradizione, com’è noto, ci ha consegnato la distinzione tra fonti di produzione e fonti di cognizione. Con l’espressione fonti di produzione ci si riferisce, secondo l’insegnamento Kelseniano, sia ai modi o ai metodi di produzione del diritto - agli atti o ai fatti da cui dipende la creazione di norme giuridiche - sia alle norme superiori che disciplinano la produzione del diritto (norme sulla produzione giuridica)51; da qui la nota definizione di fonti di produzione del diritto quali atti o fatti giuridici dai quali, in virtù delle regole sulla produzione, dipende la creazione o l’esistenza di norme giuridiche52. Questa visione non consente però oggi di individuare con certezza tutti i fatti normativi; ciò in ragione anzitutto della molteplicità di significati attribuibili alla locuzione “fonti del diritto”. Le radici della confusione che ne deriva sembrano rinvenibili, da un lato, nella sovrapposizione tra il significato per cosí dire fisico del termine ‘fonte’ (quale origine) ed il significato figurato di fondamento: la fonte è il punto in cui diventa visibile una vena d’acqua e, per questo, in senso figurato, assume il significato di fondamento del diritto53; dall’altro, nella positivistica e formalistica convinzione54 che costituisca diritto solo quello emanato secondo determinate procedure e da ciò ne discende la possibilità di rinvenire una gerarchia tra le norme dell’ordinamento55. L’intreccio ora indicato ha portato al postulato del primato della legge sulle altre fonti del diritto e dimostra che ogni teoria delle fonti del diritto, pur pretendendo di presentarsi sotto veste scientifica, in realtà rappresenta il tentativo di fare accettare come diritto valido prescrizioni derivanti da talune fonti piuttosto che da altre56. Al riguardo mi piace ricordare che la definizione tradizionale di fonti di produzione è stata radicalmente contestata dal giurista russo Leone Petrazycki, il quale ha negato che la legge, la consuetudine, i regolamenti, ecc., costituiscano fonti del diritto, affermando che esse sono in realtà tipi di diritto. Secondo il giurista russo l’uso della metafora non è ammissibile da un punto di vista scientifico, come non sarebbe ammissibile che gli zoologi chiamassero cani e gatti “fonti degli animali”: alla stessa maniera «le “fonti del diritto” (consuetudini, leggi, ecc.) non sono fonti, ma esse stesse diritto. Non è perciò esatto parlare di “fonti del diritto”, e discutere delle loro relazioni con la legge»57. 172 | WSGE Nonostante le ambiguità e le incertezze che caratterizzano la metafora, va però detto che essa svolge una funzione difficilmente sostituibile. Si tratta infatti di un concetto del quale, al pari di altri concetti normativi, ci serviamo per indicare in maniera sistematica il rapporto tra un fatto giuridico e gli effetti giuridici che esso determina58: la genesi di una norma ad opera di una fonte del diritto ne determina la validità, ossia la sua appartenenza al sistema giuridico, con tutto ciò che ne consegue, a cominciare dalla sua obbligatorietà, dovuta per l’appunto alla conformità ai criteri dettati per la sua produzione e la sua applicazione. Va a questo punto rilevato che, come incisivamente è stato osservato, la metafora delle fonti del diritto «tende necessariamente a mettere insieme i vari fattori storici, economici, sociali e politici che di volta in volta determinano il sorgere di particolari norme o di determinati istituti […] quei processi spirituali, sociali ed economici che conducono a rendere operanti i valori giuridici nella vita concreta dei singoli, delle esperienze giudiziali, della comunità nel suo complesso»59. Da ciò consegue che, per una compiuta indagine intorno alle fonti del diritto civile oggi, occorre partire dalla concezione del diritto come esperienza giuridica; vale a dire, dalla considerazione del diritto come nulla di diverso ed, anzi, costituente un tutt’uno con la civiltà e la cultura nelle quali nasce e si radica. Questo sul presupposto che il diritto non si identifica con la Legge, come (soprattutto per la dominante influenza del positivismo giuridico) spesso si fa, continuando troppo spesso ancora oggi a considerare coincidente il diritto non con l’intero Jus, comprensivo di ogni singola manifestazione della giuridicità60, bensí solamente con una di esse: la Legge dello Stato. Il che oscura la consapevolezza che il Diritto è piú antico e piú vasto della sua peculiare espressione storica rappresentata dalle leggi dello Stato, dal diritto prodotto dagli Stati-Nazione. In questi ultimi - con una inversione di rotta rispetto al passato, nel quale i rapporti erano retti da una concezione universale del diritto - il diritto statuale assume una posizione di monopolio, segnando in tal modo il passaggio dal particolarismo giuridico al monismo61 della legge; per tale via il diritto finisce con l’avere gli innaturali confini 62 geografici dei territori degli Stati63. Invero l’ideale illuministico e positivistico della certezza del diritto ha segnato una svolta nella teoria delle fonti: negli Stati-Nazione il diritto era soltanto lo ius scriptum ufficiale - costituito dalle leggi emanate dallo stato attraverso i propri organi - in quanto la potestà legislativa rappresentava WSGE | 173 una delle piú importanti manifestazioni della sovranità statuale. Ne consegue, da un lato, il peculiare assetto gerarchico delle fonti del diritto (giunto pressoché inalterato sino ai nostri giorni, ma ora in profonda e radicale crisi64), nel quale la consuetudine65 è relegata all’ultimo posto, mentre nessun rilievo è attribuito alla dottrina ed alla giurisprudenza, e, dall’altro, l’instaurarsi di un legame inscindibile tra il diritto ed il potere politico. Tutto ciò impedisce una visione della complessità dell’esperienza giuridica: il diritto diventa espressione di una sola cultura66 ed è, per cosí dire, sradicato dalla ricchezza del sociale, con il rischio – denunciato - della separazione fra «dimensione giuridica e civiltà retrostante [...] e cultura circolante»67; viene così a determinarsi uno scollamento, una tensione dicotomica tra il diritto ufficiale e le esigenze, gli interessi, i bisogni, i valori presenti ed espressi dalla società. In tal modo la giuridicità si trasforma in legalità. Lo Stato monopolizza il sistema delle fonti riducendole sostanzialmente ad una: è la legge scritta, l’unica consacrata con il crisma della legalità statuale, a costituire il fondamento del diritto positivo. Per recuperare l’originaria ricchezza e la complessità della dimensione giuridica, occorre anzitutto abbandonare questa visione riduttiva e considerare la pluralità dei fatti normativi nell’attuale momento storico, segnato dalla crisi dello statual-legalismo e del conseguente modello di diritto - ossia di un certo modo di concepire il diritto e la scienza giuridica68 - e caratterizzato dall’assolutismo69 e dal monismo70 giuridico. Da tale irreversibile crisi della teoria delle fonti71 consegue il passaggio ad un’esperienza giuridica, complessa72 ma unitaria73, connotata da una pluralità74 di fenomeni normativi - infra, supra e transnazionali - non riconducibili all’ordinamento giuridico statale. Fonti formali e fonti cc.dd. non formali Devono quindi annoverarsi, accanto e oltre le fonti del diritto di tipo formale - tra le quali fanno ingresso le fonti comunitarie e le fonti di derivazione regionale - le cc.dd. fonti non formali del diritto, le quali assumono rilevanza anche nelle trattazioni manualistiche ed istituzionali. È significativo che, in una recente riflessione dedicata ex professo alle fonti del diritto, con perspicacia si annoverino tra esse anche il diritto non scritto (le consuetudini e gli usi) e il diritto giurisprudenziale. L’assunto, impensabile 174 | WSGE fino a poco tempo fa, si basa sulla considerazione che: «Se il diritto sta nella complessità di un’esperienza, se nessun enunciato può essere inteso […] in mancanza di un procedimento interpretativo, […] se, in definitiva, il diritto, come concreto paradigma dell’agire sociale, va assunto nella specificità di un criterio di effettività, appare assurdo escludere - alla stregua dei consueti schemi formalistici - che anche la giurisprudenza rientri fra le fonti del diritto»75. Particolare attenzione è dedicata anche alla giurisprudenza della Corte di Giustizia e a quella della Corte costituzionale, la quale la quale da tempo ha ormai abbandonato la prassi delle sentenze interpretative di rigetto e fa riferimento al cd. «diritto vivente, inteso come il risultato precettivo che viene assegnato all’enunciato (o ad un sistema di enunciati) all’esito del procedimento interpretativo quale prevalso in sede giurisprudenziale»76. In forza del diritto vivente, da rinvenirsi ogni qual volta si sia in presenza di uniformità delle pronunce giurisprudenziali, indice del consolidamento dell’orientamento giurisprudenziale77, «ogni giudizio di costituzionalità viene svincolato dalla apparente immodificabilità di un testo e ricondotto alla storica mutevolezza di un contesto. Il tutto nel quadro di un sistema che, anche al di là dei profili connessi alla globalizzazione, è chiamato ormai costantemente a fare i conti con un progressivo ridursi del tentativo di incidenza della legge e un corrispondente allargamento di altre fonti»78. Sul diritto vivente già efficacemente era stato affermato che la teoria che ne costituisce il fondamento «supera la posizione, caratteristica del positivismo ottocentesco, che identifica la norma col testo legale, e aderisce al princípio ermeneutico che al testo riconosce solo un valore euristico per la ricerca della regola di decisione. Il testo è il dato di avvio dell’elaborazione della norma, nella quale si esprime il significato ascritto dall’interprete al testo in vista dell’applicazione a un caso concreto»79. Nelle piú recenti trattazioni manualistiche si annovera peraltro, tra le fonti non formali, anche la dottrina, con la precisazione che a tale termine va attribuito «anziché il significato riduttivo del complesso di scritti ed opinioni espresse in sede accademica, quello piú pregnante di meccanismo di intermediazione»80; così intesa la scienza giuridica, si sostiene, «non si può negare che essa sia veramente produttrice di diritto, anzi, anzi, “se non sembrasse un paradosso, che essa è l’unica vera fonte di diritto nell’esperienza giuridica»81. WSGE | 175 Accanto alla dottrina, una recente e autorevole trattazione menziona infine, tra le fonti del diritto privato non formali, anche il diritto delle Autorità indipendenti82 e persino le fonti legate all’autonomia dei privati, i Codici deontologici83. Le fonti del diritto privato attuale dunque appaiono profondamente diverse rispetto al passato, in un momento nel quale tutto il diritto è connotato dalla produzione spontanea di esso e dalla sua circolazione planetaria. Si pensi, a mo’ di esempio, al crescente uso delle tecniche del cd. shopping del diritto84 e del forum shopping85; agli usages commerciales (trade usages); alla Giustizia cd. alternativa, nella quale le rationes decidendi dei lodi arbitrali, progressivamente ma inesorabilmente, acquistano forza giuridica e valore di precedente; ai contratti atipici creati spesso non dai legislatori nazionali, bensí negli uffici legali delle grandi multinazionali, all’emersione di figure nuove quali le clausole di gross disparity e di hardship che hanno rapidissimamente fatto il giro del mondo. Senza dimenticare che la società globale sembra ormai avere un proprio diritto, la rinnovata lex mercatoria86: come è noto da tempo (in particolare attraverso le clausole standard, le condizioni generali e i contratti-tipo) nel commercio internazionale si è giunti ad una disciplina - minuziosa ed in gran parte internazionalmente uniforme - dei rapporti d’affari. Essa ormai costituisce un sistema normativo sovranazionale a sé stante, grazie al quale gli operatori economici riescono a regolamentare i propri rapporti d’affari, prescindendo dai rispettivi diritti nazionali87. Invero, con riferimento alla lex mercatoria occorre muovere un rilievo, sia pure meramente terminologico: per questo diritto transnazionale di formazione spontanea, sarebbe piú corretto parlare di ius mercatorum piuttosto che di lex mercatoria. Tuttavia è di tutta evidenza che con tale espressione erudita si vuole intenzionalmente richiamare il fenomeno, per certi versi analogo, del diritto del medioevo che andava sotto lo stesso nome di lex mercatoria. Va rilevato che il mercato, nel regolamentare propri bisogni, mostra sensibilità per i temi etici che riguardano l’ambiente e i popoli, al punto da sembrare non solo che la cd. lex mercatoria abbia limiti endogeni, ma anche che si stia configurando una business ethic della business community. Ciò stupisce piacevolmente, ma non è sufficiente: si rivela indispensabile l’opera del giurista contemporaneo, teorico e pratico, il quale non è solamente chiamato a farsi carico dei timori relativi ai pericoli che il diritto, 176 | WSGE qualunque sia la fonte da cui deriva, presenta per la stabilità, la sicurezza e la certezza dei traffici giuridici88, ma soprattutto della preoccupazione di garantire il rispetto non della legge, bensí del diritto, ossia «dell’ordinamento unitariamente inteso»89, con la molteplicità delle sue fonti. Nuove fonti del diritto e ruolo del giurista Il complesso ed articolato assetto delle molteplici fonti del diritto civile esige la mediazione culturale dei giuristi, ancor piú necessaria in una fase storica in cui il diritto «nasce, si sviluppa e consolida dal basso, ossia a contatto con una spontanea composizione degli interessi e dei valori»90 e le sue fonti, pur non rivestite di validità formale, sono munite di effettività: solamente i giuristi possono scongiurare il paventato rischio che in esso, poiché si tratta per lo piú di «canoni dettati dalle imprese di maggior peso sul mercato, cui gli operatori di minor rilievo spesso soggiacciono in condizione di disparità contrattuale»91, possa ritornarsi «alla bruta graduatoria della forza»92. Occorre, in altri termini, evitare che la formazione di tale diritto resti affidata ai pratici, «senza il supporto della intelaiatura teorico-sistematica che è specifico compito della dottrina fornire agli operatori del diritto»93 e raccogliere l’autorevole monito a recuperare la dimensione storica del diritto, la sua carnalità94: «valori, fatti, interessi devono emergere alla dimensione giuridica e segnarla nei loro aspetti positivi e negativi»95. Tutto ciò conduce ad un necessario mutamento di metodo96 negli studi giuridici e all’adozione di una metodologia storica e relativa97, in antitesi al metodo concettuale e dogmatico98 della precedente epoca della storia giuridica, caratterizzata dall’elaborazione di grandi categorie giuridiche dogmatiche ed astratte99, immutabili, universali ed astoriche100, e dalla costruzione di concetti astratti e generali101. Il mutamento di metodo prospettato porta ad un cambiamento epocale e consente, per cosí dire, di sciogliere «i fiori di ghiaccio che nascono cosí rigogliosi nelle teste dei sapienti del diritto»102. Esso ha già indotto una parte avvertita della dottrina a prendere definitivamente le distanze dalle grandi costruzioni dogmatiche ritenute eterne, immutabili, universali ed astoriche103: il ruolo del giurista è ben altro104. Egli non può limitarsi all’individuazione di categorie giuridiche (ordinanti la realtà). generali e astratte, e di concetti105, come tuttavia è apparso ogniqualvolta sono state elaborate teorie cc.dd. pure106. WSGE | 177 Il giurusta, dinanzi alla crisi del diritto107, è chiamato a rivestire un ruolo delicato in un complesso momento storico nel quale, da un lato, lo Stato si rivela incapace di ordinare la realtà con i propri strumenti legislativi - le sue leggi, come qualcuno provocatoriamente ha affermato, sono simili al ruggito del topo108 - dall’altro si moltiplicano i centri di produzione del diritto e delle norme109. La crisi profonda, autorevolmente definita vera e propria erosione, del sistema tradizionale delle fonti – ormai simile ad un castello di sabbia110 - e del conseguente monopolio normativo degli Stati nazionali, con lo spostamento della produzione normativa in atto «dagli antichi centri di una legislazione unificata [...] verso nuove periferie»111, costituisce una difficilmente ripetibile opportunità da saper cogliere, un imperativo ineludibile per il giurista112 il quale non può ridursi ad essere un mero esegeta che si limita ad una attività logico-ermeneutica, risolvendo puzzle113, ossia mettendo insieme frammenti sparsi di materiale normativo. Egli è colui che, detentore di un sapere tecnico, quello giuridico, deve fungere in qualche modo da ponte con la società114, con i fermenti e i valori in essa presenti. Il giurista è chiamato, per il suo sapere tecnico–giuridico, a mettere a fuoco la dimensione giuridica dentro la realtà socio-economica115 e ad una presenza attiva ed incisiva nella società116. Insomma: la crisi delle fonti «disseppellisce dai sepolcri [...] proprio i giuristi [...] come personaggi – non importa se teorici o pratici – chiamati a ordinare con le loro categorie e con le loro invenzioni tecniche le richieste di un mondo economico ormai avvezzo a spazii virtuali, che si infischia degli Stati, delle loro sovranità, delle loro frontiere limitate, delle loro leggi viziate da intollerabili particolarismi territoriali e anche dalla sostanziale incapacità a seguire un mutamento vorticoso»117. Al giurista spetta quindi un compito rinnovato, di fronte alle sfide poste dall’attuale crisi del sistema delle fonti del diritto. Quest’ultimo non è piú rappresentabile attraverso la metafora della piramide118, ma stenta a trasmigrare in una nuova immagine efficace: inadeguata si rivela la raffigurazione della rete119 e quella del diritto-ape120, in contrapposizione al diritto ragno, anche se quest’ultima piú di tutte rende l’idea dell’attuale formazione del diritto, il quale si nutre di fiori diversi in maniera casuale, caotica, disordinata. Il mutato assetto delle fonti del diritto, riflesso giuridico anche della globalizzazione dei mercati121, esige la mediazione culturale del giurista122; a lui si chiede di recuperare il «naturale aggancio fra società e diritto, fra 178 | WSGE cultura e diritto»123, quale erede di quel personaggio fecondo che, dall’antica Roma ad oggi, «si è fatto lettore di esigenze oggettive, ha avvertito il compito di ordinarle all’insegna di una sentita etica della responsabilità e le ha tradotte in princípi e regole di convivenza»124. (Endnotes) 1 Cicero, Pro Caecina 26. 73-75. 2 G. Alpa, Che cos’è il diritto privato?, Roma-Bari, 2007, pp. 3- 5. 3 Sul punto cfr. C. Donisi, Verso la «depatrimonializzazione» del diritto privato, in Rass. dir. civ., 1980, p. 644 ss.; A. De Cupis, Sulla “depatrimonializzazione” del diritto privato, in Riv. dir. civ., 1982, II, p. 482 ss.; P. Perlingieri, “Depatrimonializzazione” e diritto civile, in Riv. dir. civ., 1983, p. l ss., ora in Id., Scuole tendenze e metodi. Problemi del diritto civile, Napoli, 1989, p. 175 ss., il quale già in precedenza aveva evidenziato la «progressiva e sempre più spiccata sensibilità del diritto privato contemporaneo, in tutte le sue componenti (legislativa, dottrinale, giurisprudenziale), a dati non confinabili in schemi e logiche di indole economica, anche - si noti - nei settori istituzionalmente riservati ai rapporti patrimoniali»: Id., La personalità umana nell’ordinamento giuridico, Camerino-Napoli, 1972, p. 11 ss. 4 Il dibattito sui confini del diritto civile risale agli anni ‘60 e ha coinvolto le voci più autorevoli del tempo, v. M. Giorgianni, Il diritto privato e i suoi attuali confini, in Riv. trim. dir. proc. civ., 1961, p. 391 ss., spec. p. 399-403; R. Nicolò, Diritto civile, in Enc. dir., XII, Milano, 1964, p. 904 ss., il quale aveva anticipato le sue idee in Id., Riflessioni sul tema dell’impresa e su talune esigenze di una moderna dottrina del diritto civile, in Riv. dir. civ., 1956, I, p. 177 ss.; Id., Codice civile, in Enc. dir., VII, Milano, 1960, p. 240 ss.; S. Pugliatti, Diritto pubblico e diritto privato, in Enc. dir., XII, Milano, 1964, p. 696 ss. Più di recente, per la ridefinizione dei confini del diritto civile v., in particolare, i contributi di N. Irti, Diritto civile, in Dig. disc. priv., sez. civile, VI, Torino, 1990, p. 142 ss.; Id., La cultura del diritto civile, 1990, Torino, spec. p. 57 ss.; G. Alpa, I nuovi confini del diritto civile, in Codice civile nel secondo dopoguerra in La cultura delle regole. Storia del diritto civile italiano, Roma-Bari, 2009, p. 372 ss. P. Grossi, La cultura del civilista italiano. Un profilo storico, Milano, 2002, p. 145 ss. 5 Sull’unitarietà dell’ordinamento restano ancora illuminanti, seppure con prospettive diverse, le pagine di T. Ascarelli, Norma giuridica e realtà sociale, in Problemi giuridici, I, Milano, 1959, spec. p. 71 ss.; M. Giorgianni, Il diritto privato e i suoi attuali confini, in Riv. trim. dir. proc. civ., 1961, p. 399 ss.; S. Pugliatti, Diritto pubblico e diritto privato, in Enc. dir., XII, Milano, 1964, p. 696 ss.; P. Perlingieri, Produzione scientifica e realtà pratica: una frattura da evitare, in Riv. dir. comm., 1969, I, p. 455 ss. 6 In questo senso v. P. Perlingieri, L’ordinamento vigente e i suoi valori. Problemi del diritto civile, Napoli, 2006, pp. 167 e 179. Secondo l’a. «L’unitarietà dell’ordinamento significa che i suoi principi ispiratori e caratterizzanti sono presenti in ogni sua parte […] sistema, caratterizzato da prospettive assiologiche unitarie». 7 P. Perlingieri, L’ordinamento vigente, cit., p. 185. 8 G. Capograssi, Il diritto dopo la catastrofe, in Scritti giuridici in onore di F. Carnelutti, Padova, 1950, ora in Id., Opere, Milano, vol. V, p. 186. I argomento v. anche R. Orestano, Introduzione allo studio storico del diritto romano, 1961; Id., Della esperienza giuridica vista da un giurista, in Riv. tr. dir. e proc. civ., p. 34 n. 4, 1980, spec. p. 1219 ss. WSGE | 179 9 Il soggetto di diritto, in tali pregresse concezioni, è concepito quale somma dei diritti a lui spettanti. Sul punto è d’obbligo il rinvio a R. Orestano, Diritti soggettivi e diritti senza soggetto, in Jus, 1960, p. 149 ss.; M. Giorgianni, Il diritto privato ed i suoi attuali confini, in Raccolta di scritti in onore di Arturo Carlo Jemolo, II, Milano, 1963, p. 355 s. Piú di recente, in particolare, A. Gentili, A proposito de «il diritto soggettivo», in Riv. dir. civ., 2004, II, p. 351 ss. 10 Cosí F.D. Busnelli, L’inizio della vita umana, in Riv. dir. civ., 2004, I, p. 540. L’a., persuasivamente, sostiene che, al contrario, l’uomo «postula una protezione la cui estensione non sopporta limiti e/o misure di stampo statual-legalistico, ma è funzionale allo “svolgimento della personalità” ed è proiettata verso il “pieno sviluppo della persona umana”»: Id., o.c., p. 562. 11 G. Oppo, Declino del soggetto e ascesa della persona, relazione svolta al Convegno in onore di A. Falzea, Scienza e insegnamento del diritto civile in Italia, (Messina, 4-7 giugno 2002), ora in Riv. dir. civ., 2002, I, p. 829 ss. L’a. afferma: «il diritto positivo può negare il soggetto o limitare la soggettività, non può negare l’uomo; quando neghi il soggetto, persona e soggetto possono separarsi» e, alla domanda su cosa occorra affinché vi sia l’uomo, risponde: «non la vita piena, nel senso di vita aperta a tutte le capacità e attitudini proprie dell’uomo: non vi è menomazione di queste capacità e attitudini, originaria o sopravvenuta, che cancelli l’uomo, la persona, il soggetto». In questo senso identifica il passaggio della «ascesa della “persona” rispetto al “soggetto”», ma esso va inteso quale ascesa dello stesso soggetto «da una condizione di soggezione a una condizione sempre più di centralità nell’ordine giuridico», giungendo a configurare il declino del soggetto esclusivamente «come riduzione di una posizione di prevalenza della nozione e della realtà giuridica del soggetto rispetto alla nozione e alla realtà della persona; non come perdita di sostanziale giuridicità». 12 Nel senso che la persona umana costituisca un valore normativo «alla base di una serie aperta di situazioni esistenziali, nelle quali si traduce la sua incessante mutevole esigenza di tutela»: P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale secondo il sistema italo-comunitario delle fonti, Napoli, 2006, p. 720.; Id., La personalità umana nell’ordinamento giuridico, cit., pp. 12 ss., 137 ss.; Id., La personalità umana nell’ordinamento giuridico, in Id., La persona e i suoi diritti. Problemi del diritto civile, Napoli, 2005, p. 5 ss. 13 P. Perlingieri, La personalità umana nell’ordinamento giuridico, in Id., La persona e i suoi diritti. Problemi del diritto civile, Napoli, 2005, p. 13. 14 Riconosce la persona umana come valore dei valori e l’intero ordinamento finalizzato alla sua attuazione P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale secondo il sistema italo-comunitario delle fonti, cit., spec. 433 ss.; Id., La personalità umana nell’ordinamento giuridico, Camerino-Napoli, 1972, spec. pp. 12, 175 e 189 s.; Id., La personalità umana nell’ordinamento giuridico, in La persona e i suoi diritti. Problemi del diritto civile, cit., p. 3 ss. Considerano l’uomo ugualmente valore assoluto, anche se con un senso ed una portata diversi, D. Messinetti, Personalità (diritti della), in Enc. dir., XXXIII, Milano, 1983, p. 359 ss., spec. p. 371 ss.; A. De Cupis, I diritti della personalità, in Tratt. di dir. civ. e comm. Cicu e Messineo, Milano, 1982, p. 26 ss. Per effetto della collocazione all’apice dei valori nello Stato sociale di diritto, la realizzazione del valore-persona umana connota ed impegna l’intero ordinamento: il rispetto della dignità di ciascuno, il principio di eguaglianza sostanziale e l’attuazione della solidarietà impongono la considerazione di ciascun uomo come «un valore incommensurabile verso la cui attuazione ottimale devono tendere le istituzioni e la società civile», Cosí 180 | WSGE P. Perlingieri, Gli istituti di protezione e di promozione dell’«infermo di mente». A proposito dell’andicappato psichico permanente, in Rass. dir. civ., 1984, p. 61. 15 La dignità umana è definita super-principio costituzionale da F.D. Busnelli, L’inizio della vita umana, in Riv. dir. civ., 2004, I, p. 548. Sulla necessità di un cambiamento culturale e di un approccio ermeneutico nuovo, in conseguenza dell’ingresso nell’ordinamento di norme sia costituzionali, sia comunitarie, con la consapevolezza che «i valori che tali norme esprimono […] penetrano e dilagano in tutti gli istituti del diritto privato», P. Perlingieri, Valori normativi e loro gerarchia. Una precisazione dovuta a Natalino Irti, in Rass. dir. civ., 1999, 787, p. 805. In argomento cfr. altresí N. Lipari, Valori costituzionali e procedimento interpretativo, in Riv. trim. dir. proc. civ., 2003, p. 866, il quale segnala l’esigenza di un duplice filtro, in chiave di valori, costituzionale e comunitario. 16 Nel preambolo della Carta dei diritti fondamentali dell’Unione europea si afferma: «L’Unione si fonda sui valori indivisibili e universali della dignità umana, della libertà, dell’uguaglianza e della solidarietà […] Pone la persona al centro della sua azione». Sulla persona umana centro di ogni azione comunitaria e sulla tutela dei diritti fondamentali quale presupposto della legittimità dell’Unione, v. G. Vettori, Carta Europea e diritti dei privati (diritti e doveri nel nuovo sistema delle fonti), in Riv. dir. civ., 2002, I, p. 670. 17 Sulla clausola generale della dignità umana quale valore e principio cfr., ex multis, G. Alpa, Dignità. Usi giurisprudenziali e confini concettuali, in Nuova giur. civ. comm., 1997, II, p. 425 ss. 18 Per una ricognizione esaustiva dei riferimenti normativi alla dignità umana, v. G. Resta, La disponibilità dei diritti fondamentali e i limiti della dignità (note a margine della Carta dei diritti), in Riv. dir. civ., 2002, II, p. 819 ss. e, ivi, ampi riferimenti bibliografici e giurisprudenziali. 19 Cosí M. Barberis, Europa del diritto, Bologna, 2008, p. 190 s. 20 In questo senso v. M. Barberis, o.c., p. 191 s. 21 In argomento cfr. G. Resta, o.c., pp. 823 ss. 22 G. Resta, o.l.c. L’a. evidenzia che l’opzione per uno dei possibili significati della clausola (ad es.: l’accezione oggettiva o soggettiva di dignità; il riferimento di essa al genere umano o al singolo individuo; la sua identificazione con un principio costituzionale supremo o con un valore supercostituzionale o con una prestazione da realizzare o con un concetto relazionale in una comunità che si riconosce nei valori solidaristici) conduce ad esiti applicativi molto diversi. Per questo, autorevolmente, si propone l’utilità, piuttosto che di una definizione della clausola in positivo, di una riflessione «con animo sensibile, e allo stesso tempo con partecipazione tragica, su tutte le vicende della storia che si sono tradotte in una mortificazione dell’umana dignità»: P. Rescigno, Conclusioni, in Bioetica e tutela della persona, Roma, 2000, p. 122. 23 Il Trattato di Lisbona, all’art. 1 bis, elenca, quali valori comuni agli Stati membri sui quali si fonda l’Unione quelli della tutela «della dignità umana, della libertà, della democrazia, dell’uguaglianza, dello Stato di diritto e del rispetto dei diritti umani […] in una società caratterizzata dal pluralismo, dalla non discriminazione, dalla tolleranza, dalla giustizia, dalla solidarietà e dalla parità tra donne e uomini». 24 Diritti definiti, con riferimento alla costituzione italiana, diritti dell’uomo «nel suo essere e nel suo realizzarsi, nella sua privata solitudine e nel suo colloquio con la società civile»: A. Falzea, La Costituzione e l’ordinamento, in Riv. dir. civ., 1998, I, p. 264. 25 Nel senso che i diritti fondamentali costituiscano il principio e la fine dell’Unione WSGE | 181 europea: E. Resta, Il diritto fraterno, Roma-Bari, 2002, p. 55; afferma che esclusivamente tale loro considerazione potrà consentire alla globalizzazione, inevitabile, di realizzarsi a misura d’uomo, G.M. Flick, I diritti umani nell’esperienza europea e locale: una risposta ai problemi della globalizzazione?, in Pol. dir., 2003, p. 143. Per una puntuale ricostruzione delle principali tesi dei diritti dell’uomo nell’ordinamento comunitario e internazionale, v. G. Azzariti, Il futuro dei diritti fondamentali nell’era della globalizzazione, in Pol. dir., 2003, p. 327 ss. 26 Si domanda se non sia dato cogliere nell’intero universo giuridico comunitario una dimensione riduttiva della persona, tra i tanti, G. Alpa, Diritto comunitario, status e tutela della persona, in Diritto privato europeo e categorie civilistiche, a cura di N. Lipari, Napoli, 1998, p. 60. 27 Cosí G. Vettori, Carta Europea e situazioni dei privati, in Riv. dir. priv., 2001, III, p. 473 ss.; Id., Carta Europea e diritti dei privati (diritti e doveri nel nuovo sistema delle fonti), in Carta europea e diritti dei privati, (a cura di) G. Vettori, Padova, 2002, p. 687 ss.; Id., La lunga marcia della Carta dei diritti fondamentali dell’Unione europea, in Riv. dir. priv., 2007, IV, p. 701 ss. L’a., dopo essersi soffermato sulle cause della diversa rilevanza delle situazioni esistenziali e patrimoniali nell’ordinamento comunitario, ipotizza la creazione di uno statuto dei diritti di cittadinanza riguardanti la persona in ogni sua manifestazione. 28 Ciò attraverso una tavola di valori fondamentali europei «legittimamente riferibili ai popoli dell’Europa», come afferma A. Falzea, La Costituzione e l’ordinamento, in Riv. dir. civ., 1998, I, p. 298. 29 Cosí M. Luciani, Diritti sociali e integrazione europea, in Pol. dir., 2000, p. 386. 30 Corte di giustizia 14 ottobre 2004, Causa C-36/02. In argomento cfr. E. Pellecchia, Il caso Omega: la dignità umana e il delicato rapporto tra diritti fondamentali e libertà (economiche) fondamentali nel diritto comunitario, in Europa e diritto privato, 2007, n. 1, p. 181. La decisione, era originata dal cd. laser-sport praticato in un locale di Bonn, nel quale venivano forniti, quale attrezzatura per l’esercizio di tale attività, apparecchi di puntamento a raggi laser e sensori riceventi istallati sia nelle piattaforme di tiro, sia nei giubbotti indossati dai giocatori. I giochi - consistenti nella simulazione di omicidi mediante spari su persone attraverso raggi laser, integranti forme gratuite di banalizzazione della violenza - erano stati vietati sul presupposto della sussistenza di un pericolo per l’ordine pubblico e per la violazione di valori etici fondamentali della comunità tra cui la dignità umana. 31 Conseil d’État, 27 octobre 1995, Ville d’Aix-en-Provence, in Dalloz, 1996, jur., 177. Sulla decisione v., in particolare, A. Cassese, I diritti umani oggi, Roma -Bari, 2005, pp. 57-58; I G. C ricenti, Il lancio del nano. Spunti per un’etica del diritto civile, in Rivista critica del diritto privato, 2009, n. 1, p. 35. La vicenda era relativa alla decisione di una discoteca di un paese a sud di Parigi di inserire uno spettacolo-gara riguardante il lancio di un uomo nano per vedere chi riuscisse a scagliarlo più lontano. Il sindaco vietò lo spettacolo affermando che fosse contrario all’ordine pubblico e al rispetto della dignità umana, nonostante il nano fosse consenziente e fossero state adottate tutte le misure idonee ad evitare che si facesse male. 32 L’art. 174 del Trattato di Lisbona, cosí recita: «La politica della Comunità riguardante l’ambiente prevede un livello di protezione elevato [...] Essa si basa su principi di precauzione e di azioni preventive». Il principio di precauzione compare per la prima volta in un testo normativo nella Convenzione di Rio de Janeiro sulla biodiversità. Al punto 15 della Dichiarazione di Rio, difatti, si afferma che «Misure di precauzione 182 | WSGE per proteggere l’ambiente devono essere ampiamente applicate dagli Stati in base alla loro capacità. In caso di minaccia di danni gravi ed irreversibili, l’assenza di certezza scientifica assoluta non deve servire da pretesto per rimandare l’adozione di misure convenienti miranti a prevenire la degradazione dell’ambiente». 33 Sul principio di precauzione cfr., ex multis, D. Di Benedetto, Biotecnologie, principio di precauzione e responsabilità civile, in Rass. dir. civ., 2007, p. 591 ss.; C.M. Dona’ dalle Rose, Riflessioni intorno all’evoluzione del concetto di principio di precauzione, in Lezioni di diritto privato europeo, (a cura di) G. Alpa e G. Capilli, Padova, 2007, p. 217 ss.; F.D. Busnelli, Il problema della clonazione riproduttiva, in Riv. dir. civ., 2000, I, p. 175 ss.; A Gragnani, Il principio di precauzione come modello di tutela dell’ambiente, dell’uomo, delle generazioni future, in Riv. dir. civ., 2003, II, p. 9 ss.; P.A. Leme Machado, Il principio di precauzione e la valutazione dei rischi, in Riv. giur. amb., 2007, p. 881 ss.; L. Butti, Principio di precauzione, codice dell’ambiente e giurisprudenza delle corti comunitarie e della corte costituzionale, in Riv. giur. amb., 2006, p. 809 ss.; E.D. Cosimo, Il principio di precauzione fra stati membri e Unione europea, in Dir. pubbl. comp. eur., 2006, p. 1121 ss.; E. Sessa, Profili evolutivi del principio di precauzione alla luce della prassi giudiziaria della corte di giustizia delle comunità europee, in Riv. giur. amb., 2005, p. 635 ss.; M. Antonucci, Il principio comunitario di precauzione e la tutela della salute, in Ragiusan, 2003, p. 396 ss.; C.M. Nanna, Principio di precauzione e lesioni da radiazioni non ionizzanti, Napoli, 2003; L. Pannarale, Scienza e diritto - Riflessioni sul principio di precauzione, in Sociologia dir., 2003, p. 21 ss.; F. Acerboni, Contributo allo studio del principio di precauzione: dall’origine nel diritto internazionale a principio generale dell’ordinamento, in Dir. regione, 2000, p. 245 ss. 34 Sul principio di precauzione in tema di ogm v., in particolare, L. Marini, Ogm, precauzione e coesistenza: verso un approccio (bio)politicamente corretto?, in Riv. giur. amb., 2007, p. 1 ss.; Id., Principio di precauzione, sicurezza alimentare e organismi geneticamente modificati nel diritto comunitario, in Dir. un. eur., 2004, pp. 7 ss. e 281 ss.; Id., Il principio di precauzione nel diritto internazionale e comunitari. Disciplina del commercio di organismi geneticamente modificati e profili di sicurezza alimentare, Padova, 2004; F. Capelli, Presenza accidentale di Ogm negli alimenti e obblighi di etichettatura anche alla luce del principio di precauzione, in Dir. com., 2003, p. 361 ss.; M. Sollini, Il principio di precauzione nella disciplina comunitaria della sicurezza alimentare. Profili critico-ricostruttivi, Milano, 2006; L. Costato, La corte di giustizia, il ravvicinamento delle legislazioni e il principio di precauzione nel diritto alimentare, in Dir. giur. agr. amb., 2005, p. 649 ss.; A. Barone, Organismi geneticamente modificati (Ogm) e precauzione: il «rischio» alimentare tra diritto comunitario e diritto interno, in Foro it., 2004, IV, c. 248 ss.; F. Cocozza, L’ingegneria genetica nella catena alimentare e il «principio di precauzione», in Quad. cost., 2001, p. 313 ss.; F. Giampietro, Rischio ambientale e principio di precauzione nella direttiva sugli Ogm, in Amb., 2001, p. 951 ss.; F. Bruno, Principio di precauzione e organismi geneticamente modificati, in Riv. dir. agr., 2000, II, p. 223 ss.; I. Canfora, La procedura per l’immissione in commercio di Ogm e il principio di precauzione, in Dir. giur. agr. amb., 2001, p. 374 ss.; R. Pavoni, Misure unilaterali di precauzione, prove scientifiche e autorizzazioni comunitarie al commercio di organismi geneticamente modificati: riflessioni in margine al caso Greenpeace, in Dir. com., 2000, p. 725 ss. 35 Al cui centro, com’è stato rilevato, vi è «il soggetto di diritto, destinatario di regole eguali e astratte. Un uomo senza qualità, pensato per un ordine economico e giuridico che ha necessità di rapporti semplificati, compatibili con la logica degli scambi del WSGE | 183 tempo»: G. Vettori, Contratto e concorrenza, in Aa.Vv., Concorrenza e mercato. Le tutele civili delle imprese e dei consumatori, a cura di G. Vettori, Padova, 2005, p. 1. 36 P. Grossi, Prima lezione di diritto, Roma-Bari, 2006, p. 66. L’a. afferma che «i fondali di carta dipinta cominciano a subire squarci, e gli squarci danno modo ai tanti fatti retrostanti di invadere il proscenio». 37 G. Capograssi, La nuova democrazia diretta, Roma, Arti Grafiche Pinnarò, 1922, ora in Opere, vol. I, p. 559. 38 D.1.1.10.1: “Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere”. 39 P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale, cit., p. 115 s. 40 Cosí, testualmente, nel Rapporto Brundtland, Our Common Future, della Commissione Brundtland su Ambiente e Sviluppo del 1987. 41 Afferma che il diritto «non è mai una nuvola che galleggia sopra un paesaggio storico»: P. Grossi, Prima lezione di diritto, cit., p. 43. 42 Cosí P. Grossi, Società, diritto, Stato. Un recupero per il diritto, Milano, 2006, p. 7 43 P. Grossi, o.u.c., p. 36. 44 P. Piovani, Etica, in Enciclopedia del Novecento, Roma, Istituto dell’Enc. it. 1977; ora, con il titolo L’etica del Novecento, in Id., Posizioni e trasposizioni etiche, a cura di G. Lissa, Napoli, Morano, 1989, p. 255. 45 Indimenticabile l’insegnamento della dottrina capograssiana dell’esperienza giuridica per la quale v., in particolare, G. Capograssi, Il problema della scienza del diritto, Roma, 1937 e Id., Studi sull’esperienza giuridica, Roma, 1932, ora, rispettivamente, in Id., Opere, Milano, 1959, vol. II, p. 418 ss.; p. 214 ss. 46 E. Betti, Interesse (Teoria generale), in Noviss. dig. it., VIII, Torino, 1962, p. 839. 47 G. Alpa, Che cos’è il diritto privato?, cit., p. 11. 48 Così G. Alpa, Che cos’è il diritto privato?, cit., p. 35. 49 N. Lipari, Le fonti del diritto, Milano, 2008, p. 21. 50 Sul punto cfr., in particolare, E. Pattaro, Temi e problemi di Filosofia del diritto, Bologna, 1994, p. 143; N. Lipari, Le fonti del diritto, cit., p. 20. 51 Sul punto, cfr., in particolare, M. Luberto, La crisi della concezione giuspositivistica delle fonti del diritto e le nuove metanorme sulla produzione, in A.a.V.v., Problemi della produzione e dell’attuazione normativa, vol. II, Bologna, 2001, pp.135-186. 52 La bibliografia sul punto è sterminata ed è impossibile darne conto in questa sede. Si rinvia però ai fondamentali contributi di L. Mossini, Fonti del diritto. Contributo alla storia di una metafora giuridica. Studi Senesi 2, 1962, p. 139-96; V. Crisafulli, Fonti del diritto (diritto costituzionale), in Enc. dir., XVII, Milano 1968, p. 963; E. Paresce, Fonti del diritto, in Enc. dir., XVII. Milano, 1968; A. Pizzorusso, Delle fonti del diritto. in Comm. del cod. civ. Scialoja e Branca, Bologna-Roma, 1977; F. Modugno, Fonti del diritto, in Enc. giur., XIV, Roma, 1989; R. Guastini, Dalle fonti alle norme, Torino, 1990; L. Paladin, Le fonti del diritto italiano, Bologna, 1996, 390 ss.; P.G. Monateri, Fonti del diritto, in Dig. disc. priv. sez. civ., VIII. Torino, 1992; R. Bin, Il sistema delle fonti. Un’introduzione, in www.forumcostituzionale.it; A. Pizzorusso, La produzione normativa in tempi di globalizzazione, Torino, 2008, 15-16; G. Pitruzzella., Le fonti del diritto, Torino, 2009. 53 Così E. Paresce, Fonti del diritto, in Enciclopedia del diritto, XVII. Milano, 1968, p. 893. 54 Sul punto v., in particolare, F. Modugno, “Fonti” del diritto e sistema normativo, in http://www.robertobin.it/Seminario09.htm. 184 | WSGE 55 In argomento v. E. Pattaro, Temi e problemi di Filosofia del diritto, Bologna, 1994, pp. 149, p. 50. 56 In tal senso v., ex multis, M. Luberto, La crisi della concezione giuspositivistica delle fonti del diritto e le nuove metanorme sulla produzione, cit., p. 135 ss. 57 La citazione del giurista russo trovasi in E. Paresce, Fonti del diritto, cit., p. 893 s. 58 In argomento cfr. la nota tesi di Alf Ross riportata e sottoposta a vaglio critico da U. Scarpelli, Il linguaggio del diritto. Milano, 1996, pp. 119-34. 59 N. Lipari, Le fonti del diritto, cit., p. 20., secondo l’a. ciò «al di là del significato spesso ambiguo che la metafora “fonti del diritto” ha finito per assumere, certo è che, ove anche si superi il connotato, di segno piú propriamente speculativo, che pone l’accento sul princípio costitutivo e sulla genesi ideale del diritto». 60 Il punto era chiaro nel diritto romano nel quale vi era la distinzione tra il diritto proclamato dal popolo in assemblea, lex, e quello prodotto dal comportamento dei patres familias, lo ius costituito dai mores maiorum, ossia fra il diritto legislativo e il diritto consuetudinario. A partire dal IV-V secolo comparve la bipartizione leges-iura, attravero la quale si distinse il diritto di produzione politica da quello elaborato attraverso l’interpretatio espressa dai responsa prudentium e dallo ius honorarium. Sul punto cfr., da ultimo, A. Schiavone, “Ius”. L’invenzione del diritto in Occidente, Torino, 2005. 61 Cosí P. Grossi, Società, Diritto, Stato. Un recupero per il diritto, Milano, 2006, spec. p. 46 ss.; 105 ss. 62 Sui rapporti tra la legge dello Stato e il territorio di quest’ultimo e sulla necessità, imposta dall’economia planetaria, di oltrepassare i confini del diritto statuale cfr., in particolare, i saggi di Natalino Irti, ora raccolti in N. Irti, Norma e luogo. Problemi di geodiritto, Roma-Bari, 2002, spec. p. 61 ss. 63 Sul diritto attuale s-confinato, v.: M.R. Ferrarese, Diritto sconfinato. Inventiva giuridica e spazi nel mondo globale, Roma-Bari, 2006, p. 24 s.; Ead., Le istituzioni della globalizzazione. Diritto e diritti nella società transnazionale, Bologna, 2000, passim; Ead., Il diritto al presente. Globalizzazione e tempo delle istituzioni, Bologna, 2002, passim. Esso è s-confinato sia perché insegue gli scambi, ossia è delocalizzato, sconfina, «va oltre i limiti fissati [...] travalica i tradizionali confini statali», sia perché è senza confini, in quanto«non riducibile alla territorialità e ai confini [...] esorbitante, enorme, senza limiti o misure». 64 Sul punto cfr., in particolare, le riflessioni di F. Modugno e A. Ruggeri, tenute al Convegno celebrativo del 60° anniversario della Costituzione Il pluralismo delle fonti previste in Costituzione e gli strumenti per la loro composizione, svoltosi presso la Facoltà di Scienze Politiche dell’Università degli Studi di Roma Tre, il 27 e 28 novembre 2008: E’ possibile parlare ancora di un sistema delle fonti?, entrambe in www.associazionedeicostituzionalisti.it e in www.astrid-online.it. V. altresí, ex multis, F. Modugno e D. Nocilla, Crisi della legge e sistema delle fonti, in Dir. soc., 1989, p. 411 ss.; A. Ruggeri, L’antica (ma tuttora consolidata e diffusa) idea di “sistema” delle fonti e le prospettive di una sua ridefinizione, in Dir. soc., 2003, p. 317 ss.; Id, Sistema integrato di fonti, tecniche interpretative, tutela dei diritti fondamentali e Id, Interpretazione conforme e tutela dei diritti fondamentali, tra internazionalizzazione (ed “europeizzazione”) della Costituzione e costituzionalizzazione del diritto internazionale e del diritto comunitario in www. associazionedeicostituzionalisti.it; A. Pizzorusso, La problematica delle fonti del diritto all’inizio del XXI secolo, in Foro it., 2007, V, c. 33 e ss.; Id., La produzione normativa in tempi di globalizzazione, in www.associazionedeicostituzionalisti.it; Id., Problemi meto- WSGE | 185 dologici in tema di studio delle fonti del diritto, in Scritti in memoria di Livio Paladin, Napoli, 2004, p. 1687 ss.; Id., Pluralità degli ordinamenti giuridici e sistema delle fonti del diritto, in Valori e principi del regime repubblicano. Legalità e garanzie, Roma-Bari, 2006, III, p. 91 ss.; G. Silvestri, La ridefinizione del sistema delle fonti: osservazioni critiche, in Pol. dir., 1987, p. 149 ss. 65 Per una prima impostazione del problema in questi termini v.: N. Bobbio, La consuetudine come fatto normativo, Padova, 1942, p. 6 ss.; Id., Teoria dell’ordinamento giuridico, Torino, 1960, p. 14 ss. Nel senso che l’idoneità di un fatto o di un atto a produrre norme sia immanente all’atto normogeno, «unica ed identica essendo la ragione per cui atti e comportamenti umani raggiungono forza normativa»: C. Esposito, La consuetudine costituzionale, in Enc. dir., IX, 1961, con integrazioni, in Studi in onore di Emilio Betti, I, Milano, 1962, ora in Diritto costituzionale vivente. Capo dello Stato ed altri saggi, a cura di D. Nocilla, Milano 1992, p. 318. Sul punto, cfr. R. Sacco, Fonti non scritte del diritto italiano, in Dig. disc. priv., sez. civ., Agg., Torino, 2000, p. 402 ss. Avverte che il principio di effettività «non comporta la necessaria legittimazione di ogni accadimento» che esso deve essere inteso quale «punto d’arrivo di una evoluzione condivisa»: N. Lipari, Le fonti del diritto, Milano, 2008, p. 13. 66 Cosí P. Grossi, Società, Diritto, Stato, cit., p. 46. 67 P. Grossi, o.u.c., p. 15. 68 Sul punto cfr., in particolare, la premessa di Pietro Rossi ai saggi raccolti in A.a.V.v., Fine del diritto?, a cura di P. Rossi, Bologna, 2009. 69 L’espressione, efficace ed entrata ormai nel lessico del giurista, si deve a Paolo Grossi, il quale chiarisce il significato del sintagma assolutismo giuridico in P. Grossi., Assolutismo giuridico e diritto privato, Milano, 1998, p. 1 ss. 70 Anche questo termine, altrettanto efficace, è di P. Grossi, Società, Diritto, Stato. Un recupero per il diritto, Milano, 2006, spec. pp. 46 ss.; 105 ss. 71 La crisi della teoria delle fonti, di conseguenza, involge la teoria dell’interpretazione. È impossibile dare conto in questa sede della sterminata bibliografia sul punto. Non può non ricordarsi, tuttavia, l’insegnamento di E. BETTI, Teoria generale dell’interpretazione, ed. corretta e ampliata da Crifò, Milano 1990, vol. II, p. 826 ss.; Id., Interpretazione della legge e degli atti giuridici, II, Milano 1971; G. Carcaterra, Del metodo dell’interpretazione giuridica, in F. Modugno (a cura di), Esperienze giuridiche del ‘900, Milano 2000, p. 64 ss.; R. Quadri, Dell’applicazione della legge in generale, in Comm. cod. civ. Scialoja e Branca, Bologna-Roma, 1974, p. 240 ss.; G. Tarello, L’interpretazione della legge, in Tratt. dir. civ. comm. Cicu, Messineo e Mengoni, vol. I.2, Milano, 1980, p. 33 ss. V., inoltre, per un’estesa trattazione delle varie teorie dell’interpretazione con grande attenzione riservata alla creazione dottrinale del diritto: R. Guastini, Interpretare e argomentare, Milano, 2011; Id., Interpretazione e dintorni. Esercizi di nominalismo esasperato e positivismo desueto, in Studi in onore di Franco Modugno, vol. II, pp. 1797-1807, Napoli, passim; Id., Le fonti del diritto e l’interpretazione, in Trattato di diritto privato, a cura di G. Iudica e P. Zatti, Milano 1993; Teoria e dogmatica delle fonti, in Tratt. dir. civ. e comm., vol. I.1, Milano 1998; L’interpretazione dei documenti normativi, Milano 2004; P. Perlingieri, L’interpretazione della legge come sistematica ed assiologica. Il broccardo in claris non fit interpretatio, il ruolo dell’art. 12 disp. prel. c.c. e la nuova scuola dell’esegesi, ora in Id., Interpretazione e legalità costituzionale. Antologia per una didattica progredita, Napoli, 2012, p. 296. 72 Sulla teoria della complessità applicata alla scienza giuridica v. A. Falzea, Complessità giuridica, in Enc. dir., Milano, 2007, p. 201 ss., ora in A.a.V.v., Oltre il “positivi- 186 | WSGE smo giuridico” in onore di Angelo Falzea, (a cura di Pietro Sirena), Napoli, 2011, p. 3 ss. Angelo Falzea, uno dei primi allievi di Salvatore Pugliatti, in questa voce enciclopedica sembra portare a compimento il pensiero del maestro con specifico riferimento alla affermazione della necessità, per il giurista, di raccordare le costruzioni sistematiche della scienza giuridica con il fluire dei fatti storici, non soltanto per superare la frammentarietà della legge, ma soprattutto per spingere verso l’unità del sistema giuridico: S. Pugliatti, Crisi della scienza giuridica. Atti del XV Congresso Nazionale di Filosofia, 1948, ora in Id., Diritto civile. Metodo – Teoria – Pratica, Milano, 1951, pp. 691-699, nonché in Id., Grammatica e diritto, Milano, 1978, pp. 195-203.; Id., La giurisprudenza come scienza pratica, in Riv. it. scienze giur., 1950, p. 58, ora anche in Id., Grammatica e diritto, cit., pp. 101-147. 73 Sulla prospettiva qui indicata dell’unitarietà del processo ermeneutico e dell’ordinamento, pur in presenza di una pluralità di fonti di provenienza diversa v.: P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale secondo il sistema italo-comunitario delle fonti, Napoli, 2006, p. 159 ss.; Id., Complessità e unitarietà dell’ordinamento giuridico vigente e Interpretazione ed evoluzione dell’ordinamento, entrambi ora in Id., Interpretazione e legalità costituzionale. Antologia per una didattica progredita, Napoli, 2012, pp. 5 ss.; 115 ss. 74 Per l’efficace sintagma diritto plurale, in particolare, F. Casucci, Il diritto ‘plurale’. Pluralismo delle fonti e libera circolazione delle norme giuridiche, Napoli, 2004. 75 N. Lipari, Le fonti del diritto, cit., p. 152. 76 N. Lipari, Le fonti del diritto, cit., p. 152 s. 77 In questo senso v. L. Mengoni, Il “diritto vivente” come categoria ermeneutica, in Id., Ermeneutica e dogmatica giuridica. Saggi, Milano, 1996, p. 150; Id., Diritto vivente, in Dig. disc. priv., Sez. civ., VI, Torino, 1997, p. 445 ss. Al diritto vivente spesso fanno riferimento le pronunce della Consulta nelle materie piú svariate, v., in particolare, Corte cost., 21 luglio 1995, n. 345 in Giust. civ., 1995, I, p. 2883 ss.; Corte cost., 23 maggio 1995, n. 188, in Foro it., 1996, I, c. 464 ss.; Corte cost., 14 luglio 1986, n. 184, in Foro it., 1986, I, p. 2053 ss. Non è tuttavia ben chiaro se attraverso il richiamo al diritto vivente si intenda attribuire alle pronunce giurisprudenziali il valore di fonte del diritto, operando in qualche modo un avvicinamento della nostra esperienza giuridica al sistema di Common Law. In ogni caso, la concezione che viene cosí a delinearsi suscita notevoli perplessità e va valutata con cautela. Come un’autorevole dottrina non ha mancato di avvertire, la prassi, intesa quale diritto vivente, «ha un significato ambiguo» e «presuppone o un’antinomia tra il diritto formale (morto) ed il diritto sostanziale (vivente) o un superamento e quindi una prevalenza del diritto sostanziale su quello formale. In realtà l’uno e l’altro profilo sono coessenziali e non possono che realizzarsi in funzione reciproca nella continua verifica della congruità della ratio legis ed anche nel primato della voluntas normativa sulla attualità occasionale di singoli o di gruppi. Diversamente il rischio è l’anarchia e la prevaricazione non legittimata di minoranze che non abbiano voluto o potuto incidere sulla formazione della voluntas legis»: P. Perlingieri, Prassi, principio di legalità e scuole civilistiche, in Scuole tendenze e metodi, cit., p. 217; Id., Il diritto civile, cit., p. 104. 78 N. Lipari, Giurisprudenza costituzionale e fonti del diritto, in Riv. trim. dir. proc. civ. 2006, p. 1047 ss. 79 L. Mengoni, Il “diritto vivente” come categoria ermeneutica, In Id., Ermeneutica e dogmatica giuridica. Saggi, Milano, 1996, p. 149. 80 N. Lipari, Le fonti del diritto, cit., p. 156. WSGE | 187 81 N. Lipari, Le fonti del diritto, cit., p. 156. 82 Si afferma che «taluni provvedimenti delle autorità indipendenti debbono ormai sicuramente essere collocati (pur con varie accentuazioni e specificazioni) fra le fonti del diritto»: N. Lipari, Le fonti del diritto, cit., p. 162. 83 Così G. Alpa, Che cos’è il diritto privato?, cit., pp. 14-33. 84 Sullo shopping del diritto v., in particolare, F. Galgano, La globalizzazione e le fonti del diritto, in Riv. trim. dir. pubbl., 2006, p. 313 ss., secondo il quale, a tacer del fatto che l’art. 3 della Convenzione di Roma del 1980 sulle obbligazioni contrattuali consente alle parti contraenti di optare per un diritto terzo rispetto alla loro nazionalità, salva solo l’applicazione delle norme imperative del diritto nazionale applicabile al contratto secondo le norme di conflitto, vi è anche lo shopping, per cosí dire, endoeuropeo del diritto civile: i cittadini europei possono liberamente scegliere il diritto nazionale europeo dal quale far regolamentare i loro rapporti, senza nemmeno il limite delle norme nazionali imperative; la stessa giurisprudenza comunitaria ormai legittima il fenomeno della competizione fra i modelli legislativi. Per la giurisprudenza interna v. Cass., Sez. Un., 5 novembre 2009, n. 21191; Trib. Catania, 6 febbraio 2009; Trib. Rovereto, 15 marzo 2007; Trib. Bergamo, 19 aprile 2006; Trib. Padova sez. Este, 10 gennaio 2006; Trib. Padova sez. Este, 11 gennaio 2005; Trib. Roma, 28 aprile 2004, tutte consultabili in www.unilex.info. 85 Sul forum shopping quale attività dell’avvocato tendente alla ricerca della giurisdizione piú favorevole agli interessi del proprio cliente e sulla sua prevenzione mediante l’unificazione del diritto sostanziale cfr., per la letteratura straniera, G. Brown, The Ideologies of Forum Shopping - Why Doesn’t a Conservative Court Protect Defendants, in North Carolina Law Review, 1933, p. 654; F. K. Juenger, Forum Shopping, in RabelsZ, 1982, p. 708; M. C. Martinez, Fundamentos y limites del forum shopping: modelos europeo y anglamericano, in Riv. dir. int. priv. e proc., 1998, p. 521; K.J. Norwood, Shopping for a Venue: The Need for More Limites of Choice, in University of Miami Law Review, 1996, p. 268. Nel senso che le convenzioni internazionali di diritto contrattuale uniforme non riescano a prevenire il forum shopping, ma possono tutt’al piú ridurre la possibilità di farvi ricorso: F. Ferrari, Forum shopping e diritto contrattuale uniforme, in Riv. trim. dir. proc. civ., 2002, p. 575 ss. 86 Sulla produzione spontanea del diritto - soprattutto per il diritto commerciale internazionale - v., in particolare, F. Galgano, Diritto ed economia alle soglie del nuovo millennio, in Contr. e impr., 2000, p. 189 ss.; Id., Lex mercatoria, in Enc. dir., cit., p. 721 ss.; Id., Il riflesso giuridico della globalizzazione, in Vita not., 2002, p. 51 ss.; Id., La globalizzazione nello specchio del diritto, Bologna, 2005, spec. p. 93 ss.; Id., Lex mercatoria e globalizzazione, in Vita not., 2005, p. 1253 ss.; Id., Lex mercatoria. Storia del diritto commerciale, cit., passim; N. Irti, Le categorie giuridiche della globalizzazione, in Riv. dir. civ., 2002, I, p. 625 ss.; Id., Sul problema delle fonti in diritto privato, in Riv. trim., 2001, p. 697 ss.; N. Lipari, La formazione negoziale del diritto, in Riv. dir. civ., 1987, I, p. 307 ss.; Id., U. Draetta, La cosiddetta lex mercatoria, in Foro pad., 1987, II, p. 53 ss.; M.J. Bonell, Lex mercatoria, in Dig. it. disc. priv., Sez. comm., IX, Torino, 1993, p. 11 ss.; Id., La moderna lex mercatoria tra mito e realtà, in Dir. comm. int., 1992, p. 315 ss.; F. Marrella, Lex mercatoria e principi Unidroit. Per una ricostruzione sistematica del diritto del commercio internazionale, in Contr. impr./Eur., 2000, p. 29 ss.; Id., La nuova lex mercatoria. Principi Unidroit ed usi dei contratti del commercio internazionale, in Tratt. dir. comm. Galgano, Padova, 2003, passim; G. Berti, Diffusione della normatività e nuovo disordine delle fonti del diritto, in Riv. dir. priv., 2003, p. 461 ss.; M.R. Ferrare- 188 | WSGE se, Diritto sconfinato. Inventiva giuridica e spazi nel mondo globale, Bari-Roma, 2006, p. 76 ss.; L. Pannarale, Il diritto che guarda. Rischi della decisione giuridica, Milano, 2008, p. 53 ss.; F. Sbordone, Contratti internazionali e lex mercatoria, Napoli, 2008, spec. p. 62 ss. 87 Cosí M.J. Bonell, La moderna lex mercatoria tra mito e realtà, in Dir. comm. internazionale, 1992, p. 329 s. Contra, nel senso che il fenomeno della globalizzazione non si accompagna affatto ad una riduzione del fenomeno statale: S. Cassese, Lo spazio giuridico globale, in Id., Lo spazio giuridico globale, Roma-Bari, 2003, p. 5. 88 In questo senso, cfr. A. Giardina, La lex mercatoria e la certezza del diritto nei commerci e negli investimenti internazionali, in Riv. dir. internazion. priv. e proc., 1992, p. 464. Tuttavia, a ben vedere, la certezza del diritto non è garantita da un giudice “bocca della legge”, bensí dal suo essere voce della collettività che esprime la sua interpretazione, trasformando l’astratto enunciato in modello concreto, cosí N. Lipari, Il ruolo del giudice nella crisi delle fonti del diritto, cit., p. 480. 89 P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale, cit., p. 31. Id. Il principio di legalità nel diritto civile, in Riv. dir. civ., 2010, p. 175 s. Secondo l’a. occorre che il giurista si muova «nel mare magnum delle fonti per individuare la soluzione piú ragionevole, adeguata e congrua rispetto alla singola fattispecie concreta»: Id., o.u.c., p. 177. 90 U. Breccia, Immagini della giuridicità contemporanea tra disordine delle fonti e ritorno al diritto, cit., p. 364. 91 N. Lipari, Fonti del diritto e autonomia dei privati, in Riv. dir. civ., 2007, I, p. 732. 92 N. Lipari, La formazione negoziale del diritto, cit., p. 309. 93 U. Draetta, La cosiddetta lex mercatoria, in Foro pad., 1987, II, p. 54 ss. 94 Così P. Grossi, Uno storico del diritto alla ricerca di se stesso, Bologna, 2008, p. 24. 95 P. Grossi, Uno storico del diritto, cit., p. 118. L’a. sostiene che, per il diritto, si tratta di un recupero essenziale: il recupero di umanità. Insomma, nessuna purezza del diritto: il diritto è per definizione una realtà impura, in quanto «carnale, [...] dimensione della storia umana [...] complessa perché complesso è il corpo vivente della società alla quale il diritto incessantemente si riferisce [...] si intride di valori e anche di passioni e di interessi [...] attinge nel profondo, in una realtà sottostante [...] da cui trae vitalità e legittimazione»: Id., Società, diritto, Stato, cit., p. 115 s. 96 Da ultimo, rileva che il senso stesso della parola metodo sia divenuto «sempre piú problematico, in quanto sembra ricondurci alla incauta pretesa che il metodo renda corretto e scientifico, razionale e logico l’oggetto della nostra indagine», mentre «nella crisi profonda che ha coinvolto la pretesa di purezza della scienza non è pensabile che esista una modalità neutrale, per sempre valida, di studiare un oggetto, insensibile ai suoi mutamenti e magari immodificabile, qualunque sia il soggetto che la adopera»: A. Catania, Metamorfosi del diritto, Decisione e norma nell’età globale, Roma-Bari, 2008, p. 24. 97 Tra gli aa., i quali, seppure con sfumature diverse, hanno affermato da tempo la relatività storica del diritto, vanno citati S. Pugliatti, La giurisprudenza come scienza pratica, in Riv. it. sc. giur., 1950, p. 77 ss.; A. Calasso, Storicità del diritto, Milano, 1966, passim; P. Grossi, Pagina introduttiva ai “Quaderni fiorentini per la storia del pensiero giuridico”, Milano, 1972, I, p. 3; R. Orestano, Introduzione allo studio del diritto romano, Bologna, 1987, spec. p. 297 ss.; P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale secondo il sistema italo-comunitario delle fonti, Napoli, 2006, spec. pp. 77, 119 ss. e 129 ss.; Id., Scuole civilistiche e dibattito ideologico: introduzione allo studio del diritto privato in Italia, in Id., Scuole tendenze e metodi. Problemi del diritto civile, WSGE | 189 Napoli, 1989, p. 75 ss. 98 Sul punto v., in particolare, gli aa. citati alla nota precedente cui adde, in particolare, L. Mengoni, Ancora sul metodo giuridico, in Riv. trim. dir. proc. civ., 1984, p. 321 ss.; Id., Problema e sistema nella controversia sul metodo giuridico, in Jus, 1976, pp. 3 ss., spec. p. 40; Id., Dogmatica giuridica, in Enc. giur. Treccani, XII, Roma, 1989, p. 1 ss. 99 Qui rinvio alla polemica nei confronti dei concetti giuridici, risalente agli anni Trenta e Quaranta, per la quale v. i contributi di G. Calogero, W. Cesarini Sforza, A.C. Jemolo, S. Pugliatti, ora raccolti in La polemica sui concetti giuridici, a cura di N. Irti, Milano, 2004. 100 In questo senso v. P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale secondo il sistema italo-comunitario delle fonti, cit., spec. pp. 77, 119 ss. e 129 ss.; Id., Scuole civilistiche e dibattito ideologico: introduzione allo studio del diritto privato in Italia, cit., p. 75 ss. L’a., opportunamente, avverte che occorre evitare «l’eccesso delle astrazioni e delle generalizzazioni [...] diffidare della categoria e verificare il processo di generalizzazione dal quale trae origine, con un esame [...] di tutte le possibili ipotesi giuridicamente rilevanti nel rispetto della loro pur minima peculiarità [...] In tal modo la categoria giuridica, lungi dal considerarsi una realtà immobile e rigida, valida sub specie aeternitatis, assume valore storico-relativo come strumento di conoscenza e, al contempo, risultato del precedente conoscere». 101 La tendenza a cogliere «gli aspetti comuni degli istituti e ad elaborare ogni affinità o analogia, che possa giustificare la fondazione di una categoria»: P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale secondo il sistema italo-comunitario delle fonti, cit., p. 91, è frutto di una troppo forte influenza della dottrina tedesca la quale, peraltro, si è spesso tradotta in dogmatismo. L’a. segnala, di conseguenza, l’esigenza di allontanarsi esclusivamente da una vecchia dogmatica, ma non dai concetti, i quali vanno rielaborati «alla luce di una realtà che è cambiata, e con la massima attenzione verso una concezione del caso concreto, della casistica, della giurisprudenza della prassi»: P. Perlingieri, Metodo giuridico e scuole forensi, in Id., L’ordinamento vigente e i suoi valori. Problemi del diritto civile, Napoli, 2006, p. 510. 102 L’espressione - di Musil - è citata, nella prefazione, da S. Cassese, Cultura e politica del diritto amministrativo, Bologna, 1971, p. 5. 103 Così P. Perlingieri, Il diritto civile nella legalità costituzionale secondo il sistema italo-comunitario delle fonti, cit., spec. pp. 77, 119 ss. e 129 ss.; Id., Scuole civilistiche e dibattito ideologico: introduzione allo studio del diritto privato in Italia, cit., p. 75 ss. L’a., opportunamente, avverte che occorre evitare «l’eccesso delle astrazioni e delle generalizzazioni [...] diffidare della categoria e verificare il processo di generalizzazione dal quale trae origine, con un esame [...] di tutte le possibili ipotesi giuridicamente rilevanti nel rispetto della loro pur minima peculiarità [...] In tal modo la categoria giuridica, lungi dal considerarsi una realtà immobile e rigida, valida sub specie aeternitatis, assume valore storico-relativo come strumento di conoscenza e, al contempo, risultato del precedente conoscere». 104 Tale ruolo non può esaurirsi «nella ricerca del concetto unitario, nell’esaltazione della regola e nel correlativo disprezzo per le eccezioni»: P. Perlingieri, o.u.c., p. 118 s. 105 In questo senso v. P. Perlingieri, Produzione scientifica e realtà pratica, in Id., Scuole tendenze e metodi, cit., p. 22; Id., Il diritto civile nella legalità costituzionale secondo il sistema italo-comunitario delle fonti, cit., p. 118 s., secondo il quale la funzione del giurista è molto piú complessa e la sua valutazione «coinvolge un insieme di 190 | WSGE aspetti, da quello ideologico, politico, a quello sociale, etico, religioso»: P. Perlingieri, o.u.c., p. 163. 106 Non è chi non veda che ogni teoria pura è scarnificata, in quanto «affondante nella astrattezza delle norme e non già sulla carnalità dei fatti economici sociali culturali»: P. Grossi, Società, diritto, Stato, cit., p. 114. 107 La crisi invero riguarda il sistema delle fonti del diritto. Come opportunamente osservato: non di crisi del diritto occorre parlare, in quanto: « Il diritto non è mai in crisi […] in crisi è il modo in cui potere politico e forze politiche con la colpevole connivenza dei giuristi hanno ridotto il diritto […] la nostra crisi odierna è crisi delle fonti, cioè dei modi con cui il diritto stesso si manifesta, con cui noi lo abbiamo obbligato, nella modernità, a manifestarsi»: P. Grossi, Società, Diritto, Stato, cit., p.112 s. 108 F. Galgano, La globalizzazione delle fonti del diritto: le leggi nazionali; il contratto; il ruolo delle Corti, in http://appinter.csm.it/incontri/relaz/12720.pdf; Id, Diritto ed economia alle soglie del nuovo millennio, in Contratto e impresa, 2000, p. 198; Id., Lex mercatoria, in Enc. dir., Agg. V, Milano, 2001, p. 725; Id., Lex mercatoria - Storia del diritto commerciale, Bologna, 2006, p. 200. 109 V., in particolare, S. Cassese, Il mondo nuovo del diritto. un giurista e il suo tempo, Bologna, 2008, p. 18. P. Grossi, Pagina introduttiva a Quaderni Fiorentini per la storia del pensiero giuridico moderno, Milano, 1998, p. 1 ss.; Id., Modernità e ordine giuridico, in Quad. fiorentini, cit., p. 13 ss. 110 Cosí P. Grossi, Società diritto Stato, Un recupero per il diritto, cit., p. X s. Per dare risposta al disordine delle fonti nasce il manifesto Ritorno al diritto per il quale v.: U. Breccia, Immagini della giuridicità contemporanea tra disordine delle fonti e ritorno al diritto, in Pol. dir., 2006, p. 361 ss.; G. Berti, Diffusione della normatività e nuovo disordine delle fonti del diritto, in L’autonomia privata e le autorità indipendenti, a cura di G. Gitti, Bologna, 2006, p. 32 ss. 111 N. Lipari, La formazione negoziale del diritto, in Riv. dir. civ., 1987, I, p. 307. 112 Evidenzia che sinora la scienza giuridica è stata perfettamente allineata alla «avvenuta sclerosi della molteplicità delle fonti»: P. Grossi, Epicedio per l’assolutismo giuridico (dietro gli “atti” di un Convegno milanese e alla ricerca di segni), ora in Id., Assolutismo giuridico e diritto privato, cit., p. 13 ss. 113 Cosí, invece, W. Bigiavi, Appunti sul diritto giudiziario, rist. Padova, 1989. 114 In questo senso v. P. Grossi, Società, diritto, Stato, cit., p. 52, secondo il quale in tal modo il giurista recupera il «naturale aggancio fra società e diritto, fra cultura e diritto». 115 P. Grossi, Società diritto Stato, Un recupero per il diritto, cit., p. 6. 116 Cosí S. Cassese, Il mondo nuovo del dir, cit., p. 96. Sul punto, cfr. N. Lipari, Il ruolo del giudicie nella crisi delle fonti del diritto, in Riv. trim. dir. proc. civ., 2009, II, p. 479 ss. 117 P. Grossi, Società diritto Stato, Un recupero per il diritto, cit., p. 53. L’a., opportunamente, avverte che la nuova figura dovrà essere: «Non un giurista trasformato (e snaturato) in un politico, bensí un giurista che sfrutta appieno tutte le potenzialità di quell’arma [...] che è l’interpretazione [...] insostituibile mediatore fra la immobilità del testo e la mobilità della società». 118 La metafora della piramide, assurta a simbolo del diritto da Kelsen e da generazioni di positivisti era adatta a rappresentare la struttura formale e normativistica dell’ordinamento come costruzione, per cosí dire, a gradini; essa è in crisi nell’era della globalizzazione e della rivoluzione informatica, sul punto v., ex multis, U. Pagallo, WSGE | 191 Introduzione a Prolegomeni d’informatica giuridica, Padova, 2003, p. 25. 119 Sul profilo insidioso della rete, cfr. S. Cassese, La rete come figura organizzativa della collaborazione, in Id., Lo spazio giuridico globale, Roma-Bari, 2003, p. 21. Per l’avvicendarsi dell’immagine della rete a quella della piramide v., ex multis, M. Losano, Diritto turbolento. Alla ricerca di nuovi paradigmi nei rapporti fra diritti nazionali e normative sovrastatali, in Riv. internazion. fil. dir., 2005, p. 403 ss. Segnala il passaggio dal diritto della rete alla rete del diritto: P. Heritier, La rete del diritto, Torino, 2001, pp. 8 e 159; E. Ancona, Figure dell’ordinamento. Dalla piramide alla rete, e oltre... in www.ircocervo.it. 120 Cosí M.R. Ferrarese, Diritto sconfinato. Inventiva giuridica e spazi nel mondo globale, cit., p. 169 s., la quale riprende l’idea di M. Fumaroli, Le api e i ragni. La disputa degli antichi e dei moderni, Milano, 2005 secondo la quale la cultura è un’ape che si nutre prendendo il polline da fiori diversi e afferma che anche il diritto odierno «smette di essere un ragno che tesse da solo la propria trama [...] assomiglia piuttosto a un’ape instancabile, sempre in movimento, che cerca di nutrirsi proprio di elementi diversi e che vive di contatti numerosi e variabili anche con altri mondi». 121 Sul nodo v., in particolare, N. Irti, Le categorie giuridiche della globalizzazione, in Riv. dir. civ., 2002, p. 625 ss.; Id., Norma e luoghi. Problemi di geo-diritto, cit., pp. 9 ss., 74 ss.; S. Cassese, Lo spazio giuridico globale, Roma-Bari, 2006, p. 3 ss.; A. Baldassarre, Globalizzazione contro democrazia, Roma-Bari, 2002, spec. p. 20 ss. Per la globalizzazione dal punto di vista economico v., da ultimo, le riflessioni del premio Nobel per l’Economia nel 2001, J.E. Stiglitz, La globalizzazione che funziona, Torino, 2007, spec. p. 23 ss. Per le considerazioni sociologiche cfr., per tutti, Z. Bauman, Dentro la globalizzazione. Le conseguenze sulle persone, Roma-Bari, 2006, p. 67 ss. 122 Cosí, in chiusura del lavoro che ha introdotto in Italia il dibattito sulla nuova lex mercatoria: F. Galgano, Lex mercatoria, cit., p. 242. 123 P. Grossi, Società, diritto, Stato, cit., p. 52. 124 P. Grossi, Società, diritto, Stato, cit., p. 195 s. I giuristi, altrimenti, da «padroni di un sapere tecnico prezioso e indispensabile», divengono mercanti, sfruttano il loro sapere mettendolo a disposizione di potentati economici, in tal modo trasformandosi «da padroni di un sapere a servi di un potere». 192 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 193-204 Cosima Ilaria Buonocore WSGE | 193 194 | WSGE Mediation: the role of the mediator and lawyer La mediazione: il ruolo del mediatore e dell’avvocato* Avv. Dott.ssa Cosima Ilaria Buonocore Facoltà di Giurisprudenza di Taranto dell’Università degli studi “Aldo Moro” di Bari [email protected] Abstract With the mediation reqauired for many commercial and civil matters, the legislature wants to deflate the litigation that causes profound state of crisis in which for many years lived the civil trial. The legislature, because for twelve subjects is obligatory mediation before going before the court pursuant to Art. 5, Leg. 28/2010, has focused on the recruitment of mediators, in a vigorous way by identifying the requirements for identification of their professionalism and capabilities of the organizations that educate, in this way creating a new figure with an adequate level of preparation and professionalism. The importance, for civil litigation, mediation has, the legislature has also provided special rules concerning the duties incumbent on lawyers. The legislature has taken inspiration from considering n. 25 of the european directive n. 52/2008, which speaks of encouraging lawyers to inform their customers, and provided with legislative Decree n. 28/2010 has provided information to the duty incumbent on lawyers. The lawyer’s duty of disclosure to their patients. The mediation is an alternative tool to the process, they are both connected to each other and then the proper functioning of the first depends on good knowledge of the second. The work of the legislature as to the professionalism and expertise of the mediator is positive. Con la mediazione extragiudiziale obbligatoria in forma quasi generalizzata, il legislatore ha inteso perseguire l’obiettivo di deflazionare il contenzioso che causa il profondo stato di crisi nel quale ormai da qualche decennio versa il processo civile. Sulle materie per le quali vige l’obbligo di esperimento del procedimento di mediazione elencate dall’art. 5, d.lgs. 28/2010, il legislatore, al fine di dare una spinta culturale al nuovo istituto, ha puntato sul reclutamento dei mediatori, individuando in modo rigoroso sia i criteri di individuazione delle loro professionalità sia la funzionalità degli organismi preposti alla formazione e alla mediazione, così WSGE | 195 sforzandosi di creare una figura nuova con adeguato livello di preparazione e professionalità. In ragione della centralità che, per il contenzioso civile, ricopre l’istituto della mediazione, il legislatore ha previsto anche particolari regole in materia di doveri a carico degli avvocati. Muovendo dal Considerando n. 25 della Direttiva n. 52/2008, che discorre di incoraggiamento degli avvocati di informare i propri clienti, il d.lgs. 28/2010 ha previsto il dovere di informativa a carico degli avvocati. Appare evidente la centralità del ruolo del difensore. Invero, tale assunto sembra riscontrare ragione non solo considerando le sue funzioni nella fase che precede la mediazione attraverso l’adempimento dei doveri di informativa ai propri assistiti, ma anche successivamente, vestendosi con i panni del mediatore al fianco dei litiganti durante il procedimento di mediazione. La mediazione e il processo, nella misura in cui rappresentano strumenti alternativi, ma sono pur sempre connessi l’una all’altro e quindi per il buon funzionamento della prima è importante possedere un’adeguata conoscenza del secondo, la particolare attenzione che il legislatore sta riservando alle professionalità e alle competenze che il mediatore deve possedere è da accogliere certamente con favore, non fosse altro per l’impatto sociale e culturale che il nuovo istituto si accinge ad avere. Keywords: mediazione, avvocato, deflazione, contenzioso, processo mediation, lawyer, deflation, contentious, process Introduzione Il Consiglio dei ministri, col d. lgs. 4 marzo 2010, n. 28, ha dato attuazione all’art. 60 della l. del 19 giugno 2009, n. 69, così introducendo, nel nostro sistema processuale, una mediazione extragiudiziale obbligatoria in forma quasi generalizzata. L’obiettivo che il legislatore persegue è quello di deflazionare il contenzioso che causa il profondo stato di crisi nel quale ormai da qualche decennio versa il processo civile1. E in effetti, dalla promulgazione del nuovo codice di procedura civile del 1940, ogni riforma che si è susseguita nel tempo è stata dettata dall’intento di rendere celere o, almeno, non eccessivamente lungo il procedimento giudiziale deputato a dare una risposta alla domanda di giustizia chiesta dai litiganti; in altre parole, dall’intento di mettere i giudici nelle condizioni di offrire alle parti un processo giusto 196 | WSGE scandito da tempi ragionevoli. In questa prospettiva, la forte spinta culturale, che si vive anche nel nostro Paese, verso metodi alternativi di risoluzione delle dispute, pare stia riscuotendo generale favore perché essi allontanano o possono addirittura azzerare la necessità della presenza del giudice per la definizione delle controversie, e quindi ridurre gli insostenibili carichi di lavoro che ciascuno di essi ha sul proprio ruolo. Ambito di applicazione della mediazione obbligatoria Dal 20 marzo del 2011 è divenuto obbligatorio, a pena di improcedibilità della domanda giudiziale, l’esperimento della mediazione per le materie elencate dall’art. 5, 1° comma, vale a dire a) controversie in materia di diritti reali, b) divisione, c) successioni ereditarie, d) patti di famiglia, e) locazione, f) comodato, g) affitto di aziende, h) risarcimento del danno derivante da responsabilità medica, i) responsabilità da diffamazione con il mezzo della stampa o con altro mezzo di pubblicità, j) contratti assicurativi, k) bancari e l) finanziari2. Invece, l’obbligatorietà della mediazione per le controversie in materia di condominio e di risarcimento del danno derivante dalla circolazione dei veicoli e natanti è slittata al 20 marzo 2012, come disposto dall’art. 2, comma 16 decies del d.l. 29 dicembre 2010, n. 225 (meglio noto come decreto milleproroghe), convertito nella legge 26 febbraio 2011, n. 10. Nell’ambito delle materie elencate nel d.lgs. 28/2010, per le quali vige l’obbligo di mediazione, pena l’improcedibilità della domanda giudiziale, ne esistono altre che, pur attinenti a quelle menzionate in tale normativa, ne restano escluse: esse sono le azioni collettive e di classe disciplinate dagli artt. 37, 140 e 140 bis cod. consumo (d. lgs. 206/2005), per le quali resta tuttavia fermo il potere del giudice di invitare tutte le parti a farne ricorso ex art. 5, 2° comma, d. lgs. 28/2010 ed è indispensabile la loro adesione3. Alla luce delle chiare disposizioni ora elencate, appare evidente che l’individuazione delle fattispecie che rientrano nelle «controversie civili e commerciali vertenti su diritti disponibili» non sembra complicata; tuttavia, scanso equivoci, il legislatore ha avuto cura di elencare, nel 3° e 4° comma dell’art. 5, le materie che sono esenti dall’obbligo dell’esperimento della mediazione. Esse sono a) i procedimenti di ingiunzione e il relativo giudizio di opposizione, quest’ultimo «sino alla pronuncia sulle istanze di concessione e sospensione della provvisoria esecuzione; b) i procedimenti WSGE | 197 per convalida di licenza o di sfratto fino alla conclusione della fase sommaria, cioè fino al mutamento del rito ex art. 667 c.p.c.; c) i procedimenti possessori, anch’essi fino alla conclusione della fase sommaria c.d. interdittale, e dunque fino all’ordinanza ex art. 703, 3° comma, c.p.c.; d) i procedimenti «di opposizione o incidentali di cognizione relativi all’esecuzione forzata» (sembra quindi riferirsi oltre all’opposizione al precetto e all’esecuzione, del debitore e del terzo, e all’opposizione agli atti esecutivi, anche alle controversie in sede di distribuzione ex art. 512 c.p.c.4); e) i procedimenti in camera di consiglio, siano essi destinati a sfociare in provvedimenti di giurisdizione oppure in materie contenziose; f) l’azione civile esercitata nel processo penale. Si tratta, quindi, di una normativa che, nell’abbracciare materie, civili e commerciali, sulle quali si concentra maggiore arretrato della giustizia civile, lascia poco spazio ai dubbi applicativi5; ma non ne è esente. Infatti, e per esempio, la materia del «condominio» menzionata dal d.lgs. 28/2010 induce a ritenere che il legislatore abbia inteso riferirsi tout court alle regole del condominio degli edifici ex art. 1117 e ss. c.c. e non anche alla comunione in genere, che pertanto darà luogo alla mediazione obbligatoria solo per i giudizi di divisione, oggetto di separata ed autonoma previsione6. Obbligo di informativa Sulle materie per le quali vige l’obbligo di esperimento del procedimento di mediazione, il legislatore, con il d.lgs. 28/2010, al fine di dare una spinta culturale al nuovo istituto, ha puntato sul reclutamento dei mediatori, individuando in modo rigoroso sia i criteri di individuazione delle loro professionalità sia la funzionalità degli organismi preposti alla formazione e alla mediazione. Più precisamente, l’art. 3 della direttiva 21 maggio 2008/52/Ce dispone che per mediatore si intende «qualunque terzo cui è chiesto di condurre la mediazione in modo efficace, imparziale e competente, indipendentemente dalla denominazione o dalla professione di questo terzo nello Stato membro interessato e dalle modalità con cui è stato nominato o invitato a condurre la mediazione». E l’art. 1, comma 1°, lett. b), d.lgs. 28/2010, recita che il mediatore «è la persona o le persone fisiche che, individualmente o collegialmente, svolgono la mediazione rimanendo privo in ogni caso, del potere di rendere giudizi o decisioni vincolanti per i destinatari del servizio medesimo». Inoltre, il d.m. 180/2010 prevede: a) il titolo di 198 | WSGE studio non inferiore al diploma di laurea universitario triennale ovvero, in alternativa, l’iscrizione ad «un ordine o collegio professionale» (art. 4, 3° comma, lett. a)); b) il percorso formativo non deve essere inferiore alle 50 ore e deve essere articolato in corsi teorici e pratici vertenti, tra l’altro, su materie specificatamente mirate al perseguimento delle finalità della mediazione (art. 18, 2° comma, lett. f)); c) un ulteriore percorso formativo di almeno diciotto ore biennali comprensivi di sessioni simulate (artt. 18, 2° comma, lett. g) e 4, 3° comma, lett. b)). Ancora. L’art. 14 del d.lgs n. 28/2010 disciplina gli “obblighi” che il mediatore è tenuto a rispettare: quello di imparzialità, di liceità della proposta e di disponibilità rispetto alle richieste di tipo organizzativo del responsabile dell’organismo nel cui elenco il mediatore è iscritto. Il mediatore inoltre, a) «è tenuto a eseguire» personalmente la sua prestazione (art. 14 d.m. 180/2010); b) «è tenuto a formulare» una proposta di conciliazione se le parti gliene fanno richiesta congiunta in qualunque momento del procedimento (art. 11,1° comma, 3° cpv., d.lgs. 28/2010); c) è tenuto alla riservatezza rispetto alle dichiarazioni rese e alle informazioni acquisite nel corso delle sessioni separate (art. 9, 2° comma, d.lgs. 28/2010)7. La responsabilità del mediatore per l’inosservanza dei doveri ora elencati, può essere fatta valere nei confronti dell’organismo dove egli ha prestato la propria opera; salvo, poi, consentire al medesimo organismo, che conserva l’obbligo di stipulare polizza assicurativa ex art. 4, 2° comma, lett. b), di rivalersi in un successivo momento sul mediatore. Quindi, sia il mediatore sia l’organismo possono essere chiamati a rispondere dei danni procurati in ragione della loro attività «tanto per illecito contrattuale, quanto in forza della responsabilità oggettiva prevista per padroni e committenti ai sensi dell’art. 2049 c.c.»8. Dall’esame delle disposizioni risulta evidente quanto il legislatore abbia inteso puntare sull’istituto della mediazione civile, sforzandosi di creare una figura nuova con adeguato livello di preparazione e professionalità. A ciò si aggiunga che, con il decreto 6 luglio 2011, n. 145 rubricato “Regolamento di modifica al decreto 18 ottobre 2010 n. 180 sulla determinazione dei criteri e delle modalità di iscrizione e tenuta del registro degli organismi di mediazione e dell’elenco dei formatori per la mediazione”, il legislatore è nuovamente intervenuto sulla materia, disciplinando la tenuta dei registri degli organismi (art. 3, 2° comma, art. 4, 3° comma, lett. b)), il regolamento di procedura (art. 7, 5° comma, lett. d) ed e)), gli iscritti (art. 8, 4° comma), le indennità (art. 16, 4° comma, lett. b), d), e), e commi 8°, WSGE | 199 9° e 14°), e gli enti di formazione (art. 17, 2° comma). In ragione della centralità che, per il contenzioso civile, ricopre l’istituto della mediazione, il legislatore ha previsto particolari regole in materia di doveri a carico degli avvocati. Più precisamente, l’art. 4, 3° comma, del d.lgs. n. 28/2010 recita che «all’atto del conferimento dell’incarico, l’avvocato è tenuto a informare l’assistito della possibilità di avvalersi del procedimento di mediazione disciplinato dal presente decreto e delle agevolazioni fiscali di cui agli artt. 17 e 20. L’avvocato informa altresì l’assistito dei casi in cui l’esperimento del procedimento di mediazione è condizione di procedibilità della domanda giudiziale». Tale disposizione altro non è che la conseguenza naturale della disciplina contenuta nell’art. 60, 3° comma, lett. n), della legge delega n. 69/2009, la quale aveva affermato che la nuova normativa avrebbe dovuto «prevedere il dovere dell’avvocato di informare il cliente, prima dell’instaurazione del giudizio, della possibilità di avvalersi dell’istituto della conciliazione, nonché di ricorrere ad organismi di conciliazione». Quindi, la legge delega ha richiesto ed ottenuto che, in fase di attuazione, la normativa sulla mediazione prevedesse un dovere a carico del difensore di informativa al cliente sulla possibilità di accedere all’esperimento della mediazione9. È interessante rilevare a tal proposito che la legge delega sembra ricollegarsi al Considerandum n. 25 della Direttiva n. 52/2008 che prevede che «gli Stati membri … dovrebbero inoltre incoraggiare i professionisti del diritto a informare i loro clienti delle possibilità di mediazione». Dalla comparazione delle due normative, unitaria ed interna, e dalla lettura del risultato finale rappresentato dall’art. 4, 3° comma, d.lgs. n. 28/2010, si evince in tutta chiarezza che mentre la prima discorre di incoraggiamento all’informazione, la seconda, quella interna, di un obbligo, un dovere di informare il cliente. Quindi, il legislatore interno ha sì recepito la Direttiva europea, ma è andato oltre, preferendo applicare un’interpretazione che va ben oltre l’incoraggiamento, prevedendo appunto un vero e proprio dovere a carico del difensore10. Ad ogni modo, il dovere di informativa a carico del difensore non sembra essere una novità per gli avvocati poiché l’art. 40 del codice deontologico recita che «l’avvocato è tenuto ad informare chiaramente il proprio assistito all’atto del conferimento dell’incarico delle caratteristiche e dell’importanza della controversia o dell’attività da espletare, precisando le iniziative e le ipotesi di soluzioni possibili»11. 200 | WSGE La natura del contratto che lega il difensore con l’assistito è ricondotta alla fattispecie del contratto di prestatore d’opera professionale di cui all’art. 2229 c.c., perciò il perfezionamento del vincolo relativo all’insorgenza del dovere di informativa del difensore al proprio assistito nasce allorquando l’incarico viene conferito col mandato12. In merito alle conseguenze previste in caso di violazione dei doveri informativi, è il caso di precisare che, benché nello schema del d.lgs. la mancata comunicazione fosse sanzionata con una nullità del contratto d’opera professionale, nel testo definitivo approvato dal Governo, la sanzione derivante da tale violazione è stata tramutata in mera annullabilità del contratto; che, sembra opportuno precisare, non investe anche la procura. Quindi, l’invalidità non inficia lo ius postulandi, sì che gli atti compiuti dall’avvocato hanno certamente validità ed efficacia, quand’anche egli non abbia rispettato l’obbligo di informativa13. A tal proposito, la giurisprudenza di legittimità ha affermato che, la procura è un negozio unilaterale con il quale l’avvocato viene investito del potere di rappresentare in giudizio il proprio assistito, invece «il mandato sostanziale costituisce un negozio bilaterale (c.d. contratto di patrocinio) con il quale il professionista è incaricato secondo la schema negoziale che è proprio del mandato, di svolgere la sua opera professionale in favore della parte»14. Ruolo e requisiti del mediatore e dell’avvocato Così stando le cose, appare evidente la centralità del ruolo del difensore. Invero, tale assunto sembra riscontrare ragione non solo considerando le sue funzioni nella fase che precede la mediazione attraverso l’adempimento dei doveri di informativa ai propri assistiti, ma anche successivamente, vestendosi con i panni del mediatore al fianco dei litiganti durante il procedimento di mediazione. A tal proposito, sono sorte contrastanti opinioni: se sia più opportuno prevedere una sua presenza significativa, prevedendo una disciplina ad hoc, oppure non mutare l’attuale assetto normativo e, quindi, mantenere ferma l’equiparazione dei mediatori tout court. Se per un verso si può a ragione sostenere che la mediazione «è il luogo di emersione dei concreti bisogni e interessi delle parti e non dell’attuazione dei diritti», è anche vero che «per svolgere tale attività non si può totalmente prescindere da categorie e strumenti giuridici»15; in fondo, il procedimento termina con una proposta che non può non tenere in conto i diritti gli obblighi e il diritto WSGE | 201 in generale16. E poiché la mediazione e il processo rappresentano strumenti alternativi, ma sono pur sempre connessi l’una all’altro e quindi per il buon funzionamento della prima è importante possedere un’adeguata conoscenza del secondo, il C.N.F. ha avanzato una proposta di integrazione nel codice deontologico dell’art. 55 bis rubricato «Mediazione», e di modifica dell’art. 54 rubricato «Rapporti con arbitri, conciliatori, mediatori e consulenti tecnici», finalizzate a disciplinare l’impegno dei difensori che devono ricoprire il ruolo del mediatore, puntando, far l’altro, sia sui requisiti di terzietà, indipendenza, imparzialità e neutralità del mediatore, sulla correttezza e lealtà nel rapporto con arbitri, conciliatori, mediatori, consulenti tecnici, sia sul dovere dell’avvocato di assumere le funzioni di mediatore soltanto qualora egli abbia adeguata preparazione e competenza nella materia oggetto del procedimento17. Cionondimeno, il legislatore, con il d. lgs. n. 28/2010, ha disciplinato i requisiti dei quali devono essere muniti i mediatori, senza fare alcun tipo di distinzione di categoria. Conclusion Nell’ambito delle alternative dispute resolutions, la mediazione acquisisce un ruolo primario nel nostro ordinamento, visto che rappresenta, a tutti gli effetti, un filtro obbligatorio rispetto alla quota assai ampia di contenzioso civile; per conseguenza, la particolare attenzione che il legislatore sta riservando alle professionalità e alle competenze che il mediatore deve possedere è da accogliere certamente con favore, non fosse altro per l’impatto sociale e culturale che il nuovo istituto si accinge ad avere. Tuttavia, lo stesso sembra non potersi affermare sull’obbligatorietà della sua esperibilità a pena di improcedibilità della domanda giudiziale. A tal proposito, è opportuno segnalare in primo luogo la Risoluzione del 13 settembre 2011, con la quale il Parlamento europeo è intervenuto per avvalorare le decisioni dei singoli Stati membri in materia di mediazione, e dichiararli eventualmente conformi alle prospettive della Direttiva 2008/52/ Ce. Essa, stante il Considerandum lett. d), dovrebbe puntare sui requisiti della prevedibilità e flessibilità utili per guidare per gli Stati membri nella redazione delle leggi di attuazione della Direttiva. A livello nazionale, i giudici della Corte costituzionale, con una recentissima sentenza, hanno dichiartato l’incostituzionalità dell’obbligatorietà della mediazione18. 202 | WSGE Sebbene non vi sia traccia del ruolo dell’avvocato tra le argomentazioni dei giudici delle leggi, sono state avanzate proposte nel Parlamento italiano volte a introdurre la figura dell’avvocato nel procedimento di mediazione obbligatorio19. Ciò lascia intendere che sull’istituo della mediazione obbligatoria in Italia non solo e non tanto non sia stata posta la parola fine, ma anche e soprattutto che sorgeranno ulteriori e nuovi dibattiti. (Endnotes) * Il presente lavoro riproduce, con alcune integrazioni, l’intervento tenuto presso l’Universidad Veracruzana di Xalapa (Mexico), il 6 novembre 2012, in occasione del convegno su «Accesso alternativo ai tribunali civili», organizzato dal CEDICLO – Centro di Studi, Diritti e Culture Latine e Pre-Latine ed Orientali – dell’Università degli studi “Aldo Moro” di Bari e dall’Università Veracuzana di Xalapa. 1 Sembra opportuno segnalare Andrioli, Intervento, in Atti del IX Convegno nazionale dell’Associazione fra gli studiosi del processo civile (Sorrento - 1971), Milano, 1974, p. 104, che fu il primo a gridare il segnale di allarme («la casa brucia»). 2 E’ il caso di aggiungere che, con una recentissima Manovra, il Governo ha inserito nel nostro ordinamento un’ulteriore procedura di mediazione, stavolta in materia di liti fiscali: infatti, il d.l. 6 luglio 2011, n. 98, convertito in legge 15 luglio 2011, n. 111, ha inserito l’art. 17 bis “Il reclamo e la mediazione” al d.lgs. n. 546 del 31 dicembre 1992, che introduce una fase obbligatoria di mediazione per tutte le liti con valore pari o inferiore a 20.000 euro, il cui mancato esperimento della fase di conciliazione comporta l’inammissibilità del ricorso. 3 Sul punto, v. Balena, Mediazione obbligatoria e processo, in Giusto proc. civ., 2011, p. 336; Ziino-Vajana, Sul dovere dell’avvocato di informare il cliente della possibilità di avvalersi della mediazione finalizzata alla conciliazione. Spunti sull’ambito di applicazione del nuovo istituto della mediazione, reperibile sul sito www.judicium.it, § 7. 4 Così Balena, Mediazione obbligatoria e processo, cit., p. 338. 5 Sul rilievo che attualmente non è possibile fare una distinzione tra le materie commerciali e quelle civili per il semplice fatto che da numerosi decenni non esistono più in Italia né il codice né i tribunali commerciali, v. Efficacemente Monteleone, La mediazione «forzata», in Giusto proc. civ., 2010, p. 21. 6 Su questi e altri riferimenti, cfr. Balena, Mediazione obbligatoria, cit., p. 336. 7 Cionondimeno, il regolamento dell’organismo di mediazione assicura ai litiganti l’esercizio del diritto di accesso agli atti del procedimento di mediazione, depositati alle parti stesse nelle sessioni comuni, oppure, depositati per ciascuna parte, nella propria sessione separata (art. 7, 6° comma, d. m. 180/2010). 8 Izzo, La mediazione nella disciplina di attuazione, in Futuro, giustizia, azione collettiva, mediazione, a cura di Conte e Vigoriti, Torino, 2010, p. 505 e ss. Su questi rilievi, v. Dalfino, La «nuova mediazione», cit. p. 132 e s. 9 Così, v. Trisorio Liuzzi, La nuova disciplina della mediazione. Gli obblighi informativi dell’avvocato, in Giusto proc. civ., 2010, p. 982. WSGE | 203 10 Cfr. Trisorio Liuzzi, La nuova disciplina della mediazione, cit., p. 982. Inoltre, sul rilievo che l’obbligo posto a carico del difensore di informare il proprio cliente rappresenta un modo per promuovere la cultura della mediazione e conciliazione, v. Luiso, La delega in materia di mediazione e conciliazione, sul sito www.judicium.it. 11 Carratta, in Mandrioli e Carratta, Come cambia il processo civile, Torino, 2009, p. 223; Trisorio Liuzzi, La nuova disciplina della mediazione, cit., p. 982; Dalfino, Dalla conciliazione societaria alla «mediazione finalizzata alla conciliazione delle controversie civili e commerciali», sul sito www.judicium.it, § 3; Id., Mediazione, conciliazione e rapporti con il processo, in Foro it., 2010, V, c. 102. 12 Diana, La mediazione civile e commerciale, Milanofiori Assago, 2011, p. 84. 13 Trisorio Liuzzi, La nuova disciplina della mediazione, cit., p. 994; Dalfino, Dalla conciliazione societaria alla «mediazione finalizzata alla conciliazione delle controversie civili e commerciali» § 3; Id. Mediazione conciliazione e rapporti con il processo, in Foro it., 2010, V, c. 102. 14 Cass. 16 giugno 2006, n. 13963, in Foro it., Rep. 2006, voce Avvocato, n. 101. 15 Così efficacemente, Dalfino, La «nuova» mediazione in materia civile e commerciale nel contesto delle ADR, in Giusto proc. civ., 2011, p. 129. 16 Ghirga, Strumenti alternativi vidi risoluzione della lite: fuga dal processo o dal diritto? (riflessioni sulla mediazione in occasione della pubblicazione della Direttiva 2008/52/ Ce), in Riv. dir. proc., 2009, p. 375. 17 Sul punto v. il sito www.consiglionazionaleforense.it. 18 Corte cost. 6 dicembre 2012, n. 272, pubblicata in G.U., serie speciale, del 12 dicembre 2012, n. 49. 19 Infatti, v. gli emendamenti proposti dai Senatori Ghigo (emendamento 16.0.2, art. 16 bis) e De Lillo (emendamento 37.0.26, art. 37 bis) al d.d.l. n. 3533, in sede di conversione in legge del decreto legge 18 ottobre 2012, n. 179, recante «ulteriori misure per la crescita del paese», con i quali, in sostanza, hanno proposto di inserire un periodo di prova della mediazione obbligatoria nonché la presenza dell’avvocato durante il procedimento di mediazione. 204 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 205-217 Witold Pokruszyński WSGE | 205 206 | WSGE Contemporary problems of social exclusion in Poland Współczesne problemy wykluczenia społecznego w Polsce prof. zw. dr hab. Witold Pokruszyński Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstract The article contains the fundamental problems of contemporary reality, which are taking place in Poland, a member of the European Union, in the social field. The term, social exclusion ‘’ has some definition in respect of the same social phenomena. the marginalization of individuals for a variety of reasons in social life. In addition, the article heavily stressed reasons for exclusion in Poland – in a democratic State. Existing solution in a very important area for individuals and entire social groups do not always passed the exam in our reality. Without much analysis you can concluded that this issue is not seen enough by the factors responsible for the current state of this negative phenomenon. That is politics and social security strategy does not go in an effort to meet the expectations of the subject, with is an individual – man. Artykuł zawiera podstawowe problemy współczesnej rzeczywistości, jakie mają miejsce w Polsce, członka Unii Europejskiej, w dziedzinie społecznej. Sam termin ,,wykluczenie społeczne’’ ma kilka definicji odnoszących się tego samego zjawiska społecznego, tj. marginalizacji jednostek z różnych przyczyn w życiu społecznym. Ponadto w artykule są mocno akcentowane przyczyny wykluczenia w Polsce – w państwie demokratycznym. Istniejące rozwiązanie w obszarze bardzo ważnym dla jednostek i całych grup społecznych nie zawsze zdaje egzamin w istniejącej rzeczywistości. Można bez większej analizy stwierdzić, że problem ten nie jest dostatecznie widziany przez czynniki odpowiedzialne za obecny stan tego negatywnego zjawiska. Czyli polityka i strategia bezpieczeństwa społecznego nie wychodzi naprzeciw podmiotowi, jakim jest jednostka – człowiek. WSGE | 207 Keywords: social exclusion, the policy and strategy of social security, social security, social policy wykluczenie społeczne, polityka i strategia bezpieczeństwa społecznego, bezpieczeństwo społeczne, polityka społeczna Pojęcie i istota zjawiska ,,wykluczenia’’ Już sam temat artykułu sugeruje, że zjawisko wykluczenia nie jest czymś nowym w Polsce, lecz jego rozmiary sieją niepokój nie tylko wśród rządzących, ale zwłaszcza wśród tych, których to zjawisko dotyka bezpośrednio. Czym jest wykluczenie społeczne w myśl literatury przedmiotu? Ogólnie można przyjąć, że wykluczenie bądź marginalizacja odnosi się do sytuacji, w której jednostka (człowiek) zostaje z różnych przyczyn pozbawiona możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. A to oznacza w praktyce pozbawienie jednostki możliwości samorealizacji. Pojawienie się pojęcia wykluczenia społecznego jest konsekwencją odkrycia faktu, że w nowoczesnych społeczeństwach demokratycznych, część osób, mimo formalnego braku istotnych przeszkód, jest pozbawiona możliwości uczestniczenia w wielu dziedzinach życia. A czy w tej skali, jaka jest, jest czymś nieuchronnym? Gdzie leży przyczyna takiego stanu rzeczy? Dokonując głębszej analizy tego zjawiska, można bez większego błędu stwierdzić, że przyczyn na dzień dzisiejszy jest co najmniej kilka, obiektywnych i subiektywnych, choć w większości leżą w gestii państwa. Wykluczenie społeczne w swojej istocie leży w obszarze bezpieczeństwa społecznego, za które odpowiada państwo. Przecież w państwie współczesnym istnieje system zabezpieczenia społecznego, w którym obywatele mają prawo korzystania ze świadczeń w wypadkach i na warunkach określonych przepisami prawa. Wykluczenie może być definiowane w aspekcie teoretycznym, na co najmniej dwa sposoby. Jeden z nich został przyjęty na podstawie istniejącej literatury przedmiotu, poświęconej głównie ekskluzji; utożsamia wykluczenie z procesami dezintegracji społecznej. Te procesy z kolei prowadzą do ubóstwa i wykluczenia, tj. braku dostępu głównie do podstawowych środków egzystencji. Drugi sposób, wywodzący się od Maxa Webera (Weber 1994), traktuje wykluczenie jako odmowę praw społecznych i społecznego uczestnictwa. 208 | WSGE Wykluczenie według Webera jest rezultatem społecznego zamknięcia pewnych grup, które dzięki temu mogą zagwarantować sobie przywileje i utrzymywać je kosztem osób do tych grup nienależących. Wydaje się, że te dwa istotne sposoby definiowania zjawiska wykluczenia mają zbyt szeroki zakres, ponieważ mogą one dotyczyć również takich grup społecznych, jak: homoseksualistów, niepełnosprawnych, chorych psychicznie, ludzi starszych i może jeszcze innych grup, np. ateistów. A przecież definicja wykluczonych powinna precyzyjnie, jednoznacznie określać to zjawisko co do jej istoty i treści. Nie można do tych grup społecznych zaliczać dowolnie, bez uwzględnienia kryteriów wartościowania. Otóż pojęcie ,,wykluczenia’’ bądź ,,marginalizacji’’ odnosi się do sytuacji, w której jednostki (w tym dzieci) zostają z różnych przyczyn pozbawione możliwości pełnego uczestniczenia w życiu społecznym (najczęściej z przyczyn obiektywnych). Pojawienie się terminu ,,wykluczenie społeczne’’ jest konsekwencją ujawnienia zjawiska świadczącego o tym, że we współczesnych społeczeństwach część jednostek, mimo formalnego braku przeszkód, jest faktycznie pozbawiona możliwości uczestnictwa w wielu dziedzinach życia. Powszechnie formalnie uznawane pełne uczestnictwo w życiu społecznym jako normalne i realne, lecz dla niektórych nieosiągalne. Czy taki stan tego zjawiska zależy tylko od wykluczonych? Przecież niektóre jednostki zostały pozbawione środków i usług nie z ich winy. Bardzo często wina leży po stronie niedoskonałej polityki społecznej. Na przykład zbyt duża stopa bezrobocia w kraju, co bezpośrednio odbija się na poziomie życia jednostki. Rola państwa w kształtowaniu polityki społecznej Przechodząc do rozważań na temat roli państwa demokratycznego w XXI wieku w kształtowaniu polityki społecznej, należy sięgnąć do Konstytucji III Rzeczypospolitej z 1997 r., w której Art. 1. stanowi: Rzeczpospolita polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli, a w Art. 2. jest państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Natomiast Art. 30. tejże Konstytucji stwierdza: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Już te przytoczone zapisy w Konstytucji świadczą o wielkiej odpowie- WSGE | 209 dzialności państwa za ochronę każdego obywatela bez względu na płeć, wyznanie, kolor skóry, pozycję społeczną, stan posiadania, przez całe życie od pierwszych dni urodzin i zapewnienie warunków egzystencjonalnych. Okazuje się, że wolność człowieka w państwie demokratycznym jeszcze nie oznacza samorealizacji. Dostępność dóbr i usług uznanych za niezbędne nie jest równomiernie rozłożona w każdym społeczeństwie. Jedni mają dostęp do dóbr prawie nieograniczony, inni ograniczony, lecz wystarczający do utrzymania zdrowia i sprawności biopsychospołecznej wszystkich członków rodziny na zadawalającym poziomie, ale są i takie jednostki, których dostęp do tych dóbr i usług jest na tyle ograniczony, że zaczyna być problemem i faktycznie prowadzi do ubóstwa lub wykluczenia. Demokratyczne społeczeństwo, w którym władza uległa decentralizacji wskutek zmian polityczno-ustrojowych, jest czynnikiem mającym niezwykle duży wpływ na oblicze państwa. Decyzje dotyczące wielu istotnych problemów życia jednostek zapadają na niższych szczeblach administracji, w tym społecznościach lokalnych. Pytanie o bezpieczeństwo społeczne państwa jest więc w dużym stopniu pytaniem o stan kultury obywatelskiej, która przejawia się w stosowanych metodach rozwiązywania spraw publicznych i istotnych problemów społecznych. Siła państwa demokratycznego opiera się więc na walorach moralnych obywateli głownie na poziomie lokalnym, ich działalności prospołecznej oraz na uznaniu prymatu dobra wspólnego nad dążeniami indywidualnymi. To właśnie dobro wspólne jest podstawowym czynnikiem łączącym obywateli w jedną społeczność. Te spostrzeżenia odnoszą się do państw o ukształtowanych demokracjach. Przyjęta tam struktura społeczna staje się systemem racjonalnym, umożliwiającym znacznej części społeczeństwa realizację swych pragnień i marzeń. Bogactwo, władza i prestiż skoncentrowane w jednym biegunie hierarchii społecznej wykształcają obszary nędzy, podporządkowania i poniżenia – na biegunie drugim. Taka struktura społeczna kumuluje w sobie pewien potencjał kryzysowy przejawiający się w masowym niezadowoleniu z istniejącego porządku, poczuciu niesprawiedliwości, w próbach ucieczki od rzeczywistości do alternatywnych form życia społecznego czy też decyzjach o emigracji. Podobny obraz życia społecznego można postrzegać w ostatnich latach na początku XXI wieku (2008 – 2012) w Polsce. Wielu obywateli wyjechało w tym czasie do krajów zachodnich (Niemiec, Anglii, Irlandii, Włoch) w celach zarobkowych, opuszczając na wiele lat rodziny i ojczyznę, aby ułożyć swoje młode życie na nowo z braku moż- 210 | WSGE liwości zatrudnienia w Polsce. Stopa bezrobocia jawna w Polsce, w roku 2013 sięga 15 procent. A najbardziej niepokojące jest to, że na emigrację wyjeżdżają osoby najczęściej z wyższym wykształceniem i znajomością języków obcych, aby zatrudnić się nawet w charakterze robotnika fizycznego. Z tego względu badania problemu funkcjonowania życia społecznego w Polsce powinny zajmować szczególne miejsce, zwłaszcza w sytuacji wielkiego bezrobocia i destabilizacji struktury społecznej. W społeczeństwie polskim zachodzą również procesy będące przejawami zmian rozwojowych, lecz nie zawsze mające pozytywny wpływ na przyszłościowy potencjał narodu. Ostatnio, w początkach trzeciego tysiąclecia, mamy niepokojące przeobrażenia w strukturze demograficznej, dotychczas niespotykanej (wskaźnik 1,3). Istnieje zatem pilna potrzeba monitorowania procesów społecznych pod względem ich wpływu na trwałość struktury państwa, potencjalnych możliwości gospodarczych i szans rozwojowych narodu. W żadnym razie nie można wciąż zasłaniać się kryzysem. Oczywiście jest to zadanie trudne i kosztowne, lecz możliwe do zrealizowania. Sama ustawa z 2004 roku, bez konkretnych długofalowych profesjonalnych działań, tego złożonego problemu nie załatwi. Stoimy bowiem przed problemem przewidywania przyszłych stanów rzeczy i dokonywania z tej perspektywy ocen teraźniejszości. A w tym problemie najważniejszą kwestią polityki prorodzinnej pozostaje sprawa do rozwiązania, która powinna sprawić w najbliższych latach zmianę w strukturze demograficznej. Społeczeństwo to także określony ,,agregat’’ demograficzny. Funkcje reprodukcji biologicznej wspomagane są i być powinny przez procesy socjalizacyjne, kontroli społecznej oraz rozmaite instytucje regulujące zachowania reprodukcyjne. Nawet tak osobiste, intymne działania nie są więc do wyłącznej dyspozycji jednostki, choć ma ona takie przekonanie. Przemiany ludnościowe są odzwierciedleniem przemian społecznych w państwie. W zachowaniach reprodukcyjnych człowieka ścierają się zwykle dwie tendencje, a mianowicie: po pierwsze – do biologicznego przetrwania i po drugie – do utrzymania równowagi względem otoczenia. Zgodnie z przesłaniem takiej teorii społeczeństwo przechodzące modernizację doznaje przejścia demograficznego, które polega na radykalnym, trwałym i nieodwracalnym spadku umieralności i rozrodczości. Są też tacy, którzy twierdzą, że każdy rozpad reżimu społeczno-politycznego bywa poprzedzony topnieniem jego podstawy demograficznej, wzmożonym wymieraniem i nasiloną emigracją. Taki proces rozpatrywa- WSGE | 211 nego zjawiska można zaobserwować na przykładzie zmiany ustrojowo-politycznej w Polsce. Zanim upadł system realnego socjalizmu, od 1965 r. pojawił się kryzys zdrowotny społeczeństwa, a od 1980 r. występował proces emigracji ludności. W tym czasie nadmiernie umierali ludzie młodzi, natomiast masowo wyjeżdżali za granicę nasi obywatele, zwłaszcza wykształceni w różnych dziedzinach. Drugim etapem zjawiska emigracji i demografii w sensie negatywnym w Polsce to okres 2004 – 2009, w którym emigracja ludzi młodych stała się normą w poszukiwaniu pracy zarobkowej, a spadek urodzin jest konsekwencją wadliwej polityki społecznej państwa, zwłaszcza prorodzinnej. A teraz kilka danych o stanie państwa polskiego na tle Unii Europejskiej. W samej UE ponad 80 mln osób – w tym 20 mln dzieci i 8 proc. osób pracujących – jest zagrożonych ubóstwem. Unia zamierza ograniczyć ubóstwo do roku 2020 o 20 milionów. Powstaje pytanie: czy na stan ludnościowy Unii Europejskiej ta liczba odzwierciedla realne potrzeby w tej materii? Uważam, że ten wskaźnik nie doprowadzi do poprawy zjawiska ubóstwa w UE. A jak przedstawia się problem wykluczenia w Polsce? Filozofia ,,grillowania” nie przynosi szczęścia. Polska także nie wydaje się krajem ludzi szczęśliwych. Według danych Komendy Głównej Policji, w roku 2012 statystyki samobójstwa wzrosły o 20 procent. Jak twierdzi prof. Heitzman, prezes Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, milion Polaków zażywa leki antydepresyjne, 45 proc. obawia się o swoją psychiczną równowagę, 85 proc. ocenia warunki życia w naszym kraju jako szkodliwe dla zdrowia psychicznego. Należy pamiętać na każdym etapie rozwoju społecznego, że każdy człowiek ma swoją godność, prawo do godnego życia, bycia bezpiecznym na terenie swojego kraju i poza jego granicami, a także prawo do budowania swojej przyszłość według marzeń i możliwości intelektualnych oraz psychofizycznych. Istotnym czynnikiem umacniającym państwo są wartości i normy moralne, na których się ono opiera. A to oznacza, że państwo ma służyć dobru ludzi, nie może ignorować wartości i zasad moralnych. Uznawanie takich wartości, jak: sprawiedliwość społeczna, prawa człowieka i rodziny, braterstwo, prawo osobowe i społeczno – polityczne, realizacja obowiązków społecznych, wolność sumienia, tolerancja, prawda, nadają państwu siły. Moralny wymiar państwa nie uprawnia jednak rządzących do ingerowania w prywatne życie obywateli. Państwo nie może również używać wobec nich środków represji, o ile postępowanie ludzi nie narusza porządku 212 | WSGE prawnego. Państwo, dysponując siłą administracyjną i militarną, powinno jej używać wyłącznie do zwalczania przestępczości i wykroczeń, dbać o bezpieczeństwo i porządek publiczny, a także ochrony dobra materialnego i moralnego obywateli, obrony terytorium i suwerenności. Rola państwa demokratycznego to przede wszystkim utrzymanie porządku prawnego w społeczeństwie. A głównym zadaniem państwa nie jest rozszerzanie mocy, lecz urzeczywistnianie prawa w stosunkach społecznych wewnątrz, w relacjach z innymi podmiotami życia międzynarodowego w Unii Europejskiej i nie tylko. Państwo przeniknięte żywiołem prawa uświadamia sobie granice swej mocy, uświadamia sobie, że zadaniem władzy, która stanowi jego podstawę, jest służenie wyższym wartościom o charakterze duchowym, a nie panowanie (Kowalak 2002). Czy tak jest, jak powinno być w państwie demokratycznym, w państwie prawa? Jakże często po wygranych wyborach, niekiedy na podstawie pustych obietnic i kłamstw, władza państwowa zapomina, w sposób zamierzony, o jej podstawowej roli w państwie i odpowiedzialności za społeczeństwo. Jakże często z braku merytorycznego przygotowania i doświadczenia w sprawowaniu władzy podejmowane decyzje są nieracjonalne, a społecznie bardzo kosztowne, za które nie ponoszą żadnej odpowiedzialności materialnej i moralnej. Państwo w każdym przypadku musi służyć społeczeństwu w osiąganiu dóbr. Nie może być ono dobrem najwyższym. Istnieje ono dla dobra wspólnego, obejmującego sumę warunków życia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągać własną doskonałość. Wychodząc z założenia, że życie społeczne nie jest chaosem, lecz określają je prawa natury zachodzących w nim zjawisk, można dążyć do dokładniejszego sprecyzowania kondycji społeczeństwa zapewniającej trwanie, przetrwanie oraz rozwój narodu i wskazać, że bezpieczeństwo społeczne to taki stan życia społecznego w państwie, w którym stosunek człowieka do społeczeństwa oparty byłby na zasadach wynikających z istoty i natury osoby ludzkiej oraz społeczeństwa (Orczyk 2004). Definicja Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1984 roku określa bezpieczeństwo społeczne jako ochronę dawaną przez społeczeństwo swoim członkom, polegającą na zapobieganiu ekonomicznej i społecznej nędzy, która może być spowodowana redukcją zarobków, chorobą, macierzyństwem, dyskryminacją w sektorze zatrudnienia, bezrobociem, niepełnosprawnością, podeszłym wiekiem, śmiercią. Międzynarodowa WSGE | 213 Organizacja Pracy podkreśla w swoim stanowisku, iż wzrost gospodarczy jest niezbędnym, lecz niewystarczającym warunkiem zmniejszenia ubóstwa na świecie. Redukcja ubóstwa wymaga znacznej reorientacji polityki na rzecz ubogich. W proces budowy bezpieczeństwa społecznego są angażowane zarówno instytucje państwowe, jak i organizacje pozarządowe, rodziny i jednostki. Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju, jako idei zintegrowania polityki środowiskowej, gospodarczej i społecznej państwa w celu osiągnięcia stabilnego rozwoju gospodarczego i społecznego, jest gwarantem bezpieczeństwa społecznego, bo oznacza, że rozwój ma na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia, w sposób umożliwiający realizację tych samych dążeń następnym pokoleniom. Aby osiągnąć postęp na rzecz zrównoważonego rozwoju, niezbędna jest integracja działań w trzech kluczowych obszarach, a mianowicie: wzrostu gospodarczego i równomiernego podziału korzyści, ochrony zasobów naturalnych i środowiska, rozwoju społecznego. Dlatego też państwo demokratyczne w tym zakresie powinno spełniać dwie podstawowe funkcje (oprócz innych). Po pierwsze – przewidywanie na podstawie profesjonalnych prognoz i po drugie – tworzenie godnych warunków życia i rozwoju dla następnych pokoleń. A jak jest w Polsce, jeśli nie ma prognozy, na której można byłoby oprzeć długookresowy rozwój gospodarczy, a tym samym tworzyć racjonalny system bezpieczeństwa społecznego? System pomocy zagrożonym wykluczeniem Jak już zostało określone na początku rozważań problemu, wykluczenie odnosi się do sytuacji, w której jednostki zostają z różnych przyczyn pozbawione możliwości uczestniczenia w życiu publicznym. Ale na wykluczenie społeczne wpływa wiele czynników, a przede wszystkim bezrobocie i brak perspektyw rozwoju. W społeczeństwie istnieją grupy, które w większym stopniu są narażone na marginalizację. Do tych grup zalicza się: dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych społecznie, dzieci wychowujące się poza rodziną biologiczną, kobiety samotnie wychowujące dzieci, ofiary patologii życia rodzinnego, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby bezrobotne, osoby bezdomne, osoby niepełnosprawne, osoby chore psychicznie lub chronicznie, samotne osoby starsze, osoby opuszczające zakłady karne, osoby należące do mniejszości etnicznych lub narodowych, osoby uzależnione i ich rodziny. 214 | WSGE Ze względu na złożoność zjawiska wykluczenia działania mające na celu pomoc osobom wykluczonym społecznie są prowadzone wielotorowo, przy współpracy wielu podmiotów i instytucji (Łojewska 2012). Do systemu pomocy zagrożonym wykluczeniem zalicza się pomoc społeczna jako instytucja polityki społecznej państwa mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać własnymi siłami. Zadaniem pomocy społecznej jest również zapobieganie sytuacjom, które mogą skutkować wykluczeniem społecznym, poprzez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin w trudnej sytuacji i ich integracji ze środowiskiem, np. znalezienie zatrudnienia. Na dzień dzisiejszy podstawowym aktem prawnym stanowiącym o organizacji pomocy społecznej, rodzaju świadczeń i trybu ich udzielania jest ustawa z dnia 12.03.2004 roku. W myśl tej ustawy pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby, przemocy w rodzinie, potrzeby ochrony handlu żywym towarem, potrzeby ochronny macierzyństwa lub wielodzietności, braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo – wychowawcze, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej, klęski żywiołowej lub ekologicznej. Pomoc społeczną organizują i realizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując na zasadach partnerstwa z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim i innymi kościołami, związkami wyznaniowymi, a także osobami fizycznymi i prawnymi. Obowiązek zapewnienia realizacji zadań pomocy społecznej spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego oraz na organach administracji rządowej w zakresie ustalonym ustawą o pomocy społecznej. Największą rolę odgrywa w zakresie pomocy osobom wykluczonym społecznie gmina i powiat, które wykonują zadania w największym stopniu poprzez ośrodki pomocy społecznej – w gminie i powiatowe centra pomocy rodzinie. Zadania gminy w myśl ustawy z 2004 r. zostały określone aż w 48. sprawach, które są realizowane głównie przez Ośrodki Pomocy Społecznej. W każdej gminie działa jeden ośrodek bez względu na liczbę mieszkańców na terenie danej gminy. W M. st. Warszawie, uwzględniając strukturę administracyjną miasta, w ramach dzielnic działa 18 ośrodków pomocy społecznej. WSGE | 215 Powiatowe centra pomocy rodzinie są to jednostki wykonujące zadania powiatu w zakresie pomocy społecznej. Każdy powiat w Polsce ma jedno centrum pomocy rodzinie. W M. st. Warszawie utworzono Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie. Zadania powiatowych centrów pomocy rodzinie w miastach na prawach powiatu realizują miejskie ośrodki pomocy społecznej, które mogą być nazywane miejskimi ośrodkami pomocy rodzinie. Najważniejszymi obszarami pracy pomocy centrów pomocy rodzinie na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym jest pomoc dzieciom pozbawionym opieki rodziców biologicznych, pomoc w integracji ze środowiskiem osób mających trudności w przystosowaniu się do życia, a także pomoc osobom mającym trudności przystosowania się do życia w społeczeństwie po zwolnieniu z zakładu karnego. Oprócz tych zadań powiatowe centrum pomocy rodzinie realizują również zadania w ramach programów na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji społecznej oraz przestrzegania praw osób niepełnosprawnych, dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych, sportu, turystyki i rekreacji, sprzętu rehabilitacyjnego, likwidacji barier architektonicznych oraz dofinansowanie kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii zajęciowej. Na szczeblu województwa jednostką organizacyjną jest Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej. Zadaniem takiego ośrodka jest działanie o charakterze strategicznym i organizacyjnym. Jego działanie nie jest skierowane bezpośrednio do osób wymagających wsparcia w trudnej sytuacji życiowej. Natomiast w oddzielnych sytuacjach kryzysowych może nieść pomoc lub wsparcie powiatowym centrum pomocy rodzinie głównie w formie finansowej. Oprócz już wspomnianych instytucji zajmujących się pomocą społeczną, istnieją jeszcze programy unijne na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu realizowane przez pomoc społeczną. Z funduszy Europejskiego Funduszu Społecznego realizowane są często Programy Aktywności Lokalnej, w ramach których organa pomocy społecznej prowadzą dodatkowe działania aktywizujące i integrujące społeczność lokalną, nierzadko w partnerstwie z urzędami gmin, szkołami, poradniami psychologiczno – pedagogicznymi i organizacjami pozarządowymi. W Polsce są tworzone na podstawie ustawy również domy pomocy społecznej. Pobyt w takim domu przysługuje osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której nie można 216 | WSGE zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych. Podział tych domów zależy od kategorii grup osób wymagających opieki. Na prowadzenie takich domów opieki zezwolenie daje wojewoda. Należy nadmienić, że oprócz wyżej wymienionych organów i instytucji pomocy istnieją w Polsce jeszcze inne, takie jak: ośrodki wsparcia, rodzinne domy pomocy, mieszkania chronione, ośrodki interwencji kryzysowej, punkty konsultacyjne, poradnie psychologiczno – pedagogiczne, wojewódzkie i powiatowe urzędy pracy, leczenie chorych uzależnionych i organizacje pozarządowe. To oznacza, że wszystkie te organa i instytucje oraz organizacje pozarządowe są nakierowane na niesienie pomocy ludziom znajdującym się w życiowej potrzebie z różnych przyczyn, niekiedy zupełnie nieprzewidywalnych. Rodzi się pytanie: dlaczego stan ubóstwa i wykluczenia w Polsce jest tak wysoki mimo istnienia systemu pomocy rodzinom zagrożonym wykluczeniem społecznym? Odpowiedzi na tak postawione pytanie może być wiele, ale w sytuacji wielkiego bezrobocia (ok. 15%) i braku perspektyw rozwoju może być tylko jedna. Bez rozwoju gospodarczego i radykalnej poprawy na rynku pracy, zwłaszcza dla młodzieży z wyższym wykształceniem, zasadniczej poprawy rządzenia państwem i racjonalnego podziału dóbr – poprawienie sytuacji w zakresie ubóstwa i wykluczenia nie jest możliwe. Należy przyjąć jako wartość niezbędną – pracę, która daje człowiekowi nie tylko środki do egzystencji, lecz rozwija jego osobowość, spełnia jego ambicje dążenia do wytyczonego celu. Dzięki niej człowiek staje się wartościową jednostką społeczną. A przecież młody człowiek zdobywa wiedzę i umiejętności na uczelniach różnego typu i profilu nie po to, aby po ukończeniu emigrować za pracą do innych krajów, tylko tworzyć dobro u siebie, w swojej ojczyźnie, w Polsce. References Firlit – Fesnak G., Szylko - Skoczny (2008), Polityka społeczna, Warszawa: PWN. Kowalak T. (2002), Polityka społeczna, Białystok: WSE. Loranty K. (2004), Bezpieczeństwo społeczne RP, Warszawa: AON. Łojkowska M. (2012), System pomocy rodzinom zagrożonym wykluczeniem społecznym w Polsce, Warszawa: FIO. Pokruszyński W. (2012), Bezpieczeństwo społeczne – kategoria bezpieczeństwa narodowego RP, Warszawa: DW ELIPSA. WSGE | 217 218 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 219-239 Jerzy Zawisza WSGE | 219 220 | WSGE Security of mass events Bezpieczeństwo imprez masowych dr hab. inż. Jerzy Zawisza, prof. WSGE Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstract Security is one of the most important needs of man since the immemorial times. At the moment, one of the areas of security is the security of mass events which regularly take place in many countries of the world. Poland is no exception in this area, in which each year these events come, they are sports, concerts, organized demonstrations, etc. As shown by the Polish experience of previous years and the experience of other countries in this regard, mass events are characterized by a multitude of people among the participants involve a number of risks, both for the participants and for those responsible for their safety. An important role is played by the organizers of these events, as well as state authorities responsible for the supervision and control resulting from the provisions of the law. Bezpieczeństwo jest jedną z najważniejszych potrzeb człowieka od niepamiętnych czasów. W chwili obecnej jednym z obszarów bezpieczeństwa jest bezpieczeństwo imprez masowych, które cyklicznie się odbywają w wielu państwach świata. Nie jest tu wyjątkiem Polska, na terenie której z roku na rok takich imprez przybywa, są to zawody sportowe, koncerty, organizowane manifestacje itp. Jak wykazują polskie doświadczenia z lat ubiegłych oraz doświadczenia innych państw w tym względzie, imprezy masowe charakteryzujące się rzeszą osób w nich uczestniczących niosą za sobą szereg zagrożeń, zarówno dla samych uczestników, jak również dla osób odpowiedzialnych za ich bezpieczeństwo. Istotną rolę spełniają organizatorzy tych imprez, a także organy państwowe odpowiedzialne za ich nadzór i kontrolę wynikającą z postanowień prawa. Keywords: mass event, organizer of the event of mass crimes of mass events, order service, information service, secure logistics, transportation, communications, WSGE | 221 public safety, social security impreza masowa, organizator imprezy masowej, przestępstwa imprez masowych, służba porządkowa, służba informacyjna, zabezpieczenie logistyczne, transport, komunikacja, bezpieczeństwo publiczne, bezpieczeństwo społeczne Wstęp W znaczeniu etymologicznym bezpieczeństwo jest określane i powszechnie uznawane jako stan: spokoju, pewności, wolności od zagrożeń, strachu lub ataku (Pokruszyński, 2009, s.8). Bezpieczeństwo w ujęciu ogólnym jest wewnętrzną ufnością, spokojem ducha i pewnością, właściwie uzasadnioną w sytuacjach rodzących podstawy do obaw. Bezpieczeństwo jest postrzegane jako forma czujności, gdyż bez niej nie może być najważniejszym celem. Nadrzędność bezpieczeństwa nad innymi dziedzinami jest szczególna, gdyż jest ono wartością nie samą w sobie, lecz wyraźnie utylitarną, użytkową, rozpatrywaną odrębnie od innych, której osiąganie stanowi elementarną powinność, stojącą pod różnorakimi, społeczno – ekonomicznymi, historycznymi i kulturowymi przejawami aktywności społecznej. Bezpieczeństwo tak rozumiane poprzedza także inne wartości, ale samo jest jedną z wartości podstawowych, spełniającą rolę instrumentu dla powstawania wartości materialnych i duchowych (Kitler, 2011, s. 22 - 23). Imprezy masowe i ich bezpieczeństwo mieszczą się w obszarze bezpieczeństwa publicznego. Jest ono jedną z kategorii bezpieczeństwa wewnętrznego jako społeczna i obywatelska potrzeba, od najdawniejszych czasów urasta ono do najważniejszych problemów narodów i państw. Bezpieczeństwo to jest gwarantem stabilizacji kraju oraz dążeń obywatela. Zgodnie z tym twierdzeniem należy uznać, iż potrzeby w zakresie bezpieczeństwa powszechnego stanowią część potrzeb z zakresu bezpieczeństwa narodowego i oznaczają dążenia do przygotowania państwa, administracji publicznej i innych instytucji państwowych, przedsiębiorców, organizacji społecznych i społeczeństwa, a także sił zbrojnych do ciągłej i skutecznej ochrony życia i zdrowia ludzi przed skutkami zagrożeń militarnych i niemilitarnych, zagrażających tych wartościom, zapewnienia i ochrony niezbędnych do przeżycia dóbr materialnych, kulturalnych oraz środowiska, a także udzielania wszelkiej niezbędnej pomocy pozwalającej na przetrwanie ludzi w sytuacji zagrożenia (Kitler, Skrabacz, 2010, s. 166). 222 | WSGE Zapewnienie bezpieczeństwa publicznego jest podstawowym warunkiem duchowego oraz materialnego rozwoju społeczeństwa i każdej jednostki żyjącej w tym społeczeństwie (Pokruszyński, 2009, s. 25). Przemiany ustrojowe w Polsce, otwarcie granic, przez co zmieniły się zasady wyjazdów i przyjazdów obywateli RP jak i innych mieszkańców z różnych kontynentów, wywarły falę migracji narodów, głównie w poszukiwaniu pracy. W wyniku tego wzrosło zagrożenie bezpieczeństwa, w tym także bezpieczeństwa publicznego poprzez odznaczenie wielokulturowości przybywających do naszego kraju (Sitek M., Ćmiel S., 2010. s. 101 – 104). W świetle powyższego migracje narodów tworzą wspólnoty narodowe, aby poprzez poczucie więzi wspólnotowych mogły wpływać na proces bezpieczeństwa wewnętrznego (Antczak A., 2011. s. 13). Trzeba również zaznaczyć, że podstawowym działaniem związanym z zachowaniem oczekiwanego poziomu bezpieczeństwa i porządku publicznego jest analiza ryzyka, która prawidłowo przeprowadzona pozwala na przedstawienie potencjalnych zagrożeń kluczowych elementów państwa (Tyburska, 2011, s. 211). Inaczej bezpieczeństwo narodowe pojmował W. Fehler, który twierdził, że bezpieczeństwo narodowe jest to zdolność narodu do obrony jego wewnętrznych wartości przed zewnętrznymi zagrożeniami (Zawisza J. 2009. s. 20). Uwarunkowania prawne imprez masowych Bezpieczeństwo imprezy masowej należy tłumaczyć jako spełnienie przez organizatora wymogów w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobom uczestniczącym w imprezie, ochrony porządku publicznego, zabezpieczenia medycznego oraz zapewnienia odpowiedniego stanu technicznego obiektom budowlanym wraz ze służącymi tym obiektom instalacjami i urządzeniami technicznymi, w szczególności przeciwpożarowymi i sanitarnymi (Kotowski, Kurzypa, 2010, s. 126). Podstawowym aktem prawnym dotyczącym imprez masowych jest Ustawa z dnia 20 marca 2009 roku o bezpieczeństwie imprez masowych z późn. zm. Ustawa ta w szczegółowy sposób określa, czym jest impreza masowa, jakie warunki muszą zostać spełnione w celu zakwalifikowania imprezy jako imprezy masowej oraz zadania poszczególnych instytucji w zakresie organizacji, zabezpieczenia i odpowiedzialności za bezpieczeństwo imprezy masowej. Określa ona zasady postępowania, konieczne do zapewnienia bezpieczeństwa imprez masowych, warunki bezpieczeństwa imprez masowych, zasady i tryb wydawania zezwoleń na przeprowadzenie imprez masowych a także zasady gromadzenia i przetwarzania informacji WSGE | 223 dotyczących bezpieczeństwa imprez masowych i zasady odpowiedzialności organizatorów za szkody wyrządzone w związku z organizacją imprezy masowej (Dz.U z 2009 r., nr 62, poz. 504, art. 1). Drugim z kolei dokumentem istotnym dla imprez masowych jest Ustawa z dnia 25 października 1991r z póź. zm. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, która w szczegółowy sposób określa, czym jest impreza artystyczna bądź rozrywkowa a także czym jest działalność rozrywkowa. Wskazuje również formy organizacyjne działalności kulturalnej oraz obowiązki samorządów i państwa w zakresie kultury oraz obowiązki organizacyjne dotyczące imprez artystyczno – rozrywkowych. Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych z 2009 r. wymusiła zmianę szeregu aktów wykonawczych stosowanych w polskim prawie. Do najważniejszych należą: - Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie przekazywania informacji dotyczących bezpieczeństwa imprez masowych; - Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 23 marca 2010 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej organizatorów imprez masowych; -Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 2011 r. w sprawie wymogów, jakie powinni spełniać: kierownik do spraw bezpieczeństwa, służby porządkowe i służby informacyjne; - Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 10 czerwca 2010 r. w sprawie warunków bezpieczeństwa, jakie powinny spełniać stadiony, na których mogą odbywać się mecze piłki nożnej; - Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 10 stycznia 2010 r. w sprawie sposobu utrwalania przebiegu imprezy masowej; - Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 23 marca 2010 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej organizatorów imprez masowych; - Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 13 sierpnia 2009 r. w sprawie zakresu instrukcji postępowania w przypadku powstania pożaru lub innego miejscowego zagrożenia w miejscu i w czasie imprezy masowej; - Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 3 224 | WSGE sierpnia 2009 r. w sprawie sposobu wykonywania obowiązku osobistego stawiennictwa w jednostce organizacyjnej Policji lub w miejscu określonym przez właściwego komendanta Policji w czasie trwania imprezy masowej; - Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2009 r. w sprawie szczegółowego trybu ustalania szkód powstałych w związku z działaniami w miejscu i czasie trwania imprezy masowej oraz trybu występowania o wypłatę odszkodowań. Wszystkie te akty prawne i wykonawcze są wymogiem i nakazem chwili, gdyż organizacja imprez masowych niesie za sobą szereg zagrożeń dla bezpieczeństwa obywateli. Sam fakt, iż w wielu miejscach mogą odbywać się jednocześnie imprezy masowe, wymógł na przedstawicielach państwa utworzenie szeregu dokumentów prawnych regulujących organizację i zapewniających odpowiedni poziom bezpieczeństwa uczestnikom imprez, jak i innym osobom i instytucjom niebędącymi ich uczestnikami. Podmioty odpowiedzialne za bezpieczeństwo imprez masowych Wyróżniamy następujące podmioty odpowiedzialne za bezpieczeństwo imprez masowych: - organizator imprezy masowej, - podmioty odpowiedzialne za bezpieczeństwo imprezy masowej, - podmioty zabezpieczenia medycznego, - podmioty nadzoru budowlanego. Analizując poszczególne elementy, można wyróżnić takie podmioty, jak: 1. Organizator imprezy masowej - służba porządkowa, - informacyjna; 2. Podmioty odpowiedzialne za bezpieczeństwo imprezy masowej: - wójt, burmistrz lub prezydent miasta, - wojewoda, - Policja, - Państwowa Straż Pożarna i inne jednostki organizacyjne ochrony pożarowej, - Służba Ochrony Kolei. WSGE | 225 Organizator imprezy masowej Artykuł 3 Ustawy z 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych stanowi, iż organizatorami imprez masowych mogą być: - osoby prawne (skarb państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną), - osoby fizyczne, - jednostki organizacyjne, które nie posiadają osobowości prawnej (Małobrody, 2010, s.11). Najważniejszym zadaniem organizatora jest zapewnienie bezpieczeństwa osobom obecnym na imprezie, a także porządku podczas trwania imprezy (Nijakowski, 2009, s. 120). W związku z powyższym organizator zobowiązany jest do podejmowania wszelkich działań mających na celu zagwarantowanie bezpieczeństwa osób uczestniczących w imprezie. Zadania ciążące na organizatorze wynikają z art. 6 ust. 1 Ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych: - spełnienie wymogów określonych w ustawach w szczególności w zakresie prawa budowlanego, przepisów sanitarnych oraz przepisach przeciwpożarowych, - zapewnienie pomocy medycznej, sprzętu ratowniczego i gaśniczego oraz środków gaśniczych w zakresie działań ratowniczo – gaśniczych, - wyznaczenie dróg ewakuacji oraz dróg umożliwiających dojazd pojazdom służb ratowniczych i Policji, - zapewnienie udziału służb porządkowych i informacyjnych oraz kierownika odpowiedzialnego za kierowanie zabezpieczeniem bezpieczeństwa. Ponadto organizator zobowiązany jest w zakresie bezpieczeństwa imprezy masowej do opracowania i udostępnienia uczestnikom imprezy: - regulaminów korzystania z obiektu (terenu), - regulaminu imprezy, gdzie określone są warunki uczestnictwa, w niej a także zasady zachowania się osób uczestniczących w imprezie, - zobowiązany jest opracować instrukcję postępowania w razie powstania pożaru bądź innego zdarzenia (zagrożenia) w czasie trwania imprezy bądź miejscu jej organizacji. 226 | WSGE Służba informacyjna i porządkowa Służby porządkowe i informacyjne organizowane są przez organizatora imprezy masowej i mają zapewnić bezpieczeństwo uczestnikom imprezy oraz pilnować porządku podczas jej trwania i nie dopuścić do powstania zagrożenia w czasie trwania imprezy. Służba informacyjna zapewnia bezpieczeństwo w szczególności poprzez informowanie uczestników o przyjętych rozwiązaniach organizacyjnych. Każda służba ma ściśle określony skład ilościowy zgodnie z art. 6 ust. 2 pkt 1 i 2 Ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych i jest on bezwzględnie obowiązującym wymogiem.. Powyższe służby posiadają rozliczne uprawnienia mające gwarantować bezpieczeństwo imprezy. Do ich podstawowych uprawnień należy: - sprawdzenie prawa do uczestnictwa w imprezie masowej a w przypadku jego barku możliwość wezwania takiej osoby do opuszczenia imprezy, - legitymowanie osób w celu ustalenia ich tożsamości, - kontrola bagaży, a także odzieży osób w przypadku podejrzenia, że osoby te posiadają przy sobie bądź wnoszą na teren imprezy broń, materiały wybuchowe, niebezpieczne przedmioty, wyroby pirotechniczne, alkohol, środki odurzające bądź substancje psychotropowe, - możliwość wydawania poleceń porządkowych wszystkim osobom, których zachowanie zakłóca porządek publiczny bądź które zachowują się niezgodnie z regulaminem imprezy, bądź regulaminem obiektu, gdzie ma miejsce impreza, - możliwość zatrzymania w celu niezwłocznego przekazania Policji osób, które swoim zachowaniem stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla osób, dóbr powierzonych ochronie lub tych, które dopuszczają się czynów zabronionych, - możliwość stosowania przez służby porządkowe siły fizycznej, kajdanek czy też ręcznych miotaczy gazu w celu odparcia ataku na członka służby, zagrożenia dóbr powierzonych ochronie, a także w przypadku niewykonywania poleceń przez osobę, która zachowuje się niezgodnie z regulaminem obiektu, regulaminem imprezy bądź zakłóca porządek publiczny. Służby te pomimo posiadanych uprawnień mają określone zadania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa imprezy masowej: 1. Służby informacyjne: WSGE | 227 - informować o wszelkich udogodnieniach oraz wymaganiach, jakie określone są przez organizatora lub służby ratownicze, - informować o lokalizacji punktów medycznych, a także gastronomicznych i sanitarnych, - mają nadzorować bezpieczne wejścia oraz wyjścia osób biorących udział w imprezie, a także nie dopuścić uczestników imprezy do miejsc zabronionych dla publiczności, - prowadzić szczególną obserwację wszystkich obszarów, gdzie mogą wystąpić zagrożenia, a w szczególności przeciwdziałać nadmiernemu zagęszczeniu osób uczestniczących w imprezie, - reagować natychmiast na wszelkie incydenty oraz zagrożenia a także informować o tym fakcie służby porządkowe oraz pilnować przestrzegania regulaminów imprezy i obiektu, gdzie odbywa się impreza. 2. Służby porządkowe: - uniemożliwić wstęp na imprezę masową osobie, która ma wydane orzeczenie o zakazie wstępu na imprezę masową, - uniemożliwić wstęp osobie, w stosunku do której wydano zakaz zagraniczny bądź klubowy, - osobie, która znajduje się pod działaniem alkoholu bądź innego podobnie działającego środka, np. substancji odurzających, - nie dopuścić do uczestnictwa w imprezie osobie, która nie chce okazać uprawnienia do pobytu na imprezie, która nie chce poddać się czynności legitymowania, nie pozwoliła na skontrolowanie swojej odzieży bądź osobistego bagażu, która zachowuje się agresywnie, prowokacyjnie lub której zachowanie stwarza zagrożenie dla porządku publicznego; mają obowiązek usunąć z miejsca, gdzie odbywa się impreza osoby wymienione powyżej, a także osoby, których zachowanie narusza zasady porządku publicznego oraz regulaminu obiektu bądź regulaminu imprezy. Przestępczość w bezpieczeństwie imprez masowych (BIM) Narastająca liczba czasu wolnego wśród społeczności staje się problemem szczególnie aglomeracji miejskich, czas pozostający do dyspozycji człowieka po wypełnieniu czynności domowych i zawodowych oznacza, iż ludzie w różnych grupach wiekowych mogą wykorzystywać ów czas w dowolny sposób, przez co rodzi się zjawisko odprężenia, wolności a kon- 228 | WSGE sekwencji możliwość inicjowania w ich umysłach popełniania przestępstw. Najlepszym miejscem i czasem jest duża impreza, w tej publikacji nazywana imprezą masową (Sitek M. 2011, s.63). Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych z 20 marca 2009 r. przewiduje cztery rodzaje przestępstw: - naruszenie warunków organizowanej imprezy masowej (art. 58), - wnoszenie lub posiadanie broni (art. 59), - wdarcie się, naruszenie nietykalności cielesnej bądź rzucanie przedmiotami (art. 60), - odpowiedzialność spikera (art. 61). Przestępstwa te dotyczą konkretnych zachowań związanych z imprezą masową i odnoszą się w dwóch przypadkach do przestępstw indywidualnych. 1. Przestępstwa indywidualne, naruszenie warunków organizowanej imprezy, gdzie podmiotem przestępstwa jest organizator imprezy masowej. W tym przypadku organizator odpowiada za to przestępstwo w ściśle określonych przypadkach, a mianowicie: - gdy organizuje imprezę masową bez wymaganego zezwolenia, - gdy organizuje imprezę masową niezgodnie z warunkami określonymi w zezwoleniu, - gdy organizuje imprezę masową wbrew wydanemu zakazowi, - gdy nie wypełni co najmniej jednego z warunków bezpieczeństwa wymienionych w ustawie, takich jak: nie zapewni pomocy medycznej, udziału służb porządkowych, nie wyznaczy dróg ewakuacji itp. 2. Przestępstwa o charakterze indywidualnym w odniesieniu do odpowiedzialność spikera. Jest to przestępstwo wynikające z działań spikera mające na celu sprowokowanie sytuacji zagrażającej bezpieczeństwu w miejscu i czasie trwania imprezy masowej sportowej (Pływaczewski W., Kudrelek J., 2009, s. 108). O ile w tych dwóch przypadkach rola Policji ogranicza się jedynie do przeprowadzenia późniejszego postępowania przygotowawczego, o tyle inaczej sytuacja wygląda w przypadku wdarcia się, naruszenia nietykalności cielesnej bądź rzucania przedmiotami w trakcie trwania imprezy masowej. Warto tu zaznaczyć, że gros tych przestępstw popełnianych jest przez środowiska tzw. pseudokibiców, które w znaczny sposób opanowały stadiony. Generalnie rzecz biorąc, to oni są największym zagrożeniem imprez masowych. Odznaczają się wyjątkowo agresywnymi formami zachowania, WSGE | 229 takimi jak: brutalność, wandalizm i wulgaryzm językowy, a kibicowanie określonej drużynie stanowi czynnik grupowej tożsamości, przy czym mało istotny jest wynik sportowy. Dla tych ludzi sam mecz nie jest formą rozrywki, ale okazją do wyrażenia swojej nienawiści do innych kibiców i zdobycia respektu wobec siebie i grupy, którą reprezentują. Zadania Policji w zakresie zabezpieczenia imprezy masowej Szeroki zakres odpowiedzialności państwa w obszarze bezpieczeństwa i porządku publicznego wymusza konieczność powierzania ich różnym organom w tym przede wszystkim administracji rządowej i jednostkom samorządu terytorialnego. Powierzanie to odbywa się na podstawie aktów prawnych, które regulują ich działalność. Najważniejszą rolę w zakresie zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa wykonuje Policja, przed którą prawo stawia ogromne zadania do realizacji (Pokruszyński W., 2012, s. 171). Należy zwrócić uwagę, że zadania te częstokroć nie są uwidaczniane opinii publicznej, a stanowią jedne z najbardziej istotnych zadań skutkujących w eliminacji potencjalnych zagrożeń. Cytowane wcześniej zarządzenie nr 982 Komendanta Głównego Policji sprecyzowało zadania dotyczące bezpieczeństwa związanego z imprezami sportowymi, a idąc dalej, z imprezami masowymi poprzez wyszczególnienie ich oraz wskazując ich kierunki realizacji. Głównymi zadaniami w tym zakresie jest: - rozpoznanie i analiza ryzyka, - opiniowanie masowych imprez sportowych, - współdziałanie z organizatorami imprez sportowych i innymi podmiotami pozapolicyjnymi odpowiedzialnymi za ich zabezpieczenie, - organizowanie, w miarę potrzeby , zabezpieczenia przejazdu kibiców, - współdziałanie z innymi podmiotami w zakresie prowadzenia działań profilaktycznych ukierunkowanych na zapobieganie i zwalczanie zjawisk agresji i przemocy (Zarządzenie nr 982 Komendanta Głównego Policji z dnia 21 września 2007 r.). Zadania te realizowane są przez wyszczególnionych policjantów działających w strukturach komend Policji powołanych na podstawie odpowiednich decyzji. W celu usystematyzowania i sprawniejszego współdziałania w każdej komendzie na terenie Polski utworzony został specjalny zespół do spraw imprez masowych zwany powiatowym punktem kontaktowym 230 | WSGE do spraw imprez masowych, który w ramach swoich zadań dotyczących imprez masowych odbywających się na podległym terenie: - gromadzi i przetwarza informacje, - opiniuje wnioski organizatorów imprez masowych, - opracowuje analizy dotyczące ilości imprez, potencjalnych zagrożeń, sił i środków użytych do zabezpieczenia itp., - koordynuje wymianę informacji dot. planowanych imprez, - współpracuje z podmiotami krajowymi w zakresie imprez masowych. Pierwszoplanowym zadaniem Policji odpowiedzialnej za bezpieczeństwo imprezy masowej jest prowadzenie ciągłego rozpoznania w zakresie potencjalnych zagrożeń zarówno ze strony samych uczestników, jak też innych możliwych, takich jak zamachy terrorystyczne, uprowadzenia itp. W świetle wydarzeń, jakie miały miejsce w czasie trwania imprez masowych wielokrotnie dochodziło do zdarzeń, które w konsekwencji doprowadzały do wielu ludzkich tragedii. Przykładem mogą być takie zdarzenia, jak zamach terrorystyczny na Olimpiadzie w Monachium 5 września 1972 r. bądź zamach podczas igrzysk olimpijskich w Atlancie 27 lipca 1996 r. Na szczęście do podobnych zdarzeń nie dochodzi zbyt często a główne dlatego, że odpowiednie służby prowadzą skuteczne rozpoznanie potencjalnych zagrożeń. W myśl definicji rozpoznanie to zespół tajnych, poufnych i jawnych czynności, w wyniku których Policja zbiera (otrzymuje) dane o interesujących zjawiskach, zdarzeniach, osobach, obiektach, miejscach itp. ( http://www.anarchizm.w.interia.pl/teksty/1-uop.html, 24.03.2012). Główną jego cechą jest zbieranie informacji na temat ewentualnych zagrożeń. Celowi temu służą zarówno czynności jawne, jak i tajne wykonywanie przez funkcjonariuszy Policji, do których można zaliczyć m.in. dokonywanie rozpoznań w środowiskach organizatorów imprezy, w środowisku uczestników imprezy, jak również dokonywanie sprawdzeń i monitorowanie przejazdów uczestników. Wiele z tych czynności wykorzystywanych jest w późniejszych działaniach i ma za zadanie eliminowanie wszelkiego rodzaju zagrożeń. Ogromnym problemem, który utrudnia walkę z wszelkimi przejawami agresji na tego typu imprezach jest anonimowość uczestników, gdyż ich identyfikację z nagranego monitoringu częstokroć uniemożliwiają charakterystyczne stroje czy też zamaskowane twarze (Wawrzyniak, Basak, 2009, s. 126). Wtedy to właśnie rozpoznanie odgrywa kluczową rolę, gdyż wcześniejsza znajomość ewentualnych sprawców pozwala na ich szybkie ustalenie i zatrzymanie. WSGE | 231 Drugim bardzo ważnym czynnikiem kształtującym bezpieczeństwo a będącym zadaniem Policji jest zapewnienie go na trasach dojazdu i odjazdu uczestników imprezy masowej. W działaniach tych wykorzystywani są przede wszystkim funkcjonariusze prewencji, ruchu drogowego oraz służby kryminalnej. Zadanie to w swojej formie często jest jednym z najtrudniejszych zadań policyjnych, gdyż wiąże się ze znacznymi zagrożeniami dla samych policjantów, jak i postronnych obywateli. W ramach tego zadania policjanci wielokrotnie zmuszeni są do interwencji wobec potencjalnych uczestników planowanej imprezy masowej. Stosunkowo najlepszym rozwiązaniem jest tzw. dostarczenie uczestników do miejsca planowanej imprezy oraz ich późniejsze przekonwojowanie do miejsc zamieszkania. Niestety praktyka pokazuje, że często sytuacja wygląda zupełnie inaczej niż uprzednio zaplanowana. Na etapie przemieszczania się dochodzi do przestępstw popełnianych przez konwojowanych uczestników, a rola Policji w zażegnaniu konfliktów jest priorytetowa. Ostatnim jakże ważnym czynnikiem kształtującym bezpieczeństwo a będącym zadaniem Policji jest zapewnienie go uczestnikom w trakcie trwania imprezy masowej. To ten czynnik jest najczęściej oceniany przez media oraz opinie publiczną. Znamiennym jest fakt, iż generalnie za bezpieczeństwo w trakcie imprezy masowej odpowiada organizator, który winien zapewnić takie siły i środki, które byłyby wystarczające do zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim jej uczestnikom. Trzeba tu zauważyć, że pomimo takiego obowiązku organizatorzy nie wywiązują się z niego w sposób prawidłowy, przez co Policja zmuszona jest stosownie reagować, aby przywrócić spokój. Można wyszczególnić kilka podstawowych naruszeń porządku publicznego w trakcie trwania imprezy: - spotkanie się antagonistycznych grup np. kibiców, - zła organizacja zabezpieczenia imprezy, - zbiorowe niszczenie i dewastacja urządzeń na terenie organizowanej imprezy. W każdym z tych przypadków do przywrócenia wymaganego spokoju kluczowa jest rola Policji, która ma doprowadzić do zaprzestania czynów o charakterze przestępczym oraz do zatrzymania sprawców tych czynów. Głównymi siłami w realizacji tych zadań są funkcjonariusze pododdziałów zwartych Policji tzw. Nieetatowych Pododdziałów Policji czy też Oddziały Prewencji Policji. To właśnie ci funkcjonariusze są szkoleni do 232 | WSGE działań mających przywrócić porządek publiczny zakłócony w wyniku zbiorowych naruszeń prawa. Do najczęstszych tego typu zdarzeń dochodzi podczas trwania imprez masowych sportowych, ponieważ praktycznie każda polska drużyna piłkarska ma grono swoich kibiców o mocno antagonistycznych nastrojach. Osoby te mylnie nazywane kibicami dopuszczają się licznych przestępstw oraz wykroczeń mających na celu wprowadzenie zamętu, wywołanie rozruchów na trybunach czy też zbiorowe niszczenie mienia. Na szczęście grupa takich fanatycznych osób jest stosunkowo nieliczna. Generalnie osoby uczestniczące w masowych imprezach sportowych można podzielić na: - chuliganów – charakteryzujących się chęcią rywalizacji z innymi chuliganami drużyn przeciwnych, - ultrasi – fanatyczni kibice drużyny, którzy w imię swojego klubu gotowi są do największych poświęceń, - szalikowcy – emanujący przywiązanie do swojego klubu, którzy jednakże na ogół nie angażują się we wszelkiego rodzaju bójki, - zwykli kibice – osoby, dla których kibicowanie jest swoistym hobby, (Wawrzyniak, Basak, s. 124 – 125). Największym zagrożeniem opisanych imprez są właśnie chuligani oraz czasami ultrasi manifestujący przywiązanie do swojego klubu przy pomocy siły. To oni właśnie stoją za zbiorowymi naruszeniami porządku w trakcie trwania imprez oraz stanowią realne zagrożenie dla zdrowia i życia innych uczestników oraz mienia. Rolą Policji w zakresie tej grupy jest jej szczegółowe rozpoznanie oraz niedopuszczenie do naruszenia porządku publicznego w jakiejkolwiek formie. Na tym tle często dochodzi do wzajemnej konfrontacji, gdzie cała agresja wymienionych pseudokibiców skierowana jest na działanie policjantów i przeciwko nim. Gromadzenie i przetwarzane informacji dotyczących bezpieczeństwa imprez masowych przez Policję W celu zapobiegania przestępstwom i wykroczeniom związanym z imprezami sportowymi Policja gromadzi i przetwarza informacje dotyczące bezpieczeństwa imprez masowych. Przetwarzanie ww. informacji odbywa się zgodnie z obowiązującymi przepisami o ochronie danych osobowych bez obowiązku informowania osób, których one dotyczą. WSGE | 233 Informacje dotyczące imprez gromadzi się celu realizacji zadań związanych z: - rozpoznaniem i analizą ryzyka, - opiniowaniem masowych imprez sportowych, - współdziałaniem z organizatorami imprez sportowych i innymi podmiotami pozapolicyjnymi odpowiedzialnymi za ich zabezpieczenie, - organizowaniem, w miarę potrzeby, zabezpieczenia przejazdów kibiców, - współdziałaniem z innymi podmiotami w zakresie prowadzenia działań profilaktycznych ukierunkowanych na zapobieganie i zwalczanie zjawisk agresji i przemocy. W celu rozpoznania, zapobiegania oraz zwalczania przestępstw i wykroczeń popełnianych w związku z imprezami sportowymi w Wojewódzkich Komendach Policji oraz Powiatowych Komendach Policji (na podstawie dokonanej analizy zagrożeń, w zależności od potrzeb) tworzy się zespoły zadaniowe, tzw. zespoły do spraw kibiców. W skład zespołu do spraw kibiców wchodzą: - kierownik zespołu i jego zastępca, - policjanci komórek kryminalnych, - policjanci komórek wywiadu kryminalnego, - policjanci komórek prewencji, - policjanci i pracownicy komórki ds. sztabowych, - policjanci innych komórek organizacyjnych, w zależności od potrzeb. Do zadań zespołów do spraw kibiców należy: - koordynacja działań podejmowanych przez jednostki i komórki organizacyjne Policji na podległym terenie, zgodnie z zadaniami zespołu, - wymiana informacji dotyczących bezpieczeństwa imprez sportowych z jednostkami i komórkami organizacyjnymi Policji, - gromadzenie i przetwarzanie informacji w ramach zadań wojewódzkiego punktu kontaktowego, - pomoc jednostkom podległym w prowadzonych działaniach w zakresie bezpieczeństwa imprez masowych, - współpraca z podmiotami pozapolicyjnymi na rzecz bezpieczeństwa w związku z organizowanymi masowymi imprezami sportowymi, 234 | WSGE - pozyskiwanie podmiotów pozapolicyjnych dla wsparcia działań Policji w prowadzeniu profilaktyki w zakresie bezpieczeństwa imprez masowych, - inicjowanie opracowywania programów profilaktycznych propagujących uczestnictwo w imprezach masowych w sposób niestwarzający zagrożenia bezpieczeństwa i porządku publicznego, - monitorowanie sposobu przekazywania i rejestrowania informacji o kibicach w Systemie Informacji Operacyjnej, - analizowanie informacji gromadzonych w Systemie Informacji Operacyjnej dotyczących kibiców sportowych, głównie piłki nożnej, oraz ich bieżące konfrontowanie z informacjami gromadzonymi w Policyjnym Rejestrze Imprez Masowych (PRIM), - monitorowanie przebiegu postępowań przygotowawczych i postępowań o wykroczenia w sprawach zakłóceń bezpieczeństwa i porządku publicznego podczas imprez sportowych oraz realizacji postępowań, w których osobami podejrzanymi są osoby będące w zainteresowaniu Policji jako pseudokibice, - koordynowanie przepływu informacji dotyczących pseudokibiców pomiędzy funkcjonariuszami służb kryminalnych i prewencyjnych, - przygotowywanie analizy ryzyka na podstawie rozpoznanych zagrożeń, na potrzeby jednostek realizujących zabezpieczenia imprez sportowych. Wójt, burmistrz (prezydent) miasta Kluczową rolę w zabezpieczeniu imprezy masowej spełnia wójt, burmistrz lub prezydent miasta, gdzie ma zostać zorganizowana impreza masowa, gdyż to on wydaje zezwolenie na jej przeprowadzenie. Organizator zobligowany jest do wystąpienia z wnioskiem o zezwolenie na przeprowadzenie imprezy masowej w terminie nie krótszym niż 30 dni przed planowanym terminem jej rozpoczęcia. Organizator zwraca się do właściwych miejscowo: komendanta powiatowego (rejonowego, miejskiego) Policji i komendanta powiatowego (miejskiego) Państwowej Straży Pożarnej, dysponenta zespołów ratownictwa medycznego i państwowego inspektora sanitarnego z wnioskiem o wydanie opinii o niezbędnej wielkości sił i środków potrzebnych do zabezpieczenia imprezy masowej, zastrzeżeniach co do stanu technicznego obiektu (terenu) oraz o przewidywanych zagrożeniach. WSGE | 235 Organizator powiadamia właściwego miejscowo: – komendanta oddziału Straży Granicznej, w przypadku przeprowadzania imprezy masowej w strefie nadgranicznej, – komendanta terenowej jednostki organizacyjnej Żandarmerii Wojskowej, w przypadku przeprowadzania imprezy masowej na terenach będących w zarządzie jednostek organizacyjnych podległych, podporządkowanych ministrowi obrony narodowej lub przez niego nadzorowanych`. Organizator do wniosku dołącza: 1. graficzny plan obiektu (terenu), na którym ma być przeprowadzona impreza masowa, wraz z jego opisem, zawierającym: – oznaczenie dróg dojścia i rozchodzenia się osób uczestniczących w imprezie masowej, dróg ewakuacyjnych i dróg dojazdowych dla pojazdów służb ratowniczych i Policji, – oznaczenie punktów pomocy medycznej, punktów czerpalnych wody do picia i do celów przeciwpożarowych oraz punktów informacyjnych, – oznaczenie lokalizacji hydrantów przeciwpożarowych, zaworów, przyłączy wody, gazu i energii elektrycznej oraz innych elementów mających wpływ na bezpieczeństwo użytkowników obiektu lub terenu, – informacje o rozmieszczeniu służb porządkowych oraz służb informacyjnych, rozmieszczeniu osób uczestniczących w imprezie masowej i ewentualnym rozdzieleniu ich według sektorów oraz o rozmieszczeniu punktów gastronomicznych i sanitariatów, 2. instrukcję postępowania w przypadku powstania pożaru, 3. terminarz rozgrywek meczów piłki nożnej lub terminarz innych imprez masowych – w przypadku imprez masowych organizowanych cyklicznie, 4. informację o: – liczbie miejsc dla uczestników imprezy masowej, – przewidywanych zagrożeniach bezpieczeństwa i porządku publicznego, – liczbie, organizacji, oznakowaniu, wyposażeniu i sposobie rozmieszczenia służby porządkowej oraz służby informacyjnej, – osobie wyznaczonej na kierownika do spraw bezpieczeństwa, – sposobie zapewnienia identyfikacji osób biorących udział w impre- 236 | WSGE zie masowej, – w przypadku meczu piłki nożnej lub imprezy masowej podwyższonego ryzyka, – zainstalowanych urządzeniach rejestrujących obraz i dźwięk, – harmonogramie udostępnienia obiektu lub terenu uczestnikom imprezy masowej oraz harmonogramie opuszczenia przez nich tego obiektu lub terenu, jeżeli regulamin imprezy masowej przewiduje zmienną liczbę osób w czasie jej trwania, – rozmieszczeniu miejsc i czasie, w których będą sprzedawane, podawane lub spożywane napoje alkoholowe. Wójt, burmistrz (prezydent) po przeanalizowaniu wszystkich dostarczonych dokumentów, jak również po zasięgnięciu opinii organów wyżej wymienionych, wydaje zezwolenie na przeprowadzenie imprezy masowej bądź też takiego zezwolenia nie wydaje. Istnieją dwa przypadki, w wyniku których zaistnienia następuje odmowa wydania zezwolenia, a mianowicie: - nie złożono przez organizatora opinii instytucji wymienionych w Ustawie, a uzyskanie ich do wydania zezwolenia jest konieczne, - nie spełniono przez organizatora obowiązków i wymogów dotyczących bezpieczeństwa określonych w Ustawie. Zezwolenie zawiera: – nazwę organizatora, – określenie rodzaju imprezy masowej, – nazwę imprezy masowej, – warunki przeprowadzenia imprezy masowej, tj.: miejsce jej przeprowadzenia, czas jej rozpoczęcia i zakończenia, maksymalną liczbę osób, które mogą w niej uczestniczyć, liczbę członków służby porządkowej oraz służby informacyjnej, informację o zainstalowaniu urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta stwierdza w zezwoleniu, że jest to impreza masowa podwyższonego ryzyka, w przypadku, gdy wynika to z: – informacji o przewidywanych zagrożeniach, – opinii komendanta powiatowego (rejonowego, miejskiego) policji, – wniosku podmiotu zarządzającego rozgrywkami. W przypadku wydania zezwolenia bądź jego odmowy wójt, burmistrz WSGE | 237 (prezydent) zobowiązany jest wydać takie zezwolenie w ramach decyzji administracyjnej najpóźniej na 7 dni przed planowanym terminem organizowanej imprezy a jej kopie w terminie najdalej 3 dni przekazuje organom wydającym opinię dotyczącą planowanej imprezy. Zezwolenie takie zawiera: 1. nazwę organizatora, 2. określenie rodzaju oraz nazwy imprezy masowej, 3. zasady przeprowadzenia imprezy, w tym w szczególności: - miejsce i czas jej przeprowadzenia, - czas rozpoczęcia i zakończenia, - określenie maksymalnej liczby uczestników, - szczegółową informację na temat liczby członków służby porządkowej i informacyjnej, - dane dotyczące zainstalowanych urządzeń rejestrujących przebieg imprezy masowej. Praktyka pokazuje, że bezpieczeństwo przy wydawaniu zezwolenia niekiedy nie odgrywa pierwszoplanowej roli. Często ważnym aspektem jest chęć promocji miasta jako miejsca szczególnie istotnego dla lokalnej społeczności. Zakończenie Bezpieczeństwo i Policja to dwa znaczenia, które w myślach każdego obywatela są nierozerwalnie ze sobą powiązane, gdyż od policji społeczeństwo wymaga podejmowania wszelkich działań, które w dalszym etapie skutkują poczuciem bezpieczeństwem oraz stanowią gwarancję spokoju dla państwa. Jednym z czynników oceniania Policji jest jej działalność w zapewnieniu bezpieczeństwa uczestników imprez masowych. Pomimo tego, że aktualnie obowiązujące przepisy prawne nie wymieniają policji jako organu bezpośrednio odpowiedzialnego za bezpieczeństwo w tym względzie, to jednak w poczuciu obywatela to ta organizacja ma największy wpływ na kształt bezpieczeństwa danej imprezy. Wychodząc naprzeciw tym dążeniom społecznym Policja podejmuje szereg działań związanych z szeroko pojętym bezpieczeństwem. Wzmożona edukacja społeczna oraz działania długofalowe obejmujące uczestników imprez masowych czy też działania restrykcyjne w stosunku do niektórych z nich przyniosą oczekiwane korzyści w poprawie bezpieczeństwa publicznego. 238 | WSGE References: Antczak A., (2011). Unia Europejska. Bezpieczeństwo, strategia, intresy. Józefów: Wydawnictwo WSGE w Józefowie. Kitler W. (2011). Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania System. Warszawa: AON. Kitler W., Skrabacz A. (2010). Bezpieczeństwo ludności cywilnej. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwo Wiedzy Obronnej. Kotowski W., Kurzępa B. (2010). Bezpieczeństwo imprez masowych – komentarz do ustawy wydanie 2. Warszawa: DIFIN. Małobrody Z. (2010).Zadania Policji w zabezpieczaniu imprez masowych. Katowice: Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach. Misiuk A., (2008). Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego – zagadnienia prawno – ustrojowe. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Pływaczewski W., Kudrelka J. (2010). Przestępczość stadionowa – etiologia, fenomenologia, przeciwdziałanie zjawisku. Szczytno: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policyjnej. Pokruszyńki W. (2009). Współczesne bezpieczeństwo narodowe. Józefów: Wydawnictwo WSGE w Józefowie. Pokruszyński W. (2012). Bezpieczeństwo teoria i praktyka. Józefów: Wydawnictwo WSGE w Józefowie. Sitek M., Ćmiel S. (2010). Jaka Polska? Węzłowe problemy społeczeństwa polskiego. Mińsk Mazowiecki: Wydawnictwo WSNS im. ks. J. Majki. Sitek M. (2011). Turystyka miejska. [w:] (red.), Lisiecki, M., Sitek, B. (2011). Bezpieczeństwo dużych i średnich aglomeracji z perspektywy europejskiej. Józefów: Wydawnictwo WSGE w Józefowie. Tyburska A. (2011). Bezpieczeństwo obywateli i porządek publiczny w sytuacji zagrożeń infrastruktury kluczowej państwa, [w:], (red.) J. Pięta, J., Purski, B. Współczesne dylematy bezpieczeństwa – nowe wyzwania. Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa i Ochrony. Wawrzyniak J., Basak W., (2009). Problem chuligaństwa na masowych imprezach sportowych województwa małopolskiego w latach 2000 – 2008” [w:] (red.) Nijakowski L. M., „Bezpieczeństwo i ochrona – kwartalnik naukowy WSBiO” nr 3-4. Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa i Ochrony. Zawisza J., (2009). Bezpieczeństwo narodowe i porządek publiczny w warunkach globalizacji. Słupsk: Wydawnictwo PROPOMERANIA. WSGE | 239 240 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 241-257 Cosima Ilaria Buonocore WSGE | 241 242 | WSGE Public financial services between liberalization and defence of the public Servizi pubblici locali, tra dismissioni e tutela dell’interesse pubblico1 Avv. Dott.ssa Cosima Ilaria Buonocore Facoltà di Giurisprudenza di Taranto dell’Università degli studi “Aldo Moro” di Bari [email protected] Abstracts The local public service that the Italian state offers to citizens in these years is going through a period of massive change. In particular, they are doing many reforms of the law with the aim of freeing up all services that the user uses a daily basis, for example, transport, waste, water. The problem was born because someone says that if the public service remains in public administration management, it is very possible that the policy, but only corrupt politics, could only narrow interests and not the community. Il servizio pubblico locale che lo Stato italiano offre ai cittadini in questi anni sta attraversando un periodo di grande cambiamento. In particolare, stanno facendo molte riforme di legge con lo scopo di liberare tutti i servizi che l’utente utilizza quotidianamente, per esempio, trasporti, rifiuti, acqua. Il problema è nato perché c’è chi dice che, se il servizio pubblico rimane nella gestione della pubblica amministrazione, è molto probabile che la politica, quella corrotta, può ridurre gli interessi e aumentare i guadagni a discapito della comunità. Keywords: public, liberalization, management, city, state. pubblico, dismissioni, imprenditori, città, stato L’evoluzione normativa in materia di gestione dei servizi pubblici economici di rilevanza economica Il tema del modello organizzativo per la produzione ed erogazione dei servizi pubblici di rilevanza economica presenta profili problematici e di WSGE | 243 grande attualità. La scelta, politica e sociale, dell’affidamento a imprenditori piuttosto che a enti locali è di non poco conto, poiché, se per un verso l’introduzione di un regime di libera concorrenza potrebbe creare servizi competitivi e correggere le eventuali distorsioni prodotte dai condizionamenti del sistema politico, per l’altro la gestione imprenditoriale sarebbe naturalmente finalizzata alla massimizzazione dei profitti, tale da mettere in secondo piano le esigenze sociali sottese alla necessità di garantire a tutti i cittadini determinati servizi a condizioni affatto onerose. Viceversa, la gestione locale avrebbe certamente il vantaggio di una potenziale maggiore aderenza all’interesse pubblico, all’entità delle tariffe, alla capacità dei servizi erogati di soddisfare le esigenze dei cittadini, all’universalità e sostenibilità economica delle prestazioni, all’individuazione del livello di qualità che un servizio pubblico deve garantire; ma ci sarebbe il rischio, non meramente teorico, che la posizione di monopolio così conseguita, induca alla perdita di stimoli e produca nel tempo disservizi. L’evoluzione normativa dei modelli di gestione dei servizi pubblici locali inizia nel ‘900 quando, all’indomani del processo di inurbanizzazione conseguente al trasferimento della popolazione dalla campagna alla città, il legislatore avvertì la necessità di estendere la rete dei servizi pubblici attraverso una dotazione infrastrutturale, che richiedeva la disponibilità di ingenti risorse finanziarie, il cui reperimento non poteva ovviamente essere conseguito riversandolo sull’utente finale. Perciò, la l. 29 marzo 1903, n. 103, meglio nota come legge Giolitti, optò per il trasferimento progressivo della gestione dei servizi pubblici agli enti locali, sottraendoli alle concessioni private2. Da allora, la disciplina dei servizi pubblici locali a rilevanza economica ha subito una miriade di riforme, soprattutto negli ultimi vent’anni, cioè a partire dall’entrata in vigore dell’art. 22 della l. 8 giugno 1990, n. 142, sino ad arrivare alla disciplina attuale, che è dettata dall’art. 23 bis della l. 6 agosto 2008 n. 133 (e successive modificazioni e integrazioni, di cui il d.P.R. del 7 settembre 2010, n. 168 costituisce attuazione). Di fondamentale importanza sono, poi, i principi dell’Unione europea in materia di libera prestazione di servizi3. A tali principi, enunciati nel Trattato di Lisbona del 13 dicembre 2007, nella stesura dell’art. 23 bis, è stata dedicata particolare attenzione; nello specifico sono stati valorizzati a) gli obblighi di trasparenza e di libera concorrenza (artt. 43, 49 e 86), b) i principi di non discriminazione sulla base della nazionalità (art. 18), c) le disposizioni sulla libertà di stabilimento 244 | WSGE e di circolazione dei servizi (artt. 49 e 56); e, infine, d) le regole della concorrenza operanti anche nei confronti delle imprese pubbliche (art. 106)4. Tuttavia, se per un verso non sorgono dubbi sulla compatibilità dell’attuale normativa interna con i dettami europei5, per l’altro, proprio in ragione dell’importanza e della centralità della materia, per le ovvie ricadute che può generare sulle dinamiche economiche e sociali, si assiste ad un vivace dibattito sulla gerarchia e preminenza degli interessi in gioco. In particolare, ci si interroga sull’equilibrio che l’attuale assetto normativo garantisce tra la concorrenza del mercato e la fruizione generalizzata del servizio pubblico, anche a scapito di convenienze meramente economiche. La discussione che ne è nata è stata ulteriormente stimolata dalla circostanza che, l’art. 23 bis non ha avuto neppure il tempo di vedere la luce perché è stato subito sottoposto al vaglio di legittimità costituzionale, superandolo in senso positivo6, e dovrà subire la verifica di un prossimo referendum abrogativo popolare7. La disciplina del 2008 (art. 23 bis della l. 6 agosto, n. 133 e ss. mm. e ii.) Per questi motivi, il dibattito è animato ed attuale, e giustifica un’ulteriore riflessione sull’art. 23 bis, riguardo al quale, già ad una prima lettura, si evince che può trovare applicazione con esclusivo riferimento alle concessioni di pubblici servizi8, e che le sue disposizioni prevalgono (e non abrogano) sulle relative discipline di settore «con esse incompatibili». Tale articolo, che fa salve le discipline speciali espressamente richiamate (relative alla distribuzione di gas naturale ed energia elettrica, alla gestione delle farmacie comunali, al trasporto ferroviario regionale) (art. 23 bis, 1° comma), conferma al 2° comma che la forma «ordinaria» per il conferimento della gestione dei servizi pubblici locali è la gara «a favore di imprenditori o di società in qualunque forma costituite» [lett. a)] e «a società a partecipazione mista pubblica e privata» [lett. b)]9. Oltre l’affidamento ordinario, la normativa interna prevede, ai commi 3 e 4, quello in deroga; vale a dire la modalità di affidamento diretto, senza procedure competitive, c.d. in house (cioè concesso a società che sono la longa manus dell’amministrazione stessa, il cui capitale è quindi interamente in mano pubblica). Tuttavia, il ricorso a tale forma di affidamento è giustificato solo in presenza di fattispecie specifiche, che devono concorrere cumulativamente, e devono essere caratterizzate dalla peculiarità delle WSGE | 245 situazioni economiche, sociali, ambientali e geomorfologiche sottostanti che «non permettono un efficace e utile ricorso al mercato». L’art. 23 bis va oltre la disciplina dell’Unione, poiché, in concorso con i requisiti appena menzionati, afferma che la verifica della sussistenza di dette condizioni sia rimessa ad un provvedimento motivato dell’Amministrazione, previa pubblicità della scelta medesima di operare in deroga e parere (obbligatorio ma non vincolante) favorevole dell’Autorità Antitrust e delle Autorità di regolazione del settore, che devono essere resi entro 60 giorni dalla ricezione. Ancora. L’8° comma prevede che le gestioni in house, «in essere alla data del 22 agosto 2008» anche se conformi ai principi unitari, cessano improrogabilmente e senza necessità di deliberazione da parte dell’ente affidante, alla data del 31 dicembre 2011, «salvo che, entro la stessa data, le amministrazioni cedano almeno il 40% del capitale mediante procedura competitiva che abbia per oggetto al tempo stesso la qualità del socio e l’attribuzione di specifici compiti operativi connessi alla gestione del servizio». Quindi, i modelli organizzativi per la produzione ed erogazione dei servizi pubblici locali di rilevanza economica individuati nell’art. 23 bis sono essenzialmente tre: uno, mediante gara con procedura competitiva ad evidenza pubblica a favore di imprenditori o società in qualunque forma costituiti; l’altro attraverso l’affidamento della gestione a società miste, mediato dalla scelta del socio a seguito di gara pubblica; l’ultimo diretto a società interamente pubblica, c.d. in house, che rappresenta la deroga alle modalità di affidamento del s.p.l.10. Ebbene, la scelta da parte dell’Amministrazione del modello di gestione del servizio pubblico rappresenta una fase molto delicata, e impone una sollecita riflessione che tenga conto sia dell’interesse economico sia di quello pubblico, avendo presente che la prevalenza del primo può svilire l’interesse pubblico, quindi la salvaguardia del bene comune e le aspettative delle generazioni future. Per contro non può censurarsi l’intento di voler perseguire una maggiore efficienza del servizio pubblico attraverso l’ingresso del privato, per evitare o contenere le perdite e produrre un utile, sì da consentire un risparmio della spesa pubblica e una maggiore disponibilità di risorse a favore dell’ente. Ma, affinché tali obiettivi si concretizzino è indispensabile che qualsiasi scelta individuata dall’Amministrazione sia dettata da un’at- 246 | WSGE tenta e ponderata valutazione di opportunità e dal rispetto dei principi di economicità, efficienza e di buon andamento sanciti dall’art. 97 Cost. Senza dimenticare, poi, che la Carta fondamentale, nel dettare questi criteri, ha comunque, prioritariamente, dato prevalenza alle persone e al loro interesse, al benessere sociale (ad es. art. 3 Cost.). La problematica è ben presente anche nella disciplina specifica del trasporto pubblico locale, come si può ricavare da un recentissimo Regolamento Ue che ha riservato particolare attenzione ai cittadini affermando che il settore del trasporto con autobus «è costituito essenzialmente da piccole e medie imprese» e «dal momento che il passeggero che viaggia con autobus è la parte più debole del contratto di trasporto, è opportuno garantirgli un livello minimo di protezione»11. In ordine all’affidamento in deroga, l’art. 23 bis prevede che la legittimità di tale opzione discende da una doppia valutazione, una di tipo economico, sociale o ambientale rimessa all’ente locale, che deve essere basata sulle evidenti difficoltà del ricorso al mercato secondo le disposizioni del 3° comma dell’art. 23 bis; un’altra di tipo giuridico, riservata, ai sensi del 4° comma, all’Autorità garante della concorrenza e del mercato. Pare sia lecito sollevare qualche dubbio di legittimità costituzionale della previsione ex art. 23 bis, 4° comma, per contrasto con gli artt. 5, 114, 117 e 118 Cost., nella parte in cui rende obbligatorio il ricorso all’Anti trust; il quale, se per un verso è un organo tecnico indipendente dal governo, per l’altro rappresenta comunque una forma di controllo delle scelte operate dagli enti locali, benché la legge Cost. 18 ottobre 2001, n. 3, vieti ogni e nuova forma di controllo limitativa delle autonomie locali. Il ricorso alla società mista non pare richiedere specifiche motivazioni, all’infuori dell’indicazione della convenienza del suo utilizzo; per converso, impone un particolare compito all’ente locale, titolare del servizio pubblico, che deve affrontare la delicata e complicata fase relativa alla procedura per la scelta del socio privato12, nonché all’individuazione dell’oggetto della gara, alla luce della normativa e della giurisprudenza, interna e comunitaria13. Inoltre, tale modello di gestione può sollevare delle perplessità in ordine alle opportunità offerte al socio privato, poiché egli, pur investendo nella società potrebbe trovarsi esposto alle eventuali perdite di gestione, per non avere il controllo della stessa. L’interazione tra normativa italiana e comunitaria Detto ciò, va, tuttavia, ribadita l’eccezionalità nel quadro normativo WSGE | 247 dell’Ue di ogni limitazione diretta ad impedire l’accesso di soggetti privati alle gestioni anche dei servizi pubblici. Tale assunto è stato sottolineato dalla Corte di Giustizia europea, la quale ha affermato che le disposizioni interne, che impediscono la partecipazione, ad una procedura ad evidenza pubblica, degli operatori che non hanno la forma giuridica corrispondente alle società per azioni, sono contrarie al diritto unitario, e perciò nulla impedisce di disapplicare ogni disposizione di diritto interno contraria a tali prescrizioni14. L’attuale formulazione dell’art. 23 bis non contiene alcuna forma di discriminazione e limitazione al mercato nella scelta del soggetto privato, e per tale ragione, appare condivisibile l’orientamento della giurisprudenza amministrativa interna, secondo la quale, nulla osta a ritenere rientranti nell’alveo del 2° comma, lett. a), non solo modelli imprenditoriali classici, necessariamente lucrativi, ma anche soggetti costituiti in forma di Onlus, legittimati a concorrere ad una gara per l’affidamento di un sevizio pubblico, poiché essi, pur non avendo lo scopo di lucro, sono soggetti economici, e perciò «sono qualificati come imprenditori, fornitori o prestatori di servizi nel rispetto delle disposizioni nazionali, comunitarie»15. Essi avrebbero due caratteristiche essenziali ed apprezzabili: sarebbero organismi operanti secondo le regole e le finalità del mercato, assicurando economicità ed utilità alla gestione, ma, non perseguirebbero finalità di mero lucro, potendo, perciò, meglio farsi carico delle finalità collettive e di benessere sociale demandate al servizio pubblico. Nell’individuazione della normativa da applicare, la concorrente presenza di fonti statali e sovranazionali non rende certamente semplice il ruolo dell’interprete. Un esempio è dato dal settore dei trasporti pubblici, in ordine al quale la Comunità economica europea ha condiviso, sin dalla metà del secolo scorso, politiche tariffarie rigide, volte ad assicurare l’universalità e la massima accessibilità del servizio16. È con il Regolamento (CE) 1370/2007 del Parlamento europeo e del Consiglio del 23 ottobre 200717 che l’indirizzo di politica europea dei trasporti ha preso definitiva forma, creando uno strumento per assicurare trasparenza ed efficienza dei servizi18. Tale Regolamento disciplina le modalità di gestione dei «servizi pubblici di trasporto di passeggeri su strada e per ferrovia», qualificati dall’art. 2, lett. a) come «servizi di interesse economico generale offerti al pubblico senza discriminazione e in maniera continuativa», costituiti da servizi che non possono essere gestiti secondo una logica commerciale. Il Regolamento ha introdotto a livello europeo una normativa di settore organica e vincolante; essa regola i contratti di 248 | WSGE servizio pubblico, che rivestono la forma della concessione, e offre agli Stati membri un ampio ventaglio di scelte organizzative del servizio di TPL senza privilegiarne alcuna. Nell’articolato sovranazionale, balza in evidenza l’art. 5, § 2, il quale dispone che le Autorità competenti a livello locale «hanno facoltà di fornire esse stesse servizi di trasporto pubblico di passeggeri o di procedere all’aggiudicazione diretta di contratti di servizio pubblico a un soggetto giuridicamente distinto». Si tratta della fattispecie di produzione del servizio in economia, e dell’in house providing. Il successivo § 4 tipizza una seconda modalità organizzativa del TPL, vale a dire la sua esternalizzazione, che si esplica attraverso l’affidamento diretto sottosoglia del contratto di servizio pubblico ad un operatore terzo se il valore annuo medio stimato sia inferiore a 1.000.000 di euro, oppure se la fornitura di servizi di trasporto passeggeri sia inferiore a 300.000 chilometri annui. Infine, il § 5 prevede l’affidamento diretto di emergenza, cioè, in caso di interruzione del servizio o di pericolo imminente d’interruzione, il Regolamento consente che l’Autorità possa d’urgenza aggiudicare direttamente o prorogare consensualmente un contratto di servizio pubblico oppure obbligare la fornitura di determinati servizi pubblici, per una durata non superiore a due anni. La durata dell’affidamento è stabilita in considerazione della tipologia di trasporto. I contratti di servizio di trasporto pubblico con autobus possono avere una durata non superiore a dieci anni (art. 4, § 3 del Regolamento), prorogabili, in virtù del 1° comma del paragrafo successivo, sino al massimo del 50% della sua durata originaria, qualora si debba tener conto delle modalità di ammortamento dei beni o degli affidamenti che riguardano regioni periferiche. E ancora, ai sensi del 2° comma, § 4, analoga proroga (al massimo del 50%) è giustificata dai «costi derivanti dalla particolare situazione geografica». Ma, se per un verso l’art. 4, prevede una disciplina ben dettagliata che lascia ampi spazi di manovra, per l’altro lo stesso Regolamento, nel 15° Considerando, dopo aver affermato che «i contratti di lunga durata possono comportare la chiusura del mercato per un periodo più lungo del necessario, con conseguente riduzione degli effetti positivi della pressione della concorrenza», ammonisce che «per ridurre al minimo le distorsioni di concorrenza e al tempo stesso salvaguardare la qualità dei servizi, è opportuno che i contratti di servizio pubblico abbiano una durata limitata». Quindi, qualora l’ente propenda per la gara, dovrà essere il bando a stabilire, eventualmente, una durata più estesa del WSGE | 249 contratto di servizio da affidare, e comunque non oltre il 50% della durata massima, perciò, tutt’al più per 10 o 15 anni19. Viceversa, nell’ipotesi di aggiudicazione diretta, posto che è ammessa la rinegoziazione successiva, poiché non v’è rischio di svilire una gara mai celebrata, vi può essere una proroga della durata iniziale del contratto di servizio (comunque pur sempre nella misura massima del 50% rispetto ad essa). Confrontando tale quadro unitario in materia di trasporto pubblico locale con quello interno, quale risulta dal’art. 23 bis e dal regolamento di attuazione n. 168/2010, sembra emergano alcune incongruenze. In primo luogo, l’art. 5, §§ 2,4,5 e 6 del Regolamento dell’Ue detta una disciplina sussidiaria che consente il ricorso a modalità diverse dalla gara «a meno che non sia vietato dalla legislazione nazionale». In Italia la disciplina di rinvio, da ultimo, è, come si è precisato, quella dettata dall’art. 23 bis, 1° comma, secondo il quale «le disposizioni contenute nel presente articolo si applicano a tutti i servizi pubblici locali e prevalgono sulle relative discipline di settore con esse incompatibili». L’art. 12, 4° comma del regolamento di attuazione n. 168/2010 prevede che «per il trasporto pubblico locale il presente regolamento si applica in quanto compatibile con le disposizioni del regolamento (CE) 23 ottobre 2007, n. 1370/2007». In sintesi, l’art. 23 bis costituisce espressione di una politica del diritto volta alla promozione del libero mercato e della concorrenza; viceversa il Regolamento Ce n. 1370 è evidentemente teso a superare tale logica. A ciò si aggiunga che, il trasporto pubblico locale era stato regolato da apposita disciplina, attraverso il d. lgs. 19 novembre 1997 n. 422, sicché occorre raccordare la pregressa disciplina speciale del trasporto pubblico locale con la sopravvenuta disciplina generale dei SPL di rilevanza economica ex art. 23 bis e, una volta definito l’assetto nazionale, raccordarlo con il Regolamento CE n. 1370/200720. Inoltre, la l. 23 luglio 2009, n. 99 recante «Disposizioni per lo sviluppo e l’internazionalizzazione delle imprese, nonché in materia di energia» ha previsto, all’art. 61, che le autorità competenti all’aggiudicazione dei contratti di servizio, anche in deroga alla disciplina di settore, possono avvalersi, per il trasporto pubblico regionale e locale, delle previsioni di cui all’articolo 5 , §§ 2, 3, 4, 5 e 6 del Regolamento CE n. 1370/2007. Quindi, si pone un problema di armonizzare le varie fonti normative, laddove l’art. 288 del Trattato Lisbona sancisce la prevalenza dei regolamenti comunitari sulle discipline dei singoli Stati membri in quanto hanno portata generale, e sono direttamente applicabili senza necessità di alcun 250 | WSGE atto di recepimento. In altre parole, è inammissibile un atto dello Stato membro che disponga del regolamento in quanto quest’ultimo ha forza esecutiva propria. Considerata la nutrita serie di disposizioni in materia, occorre procedere con ordine e analizzare la normativa applicabile ratione temporis, per ogni singolo ambito21. Qualche considerazione conclusiva In conclusione, appaiono utili alcune considerazioni che, si auspica, possano stimolare un’ulteriore riflessione. L’art. 23 bis è inserito nel d.l. 25 giugno 2008, n. 112, convertito con modificazioni, nella l. 6 agosto 2008, n. 133, recante «Disposizioni urgenti per lo sviluppo economico, la semplificazione, la competitività, la stabilizzazione della finanza pubblica e la perequazione tributaria». La legge, pertanto, già nel titolo, indica le finalità dell’intero articolato di ottenere una progressiva riduzione del deficit entro una forbice ristretta (che, in un triennio prevedeva il disavanzo del PIL dal 2,5 allo 0,1), per arrivare nel 2011 ad un rapporto tra debito pubblico e P.I.L. non superiore al 97,2%. Nella visione complessiva della manovra, era previsto anche l’avvio di maggiori investimenti in materia di innovazione e ricerca, di sviluppo dell’attività imprenditoriale, di diversificazione delle fonti di energia, di potenziamento dell’attività della pubblica amministrazione e di rilancio delle privatizzazioni, dell’edilizia residenziale e dello sviluppo delle città. In tal modo la legge fissava gli obiettivi ritenuti necessari per creare le condizioni sociali ed economiche per lo sviluppo. Essi rappresentavano un contesto di riferimento unitario, nel senso che ciascuna finalità proposta era interdipendente con le altre. Tuttavia, mentre la gran parte degli obiettivi previsti dalla l. 133/2008 non si sono concretizzati (rilancio dell’edilizia abitativa, valorizzazione del patrimonio pubblico, sviluppo economico, semplificazione e competitività), sull’art. 23 bis si è avuta un forte accelerazione, presumibilmente (a quanto si afferma) con la speranza di potere raggiunger prima gli obiettivi in materia di concorrenza dei mercati e, in particolare quelli relativi al servizio pubblico locale di rilevanza economica. Appare evidente che si è in presenza di una considerevole apertura all’iniziativa imprenditoriale privata che, seppure in attuazione di interventi a favore della concorrenza e in vista di una futura liberalizzazione, probabilmente potrebbe rischiare di sbilanciare in favore dei privati il mercato competitivo dei servizi. WSGE | 251 È noto che, il fenomeno della municipalizzazione del servizio locale è legato al ruolo svolto dai Comuni come ente di riferimento delle comunità. Tale legame, nato nel ‘900, è stato fortificato prima con la collocazione degli enti locali nella Costituzione (art. 114), e dopo con l’affermazione del principio di sussidiarietà contemplato dall’art. 118, entrambi inseriti nel Titolo V della parte seconda della Carta costituzionale riformato con la l. Cost. 18 ottobre 2001, n. 3. Con quest’ultima riforma, la ripartizione delle competenze e delle attribuzioni dall’alto verso il basso, considerando Regioni, Province e Comuni ripartizioni della Repubblica, risulta ora invertita, con valorizzazione del livello comunale, in quanto più vicino ai cittadini: infatti, il dettato riformato dispone che «la Repubblica è costituita dai Comuni, dalle Città metropolitane, dalle Regioni e dallo Stato». E, secondo il principio di sussidiarietà verticale, accolto dall’art. 118 Cost., le funzioni amministrative devono essere attribuite al livello di governo più vicino ai cittadini; lo Stato deve intervenire soltanto qualora i livelli inferiori non siano in grado di operare. Oltre a ciò, è il caso di tener presente che, a livello comunitario, il principio di sussidiarietà è posto come criterio generale per l’attività degli enti locali, anche in materia di servizi pubblici; infatti, il Protocollo sui servizi di interesse generale, allegato al Trattato di Lisbona, in riferimento a tale settore, afferma espressamente nell’art. 16 «il ruolo essenziale e l’ampio potere discrezionale delle autorità nazionali, regionali e locali di fornire, commissionare e organizzare servizi di interesse generale il più vicini possibile alle esigenze degli utenti». Anche con la Carta europea delle autonomie locali22, si è inteso valorizzare il ruolo delle autonomie locali nella regolamentazione e gestione degli interessi generali pubblici, nel rispetto del principio di sussidiarietà. Senza dimenticare che, sempre in materia di servizi economici, un ruolo importante è offerto dal «Libro verde sui servizi d’interesse generale» (COM-2003-270 def.) del 21 maggio 2003, con il quale, al punto 24, il legislatore unitario ammonisce che le autorità pubbliche non dovrebbero rinunciare al «ruolo di garante del conseguimento degli obiettivi di interesse generale». La scelta sull’individuazione di un modello di gestione piuttosto che un altro, è assai delicata, sebbene, a dire il vero, incida solo parzialmente sull’efficienza della gestione, perché è l’amministrazione che deve garantire il pieno soddisfacimento dell’interesse generale; sicché quanto più ampia sarà l’apertura alla concorrenza dei servizi pubblici locali di rilevanza eco- 252 | WSGE nomica, tanto più ampie dovranno essere le garanzie di controllo e di indirizzo23. Cionondimeno, rimane l’esigenza di dare attuazione all’art. 23 bis, ma senza decisioni affrettate e non adeguatamente mature, magari dettate dal timore di essere inadempienti, perché l’attuale normativa propende per una forma di gestione aperta al mercato, ma non la impone 24. (Endnotes) 1 Questo articolo costituisce la versione rielaborata dell’intervento programmato su «Servizi pubblici, tra dismissioni e tutela dei servizi pubblici» al Convegno su «Le dismissioni delle partecipazioni pubbliche nelle società di gestione dei servizi pubblici: vincoli giuridici, valutazioni economiche, orientamenti giurisprudenziali», organizzato il 10 dicembre 2010, a Taranto dalle Facoltà di Giurisprudenza e di Economia dell’Università degli studi “Aldo Moro” di Bari – sede di Taranto, e dal Comune di Taranto. 2 Nel ripercorrere le origini storiche dei servizi pubblici locali e del loro affidamento e nell’analizzare la legge sulla municipalizzazione del 1903, si evince che la formula della concessione a terzi rappresentava la regola, e invece la gestione diretta del servizio da parte delle amministrazioni locali l’eccezione. Sul punto, v. gli artt. 26 del r.d. 15 ottobre 1925, n. 2578 (Testo unico delle leggi sull’assunzione dei pubblici servizi da parte dei comuni e delle province), 265 del r.d. 14 settembre 1931, n. 1175 (Testo unico sulla finanza locale), e 5 della l. 24 marzo 1989, n. 122, meglio nota come legge Tognoli, relativa alla concessione di costruzione e gestione dei parcheggi, citati da Valaguzza, Gli affidamenti a terzi e a società miste, in La Riforma dei servizi pubblici locali, Villata (a cura di), Torino, 2011, p. 45, in nota. In ordine ai servizi pubblici locali e alle loro origini, cfr., per tutti, Cassese, La regolamentazione dei servizi di pubblica utilità in Italia, in L’industria, 1992, p. 167 ss.; nonché Travi, La liberalizzazione, in Riv. trim. dir. pubbl., 1998, p. 645 ss. 3 L’art. 22, 3° comma, della l. n. 142 del 1990 disciplinava cinque modalità di gestione dei servizi: a) in economia, b) in concessione a terzi, c) a mezzo di azienda speciale, d) a mezzo di istituzione, e) a mezzo di società per azioni a prevalente capitale pubblico locale. A tale previsione, l’art. 12 della l. 23 dicembre 1992, n. 498, ha affiancato la possibilità di costituire la società per azioni mista senza il vincolo della proprietà pubblica maggioritaria, ma con l’obbligo della procedura ad evidenza pubblica per la scelta dei soci privati in sede di costituzione della società. L’art. 22, 3° comma, lett. e) della l. n. 142/1990 è stato modificato dall’art. 17, 58° comma, della l. 15 maggio 1997, n. 127, meglio nota come Bassanini bis, che ha ampliato le figure giuridiche utilizzabili per costituire le società miste, prevedendo la forma della società a responsabilità limitata. Con l’entrata in vigore del d.lgs. n. 267/2000 «Testo unico delle leggi sull’ordinamento degli enti locali», la disciplina sulla gestione dei servizi pubblici locali è stata trasfusa negli artt. 113 e ss. di tale testo unico. Successivamente, l’art. 35 della l. 28 dicembre 2001, n. 448 (legge finanziaria 2002) ha riscritto la normativa dei servizi pubblici locali, modificando non poco il sistema previgente. Nella riforma s’introducevano sia il principio di separazione tra la proprietà delle reti e degli impianti e relativa gestione dei servizi, sia, per la loro erogazione, la regola dell’affidamento a società di capitali individuate attraverso l’espletamento di gare con procedura ad evidenza pubblica, oltre alla clausola di prevalenza delle leggi di settore sulla disciplina generale. Nel 2002, l’art. 113 è stato oggetto di una procedura d’infrazione ex art. 226 del Trattato CE, per violazione delle norme comunitarie in materia di libera prestazione di servizi, sicché il WSGE | 253 legislatore interno è intervenuto con l’art. 14 del d.l. 269/2003, convertito dalla l. 24 novembre 2003, n. 326, che, in ordine alle modalità di gestione, oltre alla gara, ha stabilito la possibilità di affidare il servizio alle società in house e alle società miste, in cui il socio privato sia scelto tramite procedura ad evidenza pubblica. Ancora, dopo numerosi tentativi di riforma che non hanno visto la luce (nella XV Legislatura, significativo è stato il d.d.l. 772 di «Delega al Governo per il riordino dei servizi pubblici locali» meglio noto come d.d.l. Lanzillotta), si giunge all’art. 23 bis del d.l. 25 giugno 2008, n. 112 introdotto con la legge di conversione n. 133 del 6 agosto 2008. Tale articolo abroga parzialmente l’art. 113 del T.U.E.L. Al riguardo, v. Valaguzza, Il conferimento della gestione dei servizi pubblici in favore di società miste, in La riforma dei servizi pubblici locali, cit., p. 121 ss. 4 L’applicazione delle regole di concorrenza ha conosciuto per lungo tempo limitazioni; ma, creato il mercato unico, tali regole hanno acquisito maggiore importanza e sono state intese come uno strumento finalizzato alla realizzazione e conservazione dell’economica di mercato a livello comunitario, improntata ai principi di liberalizzazione. Di tale mutato approccio si trova testimonianza anche nelle modifiche apportate dal Trattato di Maastricht al Trattato CE, segnatamente nell’art. 4 TCE, rinumerato come art. 119 TFUE, in riferimento al vincolo posto all’azione degli Stati membri e dell’Unione nell’adozione della politica economica (par. 1) e della politica monetaria (par. 2), da condursi conformemente al principio di un’economia di mercato aperta e in libera concorrenza. Cfr. D’Alessio, Commento all’art. 81, in Pocar, Commentario breve ai Trattati della Comunità e dell’Unione europea, Padova, 2001, p. 367. 5 In riferimento ai principi dell’Unione europea in materia di servizi pubblici locali, v. Petronella, I principi dell’unione europea in materia di servizi pubblici locali, in La riforma dei servizi pubblici locali alla luce del D.P.R. 7 settembre 2010, n. 168, Marrone e Musolino (a cura di), Roma, 2011, p. 73 e ss. 6 Corte cost. 17 novembre 2010, n. 325, che si legge in www.deiuregiuffre.it. Ancor prima, v. Corte cost. 27 luglio 2004, n. 272, in Foro it., 2005, I, 2652, con nota di Molaschi, La gestione dei servizi pubblici locali «privi di rilevanza economica»: prospettive e problemi in materia di servizi sociali a seguito di Corte cost. n. 272 del 2004. Sulle questioni di legittimità costituzionale, e, in particolare, sul dibattito prima e dopo Corte cost. 325/2010, v. Musolino, Una scelta costituzionale e comunitaria: la sentenza n. 325/2010, in La riforma dei servizi pubblici locali alla luce del D.P.R. 7 settembre 2010, n. 168, cit., p. 8 e s.; Pettinari, Le questioni di legittimità costituzionale pendenti sull’art. 23 bis del d. l. n. 112/2008 e successive modificazioni, in La riforma dei servizi pubblici locali, cit., p. 385 e ss. 7 Per il quale, v. Corte cost., ord., 26 gennaio 2011, n. 24, che si legge sul sito www. deiuregiuffre.it. 8 In ordine agli appalti di servizi valgono le disposizioni previste nel codice dei contratti. 9 Nella versione originaria dell’art. 23 bis, prima delle modifiche introdotte dal d.l. 25 settembre 2009 n. 135, era previsto che il conferimento della gestione dei servizi pubblici locali dovesse avvenire, in via ordinaria, solamente a favore di imprenditori o società in qualunque forma costituite individuati mediante procedure competitive ad evidenza pubblica, e non erano menzionate (quanto alle modalità di affidamento del servizio) né le società in house né le società miste. Le successive modifiche, hanno affermato la legittimità delle società miste, proprio mentre anche la Corte di Giustizia si pronunciava nello stesso senso, seppure con qualche precisazione (sul punto, v. Cor- 254 | WSGE te di Giustizia delle Comunità europee, sez. III, sent. 15 ottobre 2009, n. C-196/08, in Foro it., 2010, IV, c. 514, con nota di Simonetti). In ordine alla modalità di affidamento ex art. 23 bis, 2° comma, lett. b), lo stesso articolo precisa che la procedura competitiva deve vertere contemporaneamente sia sulla qualità del socio sia sull’attribuzione di specifici compiti operativi (c.d. gara a doppio oggetto); e che, infine, le amministrazioni cedano almeno il 40% del capitale. In buona sostanza, il 2° comma dell’art. 23 bis prevede condizioni ulteriori rispetto a quelle stabilite dal diritto unitario per l’affidamento a società miste (che, come noto, sono basate sui principi del «controllo analogo» e della «prevalenza» delle attività sociali in favore dell’ente pubblico di appartenenza, in virtù del quale la concessionaria del servizio deve realizzare la parte più importante della propria attività con gli enti pubblici che la controllano), poiché richiede l’ulteriore condizione che al socio privato sia attribuita una partecipazione non inferiore al 40%. A tal proposito, è il caso di precisare che, con la sentenza del 17 novembre 2010, n. 325, cit., i giudici della Corte costituzionale hanno affermato, nella motivazione, che «tale misura minima della partecipazione si risolve in una restrizione dei casi eccezionali di affidamento diretto del servizio». 10 Sul modello di gestione in house providing, v. Caringella, L’affidamento in house, in Il nuovo diritto degli appalti pubblici, Milano, 2005, p. 255 e ss; Goisis, L’in house nella nuova disciplina dei servizi pubblici locali, in La riforma dei servizi pubblici locali, cit., p. 245 e ss.; Rizzo, Affidamento in house e controllo analogo: una certezza irraggiungibile?, in nota a Cons. St., sez. V, 9 marzo 2009, n. 1365 e Cons. St., sez. V, 26 agosto 2009, n. 5082, in Urb. App. 2009, p. 1345; Troise Mangoni, Affidamento in house e parere dell’autorità garante della concorrenza e del mercato, ivi, p. 293 e ss. Sulle società miste, cfr. Valaguzza, Gli affidamenti a terzi e a società miste, ivi, cit., p. 31. 11 Si tratta del Regolamento del Parlamento europeo e del Consiglio del 16 febbraio 2011 «relativo ai diritti dei passeggeri nel trasporto effettuato con autobus e che modifica il regolamento (CE) n. 2006/2004», pubblicato nella Gazzetta ufficiale dell’Unione europea L 55 del 28 febbraio 2011, p. 1 (v. i consideranda nn. 2 e 3). 12 Scelta che, come noto, deve essere finalizzata alla ricerca di un socio industriale e non meramente finanziario: sul punto, v. il Libro verde della Commissione del 30 aprile 2004, nonché, in giurisprudenza, T.a.r. Valle d’Aosta, 13 dicembre 2007, n. 153, in Foro it., Rep. 2008, voce Comune, n. 655. 13 Un modello di società mista fu elaborato dal Consiglio di Stato, sez. II, del 18 aprile 2007 con il parere 456: sul punto, v. Caranta, La Corte di giustizia definisce le condizioni di legittimità dei partenariati pubblici-privati, in Giur. it., 2010, 5; Nicodemo, Società miste: il giudice europeo detta le condizioni per l’affidamento diretto, in Urbanistica e appalti, 2010, 156; Simonetti, Recenti orientamenti in tema di società miste, in Foro it., 2007, III, c. 611; Clarich, Le società miste a capitale pubblico e privato tra affidamenti in house e concorrenza per il mercato, in Corriere giur., 2007, p. 893 ss.; Freni, Il Consiglio di Stato salva le società miste ma non il mercato e la concorrenza, in Giornale dir. amm., 2007, 1119 ss.; Giovannelli, Verso il tramonto degli affidamenti diretti, in Urbanistica e appalti, 2007, 984 ss.; Plaisant, In house providing e società miste: due rette parallele o convergenti?, che si legge sul sito www.giustamm.it; Ferrari, Il punto nazionale sull’in house providing, in Dir. pubbl. comparato ed europeo, 2007, 1377 ss. 14 V. Corte di giustizia CE, 18 dicembre 2007, C-357/06, in Foro it., Rep. 2008, voce Unione europea e Consiglio d’Europa, n. 1143, secondo la quale «il giudice nazionale è tenuto a dare a una disposizione di diritto interno, avvalendosi per intero del margine di discrezionalità consentitogli dal suo ordinamento nazionale, un’interpretazione ed WSGE | 255 un’applicazione conformi alle prescrizioni del diritto comunitario e, qualora siffatta interpretazione conforme non sia possibile, a disapplicare ogni disposizione di diritto interno contraria a tali prescrizioni». Da ultimo, cfr. Cons. St., sez. V. 8 settembre 2008, n. 4242, in Giur. it., 2009, p. 472. 15 Così Cons. St., sez. VI, 16 giugno 2009, n. 3897, reperibile in www.deiuregiuffre.it; T.a.r. Lombardia-Brescia, sez. I, 27 ottobre 2008, n. 1440, in Riv. it. dir. pubbl. comunit., 2009, p. 746, la cui massima recita «Il riconoscimento di vantaggi sotto il profilo fiscale e contributivo, nell’ottica di un favor legislativo per le cooperative sociali, e l’assenza di finalità di lucro, non precludono alle Onlus di competere nelle procedure per l’aggiudicazione di appalti pubblici». Su tali rilievi, cfr. Valaguzza, Gli affidamenti a terzi e a società miste, cit., p. 91 ss. 16 In materia di servizio universale, cfr. Capantini, Il servizio universale e le sue modalità di finanziamento. La soluzione dei fondi di compensazione, in Riv. dir. pubbl. comunit., 2003, 1, p. 99 e ss. 17 Tale Regolamento è stato pubblicato in GUUE 3 dicembre 2007, n. 1370/2007, n. L 315 ed è entrato in vigore il 3 dicembre 2009. Sul Regolamento 1370/2007, v. Bertolazzi, La disciplina del trasporto pubblico locale nel regolamento comunitario n. 1370/2007, in La riforma dei servizi pubblici locali, cit., p. 433; Cabianca, Il trasporto pubblico locale alla difficile ricerca di un “centro di gravità”, tra disciplina di settore, servizi pubblici locali e normativa comunitaria, che leggesi sul sito www.giustamm.it, p. 43. 18 Si aggiunga che, l’art. 1, § 1 del Regolamento afferma che lo scopo dell’intervento normativo è quello di delimitare la sfera dell’intervento pubblico per garantire la fornitura di servizi di trasporto di passeggeri d’interesse economico generale che siano sicuri, di migliore qualità, offerti a prezzi inferiori a quelli che il gioco delle forze del mercato consentirebbe di fornire. 19 Diversamente si ammetterebbe una rinegoziazione successiva delle condizioni di gara, che deve però ritenersi preclusa per non vanificare la procedura competitiva già svolta; infatti, sia la durata sia l’oggetto del servizio non sono suscettibili di rinegoziazione durante la fase di esecuzione di un contratto già aggiudicato sulla base delle pertinenti condizioni predeterminate nell’iniziale bando. 20 Sul d. lgs. 422 del 1997, v. Rangone, I trasporti pubblici di linea, in Trattato amministrativo. Parte speciale, Cassese (a cura di), Milano, 2003, p. 272 e ss. 21 Ad esempio, il legislatore comunitario, in relazione alle disposizioni sull’aggiudicazione dei contratti di servizio, ha differito la loro efficacia al termine di un periodo transitorio, lasciando medio tempore, ai singoli ordinamenti nazionali il compito di conformarsi gradualmente al Regolamento. L’art. 8, § 2, detta infatti un periodo transitorio, che si concluderà il 3 dicembre 2019, onde consentire agli Stati membri nelle more di adottare le misure necessarie per conformarsi gradualmente alle modalità di affidamento ex art. 5. 22 Approvata a Strasburgo dal Consiglio d’Europa nell’ottobre 1985, entrata in vigore il 1° settembre 1988 e ratificata in Italia nel dicembre 1989, con la l. n. 439. 23 La promozione dei principi unitari di liberalizzazione, di concorrenza e di apertura dei mercati, che ha investito una serie di società a partecipazione pubblica totalitaria, che svolgono servizi pubblici di interesse generale, potrebbe investire anche colossi (del calibro, ad esempio, di Poste italiane Spa), che svolgono attività di interesse pubblico, a livello nazionale, in virtù di affidamenti. Sul punto, v. il parere espresso dall’Autorità garante della concorrenza e del mercato del 15 gennaio 2011 pubblicato 256 | WSGE sul sito www.agcm.it, Liberalizzazione poste: antitrust al parlamento e al governo, senza un regolatore realmente indipendente a rischio concorrenza. V., inoltre, Cavallo Perin e Casalini, L’in house providing: un’impresa dimezzata, in Dir. amm., 2006, p. 51 e ss., spec. p. 73. 24 Sul punto, v. l’interessante sentenza del Consiglio di Stato, sez. V, 26 gennaio 2011 n. 552, reperibile sul sito www.deiuregiuffre.it, secondo la quale «nessuna norma obbliga i comuni ad affidare all’esterno determinati servizi che notoriamente, gran parte dei comuni italiani gestiscono direttamente, senza appaltarli a privati, ove preferiscano amministrarli in via diretta e magari in economia, mentre, nel caso di una differente scelta, il discusso conferimento a terzi deve avvenire tramite gara rispettosa del regime comunitario di libera concorrenza. / Né si vede per quali motivi un ente locale debba rintracciare un’esplicita norma positiva per poter fornire direttamente ai propri cittadini un servizio tipicamente appartenente al novero di quelli per cui esso viene istituito; nella specie, la disciplina legislativa sopra richiamata non contiene alcun divieto esplicito né implicito in tal senso». WSGE | 257 258 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 259-282 Bożenna Barbachowska WSGE | 259 260 | WSGE The role of information in the management of small and medium-sized enterprises with particular emphasis on the financial information Rola informacji w zarządzaniu małymi i średnimi przedsiębiorstwami ze szczególnym uwzględnieniem informacji finansowych dr Bożenna Barbachowska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Information in today’s world is one of the most important resources for the enterprises, often decisive for its success or failure. In the literature there are descibed many methods and management tools which can be implemented to allow the company creation of collections of useful information. Managers should, if possible, use in practice selected methods and tools, which provide the necessary information used in effective management. This article aims to highlight the importance of information in the management of small and medium-sized enterprises. Particular attention was paid to the financial information, which allows a quick assessment of the company’s activities, pointing out areas of irregularities that require careful analysis. This paper presents the results of a survey conducted among small and medium-sized enterprises in the construction industry. The study focused on the use of financial information management processes of SME businesses. The analysis draws conclusions on the importance of financial information in the management of SMEs. Informacje we współczesnym świecie są jednym z najważniejszych zasobów przedsiębiorstwa, często decydującym o jego sukcesie czy porażce. W literaturze przedmiotu opisanych jest wiele metod i narządzi zarządzania, które wdrożone do przedsiębiorstwa pozwalają na tworzenie zbiorów przydatnych informacji. Osoby zarządzające powinny w miarę możliwości WSGE | 261 wykorzystywać w praktyce przedsiębiorstw wybrane metody i narzędzia, dostarczające niezbędnych informacji, wykorzystywanych w zarządzaniu. Celem artykułu jest podkreślenie znaczenia informacji w zarządzaniu małymi i średnimi przedsiębiorstwami. Szczególną uwagę zwrócono na informacje finansowe, które pozwalają na szybką ocenę działalności przedsiębiorstwa, wskazując obszary występowania nieprawidłowości, wymagające dokładnej analizy. W artykule przedstawiono wyniki badań ankietowych, przeprowadzonych wśród małych i średnich przedsiębiorstw z branży budowlanej. Badania dotyczyły wykorzystywania informacji finansowych w procesach zarządzania MSP przedsiębiorstwami. Na podstawie przeprowadzonej analizy wyciągnięto wnioski dotyczące znaczenia informacji finansowych w zarządzaniu MSP. Keywords: information, methods and tools of management, financial information, building industry enterprises informacje, metody i narzędzia zarządzania, informacje finansowe, przedsiębiorstwa branży budowlanej Informacja jako szczególny zasób przedsiębiorstwa Dynamiczne zmiany dokonujące się w otoczeniu organizacji, szczególnie w zakresie techniki, technologii, organizacji, coraz większa konkurencja zarówno na krajowych, jak i międzynarodowych rynkach zmuszają przedsiębiorstwa do doskonalenia swojej działalności i podejmowania coraz to trudniejszych wyzwań. Sytuacja ta powoduje wzrost niepewności i ryzyka związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej i zmusza firmy do poszukiwania i wdrażania nowych, innowacyjnych rozwiązań we wszystkich obszarach zarządzania przedsiębiorstwem. Zarządzanie współczesną organizacją jest więc trudne i złożone. Samo słowo „zarządzanie” jest różnie interpretowane przez naukowców i jest bardzo bogate w swej treści. R. W. Griffin definiuje zarządzanie jako zestaw działań (obejmujący planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, przewodzenie, t.j. kierowanie ludźmi, i kontrolowanie) skierowane na zasoby organizacji (ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne) i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny 262 | WSGE i skuteczny (2004, s. 6). Definicja ta w dużym stopniu oddaje istotę dokonujących się w przedsiębiorstwie procesów, porządkując je i zwracając uwagę na ich najważniejsze aspekty. Zarządzanie polega też na zapewnieniu (świadomym stworzeniu) warunków, by organizacja działała zgodnie ze swymi założeniami, czyli realizowała swoją misję, osiągała zgodnie z nią cele i zachowywała niezbędny poziom spójności, umożliwiający przetrwanie, czyli wyodrębnienie z otoczenia i rozwój, czyli realizację misji i celów w przyszłości (Koźmiński, Jemielniak, 2008, s. 16). Zatem aby przedsiębiorstwo sprawnie i skutecznie funkcjonowało, należy stwarzać mu odpowiednie warunki działania, wdrażać nowe, innowacyjne rozwiązania w zakresie techniki, technologii, organizacji, stosując przy tym nowoczesne narzędzia zarządzania. Jest to możliwe pod warunkiem, że wszystkie działania w przedsiębiorstwie będą oparte na wiedzy i informacjach. Informacje są podstawowym zasobem organizacji, który w znacznym stopniu może zwiększyć efektywność jej działania oraz bez którego we współczesnym świecie firma nie może funkcjonować. Stanowią one źródło wiedzy wykorzystywanej zarówno w procesach związanych z planowaniem i podejmowaniem decyzji, organizowaniem, kierowaniem, jak również z kontrolowaniem. Z. Mikołajczyk podkreśla, że informowanie i komunikowanie stanowią element integrujący nie tylko funkcje kierownicze, ale i wszystkie pozostałe pełnione przez daną organizację (1998, s. 230). W przedsiębiorstwie następuje wzajemne powiązanie i przenikanie się informacji. Są one nie tylko podstawą realizacji głównych funkcji zarządzania, ale też powstają w trakcie ich realizacji. Do sporządzenia planów działalności niezbędne są określone informacje, ale plany oraz stopień ich realizacji dostarczają również ważnych informacji. Podobnie jest w przypadku pozostałych funkcji zarządzania. WSGE | 263 Rys.1. Proces przenikania informacji Źródło: opracowanie własne. Informacje są też niezbędne w procesie podejmowania decyzji, gdyż proces ten należy do jednego z najbardziej skomplikowanych obszarów działalności człowieka (Bartkowski, Dziurzyński, 2011, s. 39). Bez dostępu do odpowiednich informacji firma nie może trafnie dokonać wyboru wizji i strategii działania. Informacje mają też wpływ na przebieg wszystkich procesów wewnętrznych w przedsiębiorstwie. Rozwijające się technologie teleinformatyczne sprawiają, że zmienia się forma procesów zachodzących wewnątrz przedsiębiorstw i pomiędzy nimi, w kontaktach z klientami indywidualnymi, między samymi klientami (Grobicki, 2011, s. 121). Informacje kształtują też otoczenie zewnętrzne organizacji, a technologia informatyczno-komunikacyjna, wpływając na otoczenie, dynamizując je, przyczynia się do transformacji przedsiębiorstw (Bulińska-Stangrecka, s. 265). Bez żadnych wątpliwości można więc stwierdzić, że we współczesnym świecie informacje i umiejętność ich pozyskania stają się kluczowym elementem warunkującym sukces w prowadzeniu biznesu i utrzymaniu konkurencyjności (Tyburski, Łuczak, 2010, s. 12). Docierające do przedsiębiorstwa informacje wymagają właściwej selekcji, uporządkowania, rejestracji, przetworzenia i prezentacji, gdyż ich ilość jest ogromna, a jakość nie zawsze dobra. Wymaga to zaangażowa- 264 | WSGE nia kierownictwa przedsiębiorstwa w tworzenie odpowiednich systemów informacyjnych, wspomaganych często systemami elektronicznymi. Duże podmioty gospodarcze, dysponujące znacznymi kapitałami zazwyczaj mają więcej możliwości zastosowania nowoczesnych rozwiązań informatycznych, które umożliwiają przetwarzanie i analizowanie dużej ilości danych, podawanych w różnych przekrojach. W nieco trudniejszej sytuacji znajdują się małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP), które bardziej koncentrują się na samym prowadzeniu głównej działalności, do której zostały powołane, nie zawsze przywiązując dostateczną uwagę do informacji, które są tak niezbędne w procesie zarządzania. Dość często firmy te nie posiadają też zasobów finansowych, niezbędnych do wdrożenia odpowiednich systemów informatycznych. Zdarza się też, że nie dysponują one specjalistyczną wiedzą z zakresu zarządzania, która jest podstawą do opracowania odpowiedniego systemu informacji. Nie zmienia to jednak faktu, że rola informacji wykorzystywanych w procesie zarządzania zarówno małymi, średnimi, jak i dużymi przedsiębiorstwami jest bardzo istotna. Zarządzając przedsiębiorstwem, warto więc ustalić, jakie informacje będą wykorzystywane w procesach zarządzania, jakie będą źródła ich pochodzenia, kto będzie odpowiadał za zbieranie, przewarzanie i prezentację informacji, jak często będą one analizowane i wykorzystywane. Ważne jest też właściwe określenie istoty informacji. Szeroki zakres rozumienia słowa informacja sprawia, że pojęcie to nie ma jednoznacznej definicji. Z punktu widzenia organizacji systemu zarządzania, celów działania i rodzajów wykonywanych w nim działań i prac, informacją jest każda wiadomość powodująca jakąś reakcję i inicjująca określone działanie: w samym systemie zarządzania lub w jego otoczeniu – wśród kierownictwa albo w elementach wykonawczych organizacji, firmy lub korporacji – produkcyjnych, usługowych itp. (Barczak, Sydoruk, 2003, s. 13). Często w literaturze przedmiotu informacje rozpatruje się w aspekcie podejmowanych decyzji. J. Messner definiuje informacje jako dane o procesach i zjawiskach gospodarczych, wykorzystywanych w procesach podejmowania decyzji (Mesner, 1971, s. 10). Informacja jest początkiem ogniwa łańcucha decyzyjnego: w którym to właśnie informacja przesądza, czy zostanie podjęte określone działanie, jaki będzie miało charakter i czy w jego wyniku zostanie WSGE | 265 osiągnięty pożądany rezultat (Barczak, Sydoruk, 2003, s. 13). Problematyka informacji jest poruszana przez wiele dyscyplin naukowych, które podkreślają jej trudność i złożoność. Rozpatrując istotę informacji również w aspekcie jej znaczenia dla potrzeb zarządzania organizacją, należy zwrócić uwagę na jej skomplikowany wymiar. W przedsiębiorstwie problemem staje się określenie rodzajów informacji, ich nośników, sposobów ich przetwarzania i wykorzystywania. Do osób zarządzających dociera codziennie ogromna ilość różnorodnych informacji, dotyczących różnych obszarów wiedzy, z których należy wybrać te najważniejsze. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że współczesny kierownik bywa źle poinformowany nie ze względu na niedostatek informacji, lecz ich nadmiar (Drevet, 1971, s. 57, za: Martyniak, 1997, s. 6). Dlatego dla potrzeb zarządzania organizacją ważne jest wskazanie, które informacje mogą być istotne w procesie zarządzania, które z nich powinny pobudzać do określonych działań, a które warto pominąć. Narzędziem ułatwiającym zarządzanie informacjami jest system informacyjny, opracowany dla potrzeb konkretnego przedsiębiorstwa. System informacyjny można określić jako wyróżniony przestrzennie i uporządkowany czasowo zbiór informacji, nadawców informacji, odbiorców informacji, kanałów informacyjnych oraz technicznych środków przesyłania i przetwarzania informacji, których funkcjonowanie służy do zarządzania obiektem gospodarczym ( Penc-Pietrzak, 2003, s. 191). System taki dokonuje usystematyzowania informacji według najistotniejszych dla firmy kryteriów. Bardzo często informacje dzieli się ze względu na źródła ich pochodzenia, na informacje wewnętrzne i zewnętrzne. G. Świderska źródła informacji zewnętrznych dzieli na uczestników rynku, gdzie wydzielone są szczegółowe źródła takie jak dostawcy, odbiorcy, konkurenci, instytucje finansowe, właściciele, inwestorzy, instytucje rządowe, konsumenci oraz instytucje wyspecjalizowane, do których zalicza firmy doradcze, wywiadownie gospodarcze, firmy badań rynkowych, media, instytucje naukowo-badawcze, instytucje rządowe i międzynarodowe (2003, s. 55), natomiast źródła informacji wewnętrznych dzieli na trzy grupy: komórki organizacyjne przedsiębiorstwa, służby ekonomiczno-finansowe, zarząd (Świderska, 2003, s. 55). Informacje pozyskane z tych źródeł w różnym stopniu są przydatne do celów zarządzania strategicznego i operacyjnego, mimo to są one ze sobą powiązanie i wzajemne przenikają się. Informacje o tym, jak przebiegają procesy wewnętrzne, jaka jest efektywność podejmowanych działań, mają duży wpływ na wyznaczanie i realizację strategii. I odwrotnie, stopień realizacji 266 | WSGE strategii wpływa na działania podejmowane w trakcie operacyjnego zarządzania przedsiębiorstwem. Szczególną rolę odgrywają informacje wykorzystywane w zarządzaniu operacyjnym. Umiejętność szybkiego pozyskania odpowiednich informacji, ich przetworzenia, prezentacji i analizy ma wpływ na trafność podejmowanych decyzji dotyczących bieżącego funkcjonowania przedsiębiorstwa, a w związku z tym na wyniki finansowe. Dlatego firmy powinny opracować sformalizowany system informacji, dotyczących różnych obszarów swojego działania, wykorzystując przy tym odpowiednie narzędzia rachunkowości zarządczej. Wybrane metody i narzędzia zarządzania, umożliwiające pozyskanie informacji zarządczych Wiele przedsiębiorstw, szczególnie dużych, już od dawna docenia znaczenie informacji w procesach zarządczych, wykorzystując nowoczesne metody i narzędzia umożliwiające pozyskanie odpowiednich informacji wykorzystywanych do skutecznego zarządzania przedsiębiorstwem. Niezwykle cennym źródłem informacji zarządczych jest budżet. Jest on definiowany jako plan działania określający sposób alokacji zasobów przedsiębiorstwa, wyrażony w formie ilościowej lub wartościowej, sporządzony na okres roku lub okresy krótsze, przyjęty do realizacji oraz na bieżąco kontrolowany i modyfikowany. Z kolei budżetowanie to nie tylko zespół czynności związanych z tworzeniem i zatwierdzaniem budżetów, ale także proces kontroli budżetowej (Kaszuba – Perz, Szydełko, (red.), s. 224). J. A. Miller budżet określa jako przewidywaną kwotę kosztów lub przychodów dla danego działania lub jednostki organizacyjnej w ściśle określonym przedziale czasu. Jest to plan kontroli zasobów i wydatków (2000, s. 202). E. Duda-Piechaczek stwierdza, że budżetowanie jest metodą zarządzania, która obejmuje tworzenie planów finansowo-kosztowych dla centrów odpowiedzialności, zapewnia ich wzajemną koordynację, integrację, jak również kontrolę realizacji. Autorka podkreśla, że do podstawowych elementów systemu budżetowego należą1: • centra odpowiedzialności i ich kierownicy, • budżety oraz raporty z wykonania tych budżetów, • źródła danych planistycznych oraz rzeczywistych, • procedury dotyczące tworzenia i zatwierdzania budżetu, WSGE | 267 • instrukcje określające zasady tworzenia systemu budżetowania, • mierniki oceny ośrodków odpowiedzialności i sposób ich premiowania, • narzędzia informatyczne, które wspomagają działanie systemu. Opracowanie i wdrożenie budżetu jest dość skomplikowane i pracochłonne. Wymaga zaangażowania wielu osób, zastosowania odpowiednich systemów informatycznych. W małych podmiotach gospodarczych można jednak do tego celu wykorzystać arkusz kalkulacyjny systemu Excel, który jest powszechnie dostępny. Mimo trudności związanych z tworzeniem budżetu, dostarcza on wielu cennych informacji zarówno o kosztach, jak i o przychodach, przedstawiając kształtowanie się tych wielkości oraz obrazując, jak wpływają one na wynik finansowy przedsiębiorstwa. Wykorzystanie budżetu w zarządzaniu pozwala na bieżącą kontrolę tych wielkości oraz wykrycie nieprawidłowości, zarówno dotyczących kosztów, jak i przychodów. Pozwala też na szybką reakcję w przypadku wystąpienia problemów. Innym, bardzo cennym źródłem informacji zarządczych w przedsiębiorstwie jest controlling. H. J. Vollmuth podkreśla, że controlling jest ponadfunkcyjnym instrumentem zarządzania, który powinien wspierać dyrekcję przedsiębiorstwa i pracowników przy podejmowaniu decyzji (1996, s. 14). To stworzenie w przedsiębiorstwie miarodajnego systemu informacji, umożliwiającego ścisłą kontrolę realizacji zadań i koordynowanie planów (Vollmuth, 1996, s. 9). Podstawowym zadaniem systemu controllingu jest orientacja na cele, na przyszłość, na wąskie gardła, na rynek oraz na klienta. (Vollmuth, 1996, s. 17). Wprowadzenie controllingu w przedsiębiorstwie jest również dość trudnym procesem, niemniej jednak odpowiednio dostosowany do warunków działania firmy przynosi on wiele korzyści, dostarczając informacji z różnych obszarów działalności przedsiębiorstwa, ujętych w różnych przekrojach. Ważne jest uwzględnienie w procesie wdrażania controllingu wszystkich obszarów istotnych dla działalności przedsiębiorstwa, co pozwala na kompleksowe podejście do zarządzania przedsiębiorstwem. Innym z narzędzi, dość często wykorzystywanym przez przedsiębiorstwa, jest zrównoważona karty wyników (ZKW, ang. Balanced Scorecard), która dostarcza kompleksowych informacji dotyczących działalności przedsiębiorstwa. Wykorzystuje ona zarówno finansowe, jak i niefinansowe mierzalne mierniki do oceny działalności przedsiębiorstwa, ujęte w czterech perspektywach: finansowej, klienta, procesów wewnętrznych 268 | WSGE oraz wzrostu i uczenia się (rys. 2). Odpowiedni dobór mierników oceny oraz zależności przyczynowo - skutkowych istniejących między nimi pozwalają na zobrazowanie całokształtu działalności przedsiębiorstwa. Rys. 2. Cztery perspektywy karty Balanced Scorecard Źródło: Kaplan R. S., Norton D. P., Strategiczna Karta Wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, PWN, Warszawa 2001, s. 28. Zastosowanie omówionych powyżej narzędzi zarządzania, dostarczających odpowiednich informacji, wymaga zaangażowania zarządu w ich wdrażanie i następnie systematyczne stosowanie. Wiąże się też ze znacznymi nakładami pracy oraz z nakładami finansowymi. W związku z tym nie wszystkie MŚP chcą te metody stosować. Prowadząc działalność gospodarczą, nie można jednak dopuścić do braku kontroli nad procesami mającymi miejsce w przedsiębiorstwie oraz oceny ich efektywności. Najprostszym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest opracowanie zestawu wskaźników ekonomiczno-finansowych, dostosowanych do potrzeb informacyjnych firmy, które pozwolą na obserwację WSGE | 269 przebiegających procesów i ocenę ich efektywności. Systematyczne ich obliczanie i analizowanie pozwala na szybką diagnozę sytuacji i wskazuje obszary, w których należy przeprowadzić bardziej wnikliwą analizę i podjąć działania zapobiegające i naprawcze. Do oceny działalności przedsiębiorstwa można stosować różne wskaźniki, ujmowane zazwyczaj w literaturze przedmiotu w grupy, ze względu na zakres problemowy, który obejmują. Dotyczą one zazwyczaj problematyki rentowności, płynności finansowej, sytuacji majątkowej, kapitałowej czy sprawności działania przedsiębiorstwa. W literaturze przedmiotu można znaleźć bogatą liczbę wskaźników ekonomiczno-finansowych o różnym stopniu złożoności, obejmujących różne problemy i obszary działalności przedsiębiorstwa. Spośród dostępnych wskaźników każda firma powinna wybrać do analizy te, które są istotne dla niej z punktu widzenia realizacji celów strategicznych, taktycznych i operacyjnych. Przykładowe wskaźniki ekonomiczno-finansowe podane są w tab. 1. Tab. 1. Wybrane wskaźniki ekonomiczno – finansowe. Wskaźnik rentowności sprzedaży Wskaźnik bieżącej płynności finansowej Wskaźnik obrotowości majątku Wskaźnik ogólnego zadłużenia Analiza rentowności Wskaźnik Wskaźnik Wskaźnik poziomu rentowności rentowności kosztów majątku kapitału własnego Analiza płynności finansowej Wskaźnik Wskaźnik Wskaźnik szybkiej środków wydajności płynności pieniężnych gotówkowej finansowej Analiza sprawności działania przedsiębiorstwa Wskaźnik Wskaźnik obrotowości obrotowości Wskaźnik rotacji majątku majątku należności trwałego obrotowego Analiza zadłużenia przedsiębiorstwa Wskaźnik struktury zobowiązań Wskaźnik zadłużenia kapitałów własnych Wskaźnik rynku kapitałowego Wskaźnik wystarczalności gotówki Wskaźnik okresu spłaty zobowiązań Wskaźnik długoterminowego Wskaźnik zadłużenia pokrycia długu kapitałów własnych Źródło: Opracowano na podstawie: W. Gabrusewicz, Podstawy analizy finansowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 231277. 270 | WSGE Zazwyczaj ważną informacją dla zarządu jest rentowność firmy, którą może obrazować zysk czy wskaźniki rentowności. W zysku znajdują odzwierciedlenie pozytywne i negatywne strony działalności przedsiębiorstwa, a motyw osiągania zysku prowadzi do racjonalizacji działań (Gabrusewicz, 2007, s. 203). Dlatego informacje o rentowności powinny być systematycznie pozyskiwane i analizowane. Pozwoli to na szybkie dostrzeżenie ewentualnych problemów przedsiębiorstwa. Obok rentowności bardzo duże znaczenie, szczególnie w krótkich okresach czasu, ma analiza płynności finansowej, której zadaniem jest badanie zdolności przedsiębiorstwa do terminowego regulowania zobowiązań. Brak płynności finansowej prowadzi do wielu ujemnych dla przedsiębiorstwa skutków, może również doprowadzić do jego upadłości. Wskazane jest więc, aby przedsiębiorstwa również na bieżąco analizowały tę problematykę i w przypadku nieprawidłowości podejmowały właściwe działania. Nie bez znaczenia dla sprawności działania przedsiębiorstwa jest grupa wskaźników dotycząca obrotowości majątku ogółem, trwałego, obrotowego, rotacji należności czy też okresu spłaty zobowiązań. Ich systematyczna analiza powala na ocenę działalności przedsiębiorstwa w tych obszarach i szybkie reagowanie w przypadku zaistnienia nieprawidłowości. Wybrane przez osoby zarządzające wskaźniki do analizy, mimo że nie pozwalają na dokładną i kompleksową ocenę całokształtu działalności przedsiębiorstwa, to jednak w miarę szybko pozwalają na wskazanie miejsca problemów, które wymagają interwencji kierownictwa. Dostarczają więc istotnych informacji finansowych, które są odzwierciedleniem podejmowanych i realizowanych przez przedsiębiorstwo działań. Systematycznie analizowane mogą szybko sygnalizować o pojawiających się trudnościach i nieprawidłowościach, co pozwala na wczesną analizę problemu i podjęcie odpowiednich działań naprawczych. Analiza wykorzystania wybranych informacji finansowych w zarządzaniu MSP na podstawie badań własnych Każde przedsiębiorstwo, niezależnie od jego zasobów i wielkości, chcąc racjonalnie prowadzić swoją działalność, powinno wykorzystywać informacje finansowe w procesach zarządzania. Wprawdzie w literaturze przedmiotu podkreśla się, że dane uzyskane z rachunkowości finansowej są historyczne, podkreślając znaczenie informacji o przyszłości, genero- WSGE | 271 wanych przez rachunkowość zarządczą, to jednak informacji o dotychczasowej działalności nie należy lekceważyć. Są one szczególnie przydatne w bieżącym zarządzaniu przedsiębiorstwem, ponieważ mogą szybko informować o pojawiających się zagrożeniach, co pozwala na podjęcie działań naprawczych. Ponadto opracowanie zestawu informacji, które będą charakteryzowały najważniejsze obszary działania przedsiębiorstwa, i systematyczne ich analizowanie nie powinno stanowić znacznego problemu nawet w MSP, które nie dysponują znacznymi funduszami, przeznaczanymi na stworzenie i funkcjonowanie systemu informacji. Zazwyczaj przedsięwzięcia takie nie są skomplikowane i kosztowne, a często przemyślane, proste udoskonalenia i innowacje mogą przynieść dla firmy znaczne korzyści czy też ustrzec ją przed upadłością. W celu oceny stopnia wykorzystania informacji finansowych w procesie zarządzania przedsiębiorstwem przeprowadzono badania własne wśród kadry zarządzającej MSP z branży budowlanej. Badania zostały przeprowadzone na terenie województwa mazowieckiego, w okresie od 1.09. 2012 r. do 15.11 2012 r. W badaniu wzięło udział 67 przedsiębiorstw. Przedsiębiorcy odpowiadali na pytania dotyczące wykorzystania w ich praktyce gospodarczej wybranych metod i narzędzi zarządzania. Jedną z metod zarządzania dostarczającą przedsiębiorstwu wielu cennych informacji zarządczych jest controlling. Pozwala on na obserwację procesów zachodzących w przedsiębiorstwie i umożliwia szybkie podejmowanie działań korygujących nieprawidłowości. Spośród badanych przedsiębiorstw tylko 38,8% ma wdrożony system controllingu w pełnym zakresie. 34,4% badanych korzysta z tego narzędzia w ograniczonym stopniu, stosując go tylko do kontroli wybranych dziedzin działalności, natomiast aż 26,9% małych i średnich przedsiębiorstw nie stosuje controllingu w ogóle (Rys. 3). 272 | WSGE Źródło: opracowanie własne. Bardzo przydatnym narzędziem zarządzania jest budżet. Spośród badanych przedsiębiorstw tylko nieco więcej niż połowa stosuje budżet w zarządzaniu, natomiast aż 46% badanych nie stosuje go w swoich przedsiębiorstwach (Rys. 4). Źródło: opracowanie własne. Kadra zarządcza badanych przedsiębiorstw wypowiadała się również na temat częstotliwości przeprowadzania analizy w ważnych dla przedsiębiorstwa obszarach działania. Rys. 5. przedstawia liczbę przedsiębiorstw pod względem częstotliwości dokonywania analizy przychodów. 43% badanych przedsiębiorstw taką analizę przeprowadza raz w miesiącu, 19 % raz na kwartał, 3% raz na pół roku. 18% respondentów wybrało przedział „inne”. W badanej grupie znalazły się przedsiębiorstwa, które taką analizę sporządzają rzadko (7% przedsiębiorstw bada przychody raz na rok, 8% sporadycznie, a 2% w ogóle ich nie bada). WSGE | 273 Źródło: opracowanie własne. Ponad połowa badanych przedsiębiorstw raz w miesiącu dokonuje analizy rentowności sprzedaży, 19% zaś raz na kwartał. Duża grupa badanych analizuje ten wskaźnik dość rzadko, a 16% z nich rentowność sprzedaży bada sporadycznie lub w ogóle jej nie bada (Rys. 6). Źródło: opracowanie własne. Dość dużo badanych przedsiębiorstw analizuje wskaźnik płynności finansowej raz w miesiącu, jednak i w przypadku tego wskaźnika są też przedsiębiorstwa, które analizują go rzadko (11% badanych – Rys. 6). Częstotliwość przeprowadzania analizy kosztów w badanych przedsiębiorstwach również nie jest zadawalająca. Aż 25% badanych taką analizę przeprowadza raz na kwartał, 7% raz na pół roku, a 6% sporadycznie, zdarzają się również przedsiębiorstwa, w których w ogóle brak takiej analizy. Tylko niewiele ponad połowę przedsiębiorstw bada koszty systematycznie (Rys. 7). 274 | WSGE Źródło: opracowanie własne. 39% badanych raz w miesiącu dokonuje analizy wskaźnika poziomu kosztów (Rys. 8). W grupie badanych są też przedsiębiorstwa, które analizy tego wskaźnika dokonują raz na pół roku (14%), raz na rok (3%) czy sporadycznie 8%. Źródło: opracowanie własne. Analiza majątku przedsiębiorstwa dokonywana jest jeszcze rzadziej niż pozostałych wskaźników. Aż 28% badanych dokonuje analizy majątku sporadycznie, a 5% w ogóle jej nie przeprowadza. Tylko 22% przedsiębiorstw taką analizę przeprowadza raz w miesiącu (Rys.9). WSGE | 275 Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik rentowności majątku sporadycznie bada 40% przedsiębiorstw, natomiast tylko 22% respondentów bada ten wskaźnik raz w miesiącu (Rys. 10). Nieco lepiej kształtuje się sytuacja dotycząca wskaźników rotacji zapasów i rotacji należności. Wskaźnik rotacji zapasów raz w miesiącu bada 34% przedsiębiorstw, a wskaźnik rotacji należności 51%. Wśród badanych znajdują się też takie przedsiębiorstwa, które powyższe wskaźniki analizują sporadycznie lub w ogóle (Rys. 11). 276 | WSGE Źródło: opracowanie własne. Kadra kierownicza wypowiadała się również na temat częstotliwości przeprowadzania analizy kapitału. Raz na miesiąc kapitał analizuje tylko 22% badanych, natomiast aż 33% przedsiębiorstw sporadycznie dokonuje takiej analizy lub nie dokonuje jej w ogóle (Rys. 12). Źródło: opracowanie własne. 22% badanych przedsiębiorstw raz w miesiącu dokonuje analizy rentowności kapitału własnego, natomiast 33% taką analizę wykonuje sporadycznie (Rys. 13). Ponadto 34% badanych raz w miesiącu analizuje wskaźnik zadłużenia, a 11% przedsiębiorstw bada zadłużenie sporadycznie lub w ogóle. Jeszcze rzadziej analizują przedsiębiorstwa wskaźnik struktury kapitałowej. Aż 41% badanych taki wskaźnik analizuje sporadycznie, a 15% w ogóle. WSGE | 277 Źródło: opracowanie własne. Dane uzyskane z analizy finansowej mogą służyć przedsiębiorstwu do oceny realizacji jego celów strategicznych. Mają też wpływ na wyznaczanie nowych strategii. Jednak wśród badanych przedsiębiorstw tylko 62% wykorzystuje w takim celu dane z analizy. 28% wykorzystuje je w małym stopniu, a 10 % badanych w ogóle nie wiąże celów strategicznych z danymi z analizy finansowej (Rys. 14). 278 | WSGE Źródło: opracowanie własne. Dane z analizy ekonomiczno-finansowej mogą być też wykorzystane w przedsiębiorstwie do budowy systemu motywacji pracowników. Wśród badanych przedsiębiorstw 36% ma powiązany system motywacji pracowników ze wskaźnikami finansowymi, pozostałe przedsiębiorstwa w małym stopniu lub w ogóle nie wykorzystują w tym celu wskaźników ekonomiczno -finansowych (Rys. 15). Źródło: opracowanie własne. Przeprowadzone badania wskazują, że niektóre MSP w niedostatecznym stopniu wykorzystują informacje finansowe w procesie zarządzania. Niektóre z nich w ogóle nie obliczają i nie analizują podstawowych wskaźników ekonomiczno-finansowych, w związku z tym podejmowane przez WSGE | 279 nich decyzje nie zawsze oparte są na rzetelnych informacjach, co może mieć negatywne konsekwencje dla efektywnego zarządzania firmą. Wnioski Aby sprawnie i skutecznie zarządzać przedsiębiorstwem, należy w dużym stopniu opierać procesy zarządzania na wiedzy i informacjach. Wymaga to stosowania różnych metod i narządzi z zakresu rachunkowości zarządczej, które pozwalają na zebranie i opracowanie wielu ważnych z punktu widzenia realizacji celów informacji. Nie zawsze nowe rozwiązania są skomplikowane i kosztowne. Czasami przemyślane, proste udoskonalenia i innowacje mogą przynieść dla firmy znaczne korzyści czy też ustrzec ją przed upadłością. Ważnych informacji, przydatnych szczególnie w zarządzaniu operacyjnym MSP, dostarcza analiza ekonomiczno-finansowa. Wynikające z niej informacje finansowe między innymi: - pozwalają na szybką diagnozę sytuacji przedsiębiorstwa, - wskazują miejsca występowania nieprawidłowości, wymagających dodatkowej analizy, - pozwalają na ocenę stopnia realizacji celów strategicznych i operacyjnych, - mogą być zastosowane do budowy systemu motywacji pracowników, - pozwalają na opracowanie i analiza zestawu informacji finansowych, która nie musi być skomplikowana i kosztowna. Szczególne znaczenie mają informacje dotyczące wyników działalności przedsiębiorstwa, czyli rentowności i płynności finansowej. Informacje te umożliwiają ocenę podejmowanych przez przedsiębiorstwo działań, nie tylko w zakresie wyników, ale również w obszarze przychodów, kosztów, majątku i kapitału. Jeżeli będą one systematycznie analizowane przez MSP, pozwoli to im na wczesną weryfikację błędów i podjęcie działań naprawczych. Rys. 14 Informacje finansowe będące podstawą dalszej oceny działalności przedsiębiorstwa 280 | WSGE Źródlo: Opracowanie własne Aby informacje odgrywały większą rolę w procesach zarządzania małymi i średnimi przedsiębiorstwami, należy przede wszystkim zwiększyć świadomość kadry kierowniczej MSP w zakresie znaczenia informacji w zarządzaniu przedsiębiorstwem. W każdym, nawet małym przedsiębiorstwie należy podejmować działania dotyczące tworzenia systemu informacji, który zawierałby wytyczne dotyczące: - rodzaju mierników niezbędnych do oceny przedsiębiorstwa (finansowych i niefinansowych), - sposobu zbierania, przetwarzania, analizowania i prezentacji niezbędnych informacji, - częstotliwości analizy informacji, - należy też wskazać osoby odpowiedzialne za przygotowanie informacji. Opracowane zasady pozyskiwania i wykorzystania informacji powinny być sformalizowane, bo tylko wówczas będą one systematycznie dostarczały wiarygodnych informacji zarządczych. References Barczyk, A., Sydoruk T. (2003). Bezpieczeństwo systemów informatycznych zarządzania. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. Bartkowski, J., Dziurzyński, K. (2011). Analiza conjoint jako metoda pomiaru preferencji potencjalnych klientów. „Journal of Modern Science”. Zarządzanie. Tom 4/11/2011. Józefów: Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowe. WSGE | 281 Bulińska-Stangrecka, H. (2011). Perspektywy e-pracy. „Journal of Modern Science”. Zarządzanie. Tom 4/11/2011. Józefów: Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej, im. Alcide De Gasperi w Józefowe. Griffin, R. W. (2004). Podstawy zarządzania organizacjami. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Grobicki, J. (2011). Telepraca jako forma inteligentnego biznesu. „Journal of Modern Science”. Zarządzanie. Tom 4/11/2011. Józefów: Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej, im. Alcide De Gasperi w Józefowe. Kaplan R. S., Norton D. P. (2001). Strategiczna Karta Wyników. Jak przełożyć strategię na działanie. Warszawa: PWN. Kaszuba - Perz, A., Szydełko A. (red.). (2004). Rachunkowość zarządcza. Rzeszów: Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Koźmiński, A. K., Jemielniak, D. (2008). Podstawy zarządzania organizacjami. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o. Martyniak, Z. (1997). Założenia systemu S. Shingo, „Organizacja i Kierowanie”, nr 2. Mesner, Z. (1971). Informacja ekonomiczna w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Warszawa: PWN. Mikołajczyk, Z. (1998). Techniki organizatorskie w rozwiązywaniu problemów zarządzania, Warszawa: PWN. Miller, J. A. (2000). Zarządzanie kosztami działań. Warszawa: Arthur Andersen. Penc-Pietrzak, I.(2003). Analiza strategiczna w zarządzaniu firmą, koncepcja i stosowanie, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck. Świderska, G. K. (red.), (2003). Informacja zarządcza w procesie formułowania i realizacji strategii firmy. Wyzwania dla polskich przedsiębiorstw. Warszawa: Difin. Tyburski, M., Łuczak, J. (2010). Systemowe zarządzanie bezpieczeństwem informacji, Poznań: Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. Vollmuth, H. J. (1996). Controlling, planowanie, kontrola, kierowanie. Warszawa: Agencja Wydawnicza Placet. (Endnotes) 1 E. Duda-Piechaczek: E. Duda-Piechaczek: Budżetowanie jako narzędzie rachunkowości zarządczej. Gliwice: Helion 2007. s. 37-38. 282 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 283-296 Wiesław Breński WSGE | 283 284 | WSGE Flexible forms of employment as an alternativeway of tackling unemployment Elastyczne formy zatrudnienia jako alternatywne źródło walki z bezrobociem dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn [email protected] Abstract Increasing the flexibility ofthe Polish labor marketisone of the main factorsincreasing the competitivenessof the Polish economy. The development ofnon-standardforms of employmentis alsoassociatedwith use ofoutsourcing solutions. Itisthedefinition offlexible forms of work, ask yourself whatis the flexibility ofthe labor market?Thereis certainlya easyconcept. The concept oflabor market flexibilityare closely relatedconcepts suchasflexible working, flexibleworking hours,wage flexibility, elasticity of labor supply, geographical mobility, occupational andfriction. According to the proponentsof neo-liberaleconomics, more flexible”labor market is the most effectiveway to combatunemployment.However,the dominance ofthe implementationof flexibleemploymentmodelsas the mainmeans of combating unemploymentis notthe support of themajority ofeconomists. The concept offlexible forms of employmentis related to theconcept offlexicurity, the idea ofseekinga compromisebetween the interests ofemployersand benefitsfor employees.The developmentof this conceptis found in theEuropean Employment Strategydevelopedby the Council forEmployment andSocial Affairs.The termis derived from thewordsflexibilityandsecurity. Flexicurityis alsoidentifiedwith the guarantee ofsafe passagebetween: education and work, running ahouseholdand work, moving from job to job, unemploymentand labor, or the differenttypes of contracts. Keywords: employment, unemployment, labor market, flexible forms of employment, human capital in the company zatrudnienie, bezrobocie, rynek pracy, elastyczne formy zatrudnienia, kapitał ludzki w firmie WSGE | 285 Wprowadzenie Zwiększenie elastyczności polskiego rynku pracy jest jednym z istotnych czynników wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki. Rozwój niestandardowych form zatrudnienia związany jest także z większym zastosowaniem rozwiązań outsourcingowych [Breński, 2013, s. 4]. Nim zostanie przedstawiona definicja elastycznych form pracy, należy zadać sobie pytanie, czym w ogóle jest elastyczność rynku pracy. Nie jest to z pewnością pojęcie jednoznaczne. Jak zauważa Jan Borowiec, często ,,elastyczność rynku pracy” jest utożsamiana z możliwością oddziaływania na poziom zatrudnienia i bezrobocia, nie zaś jako zasadniczy determinant dynamiki rynku pracy [Borowiec, 2008, s. 53]. Z pojęciem elastyczności rynku pracy ściśle związane są takie pojęcia, jak: elastyczność zatrudnienia, elastyczność czasu pracy, elastyczność płac, elastyczność podaży pracy, mobilność geograficzna, zawodowa i frykcyjna [Kwiatkowski, 2003, s. 20]. Zdaniem zwolenników ekonomii neoliberalnej ,,uelastycznienie” rynku pracy jest najskuteczniejszą formą walki z bezrobociem. Jednak dominujące znaczenie wdrażania elastycznych modelów zatrudnienia jako głównego środka walki z bezrobociem nie znajduje poparcia wśród większości ekonomistów [Nahotko, 2005, s. 26]. Pojęcie elastycznych form zatrudnienia związane jest z koncepcją flexicurity, czyli ideą poszukiwania kompromisu między interesem pracodawców a korzyściami dla pracowników [Sadowska-Snarska, 2006, s. 14]. Rozwinięcie tej koncepcji znajdujemy w Europejskiej Strategii Zatrudnienia opracowanej przez Radę do spraw Zatrudnienia i Spraw Socjalnych. Pojęcie to pochodzi od słów flexibility (elastyczność) i security (bezpieczeństwo). Flexicurity identyfikowana jest także z gwarancją bezpiecznego przejścia między: edukacją a pracą, prowadzeniem gospodarstwa domowego a pracą, przejściem z pracy do pracy, bezrobociem a pracą, czy też różnymi rodzajami umów. Pojęcie i rodzaje elastycznych form pracy Elastyczność rynku pracy definiowana jest jako zdolność do szybkiego przystosowania rynku pracy do zmian warunków rynkowych oraz postępu technologicznego. Jak zauważa Eugeniusz Kwiatkowski, większa elastyczność rynku pracy jest źródłem polepszenia sytuacji tego rynku pracy w długiej perspektywie czasu, z drugiej strony, elastyczne formy i organizacji pracy budzą często duże obawy w społeczeństwie [Kwiatkowski, 2003, s. 19]. Bezpieczeństwa nie należy wiązać jedynie z zachowaniem miejsc pracy, lecz ułatwieniem rozwoju zawodowego, możliwości pr- 286 | WSGE zekwalifikowania, szkolenia oraz znalezienia nowej pracy. Elastyczność rynku pracy związana jest z racjonalizacją zatrudnienia w gospodarce. Poziom racjonalnego zatrudnienia charakteryzują cztery główne czynniki, tj. brak dysproporcji zawodowych między gałęziami gospodarki i regionami, odpowiednie wykorzystanie kwalifikacji pracowników, wykonywanie pracy na odpowiednim poziomie intensywności oraz optymalne wykorzystanie czasu pracy [Francik, Pocztowski, 1993, s. 62]. Rozwój niestandardowych form pracy to jedno z najważniejszych zjawisk na europejskim rynku pracy w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych [Hajn, 2003, s. 56]. Na definicję elastycznych form pracy składają się dwa elementy: elastyczne formy zatrudnienia oraz elastyczna organizacja czasu pracy [Arendt, Kukulak-Dolata, Poliwczak, 2009, s. 135-136]. ,,Elastyczność w pierwszym wypadku wynika z nawiązania nietypowego, innego niż tradycyjny, stosunku pracy, w drugim natomiast - z zastosowania niestandardowego rozkładu czasu pracy” [Arendt, Kukulak-Dolata, Poliwczak, 2009, s. 136]. Na wstępie należy zaznaczyć, że rozróżnienie elastycznych form zatrudnienia od elastycznych form organizacji czasu pracy nastręcza dużo problemów. Elastyczne formy zatrudnienia nazywane są w literaturze także nietypowymi formami zatrudnienia. Elastyczne formy zatrudnienia można określić definicją negatywną, czyli przedstawiając elementy tradycyjnej formy zatrudnienia. Inaczej mówiąc, pojęcie to ,,opiera się na przeciwstawieniu zatrudnieniu typowemu” [Hajn, 2003, s. 56]. Do charakterystycznych cech tradycyjnej formy zatrudnienia należą: • ustawowo określony pełny wymiar czasu pracy, • praca na czas nieograniczony, • z ustalonym sztywno ośmiogodzinnym dniem pracy, • trwającym od poniedziałku do piątku, • w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę [Sadowska-Snarska, 2006, s. 13]. Nietypowe formy zatrudnienia dzielimy na pracownicze i niepracownicze. W tym kontekście należy wskazać, że do typowych cech stosunku pracy należy: dobrowolność, osobiste świadczenia pracy przez pracownika, odpłatność pracy, podporządkowanie pracownika pracodawcy w zakresie wykonywania pracy, świadczenia pracy na rzecz pracodawcy, świadczenie pracy na ryzyko pracodawcy, ciągłość świadczenia pracy i jej kooperowany charakter [Hajn, 2003, s. 59]. W literaturze wymienia się następujące elastyczne formy zatrudnienia: WSGE | 287 • • • • • • • • • • praca na czas określony, praca na zastępstwo, praca w niepełnym wymiarze czasu pracy, dzielenie stanowiska pracy (job-sharing), praca tymczasowa, praca w domu, praca dorywcza, umowy cywilno-prawne, samozatrudnienie, telepraca. Nietypowe formy zatrudnienia przyczyniają się do poprawy elastyczności zatrudnienia także dlatego, że pozwalają przedsiębiorcy na szybkie dostosowanie liczby zatrudnionych do zmieniających się warunków pracy. Wpływają także na efektywniejsze wykorzystanie zasobów pracy [Kwiatkowski, 2003, s. 21]. Czynnikiem, który determinuje wdrażanie nowoczesny form zatrudnienia, jest przede wszystkim wysoka konkurencja na rynku, co stwarza presję obniżenia kosztów działalności przedsiębiorstw. Jak wskazuje E. Kwiatkowski, elastyczność rynku pracy, a przede wszystkim elastyczność zatrudnienia i czasu pracy wpływa na poprawę kondycji finansowej firm, ponieważ zmniejsza ich niestabilność ekonomiczną [Kwiatkowski, 2005, s. 127-128]. Ponadto postęp technologiczny wymaga szybkiego dostosowania metod produkcji lub świadczenia usług do wymogów rynku, w czym elastyczne formy zatrudnienia mogą być pomocne. Rozwój elastycznych form zatrudnienia jest także jednym z pasywnych środków walki z bezrobociem m.in. dzięki podziałowi istniejących stanowisk pracy między większą liczę zatrudnionych [Kotlarz, Zachorowska, 1992, s. 65]. Elastyczne formy zatrudnienia w Unii Europejskiej Jak wskazuje Waldemar Dymarczyk, od dłuższego czasu w skali globalnej obserwujemy tendencje do skracania czasu pracy. Widoczne jest to zwłaszcza w krajach Unii Europejskiej. Motorem tego procesu jest postęp technologiczny i związany z tym spadek popytu na siłę roboczą [Dymarczyk, 2003, s. 21]. Wzrost zainteresowania elastycznymi formami pracy obserwuje się w Europie od lat 90. ubiegłego wieku [SadowskaSnarska, 2006, s. 16]. Już w 1987 roku konieczność rozwoju elastyczny- 288 | WSGE ch form zatrudnienia znalazła swój wyraz w zaleceniu Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dotyczącego elastyczności rynku pracy w zmieniającej się gospodarce [Hajn, 2003, s. 58]. Zalecenie dotyczące stosowania elastycznych systemów na rynku pracy EWG miało się przyczynić do reorganizowania przez pracodawców warunków zatrudnienia z zachowaniem uprawnień socjalnych i zapewnieniem odpowiedniego poziomu przekwalifikowania [Soc, 1987, s. 291]. W 1994 roku w Essen Rada Unii Europejskiej zdefiniowała metody realizacji celów nietypowych w ramach polityki rynku pracy. Obok rozwoju szkoleń zawodowych i redukcji pozapłacowych rynków pracy, poprawa elastyczności zatrudnienia stała się podstawową metodą realizacji tych celów [Kwiatkowski, 2005, s. 117]. Rozwój nietypowych form zatrudnienia stał się jednym z elementów trzeciego filaru Europejskiej Strategii Zatrudnienia, która została przyjęta w 1997 roku. ,,W dokumencie tym zwraca się uwagę na zwiększenie zdolności adaptacyjnych przedsiębiorstw ich pracowników do zmieniającego się otoczenia poprzez: unowocześnienie organizacji pracy, w tym na zagadnienia czasu pracy, formy wykonywania pracy, tworzenie motywacji do samozatrudnienia” [Sadowska-Snarska, 2006, s. 16]. Kolejnym krokiem było przyjęcie zharmonizowanych (do Europejskiej Strategii Zatrudnienia) strategii narodowych krajów członkowskich. Znaczenie wzrostu zatrudnienia i uelastycznienia rynku pracy dostrzegamy także w zapisach Strategii Lizbońskiej [Breński, Oleksiuk, 2008, s. 53]. Dla sprawnego funkcjonowania unii gospodarczej i walutowej elastyczność rynków pracy jest sprawą kluczową, stąd reforma rynków pracy jest jednym z podstawowych kierunków polityki gospodarczej Unii Europejskiej. Intensywność tych reform jest jednak zróżnicowana w poszczególnych obszarach rynku pracy oraz ze względu na stopień wdrożenia w poszczególnych państwach. Liderami są kraje północnej części Europy, jak Niemcy, Finlandia czy Holandia [Borowiec, 2008, s. 53-56]. Bardziej elastycznym rynkiem pracy niż inne państwa unijne już wcześniej charakteryzowała się Wielka Brytania. Tłumaczy to także w pewnej mierze szybsze wyjście tego państwa z problemów makroekonomicznych związanych ze światowym kryzysem gospodarczym. Odpowiada także poziomowi bezrobocia w krajach Unii Europejskiej. Tradycyjnie najtrudniejsza sytuacja na rynkach pracy występuje w krajach południa Europy m.in. Hiszpanii, Portugalii i Włoch [Głąbecka, 2001, s. 249]. W innych kategoriach należy traktować byłe kraje socjalistyczne, choć te w dużej mierze po przejściu procesu transformacji do- WSGE | 289 brze poradziły sobie z falą bezrobocia. Jak wskazuje Helena Strzemińska, na wzrost zainteresowania koncepcją elastycznego czasu złożyło się kilka czynników. Po pierwsze zarządzanie czasem stało się jedną ze strategii zarządzania firmą. Do drugie zauważalna jest tendencja do decentralizacji w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Po trzecie coraz większą uwagę poświęca się zgodności życia rodzinnego z obowiązkami pracowniczymi [Strzemińska, 2004, s. 72]. „W Unii Europejskiej rozwój pracy nietypowej cieszy się poparciem pracodawców, którzy widzą w niej sposób na bardziej elastyczne i efektywne ekonomicznie zatrudnienie pracowników. Z kolei europejskie związki zawodowe wyrażają obawy, że omawiane formy zatrudnienia mogą być nadużywane przez pracodawców w celu uniknięcia zobowiązań związanych z typowym zatrudnieniem” [Hajn, 2003, s. 57]. Sytuacja na rynku pracy UE jest szczególnie alarmująca w grupie osób młodych. W 2012 roku niemal co 4 osoba w wieku 15-24 pozostawała bez pracy. W okresie kryzysu gospodarczego wskaźnik ten uległ dalszemu pogorszeniu. Szczególne problemy z bezrobociem młodych ludzi mają kraje południa Europy m.in. Hiszpania, Portugalia, Grecja i Włochy [Breński, 2013, 179]. Elastyczność rynku pracy w Polsce Elastyczność rynku pracy była przedmiotem dyskusji naukowych jeszcze przed transformacją gospodarczą, która dokonała się po 1989 roku, czego przykładem jest debata w Międzynarodowym Instytucie Badań Socjalnych. Jej tematyką była m.in. praca indywidualna w świetle rozwoju nowych struktur zatrudnienia [Wyglądała, 1992, s. 15]. Przez wiele lat barierą większej popularności elastycznych form zatrudnienia było związane z nim niższe wynagrodzenie, które nie pozwalało na utrzymanie gospodarstwa domowego, stąd główną przyczyną podjęcia takiej formy zatrudnienia była niemożność znalezienia pełnoetatowej pracy [Kwiatkowski, 2005, s. 128]. Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia na 2005 rok przyczynił się do nowelizacji Prawa Pracy, które w roku 2003 i 2004 poprawiły elastyczność zatrudnienia. W Polsce funkcjonuje wiele rozwiązań związanych z elastycznymi formami zatrudnienia. Widoczne są też działania polegające na wdrażaniu koncepcji flexicurity. Co jednak zauważa środowisko naukowe, brakuje całościowego podejścia do zagadnienia zapewnienia elastyczności, ale też bezpieczeństwa rynku pracy. 290 | WSGE Problemy płynnej zmiany miejsca pracy, zachęcania do samokształcenia pracowników i inwestowania w zasoby ludzkie przez pracodawców wymagają systemowej regulacji w polskim prawie. Zmiany te podyktowane są zaś współczesnymi wyzwaniami, które stoją przed światową gospodarką. Dużym wsparciem dla polskich pracodawców są programy rozwoju kapitału ludzkiego finansowane ze źródeł unijnych [Florczak, 2007, s. 131]. Środki te odgrywają szczególną rolę w województwach takich, jak: podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie czy warmińsko-mazurskie, które w rankingu rozwoju gospodarczego i inwestycji w kapitał ludzki sytuują się na ostatnich pozycjach w kraju. Zmiany te podyktowane są zaś współczesnymi wyzwaniami, które stoją przed światową gospodarką [Skrodzka, 2011, s. 438]. Najpopularniejszą formą elastycznego czasu pracy wdrażaną w polskich firmach są zmienne godziny rozpoczynania pracy. Taki rozwiązanie stosuje blisko 40% przedsiębiorstw [Breński, 2013, s. 183]. Prawie co czwarta firma korzysta zaś z ruchomego czasu pracy. Pozostałe rozwiązania związane z elastycznymi formami pracy są wdrażane rzadko. Jedynie około 13% przedsiębiorstw stosuje indywidualny rozkład czasu pracy [Breński, 2013, s. 183]. Sytuacja wygląda podobnie, jeżeli chodzi o popularność zadaniowego czasu pracy. Ekonomiczne aspekty stosowania elastycznych form zatrudnienia, korzyści i wady z ich stosowania W nowoczesnej gospodarce konkurencyjność przedsiębiorstwa buduje się poprzez zdolność do elastycznego reagowania na zmiany. W kontekście polityki zatrudnienia firm ważne jest odpowiednie dostosowanie liczby i rodzaju pracowników do ilościowego i jakościowego zapotrzebowania na nie. Potrzeba większego zastosowania elastycznych form zatrudnienia w Polsce została zauważona w Strategii Rozwoju Kraju 2007–2015 [Breński, Oleksiuk, 2008, s. 119]. W priorytecie nr 3 postawiono na wzrost zatrudnienia, a tym samym na podniesienie jakości życia obywateli, akcentując w ten sposób konieczność promocji i zastosowania na większą skalę elastycznych i alternatywnych form zatrudnienia oraz organizacji czasu i warunków pracy. W tym miejscu warto wymienić korzyści oraz wady zastosowania elastycznych form zatrudnienia. Wśród korzyści związanych z stosowaniem elastycznych form zatrudnienia i elastycznej organizacji pracy dla pracodawcy należy wymienić m.in.: • obniżenie kosztów organizacji miejsca pracy, WSGE | 291 • • • • • • większą wydajność pracowników, lepszą obsługę klientów, większe możliwości zatrudnienia specjalistów, większe możliwości rozwoju zawodowego pracowników, większą stabilność kadry, niższe koszty rekrutacji personelu, wyższe morale pracowników. Elastyczne formy zatrudnienia lepiej odpowiadają przemianom zachodzącym we współczesnym świecie i zmieniającym się wymaganiom rynku pracy. Ich coraz szersze stosowanie wpływa na system dokształcania pracowników. Polska stoi przed wyzwaniem zapewnienia obywatelom dostępnego systemu kształcenia ustawicznego. Inwestycje w zasoby ludzkie są głównym determinantem wzrostu wydajności pracowników. Elastyczniejsze zatrudnienie otwiera szerszy wachlarz możliwości rozwoju zawodowego, co w kontekście coraz większego zapotrzebowania na pracowników legitymujących się wyższym wykształceniem i zdolnościami do twórczej i samodzielnej pracy wydaje się kluczowe [Kolorz, Skórska, 2006, s. 153-154]. Wśród wad wymieniane są m.in.: • koszty zmian administracyjnych, • koszty szkoleń, zarządzania i nadzoru, • bariera oporu wobec zmian, • koszty organizacji stanowiska pracy – w krótkim okresie, • możliwa przejściowa gorsza jakość pracy. Zagrożeniem związanym z pracą w niepełnym wymiarze czasu pracy może okazać się fakt, że takie stanowiska wiążą się częściej z niższymi kwalifikacjami oraz bardziej ograniczoną możliwością awansu niż pracownicy zatrudnieni pełnoetatowo [Kotlorz, Skórska, 2006, s. 158]. Jest to szczególnie niebezpieczne dla zatrudnionych w kontekście rosnących różnic płacowych między pracownikami wysoko wykwalifikowanymi oraz o niższych kwalifikacjach. Zjawisko to jest szczególnie zauważalne w krajach takich, jak Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, mniej dotyczy zaś Niemiec i Francji [Apolte, 2006, s. 43]. Naturalną cechą elastycznych form pracy jest także mniejsza gwarancja zatrudnienia. Pracownicy zatrudnieni w niepełnym wymiarze godzin, mając mniejszą możliwość rozwoju zawodowego i szans awansu, mogą mieć także mniejszą motywację do efektywnej pracy na rzecz pracodawcy [Jagas, 1996, s. 169]. Wśród pracowników średniego i niższego szczebla, czyli zatrudnionych 292 | WSGE stanowiących przeważającą część kadry pracowniczej, głównym czynnikiem motywacji jest czynnik ekonomiczny, czyli zarobki, które zapewniają określony poziom konsumpcji [Jastrzębska-Smolaga, 1994, s. 149]. Wśród wskazywanych przez kadrę kierowniczą oraz pracowników zalet stosowania elastycznych form organizacji pracy najczęściej pojawia się argument związany z większą satysfakcją z wykonywanej pracy. Podsumowanie Rozwój elastycznych form zatrudnienia ma szczególne znaczenie dla grup defaworyzowanych na rynku pracy. Już na początku lat 90. zauważano, że zatrudnienie na część etatu może cieszyć się w Polsce popularnością wśród kobiet wychowujących dzieci, co pozwalałoby łączyć życie rodzinne z karierą zawodową [Kotlarz, Zachorowska, 1992, s. 66]. W kontekście przyszłych problemów demograficznych Polski problem ten wydaje się jeszcze bardziej aktualny. Należy także zauważyć, że pomimo poprawy w ostatnich latach, sytuacja kobiet na rynku pracy jest nadal mniej korzystna w porównaniu do mężczyzn. Różnice te jeszcze się pogłębiają w grupach znajdujących się w trudnej sytuacji na rynku pracy [Książkiewicz, 2010, s. 135]. Z kolei wśród młodzieży stykamy się z problemem łączenia obowiązków naukowych z potrzebą zarobkowania [Kotlorz, Skórska, 2006, s. 157-158]. Elastyczne formy zatrudnienia znajdują szerokie zastosowanie w sektorach usług edukacyjnych, informatycznych, hotelarskich oraz pośrednictwie finansowym, które są ,,otwarte” na tego typu pracowników. Doświadczenia początku lat 90. pokazują, że w okresie spowolnienia gospodarczego, czy wręcz kryzysu ekonomicznego, najbardziej zagrożoną grupą zawodową są właśnie osoby młode, w wieku do 34 lat. Dodatkowo problemem jest niska skuteczność programów przeciwdziałania bezrobociu, adresowanych do młodych ludzi [Sordyl, 2009, s. 139]. Pewną receptą na skutki gorszej koniunktury i zwalnianie pracowników są elastyczne formy pracy [Zagórska, 1995, s. 50]. Młodych bezrobotnych charakteryzuje mobilność w dostosowaniu się do aktualnej sytuacji na rynku pracy, a także zdolność do przyswajania nowej wiedzy i umiejętności [Organiściak-Krzykowska, 2005, s. 114]. Jedną z głównych barier w zatrudnianiu młodych jest brak doświadczenia [Socha, 2000, s. 213]. Elastyczne formy zatrudnienia, które stosowane są często w przypadku wykonywania mniej skomplikowanych form pracy, mogą stać się szansą do zdobywania tegoż doświadczenia i być ,,odskocznią” do zajmowania wyższych stanowisk przez młodych pracowników. WSGE | 293 References Apolte T., Kwalifikacje i bezrobocie strukturalne w obliczu zmian technologicznych, [w:] Prace naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu. Problemy zatrudnienia i rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, red. nauk. B. Fiedor, G. Dieckheuer, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 2006. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I., Perspektywy implementacji modelu flexicurity na poziomie przedsiębiorstw, [w:] Flexicurity w Polsce. diagnoza i rekomendacje. Raport Końcowy z badań, Wyd. MIPS, Warszawa 2009. Borowiec J., Reforma rynków pracy w strefie euro, [w:] Tworzenie i realizacja polityki społeczno-ekonomicznej w Polsce – aspekty teoretyczne i praktyczne, red. E. Kryńska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008. Breński W., Polski rynek usług pocztowych w Polsce z wykorzystaniem outsourcingu, Wydawnictwo Uniwersytetu warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2013. Breński W., Oleksiuk A., Strategiczne szanse polskiej gospodarki w kontekście globalizacji, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008. Breński W., Oleksiuk A., Przemiany gospodarczo-społeczne w Polsce w XX wieku, Wyd. Novae Res - Wydawnictwo Innowacyjne w Gdyni, Gdynia 2008. Dymarczyk W., Organizacja czasu pracy, [w:] Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, red. E. Kryńska, IPISS, Warszawa 2003. Elastyczne formy pracy – poradnik dla pracowników, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2007. Florczak W., Kapitał ludzki a rozwój gospodarczy, [w:] Welfe W. (red). Gospodarka oparta na wiedzy, Wyd. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. Francik A., Pocztowski A., Wybrane problemy zatrudnienia i rynku pracy, skrypt, AE Kraków, Kraków 1993. Głąbicka K., Polityka społeczna w Unii Europejskiej, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2001. Hajn Z., Elastyczność popytu na pracę w Polsce. Aspekty prawne, [w:] Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Pol- 294 | WSGE sce, red. E. Kryńska, IPISS, Warszawa 2003. Jagas J., Bodźcowe oddziaływanie płac w warunkach transformacji, [w:] Ekonomiczne aspekty transformacji gospodarczej w Polsce. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Ekonomii Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu oraz Oddział Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego we Wrocławiu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1996. Jastrzębska-Smolaga H., Praca pewność czy jej brak? Studium analizy faktów, Wyd. PWE, Warszawa 1994. Kotlorz D., Skórska A., Przeciwdziałanie bezrobociu, [w:] Śląski rynek pracy w procesie transformacji polskiej gospodarki, red. D. Kotlorz, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice 2006. Kotlarz D., Zachorowska A., Ekonomiczno-społeczne problemy gospodarowania zasobami pracy w warunkach przechodzenia do gospodarki rynkowej, Akademia Ekonomiczna im. K. Adamieckiego, Katowice 1992. Książkiewicz M., Uwarunkowania nierówności pomiędzy kobietami i mężczyznami na rynku pracy [w:] Studia Doktorantów 9, Gospodarka technologia przedsiębiorstwo, red. M. Sławińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010. Kwiatkowski E., Polityka zatrudnienia, [w:] Na ile wejście Polski do Unii Europejskiej ułatwi, a na ile skomplikuje prowadzenie polityki gospodarczej, red. nauk. A. Sławiński, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa 2005. Kwiatkowski E., Elastyczność popytu na pracę w teoriach rynku pracy, [w:] Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, red. E. Kryńska, Wyd. IPISS, Warszawa 2003. Labour market flexibility through reduction and reorganizaction of working time, Soc. A. Labour Bull, 1987, nr 2. Nahotko S., Zarządzanie kosztami pracy w przedsiębiorstwie działającym w otoczeniu bezrobocia, Wydawnictwo VM Group, Gdańsk 2005. Organiściak-Krzykowska A., Regionalne uwarunkowania bezrobocia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2005. Sadowska-Snarska C., Elastyczne formy pracy jako instrument godzenie życia zawodowego z rodzinnym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2006. WSGE | 295 Skrodzka I., Modelowanie miękkie zależności między kapitałem ludzkim a rozwojem gospodarczym, [w:] Wzrost gospodarczy, Teoria. Rzeczywistość, Zeszyty Naukowe 176, red. nauk. E. Panek, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011. Socha M., Strukturalne niedopasowanie w wybranych rynkach pracy, [w:] Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, red. M. Socha, U. Sztanderska, Wyd. PWN, Warszawa 2000. Sordyl M., Rola aktywnej polityki rynku pracy w procesie przemian strukturalnych oraz reakcji na kryzysy gospodarcze, [w:] Dostosowanie makroekonomiczne i mikroekonomiczne w krajach na niskim poziomie rozwoju po kryzysach gospodarczych, red. nauk. A. Wojtyna, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2009. Strzemińka H., Zarządzanie zasobami czasu pracy – doświadczenia krajów europejskich, Wyd. IPiSS, Warszawa 2004. Wyglądała E., Zatrudnienie i bezrobocie w świecie. Literatura polska i obca za lata 1985-1991, Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego, Warszawa 1992. Zagórska A., Problemy rynku pracy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Inżynierskiej, Opole 1995. 296 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 297-321 Elżbieta Zębek Magdalena Szramka WSGE | 297 298 | WSGE Wind farms locations in the light of current legal regulations in Poland Uwarunkowania lokalizacyjne elektrowni wiatrowych w świetle obowiązujących regulacji prawnych w Polsce dr Elżbieta Zębek Wydział Prawa i Administracji UWM w Olsztynie, Katedra Kryminalistyki i Medycyny Sądowej [email protected] Magdalena Szramka Wydział Prawa i Administracji UWM w Olsztynie, Katedra Procesu Karnego [email protected] Abstracts In order to increase energy potential, and in line with the European Union’s directives, Poland has been obliged to increase the use of renewable resources to produce energy, in particular wind power. However, wind farms affect the environment and people negatively through changes to the landscape, impact on bird population, noise emission and infrasound. Accordingly, in order to minimize these effects it is essential to establish suitable wind farms locations which also meet the requirements of environmental protection law. It is a complex process and it requires consideration of many legal regulations, such as environmental impact assessments, area development and planning, environmental protection law with particular focus on the areas covered by Natura 2000, as well as conservation and protection of cultural heritage, water rights and building regulations. W celu zwiększenia potencjału energetycznego, zgodnie z wytycznymi dyrektyw Unii Europejskiej Polska została zobligowana do zwiększenia wykorzystania odnawialnych źródeł do produkcji energii, w szczególności energii wiatru. Jednakże elektrownie wiatrowe negatywnie wpływają na środowisko i człowieka poprzez zmiany w krajobrazie, na populację WSGE | 299 ptaków, emisję hałasu i infradźwięków. W związku z tym w celu zminimalizowania tych skutków istotnym jest odpowiednie i zgodne z wymaganiami prawa ochrony środowiska ustalenie lokalizacji elektrowni wiatrowych. Jest to proces bardzo złożony i wymaga uwzględnienia wielu przepisów prawnych m.in. w zakresie ocen oddziaływania na środowisko, planowania i zagospodarowania przestrzennego, ochrony przyrody ze szczególnym uwzględnieniem obszarów Natura 2000, a także ochrony zabytków i dóbr kultury, prawa wodnego i prawa budowlanego. Keywords: Wind farm, environmental impact assessment, national law elektrownia wiatrowa, ocena oddziaływania na środowisko, prawo krajowe Wprowadzenie Według prof. B. Sitka i mgr R. Trzaskalika (2010, s. 5) energia stanowi podstawowy element funkcjonowania nowoczesnej i zindustrializowanej społeczności. Energia jest wszechobecna, ale nie można zapomnieć o skończoności źródeł energii, jaką dysponuje człowiek. Stąd konieczne jest podejmowanie wspólnych działań na rzecz oszczędzania energii lub jej pozyskiwania ze źródeł odnawialnych (wiatr, woda, energia słoneczna). Rozwój gospodarczy i społeczny każdego państwa jest związany ze zwiększonym zapotrzebowaniem na energię. Perspektywa wyczerpania zasobów paliw kopalnych oraz obawy o stan środowiska znacznie zwiększyły użytkowanie odnawialnych źródeł energii (OZE), takich jak woda, wiatr, energia słoneczna czy geotermalna. Polska po wejściu do UE została zobligowana poprzez dyrektywy do zwiększenia udziału produkcji energii z OZE. Zgodnie z wytycznymi Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE, 2009) celem strategicznym polityki energetycznej Polski jest zwiększenie wykorzystania odnawialnych zasobów energii i uzyskanie 7,5% udziału energii elektrycznej wytworzonej z odnawialnych źródeł energii w krajowym zużyciu energii elektrycznej brutto w 2010 r. i dalsze jego zwiększanie do 15% w 2020 r. Prof. M. Sitek (2011, s. 343) twierdzi, iż ochrona środowiska naturalnego współcześnie stanowi podstawowy element globalnej polityki, w tym 300 | WSGE Unii Europejskiej. Również polityki sektorowe, takie jak transport, budownictwo czy turystyka muszą pozostawać w synergii z wypracowanymi standardami ochrony środowiska, a zapisanymi w stosownych przepisach prawa. Wydanie kolejnych ksiąg (Zielona i Biała) Unii Europejskiej, dotyczących ochrony środowiska, wynika z faktu, że właśnie Unia jest jednym ze światowych liderów w działaniach na rzecz ochrony środowiska naturalnego. W Polsce podstawowym aktem prawnym dotyczącym sektora energetyki jest ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (Dz. U. z 2006r., Nr 89, poz. 625 ze zm.) wraz z odpowiednimi przepisami wykonawczymi. Ustawa określa zasady kształtowania polityki energetycznej państwa, zasady i warunki zaopatrzenia i użytkowania paliw i energii, w tym ciepła, oraz działalności przedsiębiorstw energetycznych, a także określa organy właściwe w sprawach gospodarki paliwami i energią (Soliński, Soliński, Ostrowski, 2010, s. 19). Celem ustawy jest tworzenie warunków do zrównoważonego rozwoju kraju, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego, oszczędnego i racjonalnego użytkowania paliw i energii, rozwoju konkurencji, przeciwdziałania negatywnym skutkom naturalnych monopoli, uwzględniania wymogów ochrony środowiska, zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych oraz równoważenia interesów przedsiębiorstw energetycznych i odbiorców paliw i energii. Odnawialne źródła energii mają wiele zalet pod względem ochrony środowiska, rozwoju społecznego i gospodarczego. Wszystkie odnawialne źródła energii przyczyniają się do zmniejszenia emisji dwutlenku węgla, przez co redukują niekorzystny wpływ energetyki na środowisko naturalne. Wykorzystanie energetyki odnawialnej przyczynia się do powstawania nowych przedsiębiorstw produkujących ten rodzaj energii, zwiększa się aktywność gospodarcza mieszkańców, a budżet lokalny osiąga dodatkowe wpływy. Odnawialne źródła i ich zastosowanie stanowią impuls do rozwoju lokalnego, który powstaje głównie poprzez tworzenie nowych miejsc pracy nie tylko w dużych ośrodkach przemysłowych, ale także na terenach wiejskich. Ważną zaletą nieekonomiczną OZE jest promowanie regionu w kraju i za granicą. Regiony takie mogą stanowić przyczynę zainteresowania inwestorów oraz stanowić atrakcyjne cele do realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych na tych terenach (Kuciński, 2006, s. 161-163). Jednym z powszechnie stosowanych odnawialnych źródeł energii są elektrownie wiatrowe. Pojęcia „turbiny wiatrowej”, „farmy elektrowni wiatrowych”, „elektrowni wiatrowej” są pojęciami potocznymi, które nie WSGE | 301 posiadają legalnej definicji. Aktualnie kluczowym pojęciem dla energii wiatrowej jest definicja odnawialnego źródła zawarta w art. 3 pkt 20 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (Dz. U. z 2006r., Nr 89, poz. 625 ze zm.) „jako źródło wykorzystujące w procesie przetwarzania: energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek, energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych”. Elektrownie wiatrowe podobnie jak inne odnawialne źródła energii poza zaletami mają również wady. Do najważniejszych z nich należy negatywny wpływ na populację ptaków na danym terenie zwłaszcza na trasach ich wiosennych i jesiennych przelotów, polegające m.in. na kolizji ptaków z elektrowniami. Niekorzystne oddziaływanie elektrowni wiatrowych na ptaki przejawia się także w zmianach wzorców wykorzystania terenu przez ptaki, tworzą bariery oraz zmieniają ich siedliska (Chylarecki, 2011, s. 54). Ponadto elektrownie wiatrowe emitują hałas i infradźwięki, a także zmieniają wygląd krajobrazu oraz ingerują w przestrzeń kulturową. Z czynników mogących wpływać na zdrowie ludzkie najczęściej wymieniane są efekty akustyczne i optyczne generowane przez obracające się turbiny. Oprócz hałasu w zakresie słyszalnym turbiny wiatrowe generują infradźwięki (Biuro Analiz i Dokumentacji – Zespół Analiz i Opracowań Tematycznych, 2011), czyli fale w zakresie częstotliwości mniejszych od słyszalnych, oraz hałas niskoczęstotliwościowy do 500 Hz (Pawlas, 2009, s. 27–64). Infradźwięki są falami bardzo długimi, rozprzestrzeniającymi się na wiele kilometrów i przenikającymi nawet betonowe ściany. Na skutek rezonansu i małej skuteczności ich ekranowania są powodem znacznej uciążliwości w budynkach mieszkalnych położonych w bliskim sąsiedztwie elektrowni wiatrowych (Pawlas, 2009, s. 27–64). Poważną wadą odnawialnych źródeł energii są także wysokie koszty instalacji i wprowadzenia, gdyż zainwestowane środki zwracają się dopiero po dłuższym okresie czasu. Poza tym są źródłami energii działającymi okresowo i często uzależnione są od czynników środowiskowych, a w przypadku elektrowni wiatrowej jest to odpowiednia długość trwania i prędkość wiatru. W ochronie środowiska bardzo istotnym problemem jest lokalizacja elektrowni wiatrowych. W ostatnich latach zaczęły pojawiać się coraz większe wątpliwości dotyczące lokalizacji takich inwestycji często powstających bez konsultacji społecznych i zgody miejscowej ludności lub bez zachowania procedury poinformowania o oddziaływaniu wiatraków 302 | WSGE na środowisko (Demianowicz, 2011, s. 2). Dlatego tak ważną kwestią jest ustalenie odpowiedniej lokalizacji elektrowni wiatrowej zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, która pozwoli na określenie potencjalnego wpływu elektrowni na środowisko. Problematyka odnawialnych źródeł energii jest opisywana przez wielu autorów (I. Soliński, B. Soliński, J. Ostrowski, K. Pawlas, Z. Bukowski, W. Wojtal, A. Lipiński, E. Radziszewski, P. Chylarecki, K. Kuciński, T. Boczar, E. Zębek, M. Sitek czy M. Stryjecki). Owe publikacje i doniesienia stanowią zwykle pomoce naukowe dla studentów oraz specjalistów, którzy prowadzą badania podstawowe i rozwojowe, projektują, budują i wdrażają odnawialne źródła energii. W dostępnej literaturze nie znaleziono monografii, która przedstawiałaby kompleksowo regulacje prawa krajowego w zakresie uwarunkowań lokalizacyjnych elektrowni wiatrowych. Problematyka elektrowni wiatrowych ujęta jest w różnych publikacjach jako jedno z wielu odnawialnych źródeł energii. Celem niniejszej publikacji jest usystematyzowanie wiedzy i analiza aktów prawnych w zakresie uwarunkowań lokalizacyjnych elektrowni wiatrowych w świetle prawa krajowego w odniesieniu do dyrektyw UE. Analiza aktów prawnych w oparciu o polskie regulacje prawne oraz dostępnej na ten temat literatury stanowi metody badawcze wykorzystane w niniejszym artykule. Ocena oddziaływania elektrowni wiatrowej na środowisko Lokalizacja elektrowni wiatrowych wymaga sporządzenia oceny oddziaływania tych instalacji na środowisko. W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej przepisy dotyczące ocen oddziaływania inwestycji na środowisko zostały implementowane z tzw. dyrektywy ocenowej (Dyrektywa Rady 85/337/EW, Dz. Urz. WE L 175). Dyrektywa wskazuje, iż „należy wprowadzić zasady ogólne dla oceny skutków wywieranych na środowisko w celu uzupełnienia i skoordynowania procedur wydawania zezwoleń na publiczne i prywatne przedsięwzięcia mogące znacznie wpływać na środowisko, które powinny być udzielane jedynie po uprzednim wykonaniu oceny możliwych znaczących skutków środowiskowych tych przedsięwzięć”. Ocena ta musi być przeprowadzona na podstawie odpowiednich informacji dostarczonych przez wykonawcę, które mogą być uzupełniane przez władze i obywateli zainteresowanych danym przedsięwzięciem. Zgodnie z artykułem 4 dyrektywy ocena wpływu na środowisko powinna WSGE | 303 określać, opisywać i oceniać we właściwy sposób dla każdego indywidualnego przypadku bezpośrednie i pośrednie skutki przedsięwzięcia dla istot ludzkich, fauny i flory, dla gleby, powietrza, klimatu i krajobrazu, dla dóbr materialnych i dziedzictwa kultury, a także skutki oddziaływań między powyższymi elementami. Elektrownie wiatrowe, zdefiniowane jako urządzenia wykorzystujące siłę wiatru do produkcji energii elektrycznej umieszczone w załączniku II dyrektywy, również podlegają takim procedurom. W prawodawstwie polskim kwestie ocen oddziaływania przedsięwzięć na środowisko reguluje ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (u.o.o.ś - Dz .U. z 2008r. , Nr 199, poz. 1227 ze zm.). Oceny oddziaływania przedsięwzięć na środowisko są istotnym elementem w procedurze uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zwanych decyzjami środowiskowymi będącymi pierwszym etapem dla inwestora. Według art. 71 ustawy wyróżniamy dwa rodzaje przedsięwzięć wymagających uzyskania decyzji środowiskowej: 1) przedsięwzięcia mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko wymagające przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko (grupa I); 2) przedsięwzięcia mogące potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko (grupa II). W zależności od zakwalifikowania w procesie screeningu danego przedsięwzięcia do I lub II grupy procedura uzyskania decyzji środowiskowej jest inna. Owej kwalifikacji zazwyczaj dokonuje Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska wraz z Powiatowym Państwowym Inspektorem Sanitarnym na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U., Nr 213, poz. 1397). Zgodnie z § 2 ust. 1 pkt 5 tego rozporządzenia przedsięwzięciami mogącymi zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (I grupa ) są instalacje do wytwarzania energii elektrycznej z energii wiatru, które: • wykorzystują do wytwarzania energii elektrycznej energię wiatru o łącznej mocy nominalnej elektrowni nie mniejszej niż 100 MW; • są lokalizowane na obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej; • są lokalizowane na obszarach objętych formami ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1-5, 8 i 9 ustawy z dnia 16 kwietnia 304 | WSGE 2004 r. o ochronie przyrody; instalacje o całkowitej wysokości co najmniej 30 m, poza granicami obszarów omówionych wyżej (określając wysokość instalacji, należy uwzględnić położenie skrajnej/zewnętrznej części łopat wirnika w maksymalnej odległości od powierzchni gruntu). Natomiast do przedsięwzięć II grupy, czyli mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, zaliczane są pozostałe instalacje. W przypadku przedsięwzięć I grupy w celu uzyskania decyzji środowiskowej wymagane jest sporządzenie oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) z udziałem społeczeństwa. Natomiast dla przedsięwzięć II grupy procedura ta jest uproszczona, polegająca jedynie na przedstawieniu przez inwestora karty informacyjnej przedsięwzięcia, a udział społeczeństwa nie jest wymagany. Pojęcie oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko zostało zdefiniowane w art. 3 pkt 8 u.o.o.ś. jako „postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia, obejmujące w szczególności: • weryfikację raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko, • uzyskanie wymaganych ustawą opinii i uzgodnień, • zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu. Zadaniem raportu jest określenie oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na poszczególne elementy środowiska oraz ludzi przy uwzględnieniu przyjętych przez inwestora rozwiązań lokalizacyjnych, projektowych, technologicznych, technicznych i organizacyjnych. Należy zaznaczyć, że dla organu przeprowadzającego tę procedurę dokument ten stanowi podstawowe źródło informacji o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko w fazie jego realizacji, eksploatacji lub użytkowania i likwidacji. Od liczby szczegółów, wiarygodności i jakości zawartych w nim danych będzie zależał przebieg oceny oddziaływania na środowisko, rodzaj rozstrzygnięcia (odrzucenie projektu inwestycyjnego bądź jego akceptacja) oraz zakres, rodzaj i charakter zidentyfikowanych oraz nałożonych na inwestora warunków środowiskowych (Demianowicz, 2009, s. 65-66). Każdy raport (prognoza) o oddziaływaniu na środowisko powinien zawierać elementy wymienione w artykule 51 ust. 2 u.o.o.ś., a mianowicie: • informacje o zawartości, głównych celach projektowanego dokumentu oraz jego powiązaniach z innymi dokumentami, WSGE | 305 • informacje o metodach zastosowanych przy sporządzaniu prognozy, • propozycje dotyczące przewidywanych metod analizy skutków realizacji postanowień projektowanego dokumentu oraz częstotliwości jej przeprowadzania, • informacje o możliwym transgranicznym oddziaływaniu na środowisko, • streszczenie sporządzone w języku niespecjalistycznym. Prognoza ta powinna określać, analizować i oceniać następujące elementy środowiska: • istniejący stan środowiska oraz potencjalne zmiany tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu, • stan środowiska na obszarach objętych przewidywanym znaczącym oddziaływaniem, • istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektowanego dokumentu, w szczególności dotyczące obszarów podlegających ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, • cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu, oraz sposoby, w jakich te cele i inne problemy środowiska zostały uwzględnione podczas opracowywania dokumentu, • przewidywane znaczące oddziaływania, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe oraz pozytywne i negatywne, na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru, a także na środowisko, w szczególności na: różnorodność biologiczną, ludzi, zwierzęta, rośliny, wodę, powietrze, powierzchnię ziemi, krajobraz, klimat, zasoby naturalne, zabytki, dobra materialne z uwzględnieniem zależności między tymi elementami środowiska i między oddziaływaniami na te elementy. Ponadto prognoza oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko powinna przedstawiać: (1) • rozwiązania mające na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji projektowanego dokumentu, w szczególności na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru, oraz (2) biorąc pod uwagę cele i geograficzny zasięg 306 | WSGE dokumentu i cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000, a także integralność tego obszaru – rozwiązania alternatywne do rozwiązań zawartych w projektowanym dokumencie wraz z uzasadnieniem ich wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadzącej do tego wyboru albo wyjaśnienie braku rozwiązań alternatywnych, w tym wskazania napotkanych trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy. Przy sporządzaniu ocen oddziaływania elektrowni wiatrowej na środowisko należy uwzględnić obszary Natura 2000, które są jedną z form ochrony przyrody o znaczeniu unijnym. Prawną kwestię tych obszarów regulują dyrektywy zwane ptasią (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE, Dz. U. UE L 20/7) i siedliskową (Dyrektywa Rady 92/43/EWG, Dz. U. UE L 206). Pierwsza dyrektywa odnosi się do ochrony wszystkich gatunków ptactwa występujących naturalnie w stanie dzikim na europejskim terytorium państw członkowskich, a jej regulacje mają na celu ochronę tych gatunków, gospodarowanie nimi oraz ich kontrolę i ustanawia reguły ich eksploatacji. Przepisy aktu stosuje się do ptactwa dzikiego, prowadzącego wędrowny tryb życia, jego jaj, gniazd i naturalnych siedlisk (Wojtal, 2011, s. 19). Natomiast głównym celem dyrektywy siedliskowej jest zachowanie różnorodności biologicznej przy uwzględnieniu wymagań gospodarczych, społecznych, kulturowych i regionalnych. Na mocy tejże dyrektywy utworzono Europejską sieć ekologiczną specjalnych obszarów ochrony Natura 2000 i wprowadzono obowiązek nadawania statusu ochronnego terenom występowania rzadkich i zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk określonych gatunków roślin i zwierząt. Dyrektywa nakazuje również włączenie do sieci Natura 2000 obszarów specjalnej ochrony ptaków wyznaczanych na podstawie zapisów dyrektywy ptasiej. Dla obszarów objętych ochroną w ramach sieci Natura 2000 przewidziane zostały ograniczenia inwestycyjne w celu uniknięcia na tych obszarach pogorszenia stanu siedlisk naturalnych i siedlisk gatunków, jak również uniknięcia płoszenia gatunków. Dyrektywa przewiduje, że każdy plan lub przedsięwzięcie, które nie są bezpośrednio związane lub konieczne do zagospodarowania obiektu, ale które może na nie w istotny sposób oddziaływać, zarówno oddzielnie, jak i w połączeniu z innymi planami lub przedsięwzięciami, będzie podlegać odpowiedniej ocenie jego skutków dla danego obiektu z punktu widzenia założeń jego ochrony. Oznacza to konieczność przeprowadzenia oceny oddziaływania realizacji przedsięwzięcia na obszar Natura 2000. W przypadku gdy WSGE | 307 w świetle wniosków wynikających z tej oceny, a także fakultatywnie po uzyskaniu opinii społeczeństwa, władze krajowe wyrażą zgodę na taki plan lub przedsięwzięcie, jeżeli nie będzie on wpływać bezpośrednio na dany obiekt sieci „Natura 2000”. Jest to więc przypadek, w którym negatywna ocena oddziaływania na środowisko uniemożliwia realizację inwestycji (planu) (Bukowski, 2012, LexPolonica). W ustawodawstwie polskim kwestię obszarów Natura 2000 regulują przepisy ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2009 r., Nr 151 poz. 1220 ze zm.). Ustawa ta wyznacza ramy prawne ochrony przyrody w Polsce, określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. Ustawa dokonuje w zakresie swojej regulacji wdrożenia dyrektywy siedliskowej i ptasiej, określa zatem zasady wyznaczania oraz sposób ochrony obszarów Natura 2000 (Człowiekowska, 2012, LexPolonica). Obszar Natura 2000 stanowi więc zupełnie nową w wewnętrznym prawie polskim formę ochrony przyrody, która zgodnie z art. 25 ust. 1 tejże ustawy obejmuje obszary specjalnej ochrony ptaków i siedlisk. Wyznaczenie obszaru Natura 2000 następuje w formie rozporządzenia ministra właściwego do spraw ochrony środowiska, wydanego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw rozwoju wsi oraz ministrem właściwym do spraw gospodarki wodnej, a także za zgodą Komisji Unii Europejskiej. Ochronę obszarów cennych ze względu na występowanie ptaków, ich miejsc lęgowych, zimowisk reguluje także Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313). Oddziaływanie elektrowni wiatrowych na ptaki należy rozpatrywać przede wszystkim w dwóch aspektach. Pierwszy przypadek dotyczy realnego zagrożenia egzystencji ptactwa, jak na przykład kolizja z turbiną, natomiast drugi, uwzględniany w większych inwestycjach - zmiana rozmieszczenia populacji ptaków spowodowanych istnieniem siłowni (Raport o oddziaływaniu na środowisko elektrowni wiatrowych, 2010). W związku z powyższym w przypadku obszarów Natura 2000 obowiązkowi sporządzenia raportu OOŚ podlegają nie tylko przedsięwzięcia I grupy ale w niektórych przypadkach mogą być to przedsięwzięcia II grupy. Zgodnie z art. 63 u.o.o.ś. „obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko dla planowanego przedsięwzięcia mogącego potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko stwierdza, w drodze postanowienia, organ właściwy do wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach”. Ocena taka powinna zawierać m.in. uwarunkowania dotyczące usytuowa- 308 | WSGE nia przedsięwzięcia, z uwzględnieniem możliwego zagrożenia dla środowiska, w szczególności przy istniejącym użytkowaniu terenu, zdolności samooczyszczania się środowiska i odnawiania się zasobów naturalnych, walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz uwarunkowań miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Dotyczy to przede wszystkim obszarów wodno-błotnych oraz innych obszarów o płytkim zaleganiu wód podziemnych; wybrzeży; obszarów górskich lub leśnych; obszarów objętych ochroną, w tym strefy ochronne ujęć wód i obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych; obszarów wymagających specjalnej ochrony ze względu na występowanie gatunków roślin i zwierząt lub ich siedlisk lub siedlisk przyrodniczych objętych ochroną, w tym obszary Natura 2000 oraz pozostałe formy ochrony przyrody; obszarów, na których standardy jakości środowiska zostały przekroczone; obszarów o krajobrazie mającym znaczenie historyczne, kulturowe lub archeologiczne; obszarów przylegających do jezior oraz obszarów ochrony uzdrowiskowej. W ramach oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 określa się, analizuje oraz ocenia oddziaływanie przedsięwzięć na obszary Natura 2000, biorąc pod uwagę także skumulowane oddziaływanie przedsięwzięcia z innymi przedsięwzięciami (art. 63 u.o.o.ś). Ustalenie warunków lokalizacji elektrowni wiatrowych Po uzyskaniu decyzji środowiskowej kolejnym etapem dla inwestora realizującego przedsięwzięcie dotyczące budowy elektrowni wiatrowej jest ustalenie warunków jej lokalizacji. Kwestie lokalizacyjne przedsięwzięć są uregulowane przepisami ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003r., Nr 80, poz. 717 ze zm.), która określa zasady kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej, a także zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy, przyjmując ład przestrzenny i zrównoważony rozwój za podstawę tych działań (art. 1). W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się m.in. walory architektoniczne i krajobrazowe; wymagania ochrony środowiska, w tym gospodarowania wodami i ochrony gruntów rolnych i leśnych; wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Zgodnie z art. 4 cytowanej ustawy „ustalenie przeznaczenia terenu, rozmieszczenie inwestycji celu publicznego oraz określenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu następuje w miejscowym WSGE | 309 planie zagospodarowania przestrzennego”. W przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego określenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu następuje w drodze decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, przy czym lokalizację inwestycji celu publicznego ustala się w drodze decyzji o lokalizacji, a sposób zagospodarowania terenu i warunki zabudowy dla innych inwestycji ustala się w drodze decyzji o warunkach zabudowy. W związku z powyższym w przypadku lokalizacji elektrowni wiatrowych przewidziane są dwie formy ustalenia ich lokalizacji, tzn. w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego lub w drodze decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Jednakże z dniem 25 września 2010 r. ustawodawca zaostrzył wymogi dotyczące lokalizacji elektrowni wiatrowych. Zgodnie z utrwaloną praktyką, wybudowanie elektrowni wiatrowej nie stanowi inwestycji celu publicznego. Zgodnie ze stanowiskiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 października 2000 r. II SA/Kr 1010/2000 ONSA 2000/4 poz. 186) „zespół elektrowni wiatrowych nie jest inwestycją celu publicznego” (wyrok WSA w Łodzi, 2009; wyrok WSA w Warszawie, 2007; wyrok WSA w Bydgoszczy, 2010; wyrok WSA w Szczecinie, 2008, LexPolonica). Podobnie twierdzi WSA w Białymstoku, iż budowa elektrowni wiatrowej nie jest realizacją celu publicznego w rozumieniu art. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. 2004 r., Nr 261, poz. 2603 ze zm.). Powszechną dostępność energii elektrycznej zapewniają urządzenia przesyłowe (sieci) i tylko ich realizacja w świetle obecnie obowiązujących przepisów stanowi cel publiczny (…). Do celów publicznych zalicza się wyłącznie budowę i utrzymywanie urządzeń służących do przesyłania energii elektrycznej, a także innych obiektów i urządzeń niezbędnych do korzystania z urządzeń przesyłowych. Dotyczy to zatem urządzeń służących transportowi (przesyłowi) energii celem dostarczenia do sieci dystrybucyjnych lub odbiorcom końcowym przyłączonym do sieci przesyłowych (Wyrok WSA w Białymstoku, 2010, LexPolonica). Na obszarach nieobjętych miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego nie można więc lokalizować wiatraków na postawie decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego. Także lokalizowanie tego typu obiektów na podstawie decyzji o warunkach zabudowy wydaje się niemożliwe ze względu na wymogi zachowania tzw. zasady dobrego sąsiedztwa. Chcąc budować elektrownię wiatrową, w praktyce należy więc najpierw zaczekać na uchwalenie lub zmianę miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. 310 | WSGE Zgodnie z nowymi przepisami przed uchwaleniem planu dopuszczającego lokalizowanie siłowni wiatrowych najpierw należy zmienić studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Zgodnie z art. 10 ust. 2a ustawy, jeżeli na obszarze gminy przewiduje się wyznaczenie obszarów, na których rozmieszczone będą urządzenia wytwarzające energię z odnawialnych źródeł energii o mocy przekraczającej 100 kW, a także ich stref ochronnych związanych z ograniczeniami w zabudowie oraz zagospodarowaniu i użytkowaniu terenu - w studium ustala się ich rozmieszczenie. Ponadto w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego nie wystarczy tylko dopuścić możliwości lokalizowania siłowni wiatrowych. Zgodnie ze znowelizowaną ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, w planie miejscowym – jeśli gmina chce zezwolić na lokalizowanie wiatraków – należy określić granice terenów pod ich budowę oraz granice ich stref ochronnych związanych z ograniczeniami w zabudowie, zagospodarowaniu i użytkowaniu terenu oraz występowaniem znaczącego oddziaływania tych urządzeń na środowisko. W praktyce oznacza to, że wyznaczenie obszaru pod budowę farm wiatrowych będzie wymagało wyznaczenia odpowiedniej strefy buforowej od już istniejących i potencjalnych zabudowań, zależnej od zakresu oddziaływania tych urządzeń na środowisko. Do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, w stosunku do których podjęto uchwałę o przystąpieniu do sporządzania lub zmiany planu lub studium, a postępowanie nie zostało zakończone do dnia 25 września 2010 r., stosuje się przepisy dotychczasowe (Starczewski, 2010). Inne regulacje prawne związane z lokalizacją i funkcjonowaniem elektrowni wiatrowych Regulacje prawne dotyczące lokalizacji i funkcjonowania elektrowni wiatrowych są zawarte w wielu aktach prawnych m.in. w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (p.o.ś. - Dz.U. z 2008 r., Nr 25, poz. 150 ze zm.). Ustawa ta określa zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, z uwzględnieniem wymagań zrównoważonego rozwoju, a w szczególności: 1) zasady ustalania: a) warunków ochrony zasobów środowiska, b) warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska, WSGE | 311 c) kosztów korzystania ze środowiska, 2) obowiązki organów administracji, 3) odpowiedzialność i sankcje. Celem ochrony środowiska jest zachowanie lub przywracanie „równowagi przyrodniczej”, którą zdefiniowano jako stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej (art. 3 pkt 32 p.o.ś.), zaś pojęcie „środowisko” jako ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat (art. 3 pkt 39 p.o.ś.). Z powyższych treści wynika, iż przedmiotem prawa ochrony środowiska jest ochrona środowiska przyrodniczego. Główną grupą spraw objętych regulacją prawa ochrony środowiska są merytoryczne zasady i warunki zapobiegające zanieczyszczeniom i degradacji środowiska przyrodniczego (Radziszewski, 2012, LexPolonica). Zatem także lokalizacja elektrowni wiatrowych wymaga przeprowadzenia postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, zgodnie z przepisami ustawy prawo ochrony środowiska. Kolejnym aktem prawnym odnoszącym się także do lokalizacji elektrowni wiatrowych jest ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2007, Nr 75, poz. 493 ze zm.). Niniejsza ustawa dokonuje w zakresie swojej regulacji wdrożenia dyrektywy 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (Dz. Urz. UE L 143/56). Ustawa określa zasady odpowiedzialności za zapobieganie szkodom w środowisku i naprawę szkód w środowisku. Przepisy ustawy stosuje się do bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub do szkody w środowisku spowodowanym przez: działalność podmiotu korzystającego ze środowiska, stwarzającą ryzyko szkody w środowisku lub inną niż określona działalność podmiotu korzystającego ze środowiska, jeżeli dotyczą gatunków chronionych lub chronionych siedlisk przyrodniczych oraz wystąpiły z winy podmiotu korzystającego ze środowiska. Rozważania na temat potencjalnych uciążliwości dla środowiska stacji elektroenergetycznych, do których należą także elektrownie wiatrowe, wymagają w pierwszej kolejności ustalenia czynników fizycznych i chemicznych emitowanych przez tego rodzaju inwestycję (eksploatowana bądź 312 | WSGE przewidywana do realizacji) lub wytwarzanych w związku z jej istnieniem (Raport o oddziaływaniu na środowisko elektrowni wiatrowych, 2010). Przy ustalaniu warunków lokalizacji elektrowni wiatrowych istotnym aspektem jest również ochrona zabytków. Kwestie te regulują przepisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2004 r., Nr 121, poz. 1266 ze zm.). W myśl wskazanej ustawy ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, planu zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, o których mowa wyżej, w szczególności: • uwzględnia się krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; • określa się rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu; • ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami (Wyrok WSA we Wrocławiu, 201, LexPolonica). W odniesieniu do lokalizacji elektrowni wiatrowych, w myśl zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, istnieją następujące wskazania i zakazy: (1) zakaz lokalizacji elektrowni wiatrowych w strefie ochronnej; (2) obowiązek każdorazowego zawiadamiania Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz starostę (burmistrza, prezydenta) w przypadkach odkrycia w trakcie prowadzenia robót ziemnych przedmiotu mogącego być zabytkiem, po uprzednim wstrzymaniu wszelkich prac mogących uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot oraz zabezpieczeniu go i miejsca jego odkrycia; (3) obowiązek WSGE | 313 sprawdzenia czy na obszarze objętym planem nie występują żadne rozpoznane tereny lub obiekty objęte ochroną konserwatorską oraz czy na obszarze objętym planem nie występują dobra kultury współczesnej (uchwała Nr XIV/103/2007 Rady Miejskiej w Rzepinie, 2007, Lex). Kolejnym aktem prawnym odnoszącym się do lokalizacji elektrowni wiatrowych jest ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2004 r., Nr 121, poz. 1266 ze zm.). Ustawa określa zasady ochrony gruntów rolnych i leśnych z wyłączeniem gruntów rolnych i leśnych objętych decyzjami o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej i z wyłączeniem gruntów rolnych stanowiących użytki rolne położone w granicach administracyjnych miast. Gruntami leśnymi w rozumieniu ustawy są grunty: • określone jako lasy w przepisach o lasach, • zrekultywowane na potrzeby gospodarki leśnej, • pod drogami dojazdowymi do gruntów leśnych (Rudnicki, Bieniek, 2009, s.440). Realizacja inwestycji związanych z energetyką wiatrową na terenach przekraczających 0,5 ha nie zawsze wiąże się z koniecznością uzyskiwania zgody ministra na przeznaczenie gruntów na cele nierolne. Obowiązek taki dotyczy jedynie użytków rolnych klas I-III o powierzchni powyżej 0,5 ha. Zgodnie z art. 7 tejże ustawy: „Przeznaczenie na cele nierolne i nieleśne gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas I-III, jeżeli ich zwarty obszar projektowany do takiego przeznaczenia przekracza 0,5 ha, wymaga uzyskania zgody Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej” [obecnie minister właściwy do spraw środowiska]. Wobec tego kluczowa kwestia to wyjaśnienie pojęcia „zwartego obszaru projektowanego do zmiany przeznaczenia”. Niestety jest to przedmiotem niejednolitego orzecznictwa sądowego i postępowania organów administracyjnych (Zwolińska – Mańczak, Tarka, i Inerowicz, 2011, s. 116). Posadowienie siłowni wiatrowej na gruncie rolnym automatycznie wyłącza część tego terenu z produkcji rolnej (Raport oddziaływania na środowisko elektrowni wiatrowych, 2008). Przy lokalizacji elektrowni wiatrowych ważnym aspektem jest również ochrona wód jako najcenniejszego zasobu środowiska użytkowanego przez człowieka. Zasady użytkowania i ochrony zasobów wodnych określa ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2012 r., poz. 145). Zgodnie z art. 1 tejże ustawy gospodarowanie wodami jest prowadzone z zachowaniem zasady racjonalnego i całościowego traktowania zasobów 314 | WSGE wód powierzchniowych i podziemnych, z uwzględnieniem ich ilości i jakości. Inwestycja nie może powodować zanieczyszczeń wód powierzchniowych i gruntowych. Wpływ elektrowni wiatrowej na wody nie może sprowadzać się do zmniejszenia zasobów wodnych regionu, zmian właściwości fizycznych i chemicznych wód powierzchniowych, zmian w życiu organizmów żywych wód powierzchniowych, zwiększenia zanieczyszczenia wód powierzchniowych w wyniku odprowadzania ścieków powstałych w procesach wytwarzania energii elektrycznej. W związku z tym inwestycja powinna zostać zlokalizowana poza obszarami stref ochronnych ujęć wody i obszarami ochronnymi zbiorników wód śródlądowych (art. 51). Istotną uciążliwością elektrowni wiatrowych dla środowiska i człowieka, jak już uprzednio wspomniano, jest emitowany hałas i infradźwięki. W związku z tym przy lokalizacji tych instalacji powinno się także uwzględnić ten aspekt środowiskowy. Wśród przepisów, które mają zastosowanie do lokalizacji farmy wiatrowej, nie ma takich, które regulowałyby dopuszczalną odległość siłowni wiatrowej od drogi. Taką odległość można ustalić jedynie w odniesieniu do zabudowań - kierując się normami hałasowymi określonymi w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 120, poz. 826). Przy lokalizacji i budowie elektrowni wiatrowych obowiązują również przepisy ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo Budowlane (tj. Dz. U. z 2010r., Nr 243, poz. 1623). Lokalizacja tych obiektów, ze względu na ich duże rozmiary, obecność elementów ruchomych, możliwe zakłócenia elektromagnetyczne i powodowany przez nie hałas może – poza wymaganymi przez art. 40 ust. 4 ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym – wymagać dodatkowych uzgodnień m.in. z: • Dyrektorem Urzędu Morskiego, w odniesieniu do obszarów pasa technicznego, morskich portów i przystani, morskich wód wewnętrznych i morza terytorialnego, • Dyrekcją Okręgową Dróg Publicznych, w celu określenia minimalnej odległości od szlaków komunikacyjnych, • Głównym Inspektorem Lotnictwa Cywilnego, • Ministrem Obrony Narodowej, w tym ze Służbą Ruchu Lotniczego, • Ministrem Łączności. Przy planowaniu budowy przydomowej elektrowni wiatrowej należy pamiętać, iż większość tego rodzaju urządzeń zaliczana jest do inwestycji WSGE | 315 w rozumieniu ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz do obiektów budowlanych w rozumieniu ustawy prawo budowlane, co oznacza, że muszą one spełniać wymogi w/w ustaw. Pozwolenie na budowę nie jest wymagane, gdy urządzenia te nie są stale związane z gruntem (np. konstrukcja na dachu budynku przymocowana do komina). W takim przypadku nie jest wymagana decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Natomiast w przypadku, kiedy urządzenie na dachu będzie wystawać ponad 3 metry nad obiekt, konieczne jest zgłoszenie budowy. Urządzenie takie nie może również ingerować w konstrukcję dachu, bowiem wszelkie zmiany konstrukcji dachu wymagają uzyskania pozwolenia na budowę na zasadach ogólnych. Pozwolenie na budowę jest niezbędne, jeśli chcemy postawić urządzenie na jego własnych fundamentach. Następnie konieczne jest uzyskanie pozwolenia na użytkowanie po ukończeniu inwestycji. Pozwolenie na budowę jest wydane tylko wtedy, gdy inwestycja nie stoi w sprzeczności z planem zagospodarowania przestrzennego, a jeśli plan nie obowiązuje, to z decyzją o ustaleniu warunków zabudowy (art. 59 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Zakończenie Niekonwencjonalne źródła energii, w tym także wykorzystanie wiatru do produkcji energii mają duże znaczenie w polityce energetycznej każdego kraju oraz w ochronie środowiska przyrodniczego. Ze względu na dużą skalę i znaczne uciążliwości dla środowiska i człowieka elektrowni wiatrowej należy dążyć do minimalizacji negatywnego wpływu tych instalacji. Dlatego tak istotne jest odpowiednie i zgodne z wymaganiami prawa ustalenie lokalizacji elektrowni wiatrowych. Nie ulega jednak wątpliwości, iż ustalenie warunków lokalizacji elektrowni wiatrowych zgodnie z zasadami prawa ochrony środowiska jest bardzo złożone i wymaga uwzględnienia wielu przepisów prawnych m.in. w zakresie ocen oddziaływania na środowisko, planowania i zagospodarowania przestrzennego, ochrony przyrody ze szczególnym uwzględnieniem obszarów Natura 2000, a także ochrony zabytków i dóbr kultury, prawa wodnego i prawa budowlanego. Niestety rozwój energetyki wiatrowej ograniczają możliwości przyłączeniowe do systemu elektroenergetycznego oraz względy środowiskowe (program Natura 2000) ograniczające możliwość lokalizacji turbin wiatrowych na niektórych obszarach o najkorzystniejszych warunkach wiatrowych, do których należą tereny nadmorskie oraz w strefie przybrzeżnej 316 | WSGE Morza Bałtyckiego (Obwieszczenie Ministra Gospodarki i Pracy, 2005, LexPolonica). W związku z powyższym w celu osiągnięcia bezpieczeństwa energetycznego i ochrony środowiska niezmiernie ważne jest podjęcie wszelkich działań przed organy administracji rządowej i samorządowej w zakresie wzrostu udziału produkcji energii z OZE m.in. energii wiatru. Zadania te wynikają z wytycznych określonych w dyrektywach UE i obowiązujących regulacjach prawno-administracyjnych (Zębek, Bachorowska, 2010, s. 94). Na przykład w województwie warmińsko-mazurskim realizacji tego celu służą działania polegające między innymi na: budowie różnego rodzaju instalacji wykorzystujących OZE, prowadzeniu badań i demonstracji na terenie województwa mających na celu wdrażanie nowych technologii, powołanie zespołów konsultacyjnych z udziałem ekspertów, zainteresowanych przedsiębiorstw, związków rolników oraz przedstawicieli samorządów terytorialnych, ponadto szeroko zakrojone działania edukacyjne i informacyjne skierowane do lokalnej społeczności dotyczące sposobów wykorzystywania OZE (Zarząd Województwa Warmińsko- Mazurskiego, 2005, Lex). Ponadto na szczeblu krajowym Ministerstwo Gospodarki przygotowuje nową ustawę o odnawialnych źródłach energii, która będzie przede wszystkim wspierać wytwarzanie energii z krajowych źródeł odnawialnych. Ma ona być jednocześnie zachętą inwestycyjną dla tych, którzy planują przedsięwzięcia w nowe moce wytwórcze (Prasałek, 2012, s. 54). Refernces Bukowski, Z. (2012). Ograniczenia inwestycyjne dla obszarów „Natura 2000”, Praktyczne wyjaśnienia. Pozyskano (20.06.2012) z http://lponline.lexpolonica.pl/plweb-cgi/main.pl?test_cookie=1 LexPolonica nr 447538. Chylarecki, P. (2011). Zasady lokalizacji elektrowni wiatrowych na terenie Zielonych Płuc Polski –uwarunkowania ornitologiczne, W: Demianowicz J. (red). Zasady lokalizacji elektrowni wiatrowych na obszarze Zielonych Płuc Polski. Białystok: Wydawnictwo Fundacja Zielone Płuca Polski. Człowiekowska, J.(2012). Inwestycja na obszarze Natura 2000. Pozyskano (31.05.2012) z http://lponline.lexpolonica.pl/plweb-cgi/main.pl, LexPolonica nr 444812. Demianowicz, J. (red.) (2009). Zeszyt Metodyczny GDOŚ nr 1. Postępowanie administracyjne w sprawach określonych ustawą z dnia 3 października WSGE | 317 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko, przygotowali: E. Florkiewicz, A. Kwiecki. Pozyskano (28.04.2012) z www.gdos.gov.pl. Demianowicz, J. (red.) (2011). Zasady lokalizacji elektrowni wiatrowych na obszarze Zielonych Płuc Polski. Białystok: Wydawnictwo Fundacja Zielone Płuca Polski. Kuciński, K. (2006). Energia w czasach kryzysu. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Pawlas, K. (2009). Wpływ infradźwięków i hałasu o niskich częstotliwościach na człowieka – przegląd piśmiennictwa. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy. nr 2 (60). Prasałek, K. (2012). Wiatrakowy Dżentelmen. Czysta Energia. Nr 5. Radziszewski, E. (2012). Komentarz do art. 1 POŚ. Pozyskano (1.06.2012) z http://lponline.lexpolonica.pl/plweb-cgi/main.pl?test_cookie=1# ,LexPolonica. Rudnicki, S., Bieniek, G. (2009). Nieruchomości. Problematyka prawna. Warszawa: Wydawnictwo Lexis Nexis, wyd. 5. Sitek, M. (2011). Instrumenty rynkowe dla potrzeb polityki w zakresie ochrony środowiska, Studia ełckie, nr 13(2011). Pozyskano (2.06.2012) z http:// studia-elckie.pl/app/download/5779511033/ M.+Sitek,+Instrumenty.... pdf. Sitek, B., Trzaskalik, R. (red), (2010). Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Pozyskano (20.06.2012) www.wsge.edu.pl/files/zarzadzanie_energia. pdf. Soliński, I., Soliński, B., Ostrowski, J. (2010). Energia wiatru, Komputerowy system monitoring, Kraków: Wydawnictwo AGH. Starczewski, B. (2010). Nowelizacja ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (cz. 1). Pozyskano (1.06.2012) z http://www. samorzad.lex.pl/czytaj/-/artykul/nowelizacja-ustawy-o-planowaniu-izagospodarowaniu-przestrzennym-cz-1. Wojtal, W. (2011). Podstawy prawne i administracyjne dotyczące lokalizacji i funkcjonowania elektrowni wiatrowych, [w:] Demianowicz J.( red), Zasady lokalizacji elektrowni wiatrowych na obszarze Zielonych Płuc Polski. Białystok: Wydaw- 318 | WSGE nictwo Fundacja Zielone Płuca Polski. Zębek, E., Bachorowska, M. (2010). Możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii w województwie warmińsko-mazurskim w świetle obowiązujących regulacji prawnych i wymogów Unii Europejskiej. [w:] Sitek B., Trzaskalik R. (red), Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Zwolińska-Mańczak, A., Tarka, M., Inerowicz, W. (2011). Przeznaczenie gruntów na cele nierolne pod elektrownie wiatrowe. Czysta Energia, nr 4. Akty prawne Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/ WE oraz 2003/30/WE (Dz.U.UE.L.2009.140.16). Dyrektywa Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne (Dz. Urz. WE L 175 z 05.07.1985). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tj. Dz. U. UE L 20/7 z dnia 26 stycznia 2010 r.). Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. U. UE L 206 z dnia 22 lipca 1992 z późn. zm.). Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetycznego (Dz. U. z 2006r., Nr 89, poz. 625 ze zm.). Ustawa z dnia z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz .U. z 2008r., Nr 199, poz. 1227 ze zm.). Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151 poz. 1220 ze zm.). Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003r., Nr 80, poz. 717 ze zm.). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. WSGE | 319 z 2008 r., Nr 25, poz. 150 ze zm.). Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2007, Nr 75, poz. 493 ze zm.). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zm.). Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2004 r., Nr 121, poz. 1266 ze zm.). Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2012 r., poz. 145). Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tj. Dz.U. z 2010r., Nr 243, poz. 1623). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. Nr 213, poz. 1397). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 120, poz. 826). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313). Obwieszczenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 31 sierpnia 2005 r. w sprawie ogłoszenia raportu określającego cele w zakresie udziału energii elektrycznej wytwarzanej w odnawialnych źródłach energii znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w krajowym zużyciu energii elektrycznej w latach 2005-2014, Pozyskano (31.05.2012) z http://lponline.lexpolonica.pl/plweb-cgi/main.pl?test_cookie=1# , LexPolonica. Uchwała Nr XIV/103/2007 Rady Miejskiej w Rzepinie z dnia 23 listopada 2007 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Gminy Rzepin w rejonie miejscowości Kowalów (Gorzów Wielkopolski, dnia 4 lutego 2008 r.), Lubus.2008.11.284, Pozyskano (01.06.2012) z http://lex.uwm.edu.pl/lex/index.rpc?&fromHistory=false#content. rpc--ASK--nro=50983721&wersja=0&fullTextQuery.query=uchwa%25C5%2582a+Nr+XIV%252F103%252F2007+Rady+Miejskiej+w+R zepinie+z+dnia+23+listopada+2007+r.+w+sprawie+miejscowego+pl anu+zagospodarowania&reqId=135515395742657&class=CONTENT&dataOceny=201210&tknDATA=13%252C30%252C31%252C59%2 52C6%252C9%252C1354795287&loc=4&full=1&hId=9, Lex. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu o sygn. II 320 | WSGE SA/Wr 256/2011, Pozyskano (01.06.2012) z http://lponline.lexpolonica. pl/plweb-cgi/main.pl?test_cookie=1# , LexPolonica nr 2782834. Wyrok WSA w Łodzi z dnia 9.12.2009 r. II SA/Łd 842/2009, wyrok WSA w Warszawie z dnia 9.02. 2007 r. IV SA/Wa 2339/2006, wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 24 .03.2010 r. II SA/Bd 33/2010,wyrok WSA w Szczecinie z dnia 8 .05. 2008 r. II SA/Sz 224/2008. Pozyskano (01.06.2012) z http://lponline.lexpolonica.pl/plweb-cgi/main.pl?test_ cookie=1# , LexPolonica nr 2244213. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku o sygn II SA/Bk 288/2010 z dnia 10.06.2010. Pozyskano (01.06.2012) z http:// lponline.lexpolonica.pl/plweb-cgi/main.pl?test_cookie=1#, LexPolonica nr 2349156. Dokumenty Biuro Analiz i Dokumentacji – Zespół Analiz i Opracowań Tematycznych (2011). Energetyka wiatrowa a społeczności lokalne „Opracowania tematyczne”,. Kancelaria Senatu Pozyskano (01.06.2012) z http://www.senat. gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/16/plik/ot-600.pdf. Raport o oddziaływaniu na środowisko elektrowni wiatrowych w gm. Książki, Innowrocław grudzień 2010 r. Raport oddziaływania na środowisko elektrowni wiatrowych w miejscowości Rossoszyca gm. Warta, Sieradz, wrzesień 2008, Pozyskano (01.06.2012) z http://bip.gimwarta.pl/files/068/raport%20srodowiskowy.pdf. Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Program ekoenergetyczny województwa warmińsko-mazurskiego na lata 2005-2010, Olsztyn 2005. Pozyskano (1.06.2012) z http://lex.uwm.edu.pl/lex/index.rpc?&fromHistory=false#content.rpc--ASK--nro=50769787&wersja=0&fullTextQuery.query=Program+ekoenergetyczny+wojew%25C3%25B3dztwa +warmi%25C5%2584sko-mazurskiego+na+lata+2005-2010&reqId=13 5515468077348&class=CONTENT&loc=4&full=1&hId=13, Lex. WSGE | 321 322 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 323-342 Tadeusz Truchanowicz WSGE | 323 324 | WSGE Multi criteria decision-making in transport engineering Wielokryterialne podejmowanie decyzji w budownictwie komunikacyjnym dr Tadeusz Truchanowicz Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The paper presents various aspects of the use of multi criteria analysis in the selection of investment project variant (type of object, technology of works), with particular emphasis on the objects in the field of transport infrastructure (roads, bridges, viaducts, airports, etc.). It has been shown that by analyzing different (alternative) variants for the construction, multi criteria optimization method appropriate to the form of expression of the decision maker’s preferences should be used. The multi criteria optimal selection procedure has been discussed and examples of methods that could be used were provided – both for the analysis of variants for building of a new facility, as well as situations where – after the destruction (damage) of an object – there is a need to quickly bring it to its use in crisis conditions. W pracy przedstawiono różne aspekty stosowania analizy wielokryterialnej w procedurze wyboru wariantu przedsięwzięcia inwestycyjnego (typu obiektu, technologii robót), ze szczególnym uwzględnieniem obiektów z zakresu infrastruktury komunikacyjnej (drogi, mosty, wiadukty, lotniska itp.). Wykazano, że analizując różne (alternatywne) warianty budowy, należy posłużyć się metodą optymalizacji wielokryterialnej, adekwatną do formy wyrażenia preferencji decydenta. Omówiono procedurę wielokryterialnego optymalnego wyboru oraz podano przykłady metod, które można stosować – zarówno do analizy wariantów budowy nowego obiektu, jak i w sytuacjach, w których – po zniszczeniu (uszkodzeniu) obiektu – zachodzi potrzeba szybkiego doprowadzenia do jego użytkowania w warunkach kryzysowych. WSGE | 325 Keywords: decision, infrastructure objects, investment variant, multi criteria analysis, transport building analiza wielokryterialna, budownictwo komunikacyjne, decyzja, obiekty infrastruktury, wariant inwestycyjny Wprowadzenie Wielokryterialne programowanie matematyczne jest działem badań operacyjnych (zaliczanych do nauk o zarządzaniu) o dużym znaczeniu w teorii podejmowania decyzji. Przedmiotem badań operacyjnych są metody rozwiązywania problemów decyzyjnych, które wynikają z potrzeb racjonalnej działalności człowieka. Za pomocą tych metod wyznacza się decyzje optymalne w sytuacjach bardziej skonkretyzowanych niż to ma często miejsce w innych przypadkach podejmowania decyzji. W ujęciu ogólnym w badaniach operacyjnych rozróżnia się metody matematyczne, metody heurystyczne oraz metody symulacyjne. Niektórzy autorzy, podając bardziej szczegółowy podział metod optymalizacji wielokryterialnej, wyróżniają wśród nich metody geometryczne czy też metody oparte na teorii grafów (Szwabowski i Deszcz, 2001). W literaturze opisano wiele technik i metod planowania i podejmowania decyzji. Trendy rozwoju oraz preferencje w zakresie ich stosowania w budownictwie w warunkach polskich – w przedsiębiorstwach oraz w placówkach naukowych – przedstawił O. Kapliński (2008). Podzielił on omawiane metody i techniki na trzy wzajemnie przenikające się i ewoluujące grupy. Do pierwszej z nich zaliczył własną analizę problemu i osobiste doświadczenie wsparte intuicją, a także eksperymenty, badania i ekspertyzy, do drugiej – najnowsze techniki planowania i projektowania, w tym rozwój baz danych i baz wiedzy oraz różnych systemów, wreszcie do trzeciej – metody „tradycyjne”: m.in. metody sieciowe, programowanie matematyczne w warunkach deterministycznych, symulacje, sztuczne sieci neuronowe, optymalizację wielokryterialną. Autor stwierdził następnie, że poszczególne metody przeżywają w pewnych okresach rozwój, a następnie stabilizację lub stagnację, oraz że „(…) << czyste >> metody – ze względów praktycznych – przegrywają z metodami kombinowanymi i hybrydowymi”. Ponadto z przeprowadzonych badań wynika, że atrakcyjność „(…) omawianych metod jest odmienna z punktu widzenia pracowników nauki a działów planowania w przedsiębiorstwach”. (Kapliński, 2008, s. 69 – 71). 326 | WSGE T. Kasprowicz (2008) przedstawił metodykę analizy i wyboru rozwiązań w budownictwie (z uwzględnieniem ryzyka), definiując główne czynności analizy sytuacji decyzyjnych, napotykanych w praktyce inżynierskiej. Analiza decyzyjna jest – według tegoż autora – procesem (…) systematycznego wyboru rozwiązań, aż do wyznaczenia rozwiązań finalnych (…). Wynikiem analizy decyzyjnej jest decyzja, czyli wybór jednego rozwiązania z pewnej ilości rozwiązań, które wydają nam się możliwe w danym momencie lub świadome powstrzymanie się od wyboru. (…) Z punktu widzenia skuteczności działania interesujące są decyzje celowe, czyli decyzje, które zapewniają osiągnięcie założonego celu. Zwykle istnieją decyzje dopuszczalne, czyli decyzje wykonalne w istniejących warunkach realizacji. W zbiorze decyzji dopuszczalnych mogą być poszukiwane decyzje optymalne, czyli decyzje, które spośród decyzji dopuszczalnych zapewniają (…) najlepszą realizację założonego celu. Gdy nie można wyznaczyć decyzji optymalnej, decydent podejmuje decyzje racjonalne, czyli decyzje (…), które w danej sytuacji decyzyjnej mogą zapewnić najlepszą z określonego punktu widzenia realizację założonego celu (…) (Kasprowicz, 2008, s. 80). Nieco inny pogląd na temat decyzji racjonalnych wyraził O. Kapliński (1997, 2008), pisząc: „Z naukowego punktu widzenia: teoria decyzji racjonalnych straciła swój prymat na rzecz adaptacyjnej teorii decyzji (w zakresie homeostazy). Chodzi o paradygmat procedury adaptacyjnej.” (Kapliński, 2008, s. 75) W niniejszej pracy przedstawiono różne aspekty stosowania analizy wielokryterialnej (multi criteria analysis – MCA) w procedurze wyboru wariantu przedsięwzięcia inwestycyjnego (typu obiektu, technologii robót), ze szczególnym uwzględnieniem obiektów z zakresu infrastruktury komunikacyjnej (drogi, mosty, wiadukty, lotniska itp.). Wielokryterialność decyzji w budownictwie Różne uwarunkowania sprawiają, że rzadko kiedy przy podejmowaniu decyzji w budownictwie, dotyczących wyboru rozwiązań technicznych, technologicznych bądź organizacyjnych (na przykład wyboru wariantu przedsięwzięcia inwestycyjnego, wyboru technologii robót budowlanych, wyboru wykonawcy itp.), można kierować się pojedynczym kryterium oceny. Dzieje się tak dlatego, iż natura procesów decyzyjnych na ogół nie jest jednoznaczna: problemy jednokryterialne na poziomie ogólnym (uwzględniającym cel nadrzędny) stają się wielokryterialnymi na pozio- WSGE | 327 mie podejmowania decyzji. Cele operacyjne (uwzględniane przy decydowaniu) powinny odzwierciedlać kryteria oceny oraz umożliwiać ocenę różnych wariantów według tych kryteriów; muszą to być zatem cele mierzalne. Cele nadrzędne często nie spełniają tych wymogów. Na przykład cel nieoperacyjny, jakim jest poprawa stanu środowiska, może być reprezentowany przez cele mierzalne, takie jak zmniejszenie emisji zanieczyszczeń powietrza, zmniejszenie poziomu hałasu czy wzrost czystości wód powierzchniowych. W sytuacjach gdy cel nadrzędny, nieoperacyjny dla podejmowania decyzji ze względu na swoją złożoność może być wyrażony za pomocą mierzalnych celów cząstkowych, występuje wielokryterialność oceny w procesie decyzyjnym. Wielokryterialny charakter ma większość decyzji odnoszących się do gospodarki w skali większej niż przedsiębiorstwo, a więc dotyczących gminy, regionu lub całego kraju; na przykład w przypadkach dużych projektów inwestycyjnych – obok kryteriów ekonomicznych – występują cele społeczne, polityczne bądź związane z ochroną środowiska. Ze względu na swoją wieloaspektowość decyzje takie są często przygotowywane i podejmowane w trybie kolegialnym. Według Z. Galasa, I. Nykowskiego i Z. Żółkiewskiego (1987) kolegialność decyzji jest istotnym źródłem wielokryterialności ich podejmowania. Jednak do wpływu grupowego decydowania na występowanie wielokryterialności należy podchodzić ostrożnie. Rzetelnie przeprowadzona procedura decyzyjna powinna uwzględniać wszystkie istotne kryteria oceny, niezależnie od tego, czy decydent jest indywidualny, czy grupowy. Kolegialność w podejmowaniu decyzji może natomiast wpływać na wybór metody analizy wielokryterialnej (na przykład trudności w sformułowaniu a priori informacji o preferencjach, spowodowane rozbieżnością interesów poszczególnych uczestników procesu decyzyjnego, mogą zmusić do poszukiwania a posteriori rozwiązania kompromisowego). Analiza wielokryterialna oraz jej przydatność do wyboru wariantów inwestycyjnych Analiza wielokryterialna jest stosowana w następujących sytuacjach decyzyjnych: określone działanie powoduje pewną ilość skutków, które nie mogą być sumowane wprost, gdyż nie mają wspólnej miary (tzn. nie można ich wyrazić w tych samych jednostkach, np. pieniężnych). Do zalet omawianej metody należy między innymi pełne identyfikowanie celów 328 | WSGE i ograniczeń uwzględnionych w modelu decyzyjnym (wraz z kwantyfikacją domniemanych kosztów tych ograniczeń), przez co stwarza ona logiczną bazę dla podejmowania decyzji. Do stosowania analizy wielokryterialnej potrzebna jest dość duża ilość informacji, a uzyskane wyniki zależą od jakości informacji uwzględnionych w modelu. Przykład zastosowania analizy wielokryterialnej do oceny wariantów przebudowy drogi podał A. Woś (1995). Zaproponował on, ażeby ogólną korzyść z realizacji tej inwestycji wyrazić za pomocą następującej zależności: B = hH + sS + tT , gdzie H oznacza ograniczenie liczby wypadków (użyteczność zmniejszenia zagrożenia zdrowia ludzi), S – krajobraz (powinno być: użyteczność zmniejszenia degradacji środowiska), T – oszczędność czasu przejazdu (użyteczność skrócenia czasu przejazdu), natomiast h, s i t – wagi, tzn. współczynniki wyrażające względną ważność poszczególnych celów (korzyści). Przykład podany przez Wosia, ogólny i bardzo uproszczony (autor nie uwzględnił wielu istotnych kryteriów oceny, m.in. kosztów realizacji przedsięwzięcia), można zaliczyć do tzw. pierwszej koncepcji agregacji ocen (koncepcji z pojedynczym kryterium syntetycznym). Zauważmy, że B jest tu wartością addytywnej funkcji kompromisu, określonej na trzech zmiennych, wyrażających cele cząstkowe przedsięwzięcia. W pewnych sytuacjach decyzyjnych próbuje się zastąpić spójny zbiór kryteriów oceny jednym kryterium, agregującym wszystkie istotne konsekwencje realizacji wariantu. Wówczas ma miejsce analiza jednokryterialna: każdy wariant jest oceniany względem ustalonej a priori osi znaczenia, mającej konkretny wymiar – zwykle ekonomiczny (np. wielkość kosztów ekonomicznych). Takie postępowanie polega na kodowaniu wszystkich konsekwencji – często bardzo różnych – we wspólnych jednostkach, właściwych dla przyjętej osi znaczenia (w omawianym przypadku – w jednostkach pieniężnych). Powoduje ono określone skutki – w większości negatywne; a mianowicie: 1. Niektóre aspekty konsekwencji są oszacowane w dużym przybliżeniu, gdyż z powodu braku wyraźnych związków przyczynowo-skutkowych trudno je ocenić dokładnie (np. koszty oddziaływania na środowisko – w postaci nakładów prewencyjnych, kosztów restytucji środowiska WSGE | 329 i in.; koszty oddziaływania na organizm ludzki – w postaci kosztów leczenia, wielkości utraconych zarobków itp.). 2. Występuje tendencja wyłączania z pojedynczego kryterium tych aspektów konsekwencji, które trudno jest ująć w takim systemie reprezentacji; w efekcie ma miejsce niedoszacowanie kosztów alternatywnych. Jest to jedna z konsekwencji skrzywienia instrumentalnego: ocenia się tylko te aspekty (niekoniecznie najważniejsze), które względnie łatwo jest ocenić, a pozostałe pomija. 3. Agregowanie wszystkich konsekwencji w jednym kryterium uniemożliwia uwzględnienie – w postaci informacji międzykryterialnych (np. współczynników wagowych) – preferencji decydenta, odnoszących się do poszczególnych celów cząstkowych. 4. W przypadku decydowania grupowego agregowanie wielu konsekwencji w jednym kryterium często nie jest zrozumiałe i akceptowalne przez innych uczestników postępowania. Zastosowanie analizy wielokryterialnej pozwala respektować dość oczywistą prawdę, że decyzje podejmuje się często na podstawie różnych kryteriów – nie tylko ekonomicznych. Wybrane metody optymalizacji wielokryterialnej (przegląd) Od lat siedemdziesiątych XX w. trwa szybki rozwój wielokryterialnego programowania matematycznego (WPM). Duża ilość metod i bardzo duża liczba publikacji na ich temat (tylko do połowy lat osiemdziesiątych – ok. 2000 pozycji literaturowych) uniemożliwia przeprowadzenie choćby pobieżnego przeglądu całego piśmiennictwa, poświęconego omawianym zagadnieniom. Można natomiast przedstawić niektóre koncepcje wspomagania decyzji wyboru przy wielorakości celów. Jednym z najstarszych (historycznie) rodzajów programowania wielokryterialnego jest programowanie celowe, zwane również programowaniem docelowym (goal programming), wprowadzone w wersji liniowej przez A. Charnesa i W. W. Coopera (1977), a rozwinięte i udoskonalone przez S. M. Lee (1971), J. P. Ignizio (1978) i in. Przynależność zadań programowania celowego do modelu zadań wielokryterialnych jest kwestionowana przez niektórych badaczy. Pojęcie użyteczności, wprowadzone do nauk ekonomicznych przez H. Gossena i V. Pareto, zostało rozpowszechnione m.in. w pracach J. von Neumanna i O. Morgensterna oraz H. Raiffy. Piśmiennictwo dotyczące teorii 330 | WSGE użyteczności jest bogate; należą do niego prace R. L. Keeney’a i H. Raiffy (1976), V. Chankong i Y. Y. Haimesa (1983) oraz wielu innych autorów. Koncepcja rozwiązania kompromisowego (kompromisowo-optymalnego), której twórcą jest P. L. Yu, została rozbudowana przez M. Zeleny’ego oraz – w odmienny sposób – przez P. Rietvelda (Galas, Nykowski, Żółkiewski, 1987). Ponieważ określenia postaci funkcji użyteczności (utility function, value function) dokonuje się za pomocą skomplikowanej procedury, co wymaga zaakceptowania dyskusyjnych założeń bądź uproszczeń oraz nie zawsze kończy się sukcesem, niektórzy autorzy zastępują maksymalizację użyteczności (jako metodę WPM) maksymalizacją funkcji kompromisu (compromise function) (Nykowski, 2000; Truchanowicz, 2010). Programowanie leksykograficzne jest rodzajem programowania wielokryterialnego, w którym a priori przyjmuje się, że decydent ma określoną hierarchię ważności celów. Za przeciwwagę wspomagania decyzji za pomocą skalaryzacji wektorowego problemu maksymalizacji – w ramach koncepcji z pojedynczym kryterium syntetycznym, usuwającej nieporównywalność (pierwszej koncepcji agregacji ocen) – można uważać metodykę, której twórcą jest B. Roy (1990). Polega ona na rozwiązywaniu problemów decyzyjnych wraz z typowymi dla nich sytuacjami niedokładności, niepewności i nieokreśloności. Metodę (dokładniej – grupę metod) „Electre”, opracowaną przez tegoż autora, stosuje się w ramach procedury wyboru wariantu według koncepcji syntetycznego przewyższania, akceptującej nieporównywalność (drugiej koncepcji agregacji ocen). W ramach koncepcji lokalnej oceny dialogowej z iteracjami typu prób i błędów (trzeciej koncepcji agregacji ocen) są stosowane metody interaktywnego programowania wielokryterialnego. Z uwagi na zakres i formę informacji wymaganych od decydenta w fazie dialogu, można wśród omawianych metod wyróżnić dwie grupy: metody bazujące na ocenie substytucji między celami oraz metody, w których wykorzystuje się oceny poziomów realizacji celów. Istnieją także metody łączące różne koncepcje agregacji ocen (np. procedurę interaktywną i koncepcję agregacji z kryterium syntetycznym). Zapoznanie się z koncepcjami agregacji ocen pozwala wnioskować odnośnie zastosowania poszczególnych koncepcji w procesie decyzyjnym, w zależności od sposobu udzielania informacji o preferencjach decydenta WSGE | 331 oraz innych uczestników procesu. Pomijając przypadek nieistnienia takowych preferencji, można rozróżnić trzy sytuacje, polegające na ujawnianiu informacji a priori, stopniowo (w czasie rozwiązywania problemu) oraz a posteriori. Przypadkowi udzielania a priori (a także – a posteriori) informacji o preferencjach odpowiada pierwsza względnie druga koncepcja agregacji ocen, natomiast stopniowemu udzielaniu informacji – koncepcja trzecia. Analiza wielokryterialna w budownictwie komunikacyjnym Sformułowanie problemu wielokryterialnego optymalnego wyboru Z. Galas i in. (1987) zaproponowali następujące sformułowanie problemu wielokryterialnego optymalnego wyboru (WOW): 1. Dany jest zbiór X zawarty w przestrzeni decyzyjnej D (co zapisujemy: D). X 2. Dane jest odwzorowanie f: D → K, gdzie K jest przestrzenią kryterialną (przestrzenią ocen). 3. Ocena y jest układem (y1, y2, …, yq) ocen cząstkowych yk (k jest elementem zbioru liczb naturalnych {1, 2, …, q}), z których każda ocenia element x D z innego spośród q ustalonych punktów widzenia (q ≥ 2). 4. W przestrzeni K jest określona relacja preferencji P. Dla dowolnych K element y* jest preferowany w stosunku elementów y*, y** do elementu y**, (co zapisujemy: y* P y**) wtedy i tylko wtedy, gdy y*, y** P, przy czym P nie jest ani relacją pustą, ani relacją pełną. 5. W zbiorze Y = f(X) za pomocą relacji P jest wyróżniony podzbiór Yopt. X: f(x0) Yopt}, tzn. rozwiązać zada6. Należy wyznaczyć zbiór {x0 nie postaci „Opt”{f(x): x X}. Zadaniem WPM jest taki problem WOW, w którym przestrzeń D jest zawarta w n-wymiarowej przestrzeni kartezjańskiej (wektorowej) Rn (co zapisujemy: D Rn), przestrzeń K jest zawarta w q-wymiarowej przestrzeni kartezjańskiej (wektorowej) Rq (co zapisujemy: K Rq), n ≥ 1 oraz q > 1 (n, q N ; N jest zbiorem liczb naturalnych). Wówczas odwzon q rowanie f: R → R jest funkcją wektorową, określoną dla elementu x Rn przez układ q funkcji skalarnych f k (k {1, 2, …, q}). Zaproponowane sformułowanie zadania WPM nie uwzględnia relacji 332 | WSGE równoważności oraz usuwa nieporównywalność wariantów. Wielokryterialny optymalny wybór wariantu przedsięwzięcia inwestycyjnego z zakresu infrastruktury komunikacyjnej w ujęciu zaproponowanym w niniejszej pracy należy do zadań WPM, które są przedmiotem zainteresowania analizy wieloatrybutowej (multiattributive analysis). Zadania te charakteryzują się następującymi cechami: 1. Zbiór X ma skończoną liczbę elementów; 2. Oceny każdego elementu x zbioru X są uzyskiwane bezpośrednio za pomocą pomiaru lub oszacowania, tzn. funkcje f k są określane empirycznie wektorami. Zadanie WOW wariantu z zakresu budownictwa komunikacyjnego X}, gdzie n = 1, można traktować jako zadanie postaci „Opt”{f(x): x tzn. jedyną zmienną decyzyjną jest numer wariantu. Określenie wariantów obiektu infrastruktury komunikacyjnej Każdy cel związany z rozwojem budownictwa komunikacyjnego można osiągnąć na kilka sposobów. Oznacza to, że istnieją różne warianty inwestycyjne. Dokonując WOW wariantu z zakresu budownictwa, określa się (formułuje) na wstępie – w ramach koncepcji globalnej – n wykonalnych, niezależnych względem siebie wariantów, tworzących skończony, z założenia stabilny zbiór X. Elementy tego zbioru są mierzone za pomocą skali nominalnej. Określenie wariantów powinno być połączone z ich wstępną selekcją, która skutkowałaby nieokreśleniem (odrzuceniem w momencie formułowania) wariantów niewykonalnych (np. nielogicznych). Proces ten sprowadza się do limitowania poziomu realizacji celu φ (wykonalność wariantu). Przyjmuje się, że X = {x: φ(x) = 1}, przy czym wariant x*: φ(x*) = 1 jest wariantem możliwym do wykonania, a wariant x**: φ(x**) = 0 – wariantem niewykonalnym. Według autorów pracy Joint Assistance to Support Projects in European Regions (JASPERS, [2008]) warianty inwestycyjne większości projektów drogowych mieszczą się w jednej z czterech kategorii. Kategorie te można uogólnić na inne obiekty budownictwa komunikacyjnego (np. mosty, lotniska) w następujący sposób: 1. Inwestycja punktowa (przebudowa lub remont okresowy), zmierzająca do poprawy jakości lub bezpieczeństwa obiektu (np. przebudowa WSGE | 333 skrzyżowania dróg); 2. Remont okresowy (odnowa) bez podwyższania standardu obiektu (np. przywrócenie jego pierwotnych parametrów projektowych). 3. Przebudowa obiektu skutkująca podwyższaniem jego standardu (np. zwiększenie przepustowości drogi poprzez dodanie dodatkowych pasów ruchu, powiększenie nośności mostu lub wiaduktu); 4. Budowa nowego obiektu (np. obwodnicy miasta). Określone warianty inwestycyjne muszą być zgodne z wszelkimi wcześniejszymi uregulowaniami, decyzjami, pozwoleniami i uzgodnieniami. W szczególności należy zapewnić ich kompatybilność z wariantami analizowanymi w ocenie oddziaływania na środowisko (OOŚ), łącznie z uwzględnieniem kosztów wygenerowanych przez środki kompensacyjne, przewidziane w OOŚ, zazwyczaj różne dla poszczególnych wariantów. W ramach WOW wariantu w zakresie budownictwa komunikacyjnego należy dokonać analizy wariantu bezinwestycyjnego („zerowego”). Jak zauważają autorzy pracy (JASPERS, [2008]), wariant taki (…) oznacza ponoszenie niezbędnych kosztów utrzymania (które wraz z czasem mogą ulegać znacznemu wzrostowi ze względu na pogarszający się stan infrastruktury) w celu zapewnienia minimalnego poziomu utrzymania i umożliwienia funkcjonowania infrastruktury bez pogorszenia jej stanu technicznego (przez cały okres analizy). Ta definicja winna być interpretowana, jako zapewnianie standardowego poziomu remontów i utrzymania istniejącej infrastruktury i sprzętu. (…) Wariantu bezinwestycyjnego nie należy mylić z wariantem „nie-robić-nic”, który nie przewiduje żadnych działań związanych z utrzymaniem infrastruktury (…) (JASPERS, [2008], s. 11). Określenie zbioru kryteriów oceny wariantu obiektu infrastruktury komunikacyjnej Wdrożenie dowolnego wariantu wywołuje rozliczne konsekwencje, tworzące chmurę ν(X). Kryterium – w sensie, w którym termin ten jest używany w badaniach operacyjnych i w teorii podejmowania decyzji – umożliwia ocenę preferencji w związku z decyzją. Formalizowanie kryterium odbywa się za pomocą funkcji kryterialnej (funkcji celu) f(X): x → y (x jest elementem zbioru X, y jest liczbą rzeczywistą); zwykle mówi się wtedy o kryterium f. B. Roy (1990) uściślił to określenie, pisząc, że f jest funkcją kryterialną – kryterium uwzględniającym podchmurę konsekwencji νf(X), jeżeli są spełnione 334 | WSGE dwa następujące warunki: 1. Liczba y = f(x) jest określona wtedy i tylko wtedy, gdy jest dostępna ocena Ф(x) podchmury νf(x); model Ф(x) jest wówczas nośnikiem funkcji kryterialnej f ; 2. Uznaje się istnienie osi znaczenia, na której dwa dowolne warianty x* i x** mogą być porównywane jedynie ze względu na aspekty ujmowane przez podchmurę νf(X); porównywanie to modeluje się za pomocą relacji przewyższania, ograniczonej do osi znaczenia kryterium f. Zbiór kryteriów oceny wariantów tworzy się na podstawie konsekwencji decyzji, przy czym należy uwzględnić konsekwencje dotyczące całego cyklu życia obiektu – charakterystyczne zarówno dla różnych przedsięwzięć inwestycyjnych (przede wszystkim ekonomiczne skutki inwestycji), jak i dla danego rodzaju obiektów (często o charakterze technicznym). Tak utworzone kryteria powinny spełniać określone wymogi: powinny być spójne, istotne, wyczerpywalne oraz gradualne. Określenie zbiorów kryteriów oceny zostało szczegółowo omówione w wielu publikacjach, między innymi – w aspekcie teoretycznym – w pracach B. Roy (1990) i T. Truchanowicza (1999), zaś w odniesieniu do konkretnych obiektów budowlanych – w monografiach J. Szwabowskiego i J. Deszcz (2001) (wybór najkorzystniejszego rozwiązania projektowego zespołu wielorodzinnych budynków mieszkalnych – zbiór 19 kryteriów) oraz T. Kasprowicza (2002) (wybór rozwiązania podpór składanych mostu kolejowego – zbiór 21 kryteriów). Przykład zbioru kryteriów oceny wariantu odbudowy obiektu komunikacyjnego, zniszczonego (uszkodzonego) na skutek klęski żywiołowej lub działania człowieka, został podany w jednej z prac T. Truchanowicza (2012). Są to następujące kryteria (związane z wymaganiami technicznymi i ekonomicznymi): bezpieczeństwo eksploatacji (minimalizacja podatności na awarie i uszkodzenia powodujące zagrożenie dla użytkowników), czas odbudowy (minimalizacja), bezpieczeństwo ekologiczne (minimalizacja negatywnego oddziaływania na środowisko człowieka), koszty (minimalizacja kosztów odbudowy oraz eksploatacji), bezpieczeństwo konstrukcji (minimalizacja podatności na awarie i uszkodzenia niepowodujące zagrożenia dla użytkowników), jakość użytkowania (maksymalizacja), estetyka (maksymalizacja). WSGE | 335 Określenie wartości ocen cząstkowych wariantu obiektu infrastruktury komunikacyjnej Źródłem informacji służących do określenia wartości ocen cząstkowych wariantów obiektów infrastruktury są dane techniczne i ekonomiczne, dotyczące tych obiektów, uzyskane za pomocą różnych badań i analiz bądź z literatury, wsparte metodami symulacji, prognozowaniem ekonometrycznym, wreszcie – wiedzą i doświadczeniem zawodowym uczestników procesu decyzyjnego. Przykładowo: oceny wartości kosztów ekonomicznych (kosztów eksploatacji pojazdów, kosztów czasu użytkowników infrastruktury drogowej, kosztów wypadków drogowych i ofiar, kosztów zanieczyszczenia środowiska) można uzyskać, uzupełniając analizę wielokryterialną przedsięwzięcia inwestycyjnego analizą społeczno-ekonomiczną – w ramach analizy kosztów i korzyści (cost-benefit analysis – CBA), wymaganej m.in. przy ubieganiu się o dofinansowanie inwestycji z funduszy Unii Europejskiej. Wartości ocen cząstkowych, w zależności od charakteru kryterium oceny, są wyrażone w różny sposób: w jednostkach pieniężnych, w jednostkach naturalnych lub za pomocą skali porządkowej (punktowej). Wartości te mogą nie mieć znaczenia ściśle ilościowego w przypadku funkcji kryterialnej, zdefiniowanej przez kodowanie skali jakościowej. Wartości niektórych ocen nie dadzą się określić w postaci zdeterminowanej. Problematyką tą – od strony teoretycznej – zajmował się m.in. B. Roy (1990). Podana przezeń metodologia obejmuje rozwiązywanie problemów decyzyjnych wraz z typowymi dla nich sytuacjami niepewności, niedokładności i nieokreśloności. Autor ten modeluje konsekwencje wdrożenia wariantów, posługując się takimi pojęciami jak wskaźniki stanu, wskaźniki rozproszenia oraz progi rozproszenia. Według interpretacji B. Roy wartości różnych wskaźników stanu mogą w pewnych sytuacjach decyzyjnych tworzyć zbiory rozmyte; wskaźniki rozproszenia interpretuje się wtedy jako funkcje przynależności. Autorzy pracy (Szwabowski i Deszcz, 2001), poświęcając wiele miejsca problematyce optymalizacji wielokryterialnej w obecności ocen rozmytych, piszą: W rozwiązywaniu inżynierskich problemów decyzyjnych rozmytość kryteriów oceny lub współczynników ich ważności dotyczyć może zdecydowanej mniejszości tych elementów oceny. Uwzględnienie rozmytości tych elemen- 336 | WSGE tów w sytuacjach, gdy nie ma możliwości wyliczenia, zmierzenia wartości, precyzyjnego ich zdefiniowania lub w pełni wiarygodnego źródła informacji[,] pozwala w pewnym sensie nadzorować nieprecyzyjność informacji. Stosowanie w tych przypadkach miar punktowych prowadzi do utraty informacji co do stopnia nieprecyzyjności sformułowania. (Szwabowski i Deszcz, 2001, s. 84). Określenie zbioru wariantów dopuszczalnych za pomocą limitowania poziomów realizacji celów Limity (ograniczenia) poziomów realizacji celów (oraz natężenia cech) mogą wchodzić w skład warunków definiujących zbiór wariantów dopuszczalnych. Limity te są formułowane w postaci f k(x) dk (k {1, 2, …, q}; q > 1), gdzie dk oznacza wymagany minimalny poziom realizacji k-tego celu w przypadku maksymalizacji, lub w postaci - f k(x) - dk (k {1, 2, …, q}; q > 1) w sytuacji odwrotnej; f k(x) jest wartością oceny cząstkowej (według k-tego kryterium oceny) wariantu x, x – wektorem zmiennych {1, 2, …, n}; n 1). Zbiór wariantów dopuszczalnych decyzyjnych xj (j Xd X określa się przez wyeliminowanie tych elementów zbioru wariantów wykonalnych X, dla których co najmniej jedna z ocen cząstkowych nie spełnia wymaganego (dolnego lub górnego) limitu (ograniczenia) poziomu realizacji danego celu (lub natężenia danej cechy). Zastosowanie reguł poszukiwania dominacji Relację dominacji definiuje się w następujący sposób: Wektor y* dominuje wektor y** (co zapisujemy: y* ≥ y**) wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdej k-tej składowej tych wektorów yk* ≥ yk** oraz istnieje taka l-ta składowa wektorów y* i y**, że yl* > yl** (Galas i in., 1987; Truchanowicz, 1999). Jeżeli wśród wariantów dopuszczalnych istnieje wariant dominujący, to jest on wariantem optymalnym. W przeciwnym przypadku należy ze zbioru Xd wyeliminować warianty zdominowane (jeżeli takowe się w nim znajdują), czyli przekształcić go w zbiór dopuszczalnych wariantów sprawnych (optymalnych w sensie Pareto) XdS. WSGE | 337 Przyjęcie koncepcji agregacji ocen i wybór metody optymalizacji wielokryterialnej Wśród metod optymalizacji wielokryterialnej można zidentyfikować metody przydatne w procedurach oceny (wyboru) projektów inwestycyjnych oraz wariantów ich realizacji. Dotyczy to m.in. budownictwa komunikacyjnego: budowy dróg, mostów czy lotnisk, a także szybkiej (doraźnej) odbudowy obiektów infrastruktury, zniszczonych w wyniku klęsk żywiołowych bądź innych wydarzeń. Przy wyborze wariantu obiektu komunikacyjnego najczęściej ma miejsce sytuacja, w której – przy podejściu konstruktywnym – ujawnia się a priori informacje o preferencjach (pomijamy tu przypadki późniejszych protestów społeczności lokalnych). Wobec powyższego należy brać pod uwagę stosowanie pierwszej lub drugiej koncepcji agregacji ocen. Nie można przy tym założyć a priori, że pierwsza koncepcja agregacji będzie w omawianej sytuacji bardziej przydatna aniżeli druga (albo odwrotnie); nie istnieją bowiem uniwersalne reguły wyboru poszczególnych koncepcji. Przyjęcia właściwej koncepcji agregacji (i na tej podstawie – określonej metody optymalizacji wielokryterialnej) należy dokonać po przeprowadzeniu analizy różnych (technicznych, osobowych i in.) aspektów konkretnego przypadku wyboru wariantu, z uwzględnieniem zalet i wad każdej koncepcji. Przy dużych wahaniach, dotyczących preferencji, największe wahania uwzględnia się w koncepcji agregacji – w postaci zmiennych strukturalnych (różne postacie funkcji agregacji lub testów) i parametrów (różne informacje międzykryterialne: współczynniki skalujące, współczynniki ważności, współczynniki skali). W takich sytuacjach przeprowadza się analizę wrażliwości w celu uzyskania odpowiedniego zalecenia. Należy jednak zauważyć, że wahania dotyczące preferencji nie są typowe dla WOW wariantu obiektu infrastruktury komunikacyjnej. Skalaryzacja problemu wektorowego za pomocą funkcji agregacji ocen cząstkowych. Decydując się na przyjęcie koncepcji agregacji ocen do pojedynczego kryterium syntetycznego, trzeba przeanalizować akceptowalność określonych właściwości systemu preferencji (takich jak doskonała substytucja celów ze względu na ich użyteczność czy preferencyjna niezależność kryteriów oceny), a także realność zebrania i opracowania informacji międzykryterialnych (np. wag), niezbędnych do skonstruowania 338 | WSGE funkcji agregacji. Należy wówczas brać pod uwagę następujące ewentualne konsekwencje przyjęcia tej koncepcji: 1. Założenie doskonałej substytucji celów ze względu na ich użyteczność jest uproszczeniem modelu: rezygnuje się z uwzględnienia zmian krańcowej użyteczności poszczególnych celów i związanych z tym zmian w substytucji pomiędzy nimi. 2. Założenie preferencyjnej niezależności kryteriów oceny, warunkujące uzyskanie odpowiedniej postaci dekomponowanej funkcji użyteczności, stwarza niebezpieczeństwo dwojakiego wymiaru; a mianowicie że: – pomimo uproszczeń modelu preferencji nie uda się uniezależnić (w sensie preferencji) kryteriów; – uzyska się preferencyjną niezależność kryteriów, ale ich zbiór nie będzie wyczerpywany. W niektórych metodach optymalizacji wielokryterialnej, zaliczanych do pierwszej koncepcji agregacji ocen, niezbędne jest kodowanie wartości cząstkowych miar wariantów. Skalaryzacja problemu wektorowego za pomocą testu na przewyższanie. W koncepcji syntetycznego przewyższania, akceptującej nieporównywalność, wykorzystuje się relację przewyższania, zdefiniowaną w następujący sposób: Przewyższanie wektora y** przez wektor y* polega na tym, że klasa kryteriów ocenionych zgodnie z relacją yk* ≥ yk** grupuje dostatecznie wiele kryteriów lub kryteria wystarczająco ważne, zaś żadne z kryteriów ocenionych niezgodnie z tą relacją nie ma zbyt silnej oceny przeciwnej (Roy, 1990; Truchanowicz, 1999). Przyjęcie koncepcji syntetycznego przewyższania wymaga m.in. sprawdzenia, czy wartości nadane różnym współczynnikom definiują akceptowalne założenia robocze, a także sprawdzenia wrażliwości wyników na umiarkowane zmiany (w różnych kombinacjach) wartości wskaźników, progów itp. Wartości odpowiadających sobie ocen cząstkowych poszczególnych wariantów mogą być w dużym stopniu zróżnicowane. Przyjęcie drugiej koncepcji agregacji ocen może w takiej sytuacji – przy zwiększeniu wartości progu niezgodności – powodować potwierdzenie mało wiarygodnych sytuacji przewyższania. WSGE | 339 Dużą zaletą metody „Electre” jest możliwość dokonywania analizy wielokryterialnej bez potrzeby kodowania wartości cząstkowych miar wariantów. Na podstawie założeń oraz zalet i wad metody „Electre” można wnioskować o zastosowaniu poszczególnych wersji tej metody do rozwiązywania problemów decyzyjnych w budownictwie komunikacyjnym. Wydaje się, że w praktyce inżynierskiej w większości przypadków (na przykład przy wyborze technologii budowy bądź wariantu lokalizacji obiektu) może być stosowana metoda „Electre I”, bazująca na pojęciach wskaźników oraz progów zgodności i niezgodności. Jak piszą D. Skorupka, A. Duchaczek i A. Szleszyński (2012), (…) zaletą metody ELECTRE I jest jej prostota, która pozwala na posługiwanie się nią przez decydenta bez pomocy analityka. Wadą jej jest możliwość występowania cykli przy ocenie wariantów, co może skutkować wybraniem wariantu nie będącego optimum decyzyjnym. (Skorupka, Duchaczek, Szleszyński, 2012, s. 111). Metoda „Electre III”, wprowadzająca rozmytą relację przewyższania, bazuje na pojęciach wskaźnika wiarygodności oraz progów: równoważności, preferencji i weta. Metoda ta jest przeznaczona przede wszystkim do określania rankingu wariantów decyzyjnych; jej stosowanie wymaga specjalistycznego oprogramowania. D. Skorupka i in. (2012, ss. 108 – 112) zaprezentowali możliwości zastosowania metody „Electre III” (z wykorzystaniem programu ELECTRE III/IV – wersja 3.1b Demo) do optymalizacji doboru środków transportu w budownictwie. Podsumowanie Celem analizy wielokryterialnej jest dokonanie wielokryterialnego optymalnego wyboru wariantu budowy lub odbudowy (typu obiektu, technologii robót). Dotyczy to m.in. sytuacji, w których – po zniszczeniu (uszkodzeniu) obiektu – zachodzi potrzeba szybkiego doprowadzenia do jego użytkowania. Analizując różne (alternatywne) warianty budowy, można posłużyć się jedną z metod optymalizacji wielokryterialnej, adekwatną do formy wyrażenia preferencji decydenta. I tak – przykładowo – jeżeli pragnie on uzyskać maksymalną satysfakcję z dokonanego wyboru, potrafi sprecyzować dodatkowe informacje o preferencjach w postaci wag oraz akceptuje założenia modelu z addytywną postacią funkcji celu, to może posłużyć się metodą maksymalizacji użyteczności. Jeżeli preferencje decydenta, dotyczące 340 | WSGE celów cząstkowych, wyraża informacja o postulowanych (pożądanych) poziomach realizacji celów, to może on zastosować metodę programowania celowego (docelowego). Jeżeli zaś jego preferencje wyrażają się hierarchią celów (w szczególności – jeżeli preferuje on realizację celu nadrzędnego), to może on skorzystać z metody programowania leksykograficznego. Możliwy jest także optymalny wybór wariantu za pomocą metody „Electre”, polegającej na konstrukcji relacji przewyższania według logiki niekompensacyjnej. References Chankong, V., Haimes, Y. Y. (1983). Multiobjective Decision Making: Theory and Methodology. New York – Amsterdam – Oxford: North-Holland. Charnes, A., Cooper W. W. (1977). Goal Programming and Multiple Objective Optimization, part 1. European Journal of Operational Research, 1(1). Galas, Z., Nykowski, I. i Żółkiewski Z. (1987). Programowanie wielokryterialne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Ignizio, J. P. (1978). Goal Programming: A Tool for Multiobjective Analysis. Journal of Operational Research Society, 29. Joint Assistance to Support Projects in European Regions (JASPERS). ([2008]). Niebieska Księga. Infrastruktura drogowa. [Warszawa]. Kapliński, O. (1997). Modelling of construction processes. A managerial approach. Warszawa: Wydawnictwo IPPT PAN. Kapliński, O. (2008). Trendy rozwoju i przydatność technik planowania i podejmowania decyzji – polskie doświadczenia. Prace Naukowe Instytutu Budownictwa Politechniki Wrocławskiej, 91, seria „Studia i Materiały” 20. Kasprowicz, T. (2002). Inżynieria przedsięwzięć budowlanych. Warszawa: Wydawnictwo ITE w Radomiu. Kasprowicz, T. (2008). Metoda analizy i wyboru rozwiązań technicznych i technologicznych obiektów budowlanych w warunkach ryzyka. Prace Naukowe Instytutu Budownictwa Politechniki Wrocławskiej, 91, seria „Studia i Materiały” 20. Keeney, R. L., Raiffa H. (1976). Decisions with Multiple Objectives: Preferences and Value Tradeoffs. New York: Wiley. Lee, S. M. (1971). Decision Analysis Through Goal Programming. Decision WSGE | 341 Sciences, 2. Nykowski, I. (2000). Optymalizacja wielokryterialna. [w:] T. Szapiro (red.), Decyzje menedżerskie z Excelem. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Roy, B. (1990). Wielokryterialne wspomaganie decyzji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne. Skorupka, D., Duchaczek, A. i Szleszyński, A. (2012). Zastosowanie metody ELECTRE w optymalizacji doboru środków transportu w magazynie wyrobów budowlanych. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, 283, Budownictwo i Inżynieria Środowiska, z. 59. Szwabowski, J. i Deszcz, J. (2001). Metody wielokryterialnej analizy porównawczej. Podstawy teoretyczne i przykłady zastosowań w budownictwie. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej. Truchanowicz, T. (2012). Identyfikacja i ocena degradacji technicznej obiektów infrastruktury w stanach nadzwyczajnych. Journal of Modern Science. Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne, WSGE, Józefów. Truchanowicz, T. (2010). Modele matematyczne w zarządzaniu środowiskowym. Journal of Modern Science. Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne WSGE, Józefów, 1(7). Truchanowicz, T. (2000). Problemy stosowania teorii użyteczności w optymalizacji gospodarowania odpadami. Biuletyn WAT, XLIX , nr 10. Truchanowicz, T. (1999). Wielokryterialne wspomaganie wyboru wariantu gospodarowania odpadami w procesie produkcji. Zeszyty Naukowe WSDG, Warszawa, 5. Woś, A. (1995). Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 342 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 343-355 Jerzy Szafrański Elżbieta Szafrańska WSGE | 343 344 | WSGE Diagnosis of the terrorist threat in Poland Diagnoza zagrożenia terrorystycznego w Polsce dr Jerzy Szafrański Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] dr Elżbieta Szafrańska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Every day in the terrorist attacks around the world dozens of people are killed and hundreds are injured, terrorism continues to be one of the greatest threats in the world. Mainstream scientific centers in Poland are constantly seeking comprehensive solutions in many areas of life that can help to reduce the threat of terrorism, both in Europe and on other continents. Creating an effective security system, however, requires an accurate diagnosis of the level of terrorist threat. Many experts dealing with terrorist states that the diagnosis of terrorist threats should relate only to those factors that are the direct cause of the phenomenon. Authors points in it, the objective and subjective factors which should be taken into account, making a diagnosis of the terrorist threat in Poland. The paper discusses these issues in a concise, provoking a discussion on the problems associated with the construction of an anti-terrorist system in our country. The publication has also shown anti-terrorism areas of the system that need to be continually improve to ensure the security of citizens to an acceptable level. Każdego dnia w zamachach terrorystycznych na całym świecie ginie kilkadziesiąt osób, a kilkaset zostaje rannych, co sprawia, że terroryzm nadal jest jednym z najpoważniejszych zagrożeń na świecie. Liczące się ośrodki naukowe w Polsce nieustannie poszukują systemowych rozwiązań WSGE | 345 w wielu obszarach życia, które mogą przyczynić się do ograniczenia zagrożenia terrorystycznego zarówno w Europie, jak i na innych kontynentach. Tworzenie skutecznego systemu bezpieczeństwa wymaga jednak dokładnego rozpoznania poziomu zagrożenia terroryzmem. Wielu ekspertów zajmujących się problematyką terroryzmu twierdzi, że diagnoza zagrożeń terrorystycznych powinna odnosić się wyłącznie do tych czynników, które stanowią bezpośrednią przyczynę występowania zjawiska. Autorzy publikacji wskazują, jakie czynniki obiektywne oraz subiektywne należy uwzględniać, dokonując diagnozy zagrożenia terroryzmem w Polsce. Artykuł porusza te kwestie w sposób syntetyczny, prowokując do dyskusji dotyczącej problemów związanych z budową systemu antyterrorystycznego w naszym kraju. W publikacji zostały również przedstawione obszary systemu antyterrorystycznego, które należy nieustannie doskonalić, by zapewnić bezpieczeństwo obywatelom na poziomie akceptowanym. Keywords: security, threat, terrorism, counterterrorism, threats diagnosis bezpieczeństwo, zagrożenie, terroryzm, antyterroryzm, diagnoza zagrożeń, Wprowadzenie Jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla współczesnego świata jest terroryzm. Stanowi on zagrożenie dla demokracji oraz rozwoju gospodarczego i społecznego. Nic nie wskazuje na to, że w najbliższych latach zagrożenia terrorystyczne znikną. Zmieniać się może ich charakter. Niezależnie zatem od liczebności ugrupowań terrorystycznych, ich charakteru, poparcia społecznego itd. stanowić one będą istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Bowiem jak wskazują fakty, terroryzm jest zjawiskiem dynamicznym i ulega ciągłym przemianom. Terroryści udoskonalają taktykę i narzędzia swojej przestępczej działalności, co powoduje, że trudno jest zapewnić bezpieczeństwo obywatelom w wielu obszarach ich życia. Przekazy medialne codziennie pełne są informacji o zamachach terrorystycznych dokonywanych na całym świecie. Każdego dnia w kilkunastu zamachach terrorystycznych ginie kilkadziesiąt osób, a kilkaset zostaje rannych. Według danych statystycznych United States Department of State, Office of the Coordinator for Counterterrorism liczba ofiar terrorystów w ostatnich pięciu latach sukcesywnie maleje. Dzieje się tak głównie za 346 | WSGE sprawą ciągłego doskonalenia w krajach zagrożonych terroryzmem systemów przeciwdziałania terroryzmowi, zwalczania terrorystów oraz likwidacji skutków zamachów terrorystycznych. Nowe metody walki przyczyniły się jednak do zmiany sposobów działania organizacji terrorystycznych na bardziej skomplikowane i zaawansowane technologicznie. Pomimo stosowania różnych metod walki z terrorystami przeprowadzane akcje terrorystyczne zaskakują służby bezpieczeństwa zarówno pod względem taktycznym, jak i operacyjnym. Przykładem może być zamach dokonany w Moskwie w styczniu 2011 roku, gdzie terrorysta samobójca zdetonował materiały wybuchowe w sali przylotów moskiewskiego portu lotniczego Domodiedwo. Zdarzenie to zaskoczyło nie tylko służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo portów lotniczych, ale także wielu ekspertów. Sytuacja ta wymusza na podmiotach państwowych kompleksowe podejście i stałe doskonalenie metod walki z terrorystami. Wielu ekspertów do spraw bezpieczeństwa wątpi w to, że poziom zagrożenia terroryzmem w Polsce jest wysoki. Polska musi się liczyć z możliwością działań organizacji terrorystycznych skierowanych przeciwko niej, chociażby w związku z udziałem w kampanii antyterrorystycznej. Nie można wykluczyć akcji odwetowych, będących konsekwencją prowadzonych przez NATO lub UE operacji stabilizacyjnych i pokojowych. Szczególnym zagrożeniem dla polskich podmiotów, realizujących zadania poza granicami państwa, są działania zbrojne prowadzone przez ugrupowania terrorystyczne na obszarze odpowiedzialności polskich kontyngentów wojskowych. Powoduje to, iż zagrożenie terroryzmem należy traktować bardzo poważnie i wymusza podejmowanie działań prewencyjnych oraz staranne przygotowanie do reagowania na sytuacje wywołane atakami. Działania prewencyjne prognozowane długookresowo potrzebują dookreślenia, uszczegółowienia i podzielenia pomiędzy odpowiednie służby. Należy stworzyć system antyterrorystyczny, który zintegrowałby działania poszczególnych służb i instytucji wobec zagrożenia terrorystycznego, wykorzystując zasoby i rozwiązania, jakie zostały już wypracowane zarówno na gruncie polskim, jak i międzynarodowym. Podstawowymi elementami systemu antyterrorystycznego zapewniającymi jego funkcjonalność są: – uregulowania prawne, – struktura organizacyjna, – siły i środki oraz bazy danych o siłach i środkach, WSGE | 347 – – – – – monitorowanie zagrożeń, obieg informacji o zagrożeniach, łączność, szkolenia, ćwiczenia i treningi, zasoby finansowe. Jednym z najbardziej istotnych elementów systemu są przepisy prawne, stanowiące podstawę przygotowania państwa do podejmowania działań w kontekście potencjalnych zagrożeń. Rozpatrując problematykę zagrożeń terrorystycznych, należy brać pod uwagę, że zagrożenie dobra publicznego atakami terrorystycznymi determinuje i uzasadnia tworzenie prawa regulującego kompetencje poszczególnych resortów i służb oraz pozwalającego m.in. na ingerencję władzy publicznej w sprawy dotyczące poszczególnych społeczności, a nawet poszczególnych obywateli (D. Wojciechowska, 2003). Niestety aktualnie w wielu obszarach działań antyterrorystycznych przepisy są niejasne lub w ogóle ich nie ma. Podstawą budowy systemu antyterrorystycznego musi być diagnoza istniejących rozwiązań prawnych i uzupełnienie luk i braków. Ponadto wiele przepisów, szczególnie obowiązujących od lat dziewięćdziesiątych w polskiej Policji, nie wychodzi naprzeciw aktualnym zagrożeniom i wyzwaniom. Priorytetowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowaniu systemu antyterrorystycznego ma struktura organizacyjna, która obecnie jest „mało czytelna”. Dzieje się tak głównie za sprawą niejednoznacznie określonych obszarów działania i zadań wyznaczanych poszczególnym służbom oraz podziału kompetencji w zakresie koordynacji działań. Budowa struktur systemu antyterrorystycznego powinna służyć sprawnemu współdziałaniu wszystkich służb oraz przechodzeniu jednostek organizacyjnych służb ratowniczych i porządkowo-ochronnych występujących na poszczególnych szczeblach do działania w czasie zagrożenia oraz jego likwidacji, a ponadto musi zapewnić kompleksowość i spójność w zwalczaniu wielu wzajemnie powiązanych ze sobą zagrożeń. Skuteczność systemu antyterrorystycznego zależy w dużej mierze od systematycznego monitorowania potencjalnych zagrożeń. Rozpoznanie zagrożeń pozwala bowiem instytucjom odpowiedzialnym za bezpieczeństwo państwa na właściwe realizowanie założeń (strategii) systemu bezpieczeństwa. Przygotowanie struktur przeciwdziałania do zwalczania terroryzmu oraz procedur reagowania na zaistniałe zdarzenia wymaga jednak dokładnej analizy potencjalnych zagrożeń oraz stałego ich monitorowania. 348 | WSGE B. Kayzer zwraca uwagę, że działania antyterrorystyczne (Działania antyterrorystyczne — defensywne działania mające na celu zmniejszenie podatności na akty terrorystyczne) powinny skupiać się także na określeniu i monitorowaniu ośrodków rekrutacji członków organizacji terrorystycznych (monitorowanie grup ryzyka), ustaleniu ich aktywności dotyczącej szkoleń, ćwiczeń, przygotowywania zamachów (B. Kayzer, 1999) oraz stałej inwigilacji w obszarze komunikacji — w tym także drogą internetową. Funkcjonalność systemu bezpieczeństwa państwa, w kontekście zagrożeń terrorystycznych, zależy również od sprawnego zarządzania informacją i od jakości środków technicznych służących gromadzeniu, przetwarzaniu i wymianie oraz ochronie informacji. Wymianę informacji między współdziałającymi podmiotami w realizacji poszczególnych zadań zapewnia system łączności. Sprawny podsystem łączności umożliwia: – szybkie przekazywanie i wymianę informacji, – ciągłe i operatywne koordynowanie działań i kierowanie wszystkimi siłami na wszystkich szczeblach i w każdych warunkach, – ciągłe współdziałanie w ramach prowadzonych działań. Do organizacji łączności na potrzeby działań ratowniczych należy wykorzystywać wszystkie dostępne środki techniczne będące w zasobach jednostki oraz znaki, sygnały rozpoznawcze, a w szczególnych przypadkach łączników. Niestety aktualnie w polskich służbach odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa funkcjonuje prawie 200 systemów łączności. W praktyce wygląda to tak, że jeśli w czasie działań ratowniczych policjant chciałby przekazać bardzo ważną informację funkcjonariuszowi straży pożarnej, musi skontaktować się z dyżurnym własnej jednostki, ten zaś z dyżurnym jednostki straży pożarnej, a dyżurny straży pożarnej ze strażakiem, który jest w zasięgu wzroku policjanta. Faktem jest także to, że podobne problemy komunikacyjne mają sami policjanci, gdyż wiele jednostek policji pracuje w różnych systemach łączności. Sprawność systemu zarządzania w sytuacji wystąpienia zagrożenia podnosi organizowanie i prowadzenie szkoleń, ćwiczeń oraz treningów, które pozwalają: – przygotować funkcjonariuszy wszystkich służb do wykonywania zadań związanych z likwidacją zagrożeń, WSGE | 349 – – – – – – sprawdzać przygotowane procedury, siły i środki, doskonalić umiejętności, uczyć schematów prawidłowych zachowań, wykazywać braki, określić kierunki koniecznych zmian, wypracowywać najlepsze metody współdziałania. Analiza przeprowadzanych ćwiczeń wykazuje, że ich organizatorzy skupiają się głównie na prawidłowym wykonaniu powierzonych zadań, a nie na ujawnieniu elementów błędnego działania wynikających z niedostatecznej wiedzy i umiejętności czy braków sprzętowych w celu ich szybkiego zweryfikowania i wyeliminowania. Takie traktowanie problemu może spowodować, iż weryfikacja stopnia przygotowania na potencjalne zagrożenia terrorystyczne w rzeczywistych warunkach może okazać się porażką. Współczesne strategie zwalczania terroryzmu zakładają przede wszystkim działania antyterrorystyczne ukierunkowane na prowadzenie działań wyprzedzających, prewencyjnych zapewniających zmniejszenie wrażliwości ludzi i obiektów na działania terrorystyczne. Ochrona przed terroryzmem wymaga szerokiego spektrum systemowych działań prewencyjnych, w które powinny być zaangażowane wszystkie służby i formacje mundurowe, takie jak Policja, Straż Graniczna czy formacje ochronne, a także całe społeczeństwo. Za udziałem społeczeństwa w szeroko rozumianych działaniach antyterrorystycznych przemawia masowy charakter zagrożeń terrorystycznych oraz społeczne skutki terroryzmu. Profilaktyka społeczna, a w szczególności edukacja społeczna, zwiększa szansę uniknięcia zamachu, a w razie jego wystąpienia może znacząco wpływać na skuteczność prowadzonych działań ratowniczych. Zaangażowanie się obywateli w działania prewencyjne oraz właściwe przygotowanie do racjonalnych zachowań w wypadku wystąpienia różnych form działalności terrorystycznej wymaga ciągłego rozwijania ich wiedzy i umiejętności. Oczywiście sprawne funkcjonowanie systemu antyterrorystycznego wymaga adekwatnych do potrzeb zasobów finansowych, które w obecnej chwili stanowią dla wszystkich służb istotne bariery w rozwijaniu poszczególnych elementów systemu. Jednakże wszystkie elementy systemu, tj. struktura organizacyjna, siły i środki oraz bazy danych o siłach i środkach, monitorowanie zagrożeń, obieg informacji o zagrożeniach, łączność czy 350 | WSGE wreszcie szkolenia, ćwiczenia i treningi, wymagają stosownych nakładów finansowych, jeśli system ma spełniać właściwe standardy w tym zakresie. Efektywność systemu antyterrorystycznego wymaga również ciągłego współdziałania wszystkich podmiotów bezpieczeństwa oraz koordynacji działań wszystkich służb, przy czym niezwykle istotny jest ich udział na każdym etapie działań. W celu zapewnienia jego sprawności niezbędna jest także stała współpraca międzynarodowa we wszystkich płaszczyznach szeroko rozumianej działalności antyterrorystycznej. Stworzenie adekwatnego do współczesnych wyzwań, skutecznego systemu antyterrorystycznego wymaga od wszystkich jego uczestników, zarówno organizatorów, jak i wykonawców, wysokiego stopnia świadomości oraz wiedzy zapewniającej kompetencje do realizacji powierzonych zadań. Należy także pamiętać, że terroryzm jest zjawiskiem dynamicznym, ulegającym ciągłym przemianom. Toteż należy stale doskonalić system antyterrorystyczny. Ważne jest zatem prowadzenie ciągłego rozpoznania potrzeb i możliwości podmiotów bezpieczeństwa państwa we wszystkich obszarach działalności antyterrorystycznej. Walka z terrorystami w głównej mierze powinna opierać się na systemowych działaniach prewencyjnych (wyprzedzających), których celem jest niedopuszczenie do wystąpienia aktu terroryzmu w Polsce. Natomiast w ramach sytemu zarządzania kryzysowego koniczne jest utrzymywanie wysokiego poziomu przygotowania wszystkich służb do reagowania na zagrożenia terrorystyczne. Punktem wyjścia budowy skutecznego systemu antyterrorystycznego w Polsce musi być rzetelna diagnoza stanu zagrożenia terroryzmem. Diagnoza powinna obejmować różne obszary. Należy uwzględniać zarówno obiektywne i subiektywne czynniki (stany, determinanty) sprzyjające zagrożeniom terrorystycznym, jak również te, które wpływają na stan bezpieczeństwa państwa. Stan zagrożenia terroryzmem w państwie jest bowiem wypadkową wielu czynników mierzalnych i niemierzalnych dających się rozpatrywać jako: – potencjał wiktymologiczny ogólny i szczególny, – potencjał ochrony i obrony państwa, – potencjał społeczny. Należy jednak podkreślić, że między tymi czynnikami występują duże zależności i interakcje, powodujące silne oddziaływanie na poziom bezpieczeństwa państwa. Przez potencjał wiktymologiczny ogólny i szczególny należy rozumieć WSGE | 351 proces wiktymizacji państwa (narodu i infrastruktury), zachodzący pod wpływem różnych czynników zewnętrznych i wewnętrznych, zarówno, jak i subiektywnych. Potencjał wiktymologiczny ogólny wynika z polityki zewnętrznej państwa (członkostwo w NATO, udział w koalicji antyterrorystycznej, udział w wojnie w Afganistanie etc.) oraz polityki wewnętrznej państwa, gdzie kluczowe znaczenie mają: polityka państwa wobec emigrantów, stosunek obywateli do mniejszości narodowych, etnicznych czy wyznaniowych. Istotnym czynnikiem, który powinien być uwzględniany, jest fakt występowania na terenie naszego kraju organizacji oraz grup, które mogą stwarzać zagrożenie terrorystyczne. W Polsce występuje wiele organizacji i ugrupowań ekstremistycznych, skrajnie prawicowych i lewicowych, których ideologie ukierunkowane są na walkę z różnymi środowiskami społecznymi, a w ich działalność wpisana jest przemoc. Stanowią one poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa w tym również terrorystyczne. Wielu ekspertów zajmujących się problematyką terroryzmu podkreśla, że duży wpływ na stan bezpieczeństwa naszego kraju, mają organizacje terrorystyczne działające poza granicami, jednak żywo interesujące się poczynaniami Polski na arenie międzynarodowej. Poprzez potencjał wiktymologiczny szczególny należy rozumieć natomiast te cechy osób i obiektów, które stanowią dla terrorystów podstawy ich identyfikacji i wyboru, jako cele ataków. Należą o nich: – krytyczność (ważność), która wskazuje, jak ważny jest cel i w jakim stopniu spowoduje istotne zmiany w otoczeniu, – dostępność, która określa stopień dostępności celu, jakie zastosowano środki ochrony osób i obiektów, które stoją na przeszkodzie do realizacji zamachu, – podatność, wskazująca na to, jakich środków należy użyć, aby zagrozić osobie lub zniszczyć albo przynajmniej poważnie uszkodzić obiekt, – efektywność, mierzona militarnymi, politycznymi, ekonomicznymi, społecznymi i psychologicznymi skutkami. W przypadku zagrożeń terrorystycznych efekty (skutki) ataków mają kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa nie tylko na poziomie lokalnym, ale również regionalnym, a w niektórych przypadkach na poziomie globalnym. Skutki ataków, a także groźby ich przeprowadzenia są niejednokrotnie dotkliwe dla społeczności całego świata. Przykładem są zamachy na WTC, Bali, w Londynie czy w Madrycie, po których na przykład znacząco spadło zainteresowanie komunikacją lotniczą, kolejową czy turystką. 352 | WSGE Dla przeprowadzenia rzetelnej diagnozy zagrożenia terrorystycznego istotna jest ocena potencjału ochrony i obrony państwa, obejmująca przygotowanie państwa do przeciwdziałania zagrożeniom, likwidacji skutków, odtwarzania zniszczonej atakiem infrastruktury oraz skutecznego zwalczania terrorystów. Dokonując oceny tych obszarów, należy brać pod uwagę wszystkie elementy, które w sposób bezpośredni i pośredni wpływają na poziom funkcjonowania służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa. Kluczowe znaczenie w ocenie potencjału ochrony i obrony państwa ma zatem: – zakres zadań poszczególnych służb, dostosowany do ich możliwości faktycznych i formalnych; – poziom wyszkolenia, dostosowany do powierzonych zadań i określonych procedur; – wyposażenie odpowiednie do potencjalnych zagrożeń, pozwalające na realizację nałożonych zadań; – uprawnienia umożliwiające realizację przydzielonych zadań; – procedury postępowania w sytuacji wystąpienia zagrożenia; – system koordynacji działań służb, w każdym obszarze zarządzania kryzysowego oraz na każdym poziomie realizacji przez nie zadań. Wyniki badań wielu ośrodków naukowych wskazują, że poziom przygotowania do działań w sytuacji zagrożenia terrorystycznego polskich służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa nie jest adekwatny do współczesnych potencjalnych zagrożeń. Raporty pokontrolne z ich działalności wykazują braki w wyposażeniu oraz problemy kadrowo - szkoleniowe, co znacząco wpływa na poziom stanu grożenia terroryzmem w Polsce. Kolejnym istotnym składnikiem stanowiącym podstawę diagnozy zagrożenia terroryzmem jest „potencjał społeczny”, obejmujący poziom świadomości społecznej i wiedzy o zagrożeniach, zaangażowanie społeczeństwa w działalność antyterrorystyczną oraz umiejętność zachowania się w sytuacji zaistnienia zagrożenia. Duża świadomość o zagrożeniach terrorystycznych, posiadanie szerokiej wiedzy o ich źródłach i skutkach oraz umiejętności zachowania się w wypadku ich wystąpienia może sprawić, że każdy obywatel potrafił będzie rozpoznać symptomy zagrożenia i nikt nie będzie bezradny w sy- WSGE | 353 tuacji wystąpienia ataku terrorystycznego, że w niekorzystnej sytuacji będącej skutkiem zamachu każdy będzie zdolny pomóc sobie i innym, zanim z pomocą przybędą specjalistyczne służby. Zwiększa to możliwość przeżycia większej ilości ofiar zamachu. Zatem wiedza każdego obywatela o zagrożeniach i świadomość ich źródeł i skutków wpływa w sposób istotny na poziom bezpieczeństwa państwa. Uzyskanie wysokiego poziomu wiedzy i świadomości społecznej wymaga jednak permanentnej edukacji całego społeczeństwa polskiego, bez względu na wiek, płeć, wykształcenie, przynależność rasową, religijną, polityczną, etniczną czy wykonywany zawód. Konieczne jest zatem stworzenie ogólnospołecznego programu edukacji na rzecz bezpieczeństwa, który byłby w stanie przygotować każdego obywatela do radzenia sobie w sytuacji zagrożenia. W konkluzji prowadzonych rozważań można skonstatować, że rzetelna diagnoza zagrożeń pozwoli instytucjom odpowiedzialnym za bezpieczeństwo Państwa na stworzenie odpowiedniego systemu bezpieczeństwa. Przygotowanie procedur oraz służb do reagowania wymaga jednak prowadzenia dokładnej diagnozy potencjalnych zagrożeń terrorystycznych oraz stałego ich monitorowania. K. Łagoda podkreśla, że szczegółowym celem analizy zagrożeń winno być (K. Łagoda, 2000): • wskazanie ogólnej charakterystyki (cech) podmiotu i przedmiotu ochrony; • wskazanie stopnia nasilenia czynników, zdarzeń i zjawisk mających wpływ na bezpieczeństwo; • wskazanie zależności zachodzących pomiędzy stanem zagrożenia a poziomem działań przeciwdziałającym ich wystąpieniu (np. zabezpieczenie techniczne, ochrona fizyczna); • przedstawienie struktury zagrożeń w odniesieniu do określonych osób, miejsc – obszarów, obiektów; • wskazanie osób mających bezpośredni lub pośredni związek z zagrożeniem; • wypracowanie ogólnej orientacji – kierunków działań ochronnych; • określenie form, metod i technik realizacji czynności mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa (rozpoznanie, zapobieganie i wykrywanie zagrożeń oraz osób i czynników je wywołujących); • ustalenie ilości i jakości sił i środków niezbędnych do prawidłowej re- 354 | WSGE alizacji działań ochronnych i ratowniczych; • wypracowanie podstaw do operatywnego planowania a następnie organizowania, realizacji i koordynacji czynności ukierunkowanych na zapewnienie bezpieczeństwa. Dokonując diagnozy zagrożeń terrorystycznych, należy kierować się również tymi samymi kryteriami, nie zapominając o jej głównych celach. Należy bowiem zawsze mieć na uwadze, że celem diagnozy zagrożenia jest wypracowanie wniosków, które mogą mieć charakter ogólnych wskazań lub stanowić szczegółowe zadania do realizacji, ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i podmiotów, a także osób je realizujących. Wnioski stanowią również podstawę wdrażania w życie poszczególnych elementów organizacji działań związanych z systemem bezpieczeństwa osób i obiektów zagrożonych terroryzmem (K. Łagoda, 2000). Przedstawione w niniejszej publikacji obszary diagnozy zagrożeń terrorystycznych, stanowiące wskazówki do postrzegania problemu w sposób kompleksowy, winny przyczynić się do usprawnienia systemu bezpieczeństwa ukierunkowanego na ochronę ludności przed szerokim wachlarzem współczesnych zagrożeń terrorystycznych. Może również umożliwić minimalizację następstw zdarzeń wywołanych nie tylko celowymi działaniami człowieka. Pozwoli także na szybkie likwidowanie powstałych w ich wyniku zniszczeń. Decydująca rola diagnozy zagrożeń terrorystycznych skłania do wniosku, że budowanie systemu bezpieczeństwa państwa bez systemowego rozpatrywania zaprezentowanych elementów jest po prostu niemożliwe. References Kayzer B., (1999). Demokracja, terroryzm i polityka radykalna. Zarys wykładu z doktryn polityczno-prawnych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie. Łagoda K., Ogólne zasady przygotowania i prowadzenia ochrony, [w:] red. M. Enerlich, J. Wojtal, M. Milewicz, (2000). Ochrona osób i mienia, Wydawnictwo TNOiK, Toruń. Wojciechowska D., (2003) Aktualny stan prawny w zakresie ochrony ludności, [w:] red. J. Wolanin. Zarządzanie bezpieczeństwem. Wybrane zagadnienia ochrony ludności; cz. 3, Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa. WSGE | 355 356 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 343-359 Iryna Isaienko WSGE | 357 358 | WSGE Directions of European standards implementation of Civil (State) Service functioning in Ukraine Iryna Isaienko Lecturer of the Department of Political Science and Public Administration National Dragomanov Pedagogical University, Master degree in Public Administration [email protected] Abstracts The article reviews the main approaches to the organization and functioning of the civil service in the European Union. Current trends in the public service systems’ development are analized. The influence of Europeanization on the process of civil (state) service reform in Ukraine is considered. It was established that the process of building a modern competitive Ukrainian state, which would be able to respond to the political and economic challenges of modern Europe and become an integral part of it, should be based not only on its own traditions, but also take into account the critical understanding of European experience and practices. It is proved that the implementation of new approaches and norms of legislation will allow solving a number of problems related to the low efficiency of personnel management in the civil service. Special attention is paid to the detailed analysis of the current legislation governing the civil service in Ukraine, including the Law of Ukraine “On Civil Service”, adopted November 17, 2011. Article deals with positive innovations of the new Law of Ukraine and discovered its disadvantages. It is emphasized that the adoption of the new Law of Ukraine “On Civil Service” is an important political step that will serve the internal interests of society and state, providing a new quality of public administration and contributing to the achievement of strategic foreign policy goals of the Ukrainian nation, aimed at integrating to the European Union. The ways of further improving the legal regulation of civil service in the public administration system are defined. У статті розглянуто основні підходи до організації та функціону- WSGE | 359 вання інституту державної служби в Європейському Союзі. Досліджено сучасні тенденції розвитку системи публічної служби та процес адаптації державної служби України до європейських стандартів. Установлено, що процес побудови сучасної конкурентоспроможної української держави, яка була б здатна відповісти на політичні й економічні виклики сучасної Європи і стати її інтегрованою частиною, має базуватися не тільки на власних традиціях, а і враховувати результати критичного осмислення європейського досвіду і практики. Доведено, що впровадження нових підходів і норм законодавства дозволить вирішити ряд проблем, які пов’язані з низькою ефективністю управління персоналом у системі державної служби. Значну увагу приділено детальному аналізу чинного законодавства, яким регулюється державна служба в Україні, в тому числі Закону України „Про державну службу” прийнятому 17 листопада 2011 року. Висвітлено позитивні новації нового Закону України та виявлено його недоліки. Підкреслено, що прийняття нового Закону України “Про державну службу” є важливим політичним кроком, який служитиме внутрішнім інтересам суспільства і держави, забезпечуючи нову якість державного управління, та сприятиме досягненню стратегічних зовнішньополітичних цілей української нації, спрямованих на інтеграцію з Європейським Союзом. Визначено напрями подальшого вдосконалення нормативно-правового регулювання державної служби в системі публічного управління. Keywords: Civil (state) service, officials, public service, European principles and standards of public administration, the European administrative space, implementation, “Europeanization”. Державна служба, державні службовці, публічна служба, європейські принципи і стандарти державного управління, європейський адміністративний простір, адаптація, «європеїзація». Introduction The modern period of independence Ukrainian state is characterized by many features in all spheres of public life, particularly in the field of public administration, caused by both internal and external phenomena and processes of objective and subjective. 360 | WSGE In the national system of government for two decades in a row undergoing complex and contradictory processes aimed at radical reform inherited from the Soviet system of government cumbersome and inefficient state mechanism. Modern European and global trends show that they can be successful reforms that are aimed not only at the scope of state power and administration, but much more - to the field of public administration and management. Public Administration as one of the main components of national power in Ukraine is a stage of development that occurs in very difficult conditions continued administrative and political reform in the context of European and international requirements and standards. European theoretical and practical results show that public administration can be effective due to one or another of its mechanisms, a kind of key to the effectiveness of which is a public service. This modern institution requires constant research and relevant updates due to dynamic changes in society caused by globalization and European integration influences. With this task better cope European countries. This allows us to borrow their expertise to use it acceptable samples in Ukraine. Particularly acute is the need arises in the present conditions, when the near-term planned accession of Ukraine to the Free Trade Area of the European Union and Association Agreement. Adaptation of the Civil (State) Service of Ukraine to European standards Important role in solving the problems associated with European integration, refers to officials of all levels, entrusted with direct responsibility to implement the state policy in this area. Therefore, to ensure the successful implementation of Ukraine’s European integration policy depends on their level of training, which in turn should be addressed in the context of harmonization and approximation of Civil Service of the European standards and requirements. The process of European integration has been developing over the decades. A practice through which national systems of public administration of the Member States, and in particular their public service through law are in perpetual state of harmonization, approximation and adaptation. Aspirants to join the EU and Ukraine which is also required to develop their governance, in particular civil service, in line with European standards and requirements. Obviously, in such a way that this can be achieved through WSGE | 361 the use of the current situation, ie, through harmonization, approximation and adaptation of public services to European standards and requirements. In The concept of administrative reform in Ukraine (edited by А. Zayets, 2002) it is outlined: It is worth noting that European approaches to improve public service began to be used in the practical implementation of the Concept of administrative reform in Ukraine, ie since 1998. They are based on the goals and objectives of the reform, the essence of which is to establish a system of governance and its key element – civil (state) service - that is the European standard (pp. 245-262). Over the past few years in Ukraine, a very strong legal framework and the establishment of the civil service, particularly with regard to the European standards and requirements. Adopted in March,5 2004 Adaptation Concept of the Civil Service of Ukraine to EU standards, approved by the President of Ukraine, has identified ways to improve the national civil service in accordance with the general principles of its operation in the countries of the European Union. The adoption of these documents can be considered real action in complex activities of European character in public administration, a key element of which, as noted in the Concept Paper, is a public service. It should be noted that since that time until now the documents on Adaptation of the Civil Service of Ukraine to European standards were not adopted. Analysis of the provisions of the above concept shows awareness of the fact that high-level state leaders need active public administration reform, and in particular the public service as its key element, according to the Copenhagen and Madrid criteria. In accordance to the “General Principles” stated in The concept of administrative reform in Ukraine (edited by А. Zayets, 2002), a provision which says that given the strategic task of Ukraine to implement complex transformations and the creation of real (internal) conditions for accession to the European Union Civil Service approximation of common principles for countries Member States is particularly relevant (p.11). However, there is no concept at least for these principles to some extent dilutes this important document. Timeliness and importance of the concept is confirmed by the fact that it is aimed at further improvement of the civil service in Ukraine as part of its adaptation to EU standards, which ultimately contribute to a fuller 362 | WSGE realization of constitutional rights, freedoms and legitimate interests of citizens, providing them with the proper amount of high-quality public services. Concept and identified priorities, which should be the adaptation of the civil service in Ukraine to EU standards. They, in particular, such as improvement of legal rules for the civil service reform civil service pay; installation procedure of public services and improve the regulatory requirements of professional ethics for civil servants, improve and increase the efficiency of public service, professionalization of civil service. It should be noted that within this concept, as well as a number of other software and legal documents today made major approaches to civil service reform. In particular, they include legislative strengthening foundations and principles of the organization of the civil service, the introduction of new legislation, the development and improvement of new institutions based on the so-called procedural approach, focus on results and the application of information technology. The object of increasing attention from the national civil service is the field of European integration. This refers to the need for training of officials who could successfully work in the field of European integration, in particular its individual sectors - economic, social, law enforcement, security, and so on. Analysis of European countries, that was made in 2004 and 2007, full-fledged EU member states, showed that it is possible quickly to solve these problems under two conditions: the proper investment of human resources and creating a strong horizontal infrastructure management process of European integration throughout the system. In summary, we can conclude that to ensure the successful implementation of government policies of European choice of Ukraine depends on the functioning of the civil service. Today are made basic approaches to civil service reform in line with European standards and requirements. Areas of improvement of legal regulation of public service in the public administration system. In Ukraine since its independence time were made repeated attempts to initiate an administrative reform, but they were inconsistent and not comprehensive in nature and therefore did not achieve the desired result. WSGE | 363 Administrative reform in Ukraine, unlike European countries, concerning the improvement of governance involves, according O.Andriyko, a radical change in the ideology of the executive power, in which the priority is to ensure that the legitimate interests of the person. As a result, its implementation must be efficient system of executive power that would be able to react to external and internal risk factors and socioeconomic development (Andrijko, 2009, p.59). 1. The process of creation of a modern competitive Ukrainian state, which would be able to respond to the political and economic challenges of modern Europe and to become an integral part of it, should be based not only on its own traditions, but also should take into account the critical understanding of European experience and practices. Administrative Culture in Ukraine today is still not meeting the needs of society in ensuring the effective implementation of the tasks and functions of the state and does not meet the strategic course of the state of democracy and European standards. The publication SIGMA (Support for Improvement in Governance and Management - Support improvements in governance and management) № 27 (2008) “Principles of European governance - standards of professional civil service” provided guidelines for the development of human resources, which states: “The existence of modern constitutional public service in the democracy is possible under certain conditions: − separation of the state from the private sector; − separation of politics from administration; − developing personal accountability and responsibility of officials by overcoming former practice of collective decision-making. This requires an educated and experienced public administrators; − adequate protection of employment, stability and wages, clearly defined rights and duties of officials; − selection of the civil service and promotion according to merit. To a large extent the above conditions affect the determination of the nature and formation of values of modern professional state service “(p.34). Ukraine initiated and promoted the 2006 assessment in governance baselines SIGMA. Report on the results of the evaluation, provides guidance 364 | WSGE on compliance with Ukrainian governance eligible for membership in the EU and its adaptation to the best practices of the EU. In particular, it was proposed to improve the state service legislation by developing a new draft law “On State Service”. EU experience shows that without professional and reliable public service the socio-economic development of the country is not possible. Thus, the objective of the reform is to develop a reputable, stable politically neutral and highly efficient state service, which will provide open recruitment and placement of highly professional, honest and patriotic personnel. Since then, the public was introduced several bills that were passed to the different subjects of legislative initiative. One of the draft Law of Ukraine “On State Service” was praised Council of Europe Anti-Corruption Network for Economies in Transition Organization for Economic Cooperation and Development, the International Labour Organization and the World Bank. It passed several approvals and public hearings. Its main provisions were disscussed by Ukrainian and European experts. However, in March 2011 the President of Ukraine submitted to the Verkhovna Rada of Ukraine the draft Law of Ukraine “On State Service” and defined it as urgent for extraordinary review. And it was adopted on 17th November 2011. Among the positive aspects of the mentioned Law V. Tymoshchuk and A. Kurinnyi (2012) determine changes in views on the nature of public service, most distinguishing political positions (positions of President, Cabinet members, Deputy Ministers and deputies) from the civil service, the introduction of a separate post of head of the state service in body or its staff as a senior official with the exception of the civil service support staff positions public authorities, employees of state enterprises, institutions and organizations, a clear demarcation of civil service legislation on employment law (pp.4-5). Article 3 of the Act defines nine principles of public service (rule of law, patriotism and service to the Ukrainian people, legality, equal access to public service, professionalism, integrity, political impartiality, transparency, personal responsibility of each official). Important, according to V. Tymoshchuk and A. Kurinnyj (2012), is altered view on the nature of public service. Thus, reflected in the legal definition of public service assignment, which previously covered only the WSGE | 365 tasks and functions of the state, is now paid to the preparation of proposals for public policy and the provision of administrative services. So the law about state service is perceived not as merely an auxiliary institution of the state that enables the functioning of its organs, - and above all as a mechanism for ensuring the rights and freedoms of the individual and collective interests of society. Given the declared intentions of the state leadership for integration into the European community, it is considered appropriate to examine a law from the perspective of European approaches to state service. The main constitutional and legal instruments of the European Union does not offer a single model of public administration for the implementation of the EU member states. There are no formal requirements for public service in the European Union because public service is part of the national administrations, national governance. However, over time these countries reached broad agreement on the key components of a perfect government. With European principles of public service include: rule of law, security, legal certainty, accountability and transparency, as well as sufficient organizational capacity and involvement in the management of people. So all the countries united Europe in the functioning of public services and government guaranteed to stick to general administrative principles. In 2005 at the international conference “Professional State service - the European future of Ukraine” leading European expert on administrative law F. Cordona described four basic principles that today underpin the European administrative space: 1. The rule of law is the legal validity and predictability of administrative actions and decisions, which means that in public decision-making and in meeting the legitimate expectations should be a guarantee of the rule of law instead of arbitrary decisions. 2. Openness and transparency should be ensured that the administrative processes of care and outcome of decisions in terms that correspond to previously established rules. 3. Accountability, that officials should be accountable to a higher administrative level, and those judicial authorities in the performance of its functions and powers which they are endowed, to ensure fairness in accordance with pre-established rules. 4. Efficiency and effectiveness, that public resources should be used efficiently and effectively to achieve certain political goals. Legislation 366 | WSGE is necessary for efficient implementation and formonitoring its implementation. (p. 41) Analysis of European experience and practice shows that more reliable national systems of public administration, state service shall abide by the principles of administrative law, which underpin the European administrative space. A country seeking to integrate into the European Union, assessed, inter alia, in terms of the extent to which these principles are reflected in the structure of their government, and how the guaranteed performance of these principles in the daily activities of public servants. Therefore, the development and improvement of the civil service is directly related to the need practical implementation of a number of fundamental principles of organization and operation of public service. It is therefore important to assess compliance with the provisions of the Act and regulations adopted by the major European principles and standards, which was based on the need to introduce at numerous events involving national and international experts. These criteria consider it appropriate to take as a basis of analysis of the Law of Ukraine “On State Service” dated November,17,2011 № 4050 Establishment of a clear institutional distinction between politicians and officials. The law allocated to political office (President of Ukraine, the Cabinet of Ministers of Ukraine, deputy ministers, deputies) that are not subject to the Law of Ukraine “On State Service”. Article 8 of the position of head of the civil service in state bodies, bodies of the Autonomous Republic of Crimea or institutions that manage the civil service in this body. Its endowed with considerable powers, including profiles of professional competence to approve civil service and the requirements for the professional competence of candidates for those positions, organize a competition to occupy the vacant civil service, appoint persons to positions of public service and dismiss them from office, assign ranks of officials who are in positions of public service, provide the organization improve the professional competence of officials. The authority of the head of the civil service include ensuring the effective functioning of the results of performance evaluation of officials and their observance of discipline, takes within its authority decisions on promotion of officials and bring them to disciplinary action, the creation of appropriate conditions and logistical support to carry out public employees of their WSGE | 367 duties. These innovations should contribute on the one hand enhance of professionalism in the state service, and from the other hand to weaken the political influence on it. At the same time, according to the Law of Ukraine «On the central authorities» dated 17.03.2011 № 3166 of the important administrative functions include Ministries. Thus, under paragraph 6 of Part 2 of Article 8 of the Act the Minister appoints and dismisses heads and deputy heads of independent structural subdivisions of the Ministry. It should also be noted that under item 17 of Part 2 of Article 8 of the Minister decides on their promotion, disciplinary proceedings and determines the ranks of officials. This approach to the allocation of functions between politically appointed Minister and head of the state service (in this ministry - Deputy Minister - Chief of Staff) substantially disrupts the balance of power between them, designed to separate political and administrative positions. However, the separation of political and administrative positions exist in the executive branch in all countries - members of European Union. And no matter who formally appoints candidates for senior management positions, all of them shall in accordance with state service legislation through an open competition held by the special government commission, by the Secretary of State or Government or by the central executive body of the state service. As for the appointment and dismissal of the heads of public service in the ministries of Ukraine, it should be noted that it is governed by the Law of Ukraine “On the central authorities” and the same with the order according to which appoints and dismisses the other deputy ministers. According to paragraph 5 of Part 2 of Article 8 of the Law Minister proposes the Prime Minister of Ukraine regarding appointment to the post of first Deputy Minister, Deputy Minister; one more Deputy Minister - Chief of Staff. In summary it should be noted that full and clear separation of political and administrative functions in the ministry to implement a number of measures aimed at protecting officials from political influences. Establishment of an open competitive bidding for all officials. The selection of candidates is one of the effective ways of managing human resources. Publicity is one of the key conditions of equal opportunity 368 | WSGE policies. It manifests itself primarily in the promulgation of rules. The adopted law illustrates quite detailed Regulations to enter the state service and to work on the state service (Section IV). Article 15 of the Law provides that “the right of the public service meeting the requirements on the level of professional competence and field of study (specialty) and restrictions established by this Law, citizens of Ukraine who are 18 years old, regardless of race, color, political, religious and other beliefs, sex, ethnic or social origin, property, residence, who are fluent in the state language “and sets the number of people who can not join the state service. Article 16 of the Law fixes the requirements for the professional competence of persons who apply for the positions of all groups and subgroups of state service positions except the subgroup I-1. According to Article 17 of the law for civil service positions of II, III, IV and V groups set joining the civil service as a result of competition. No binding of competition can occur appointments in group I and in the civil service referred to in Article 6 hereof (assistants, advisors, representatives, representatives of the President of Ukraine, assistants, counselors, executives and employees of the support services management of the Parliament of Ukraine, the Cabinet of Ministers of Ukraine, assistants of Deputies of Ukraine). The law stipulates that the service relationship of the person who entered the public service for the first time, begins from the date of taking the oath. The second chapter is devoted to the adopted law of competition to occupy vacant civil service positions. Article 20 of the law governing the composition and organization of the Competition Commission and establishes a common procedure for the competition to occupy vacant civil service positions. Competition Commission for a competition to occupy vacant positions of II, III, IV and V groups forming the head of the civil service civil service in state bodies, bodies of the Autonomous Republic of Crimea or apparatus of at least five people. According to Paragraph 2 of Article 20 of the Law of the tender committee may include experts from a number of experts in the relevant field. Thus, the legislator does not impose binding rules on the inclusion WSGE | 369 of the tender committee of independent experts. However, based on the European experience and trends in European public service, namely the involvement of committees for the selection of personnel for public service professionals from a number of independent experts should enhance objectivity in recruitment processes. The law provides in the competitive selection of a person who claims to be the civil services exam is (testing) and is interviewed. Program examination (tests) is approved by the head of the state service every two years. Establishment of clear timeframe approval, in our opinion, can regulate the processes of development and application of topical applications but not to stop the introduction of new techniques and technologies for competitive selection. Disclosure of vacant civil service positions and the announcement of the tender is governed by Article 21 of the law. This article described in detail the basic elements that must include the announcement of the competition. At the same time, the process of disclosure of vacant civil service positions in law drawn quite general, and for its specificity legislator refers to the typical procedure of the competition. The law does not contain a mechanism for publishing this information. It is necessary to stress the importance of the presence of institutions of public service channels available for disclosure of such information to guarantee equal access to timely information and all willing candidates. The availability of such resources would contribute to the practical implementation of the principles of openness and transparency in the process of competitive bidding for public service positions. In this connection may be useful experience of the European personnel selection office that is responsible for ensuring all the institutions and agencies of the European Union by qualified staff from all EU member states. In the process of competitive selection of job advertisements published in the Official Journal of the European Union (Official Journal of the European Union), which is a paper and electronic format and on the official web-site of the European Bureau for personnel selection online. This web-site follow not only the announcement of the competition for the position of officials and employees under the agreements, but also conditions of work and remuneration, samples of competitive tests, answers to questions, instructions for additional information sources and 370 | WSGE other useful information for those interested career opportunities in public service EU. The site contains an explanation of the process of applying for participation in the competition. Prospective candidates will be held at the request of interactive testing before filling application forms. This allows them to self-assess their willingness to participate in the selection. The lack of transparency in this process undermines the values of public service, destroys public confidence in the public service as such, it would be, in our opinion, the legislation that would consolidate the rule established procedures and identified the type (electronic and printed) and level (national, regional, local) media which published information on vacant civil service positions. Article 22 of the law clearly defines the documents you need to submit candidates for participation in the competition. Information about the winner shall be published no later than three business days after signing the minutes of the tender committee, which issued a decision of the tender committee (paragraph 2 of Article 23). Also note that in this case, the detail mechanism promulgated by the legislator refers to the typical procedure of the competition. The law provides for the re-competition for the occupation of vacant civil service positions (Article 24) in the case of violations of the competition, if none of the participants has not passed the competitive selection, lack of applications for the competition, the application of the competition by one person, the identification the results of a background check restrictions on entry into the civil service winner. Controversy, from our point of view, the law on the subject of the appointment of adopting decision not a competition if the application for participation in the second competition resubmitted one person. In this case, the person who applied for participation in the second competition, an exam (tests) and is interviewed, which resulted in the decision to its destination or to refuse appointment for a civil service position. Experience shows that such cases are mainly due to lack of information on the availability of vacancies in a wide range of stakeholders, or because of certain peculiarities and specifics of these positions. Concerning this, the mechanism of disclosure of the presence of such positions shall provide access greatest number of potential candidates for this information. Indeed, in our opinion, the possibility of appointing unopposed candidate contrary to the principle of competitive bidding for public service. WSGE | 371 Providing the new principles of remuneration and pensions of officials. The issue of remuneration, promotion and social protection of officials is governed by Chapter VI of the new law. The Article 46 of the law stipulates that officials payment consists of salary, allowances and bonuses to it. This article shows fixed salary scheme for civil service positions, determined annually by the Cabinet of Ministers of Ukraine not later than one month from the date of adoption of the Law of Ukraine on the State Budget of Ukraine for the next year by setting minimum and maximum salaries for each subgroup of state service . The structure of the salary of an official are rank bonuses and on for years in public service. In addition, the law introduced the rule that officials to duties which include legal, financial, economic, professional expertise and / or developing or modifying proposals for public policy, draft legislation and / or adopted by the Parliament laws of Ukraine that came to the President of Ukraine, working in the Administration of the President of Ukraine, the Verkhovna Rada of Ukraine, the Cabinet of Ministers of Ukraine and the Ministries, the powers that are to ensure development and implementation of state legal, financial and fiscal policies, subject to the appointment set allowance of up to 100 percent of base salary. Particular attention should be enshrined in law and rule that budget cuts can not be a ground for reduction of salaries and allowances to them, awards and funding other statutory guarantees the compensation for officials. Bonuses also is part of the salaries of officials (Article 47). Monthly bonuses of civil servants by the head of the civil service according to their individual contribution to the overall results. Annual bonuses carried out the evaluation of performance for an excellent score. In summary, we note that the new law has fixed structure and became part of wages. At the same time preserved the rate on monthly bonuses of officials based on their personal impact on performance. Pensions and allowances of officials is regulated by Article 49 of the adopted law. Features of officials pensions are defined as 80% of their salary and the possibility of earlier terms of pensions. In addition, at the retirement is payed 10 salaries. However, to set the maximum pension, which shall not exceed ten living minimums is established for persons who are unable to work. 372 | WSGE Introducing mechanisms to create incentives for the rejuvenation of public service. An analysis of the adopted law showed that in this part has not offered significant positive innovations. Building a disciplinary system to ensure real accountability of employees. And disciplinary liability of officials in some detail governed by Section VIII of the law. Article 52 of the law determines by the Discipline of and reasons for bringing state employee to disciplinary action, listed disciplinary offenses. Enshrined in Article 53 of the application of disciplinary measures. General Procedure for disciplining regulates article 55 of the law. This article contains rules for the organization and conduction of internal investigations. Also, in this part of the law, the legislator regulates removal of an official from performing official duties, the decision to use disciplinary action, appeal the decision to use disciplinary action, removal of disciplinary action, damages public official. In summary it can be stated that the new law introduced provisions on disciplinary and property accountability of officials in general are to ensure a high level of accountability of officials. At the same time, it should be noted that, according to some experts, this part are also problematic aspects that need to be properly addressed. In this context V. Tymoshchuk, Y. Kurinnyi (2012) described as unfortunate provisions of the Law on the organization and conduct internal investigations. Thus, the justification is securing the right to initiate such an investigation solely for the purpose entity (for most employees, is the head of the body). Another disadvantage - some irrational demands on internal investigation procedures: imperative for the formation of the commission of the official investigation (although it is clear that an investigation can be conducted individually and specially authorized officials or employees are not controlled by the head of a special internal anti-corruption unit) and the presence of severe and very short periods of investigation (10 days time), the violation could be a formal basis for judicial release offenders from liability. Thus, the Law of Ukraine “On State Service” has become an important political step and will serve as the internal interests of society and the state, providing a new quality of governance and foreign policy objectives of the Ukrainian nation, aimed at integration to the European Union. The introduction of new approaches and legislation will solve a number of WSGE | 373 problems related to inefficient personnel management in the public service. Summary Adaptation of the State Service of Ukraine to European standards through the tasks related to European integration, government officials of government at all levels, entrusted with the direct responsibility to implement the state policy in this area. Therefore, to ensure the successful implementation of the state policy in the field of European integration policy of Ukraine depends on their level of training, which in turn should be addressed in the context of harmonization and approximation of State Service to European standards. Today in Ukraine, is made a very strong legal framework and the establishment of the state service, particularly with regard to the European standards and requirements. As the result of this work was to develop a package of legislation about state service as part of the mechanisms of public administration, which includes concept of state service legislation in Ukraine and State Service Development Program for 2005-2010. Pursuant to the provisions of these documents were draft projects of the Law of Ukraine “On State Service” (new edition), which has already adopted as the law of Ukraine. The Law of Ukraine “On State Service” includes both positive developments in the state service, created by Ukrainian and foreign experts, scholars and practitioners, and has some unresolved or poorly regulated important functions of public service. References 1. The concept of administrative reform in Ukraine / / territorial organization of power in Ukraine: status and powers of local authorities and local governments / Edited by А. Zayets – К.: PH “Іn Ure”, 2002. – p. 245-262. 2. O. Andrijko. Administrative Reform in Ukraine: organizational and legal framework and control / / Public Administration Reform in Ukraine: Challenges, strategies, future: Monograph / National Presidential academy of Public Administration; Editor І.Grytsiak. – К.: “К.І.С.”, 2009. – 240 p. 3. NISPAcee. Public Management Reforms in Central and Eastern Europe (2008), NISPAcee Press, pp. 245 – 257; 287 – 291. 374 | WSGE 4. V. Tymoshchuk, Ye. Kurrinyj, new law about the Sate Service: stories and issues / / “Journal of Law of Ukraine”, 4 -10 February 2012. - № 5 (866). - p. 4-5. 5. Professional State service - the European future of Ukraine: Proceedings of the international conference with the participation of officials from Ukraine and the European Union, responsible for policy development in Kiev June 21, 2005. — К.: Center for Support of Statel Service Institutional Development, 2005. — 112 p. [ p.41]: WSGE | 375 376 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 377-395 Kateryna Novikova WSGE | 377 378 | WSGE Społeczne teorie tożsamości: przegląd wybranych koncepcji Social theories of identity: chosen conceptions review dr Kateryna Novikova Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Identity represents exceptionally useful analytic category to use in social research on individuals and social communities. To exploit effectively the idea of identity in social research, one ought to re-evaluate its status in some classical and contemporary social theories. For this sake several conceptions appear in the paper. Among them there are identity conceptions by German sociologist Georg Simmel as well as American psychologist Erik Erikson. There are also conceptions by American sociologists who practised the interactionist and dramaturgical approaches: George Herbert Mead and Erving Hoffman. The conceptions are described considering the terms self and interaction, the web of group affiliations, symbols and signs in social interaction, identity as synthesis of life experiences as well as self-reflection and taking of the Other’s perspective. There are also several reasons for using the aforementioned conceptions in contemporary social research presented in the paper. Pojęcie tożsamości reprezentuje niezwykle przydatną kategorię analityczną dla badania sytuacji jednostki oraz społeczności ludzkich. Aby wykorzystać w pełni wszystkie możliwości tożsamości jako pojęcia socjologicznego, warto ocenić jej miejsce w klasycznych oraz współczesnych teoriach społecznych. W tym celu zostały zwięźle przedstawione wybrane koncepcje tożsamości: niemieckiego socjologa Georga Simmla, amerykańskiego psychologa Erika Eriksona oraz takich amerykańskich socjologów, jak przedstawiciela nurtu interakcjonistycznego George’a Herberta Meada oraz nurtu dramaturgicznego Ervinga Goffmana. Zostały przeanalizowane z akcentem na takie pojęcia, jak jaźń i interakcja, krzyżowanie się kręgów społecznych i przynależność grupowa, symbole i znaki w interakcji społecznej, tożsamość jako synteza doświadczeń życiowych, refleksja nad WSGE | 379 sobą oraz również przyjmowanie perspektywy innego. Zostały również przedstawione powody, dla których dane koncepcje i ich elementy mogą być pomocne w badaniu świata współczesnego. Keywords: Identity, difference, self, interaction, symbols, biography Tożsamość, odmienność, jaźń, interakcja, symbole, biografia Wprowadzenie We współczesnym społeczeństwie w zjawiskach różnego rodzaju – od ruchów emancypacyjnych do dążeń fundamentalistycznych – możemy odnotować zwiększenie znaczenia fenomenu tożsamości, poszerzenie jej oddziaływania na życie społeczne, polityczne i kulturowe na poziomie zarówno globalnym, jak i lokalnym. W socjologii pokrywają te zmiany z odnotowywanymi od pewnego już czasu zmianami w statusie teoretycznym tożsamości, która stała się pojęciem niezwykle popularnym. Pojęcie tożsamości odgrywa niewątpliwie kluczową rolę w obserwacji i analizie współczesnych procesów społecznych oraz działań społecznych. Zmiana równowagi ryzyka i zaufania w społeczeństwie podniosła pojęcie tożsamości do pozycji niezastąpionego instrumentu wyjaśniania coraz bardziej złożonej rzeczywistości społecznej. Właściwe zrozumienie tożsamości jako zjawiska i analiza jej funkcji poznawczych jako terminu socjologicznego nie wydają się możliwe bez odwołania do teorii, z których początek bierze popularność tego pojęcia. Dyskurs naukowy różnych okresów dotyczący tożsamości jest dosyć zróżnicowany. W danej rozprawie przedstawione są koncepcje tożsamości w socjologii Georga Simmla i psychologii Erika Eriksona oraz koncepcje tożsamości znajdujące się w ramach nurtów interakcjonistycznego oraz dramaturgicznego teorii socjologicznej. Tożsamość zajmuje w tych koncepcjach specyficzne miejsce, różnie oceniane zarówno przez autorów, jak i późniejszych krytyków. Niewątpliwie jednak proponują one takie spojrzenie na zjawisko tożsamości oraz jej uwikłanie w procesy społeczne oraz społeczno-psychologiczne, które może okazać się pomocne w obecnych czasach postępującej indywidualizacji społeczeństwa, a zwłaszcza, jak stwierdził Zygmunt Bauman, aktualnego zapotrzebowania dla „polityki życia” i zwrócenia się socjologii w stronę jednostki i jej wyborów osobistych (Bauman 2012). Pojęcie tożsamości reprezentuje niezwykle przydat- 380 | WSGE ną kategorię analityczną dla zgłębienia zarówno uniwersalnych problemów jednostek i społeczności, jak i takich problemów świata współczesnego, które przejawiają się na przykład w ruchach społecznych, zbiorowym działaniu oddolnie organizowanym, jak również zmianach osobowości i więzi społecznych pod wpływem sieci i nowych technologii. Jednostka w socjologii Georga Simmla Jeden z najwybitniejszych socjologów europejskich Georg Simmel określany jest również jako pierwszy europejski „interakcjonista” (Turner, 2004, s. 408). Oprócz zagadnień konfliktu, wymiany, pieniądza w jego pracach powstaje również problem jednostki, jej osobowości i tożsamości. Osobowość w ujęciu Simmla jest rezultatem tworzenia „w subtelnym procesie nieustannej negocjacji” licznych interakcji między całkowicie subiektywnymi jednostkami. Jednostki stają się „obiektywnym elementem teoretycznego i praktycznego świata” oraz uzyskują „obiektywną formę równowagi i sprawiedliwości dzięki wymianie roszczeń i ograniczeń, określając nawzajem swoją pozycję i miarę” właśnie w ramach interakcji. Osobowość według Simmla powstaje jako obiektywny element w trakcie pewnych ulotnych i subiektywnych procesów, które zakładają „wzajemne asocjacje i apercepcje, zachodzące pomiędzy pojedynczymi przedstawieniami” (Magala, 1999, 26-27). Niezwykle ważna dla każdej jednostki oraz kształtowania się jej osobowości jest obecność innej jednostki i interakcja z nią. W swoim eseju sprzed stu lat, choć wciąż aktualnym, dotyczącym mentalności mieszkańców wielkich miast na tle „szybkich i nieustannych zmian zewnętrznych i doznań wewnętrznych”, spowodowanych urbanizacją, Simmel przeanalizował między innym pragnienia jednostki do niezależności i odrębności „w obliczu przemożnego naporu społeczeństwa”. Doszedł do wniosku, że są dwa typy indywidualizmu, które podkreślają wolność i niepowtarzalność jednostki, pomagają jej zachować, „uratować swą osobowość”, ponieważ nie pozostaje jej nic innego, jak „przejaskrawiać maksimum cech swoistych i odrębnych, aby w rozgwarze wielkiego miasta móc dosłyszeć samą siebie” (Simmel, 2005, s. 314-315). Jednostka czuje się bardziej dowartościowana przez akcent na różnice oddzielające ją od innych, na swoją „niezwykłość”. Znany kanadyjski socjolog i badacz sieci, tożsamości i wspólnoty - Barry Wellman podkreślił, że w ujęciu Simmla takie jednostki posiadają większą swobodę osobistą, „manewrując WSGE | 381 przez swoje częściowe przywiązania, nie będąc całościowo zanurzonymi w jednym kręgu społecznym” (Wellman, 1999, s. 20). Podobne rozumienie jednostki społecznej i jej tożsamości może pomóc odpowiednio ocenić współcześnie na przykład wpływ nowych technologii multimedialnych i sieciowych na człowieka bez ich demonizowania. W oparciu o podobieństwa lub różnice między ludźmi Simmel wyróżnia poziom społeczności (społeczeństwa, grupy, masy, kręgu społecznego) i jednostki. Bowiem elementy najbardziej powszechne, mniej skomplikowane, prostsze, starsze, mocno ugruntowane w każdej jednostce składają się na cechy i zachowania, dzięki którym tworzy się społeczność ludzka. Simmel odwołuje się do wymiaru psychologicznego jednostki, „obrazu struktury społecznej”, twierdząc, że o istnieniu wspólnoty często przemawiają wspólne cechy charakteru, prymitywniejsze, mniej uduchowione i mniej subtelne, lecz takie, które można stosunkowo pewnie przypisać każdej jednostce (2005, s. 22). Niekiedy umożliwia to nawet kształtowanie tak zwanego ducha ogółu, jednolitego, determinującego zachowanie jednostki w oparciu o pierwszą powszechniejszą warstwę oraz identyczny udział każdej jednostki (Simmel, 2005, s. 30; Simmel, 2008, ss. 77-84, Simmel, 2007, s. 163). W taki sposób Simmel wyróżnia tożsamości zbiorowe i indywidualne, choć nie artykułując tych terminów w sposób, w jaki używane są we współczesnej socjologii, przedstawia raczej dwie płaszczyzny jednego zjawiska, osobowości albo też świadomości jednostki. Im bardziej wzrasta subtelność i wyrafinowanie cech charakteru, tym w większym stopniu można powiedzieć, że wyróżniają one jednostkę jako indywiduum, a nie jako członka grupy. Fundamentalne wartości zbiorowe są nie tylko prostsze i mniej wyspecjalizowane i z tego powodu można stwierdzić, że są dostępne większości, lecz również, jak to ujmuje Simmel, zostały przekazane jednostce „zewnętrznie i wewnętrznie” i dlatego są oczywiste i zrozumiałe na mocy rzeczywistości (Simmel, 2005, 21-23). Mimo wszystko, twierdzi Simmel, często „własności i zachowania, które jednostka dzieli z innymi, tworząc w ten sposób masę, uchodzą za mniej wartościowe” (Simmel, 2005, s. 25). Zatem bez względu na równie wielkie znaczenie podobieństw i różnicy to odmienności są najczęściej uświadamiane oraz odczuwane przez ludzi. Inne, rzadko spotykane, indywidualne uchodzą więc za preferowane i cenniejsze. Poza tym, jak podsumowuje Simmel tendencję rozwoju cywilizacyjnego, „odmienność w stosunku do innych istot pobudza i w przeważającej mierze określa naszą aktywność”, bo to „przyciąga naszą świadomość, 382 | WSGE pobudza nasze zainteresowanie, wzmaga naszą wewnętrzną ruchliwość” (Simmel, 2005, s. 24). Szerzej Simmel opracował zagadnienia kształtowania zbiorowości (grup lub kręgów społecznych) i jednostki oraz ich wzajemnych powiązań w artykule o tak zwanych „sieciach przynależności grupowych”. Tytuł oryginalny Die Kreuzung sozialer Kreise amerykański popularyzator Simmla Reinhard Bendix przetłumaczył jako Web of Group Affiliations, czyli Sieć afiliacji grupowych, lecz tłumaczenie dosłowne brzmi jako Krzyżowanie się kręgów społecznych, tak również jest używane w Polsce (Simmel, 1964; Simmel, 2008, s. 311-361). Simmel stwierdził, że „podstawą każdego ujęcia struktury społecznej jest przekonanie, iż struktura składa z relacji i połączeń pomiędzy jednostkami” (Turner, 2004, s. 604). Jednostka zawsze należy do pewnych grup, z których każda konstytuuje pewnego rodzaju „system koordynat” albo układ odniesienia dla jednostki. Im więcej takich układów, tych mniejsze prawdopodobieństwo, że inna jednostka wykaże taki sam wzorzec przynależności grupowych (Simmel, 1964, s.140). Ten proces potwierdza niepowtarzalność każdej jednostki, czyli jej tożsamość osobową, i jest związany z procesem indywidualizacji oraz zjawiskiem indywidualizmu (Simmel, 2007, s. 163-176). Osobowość jednostki kształtuje się w punkcie przecięcia niezliczonych wpływów społecznych, w wyniku kombinacji różnorodnych powiązań grupowych jednostki. Życie jednostki oparte jest na wielości przynależności grupowych, które w dużej mierze komplikują je, wnosząc dwuznaczność, niepewność i różnorodne napięcia, co najczęściej się porównuje z domniemaną raz na zawsze ustaloną pozycją w grupie pierwotnej czasów wcześniejszych. Jednak, zdaniem Simmla, z drugiej strony, ten proces zahartowuje jednostkę i wzmacnia integracje jej osobowości (Simmel, 1964, s.142). Jednostka zyskuje pewnego rodzaju jednolitość wewnętrzną, trzon, którego bardziej świadoma staje właśnie w obliczu konieczności pogodzenia różnorodnych, a czasem konfliktowych interesów grup przynależności. Konflikty zmuszają jednostkę do podjęcia pewnych wewnętrznych i zewnętrznych działań przystosowawczych, lecz również mogą podtrzymać „energią”. Pod wpływem powyższych procesów jednostka kształtuje swoją wyjątkową osobowość. Nawet należąc do tych samych grup, nigdy nie powtórzy wzorca układu odniesienia, będzie się orientować samodzielnie i wyznaczać własne stanowisko i całą sytuację z odniesieniem do grup lub kategorii społecznych, które odróżnią ją od innych. WSGE | 383 Tożsamość w perspektywie interakcjonistycznej Przedstawiciele interakcjonistycznego nurtu teorii socjologicznej skupili się na analizie interakcji ludzi oraz ich sytuacyjnie związanych tożsamości (więcej Bokszański, 1999, s. 56). Dokonywane za pośrednictwem symboli interakcje określają charakter społeczeństwa oraz tożsamości jego członków, stymulują ich refleksyjność. Jak zauważyła Elżbieta Hałas, interakcjonizm zajmuje się czymś, co jest inter, nie tylko zaś intra lub extra, proponując teorię podmiotowości, w której „uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne jednostki podporządkowane są jedynemu dynamicznego procesowi kształtowania jaźni, przejawiającej się w działaniach” (2005, s. 24). Naukowcy, których dorobek stoi u źródeł interakcjonizmu, swego czasu rozpoczęli również dyskusję nad tożsamością jednostki, tworząc „koncepcję podmiotu działającego” (Bokszański, 1989, s. 52-69). Są to William James, który podkreślał społeczną genezę jaźni, James M. Baldwin, akcentujący znaczenie postrzegania siebie przez pryzmat postrzegania innego, Charles H. Cooley i jego postulat o powstawaniu tożsamości uczestników interakcji w wyniku specyficznego procesu „odzwierciedlania” (Bokszański, 1989, s. 55-60). George Herbert Mead rozwinął niezwykle ważną w socjologii koncepcję jaźni Ja – świadomość istnienia - i Mnie – przedmiot doświadczania, czyli „wewnętrznej-zewnętrznej dialektyki identyfikacji jako procesu, w którym kształtują się tożsamości tak osobowe, jak i zbiorowe” (Jenkins, 2004, s. 18). Jaźń jest procesem; powstaje i rozwija się w trakcie dynamicznego procesu refleksji jednostki nad samą sobą. Nie można przedstawiać jej jako struktury psychologicznej, struktury osobowości lub zorganizowanego kompleksu potrzeb i motywacji. Jednostka występuje w koncepcji Meada jako aktywny podmiot działający. Herbert Blumer akcentował znaczenie dorobku Meada dla przekształcenia poglądu na istotę ludzką jako aktora społecznego. Taki aktor społeczny lub też podmiot jest zdolny „postrzegać siebie, mieć pojęcie samego siebie, komunikować się ze sobą oraz oddziaływać na siebie” (Blumer, 1975, s.71). Nie jest organizmem automatycznie reagującym na to, co oddziaływa z zewnątrz, jak i od wewnątrz. Działa natomiast „według swych własnych praw, w obliczu obiektów, które wskazuje, zajmuje się nimi i oddziałuje na nie” (Blumer, 1975, s.71). Ten twórczy aspekt jaźni nadaje jednostce wyjątkową zdolność do myślenia refleksyjnego i manipulacji, chociaż procesy myślowe są tylko jednym elementem jaźni ludzi uczestniczących w działaniach społecznych. 384 | WSGE W myśli Meada kształtowanie istoty ludzkiej jako organizmu posiadającego jaźń, pojawienie się świadomości i umysłu odbywa się pod wpływem życia zbiorowego. Nie oznacza to jednak deterministycznego ujęcia tożsamości, ponieważ oprócz części jaźni „Mnie”, która uległa socjalizacji, umożliwiła kontrolę społeczną zachowania i sprawiła, że jednostka stała się obiektem sama dla siebie, istnieje „Ja” jako bardziej autonomiczna i twórcza faza procesu, jakim jest jaźń, jako „czynnik zmiany i innowacji” (Hałas, 1994, s. 38). W taki sposób społeczna geneza jaźni łączy się z refleksyjnym doświadczeniem jednostki, co czyni ją istotą niepowtarzalną i niezwykle twórczą. Z drugiej strony wyklucza się też perspektywa skrajnie indywidualistyczna, bowiem jednostka i „jej naturalne uposażenie” nie są wyłączną podstawą rozwoju społeczeństwa. Relacje społeczne i współdziałanie, czyli interakcja, leżą u podłoża komunikacji i rozwoju świadomości i jaźni, „rozwoju moralnego, polegającego na rozszerzającej się zdolności przyjmowania perspektywy partnera, grupy, aż po perspektywę uniwersalną” (Hałas, 1994, s. 39-40). Oprócz bycia dla siebie przedmiotem i udzielania sobie wskazówek, niemniej ważne jest przyjmowanie perspektywy innych albo ról innych. Według Meada w fazie zabawy jako etapu kształtowania jaźni na pierwszy plan występują różnego rodzaju i konkretnego znaczenia „znaczący inni”, lecz na etapie tak zwanej gry jednostka uwzględnia rolę „uogólnionego innego”, czyli całego systemu społecznego, którego ona jest członkiem (Mead, 1964, s. 216-228). Warto również odnotować, że geneza jaźni według Meada jest procesem raczej kognitywnym, a nie afektywnym, więc nie można jej definiować jako samo-poczucie lub poczucie siebie. Więc centralną właściwością jaźni jest również myślenie, dzięki któremu jednostka internalizuje i dramatyzuje wewnątrz siebie zewnętrzną konwersację, gesty i symbole. Aby rozwinąć jaźń, jednostka musi uwzględniać innych i ich postrzeganie, czego wcale nie potrzebowałaby, gdyby jaźń była zjawiskiem wyłącznie emocyjnym. To również potwierdza społeczny charakter genezy i rozwoju jaźni (Mead, 1964, s. 228). W taki sposób społeczeństwo, jaźń i umysł w koncepcji Meada występują jako różne wymiary bardzo spójnego zjawiska, gdzie społeczeństwo to relacje pomiędzy istotami ludzkimi, które z kolei nie mogą istnieć poza tymi relacjami, ponieważ jaźń jest „wewnętrznie interakcjonistyczna” (Jenkins, 2004, s. 42). Społeczeństwo w ujęciu Meada nie jest prostą sumą jednostek i interakcji, lecz występuje jako „proces komunikacji i wzajemnego oddzia- WSGE | 385 ływania”, gdzie komunikacja jest najbardziej uniwersalnym procesem społecznym, zasadą organizacji społecznej, nawet podstawą demokracji idealnej (por. Kaczyński 2011). Tylko przy doskonałej komunikacji oraz rozwiniętej zdolności przyjmowania ról innych, każdy człowiek otrzyma możliwość sprawiedliwej partycypacji w życiu społecznym wspólnoty uniwersalnej (Miałkowska-Rejmer, 2008, s. 69). Odpowiednio zorganizowane instytucje w tej wspólnocie będą pobudzać indywidualność, a nie, jak poprzednio, niszczyć, wywierając ograniczenia i represyjny nacisk na jednostkę (Hałas, 1994, s. 40). Takie rozumienie społeczeństwa i jednostki zyskuje niezwykle aktualny charakter w nowoczesnych warunkach rozwoju zaawansowanych technologii informacji i komunikacji, jak również nadmiernej indywidualizacji epoki nazywanej epoką późnej nowoczesności. Erika Eriksona koncepcja tożsamości Znany amerykański psychoanalityk - Erik Erikson należy bardziej do tradycji myśli psychologicznej i społeczno-psychologicznej niż socjologicznej i społecznej, lecz to właśnie on w połowie XX wieku przyczynił się do popularyzacji pojęcia tożsamości w aktualnym dyskursie socjologicznym i dlatego, a także ze względu na szereg innych kwestii, zasłużył na naszą uwagę. W swojej pracy „Dzieciństwo a społeczeństwo” Erikson uznał badanie tożsamości w naszych czasach za równie strategiczne, „jak w czasach Freuda było badanie seksualności”, a tożsamość kulturową, produkt oddziaływań społecznych, za bardzo ważną dla problemu tożsamości ego (2000; Hall, Gardner, Campbell, 2004, s. 201). Według Eriksona przyczyną wzrostu zainteresowania tożsamością było osłabienie reguł kierujących dotąd zarówno postrzeganiem Innego, jak i autopercepcją jednostki (Bokszański, 2005, s. 7-8). Jak to trafnie ujął Mark Poster, kolaps spójności osobowości jako figury kulturowej połowy wieku XX wysunął tożsamość jako poważny termin analityczny na pierwszy plan na scenie naukowego dyskursu (Poster, 2001, s. 6). Zamiast subiekta Freuda lub autonomicznego aktora w wizji humanistycznej, Erikson zaproponował koncepcję osoby, która znajduje się w głębokim zamieszaniu odnośnie do pytania, kim jest. Osobowość Eriksona przechodzi w życiu przez serię kryzysów, kształtując ego o niepewnej stabilności, nieustannie renegocjowane, znajdujące się w ciągłym zagrożeniu dezintegracji i rozkładu (Poster, 2001, s. 7). Wspomniane różnego rodzaju kryzysy psychospołeczne odbywają się w okresie dzieciństwa i adolescencji, stwarzając specyficzne warunki samodoświadczenia jednostki w jej 386 | WSGE związkach z wewnętrznym i zewnętrznym światem i konsolidacji jej osobowości. W wyniku tego procesu następuje „trwała integracja wewnętrznych potrzeb i wymogów zewnętrznych”. Zatem jednostka zyskuje tożsamość jako syntezę doświadczeń z różnych stadiów własnego rozwoju oraz jako poczucie wewnętrznej jedności i ciągłości, które zauważają zewnętrzni obserwatorzy, a które jednostka zdolna jest utrzymywać na przestrzeni całego swego życia (Hurrelman, 1994, s. 134). Do rozwoju tożsamości prowadzą odpowiedniej „jakości” struktury osobowości, które powstają dopiero w okresie adolescencji, kiedy jednostka coraz bardziej uświadamia sobie zmieniające się rzeczywistości wewnętrzne i zewnętrzne, czyli tak zwane warunki egzystencjalne oraz strukturę własnego organizmu i kompetencji (Hurrelman, 1994, s. 136). Zbigniew Bokszański zwraca uwagę na kluczowy aspekt schematu rozwoju psychospołecznego jednostki, w którym tożsamość określa się jako układ psychospołeczny, który ma pozostać relatywnie zintegrowany i wolny od konfliktów i ułomności (Bokszański, 1989, s. 28). Chociaż do jej powstania prowadzi pełny niepewności i trudności proces „cyklu życiowego”, tożsamość musi zostać w rezultacie układem wyraźnie stabilnym, potwierdzonym przez otoczenie społeczne jednostki (Bokszański, 2005, s. 33). Ten proces również funkcjonuje w dyskursie humanistycznym jako proces socjalizacji (Ferszt-Piłat, 2008; Kirsten, 2010). Niestabilność obrazu siebie oraz niemożność uzyskania wsparcia i uznania związana jest z pomieszaniem ról i kryzysem albo tak zwaną dyfuzją tożsamości, chociaż w rzeczywistości nawiązuje do „procesualności jaźni” aktora społecznego, która jest często z innych perspektyw korzystna. W koncepcji Eriksona jaźń występuje jednak jako rodzaj struktury o dostatecznie trwałych cechach lub też jako stan, którego kategorie definicyjne były poddawane badaniom (Erikson, 2000, s. 78-82). Jak zauważa Bokszański, tożsamość u Eriksona jest tym, co jednostka posiada lub nawet jest w nią wyposażona, czy też doświadcza jako posiadanie (Bokszański, 2005, s.34). Jeśli jednostka oprócz wielości przynależności grupowych nie posiada silnie rozwiniętego, stabilnego poczucia jaźni lub traci go, jak trafnie odnotował Anthony P. Cohen, mówi się, że jest „nie w pełni sobą” (1994, s. 9). Konsekwencją stabilności poczucia siebie przez aktora jest tak zwana identyczność jaźni, czyli kontynuacja w czasie pewnych cech podmiotu, pozostawanie ciągle tym samym, bycie kimś, kto jest tożsamy ze sobą z przeszłości (Bokszański, 2005, s. 36). Jednostka w koncepcji Eriksona WSGE | 387 jakby „kontynuuje” siebie, a jej tożsamość jest trwała. Stanowisko to różni na przykład się od takich koncepcji, które pojmują tożsamość w terminach odmienności, utrzymania granic odrębności w celu zachowania cech wyjątkowych danego indywiduum. Warto odnotować rolę czynników makrostrukturalnych w koncepcji tożsamości Eriksona, jak również znaczenie sfery tożsamości jednostki dla analizy przemian społeczeństwa globalnego. Bokszański wiąże nawet renesans problematyki tożsamościowej, zapoczątkowany przez Eriksona, z ogólnymi problemami psychospołecznymi społeczeństwa amerykańskiego, będącymi „następstwem trwającego kilka dziesięcioleci okresu jego gwałtownych przemian” (1989, s. 3). Szybko zmieniające się współczesne społeczeństwo wymaga bowiem interdyscyplinarnego programu badań nad sytuacją jednostki, częścią którego musi być koncepcja tożsamości. Warunki zewnętrzne życia jednostki ludzkiej, wraz z jej możliwościami psychofizjologicznymi, aspiracjami autonomicznymi a rolami społecznymi występują jako potężne czynniki, które w myśli Eriksona mogą utrudniać, ułatwiać lub w różnoraki inny sposób wpływać na przebieg procesu kształtowania i trwania jej tożsamości jednostki (Erikson, 2004, s. 21-25). Erikson wprowadził pojęcie tożsamości do szeregu innych pojęć, takich jak osobowość społeczna, rola społeczna lub charakter, nie wypierając ich, nie negując ich znaczenia. Tożsamość u Eriksona musi być stabilna, oparta jest na doświadczeniu życiowym jednostki, swoistej autobiografii postrzegania siebie, całościowego i wewnętrznie ciągłego. I choć Erikson możliwie miał inne cele, dzięki zastosowaniu tego pojęcia badacze społeczni mają możliwość pełniejszego opisu sytuacji jednostki i jej zachowania z uwzględnieniem wpływów zmieniających się warunków społecznych, w których jednostka jest usytuowana. Społeczne czynniki są zatem uwzględnione w analizie jednostki społecznej bez ich nadmiernego uwypuklenia, jak i bez przeceniania wpływu podmiotowości jednostki. Tożsamość w podejściu dramaturgicznym Mistrz intuicyjnego rozumienia jednostki i społeczeństwa Erving Goffman, który rozwinął podejście dramaturgiczne w socjologii, rozpatrywał tożsamość osobową jako konstrukcję intencjonalną (1959; 2005; 2006). Celem uformowania tożsamości osobowej jest osiągniecie jak największych korzyści lub niekorzyści dla posiadacza tej tożsamości w jego interakcyjnych uwikłaniach ze znaczącymi innymi (Cohen, 1994, s. 10). 388 | WSGE Podkreślenie znaczenia zjawiska interakcji sytuuje koncepcję Goffmana bardzo blisko perspektywy interakcjonistycznej, bez względu na to, że jego ogólne orientacje teoretyczne wyróżniają się na tle tych orientacji teoretycznych, odznaczają się złożonością, zróżnicowaniem i wieloaspektowością. Znaczenie jednostki i jej tożsamości w rozważaniach Goffmana pozwala również przeanalizować pewien specyficzny model aktora lub podmiotu interakcji. Chociaż Goffman stwierdza, że „właściwym przedmiotem badań nad interakcją nie jest jednostka i jej psychologia, ale syntaktyczne związki między działaniami różnych, przebywających w swoim towarzystwie osób”, powstaje pytanie, kim są te osoby, „jaki minimalny model podmiotu działania jest potrzebny, żeby wstawienie go między podobnych mu dało uporządkowany przebieg zachowań”, czyli jakie cechy ten podmiot musi posiadać, aby wnosić do interakcji odpowiedni wkład (2006, s.3). Pojawienie się tych cech, czyli fenomenu tożsamości, musi być rozpatrywane jednak przy uwzględnieniu warunków, w których się odbywa interakcja. Społeczeństwo, zdaniem Goffman, pomaga w kategoryzowaniu ludzi, a „przedstawicieli poszczególnych kategorii wyposaża w zestawy atrybutów uchodzących za ich cechy typowe i naturalne” (2005, s. 31-32). Te kategorie są stosowane przez partnerów w interakcji, lecz to układy społeczne w dużej mierze wyznaczają, jakie kategorie są dostępne, a więc jakich ludzi możemy napotkać w danym społeczeństwie. Każda spotkana osoba, postrzegana przez innych w pewien sposób, należy do pewnej kategorii i posiada określone atrybuty społeczne, co pozwala przewidzieć jej tożsamość społeczną. Przy tym Goffman akcentuje przewagę pojęcia tożsamości na przykład przed statusem społecznym. Uwzględnia bowiem ono zarówno „cechy osobiste, np. uczciwość, jak strukturalne, np. wykonywany zawód” (2005, s. 32). Następną czynnością jest przekształcenie wspomnianych przewidywań w normatywne oczekiwania, w wymagania, które stawiane są napotkanej osobie. Przypisany jednostce charakter jest pozorną (albo też wirtualną w interpretacji Bokszańskiego) tożsamością społeczną, przypisaną jej warunkowo i z perspektywy przeszłości. Można również wyodrębnić tak zwaną rzeczywistą (lub aktualną) tożsamość społeczną, za którą należałoby uznać tę kategorię społeczną, do której jednostka rzeczywiście należy, a także faktycznie określające ją atrybuty (Goffman, 2005, s. 32). Ważną rolę w kształtowaniu tożsamości odgrywa informacja społeczna, która, zdaniem Goffmana, dotyczy mniej lub bardziej stałych cech WSGE | 389 jednostki, „w przeciwieństwie do nastrojów, które mogą u danej jednostki występować przelotnie” (2005, s.79). Przekazywana jest przez tę samą osobę, której dotyczy, która przedstawia siebie przy pomocy znaków i różnych form ekspresji ciała w obecności tych, którzy są odbiorcami informacji, jest refleksyjna i uosobiona (Goffman, 2005, s.79). Regularne i rutynowe oraz zmieniające się i na nowo tworzone znaki są symbolami, niezbędnymi w konstrukcji obrazu siebie w oczach partnera, ostatecznie w interakcji społecznej. Chociaż poglądy na istotę życia społecznego Goffmana wywodzą się z tradycji socjologicznej interakcjonizmu, w „Rytuale interakcyjnym” krytykuje on zbyt uproszczone twierdzenie Meada o tym, że jednostka przyjmuje wobec siebie taką postawę, jaką przyjmują wobec niej inni. Jednostka sama niesie odpowiedzialność za to, jakie wrażenie robi. Jednak jest ona zdolna malować swój obraz tylko fragmentarycznie, uzupełniony on zostanie zaś przez innych, którzy wyrażą uznanie wobec niej, czyli przekażą jej „szacunek”, jak to ujmuje Goffman. Własne unikatowe „ja”, jakie posiada jednostka, jest więc w dużej mierze wynikiem tak zwanej „współpracy ceremonialnej”. Poza tym ważne są role, w których „jednostka jako przedmiot działania odniesie sukces bądź poniesie klęskę”. Goffman zatem przyznaje, że „poszczególni działający tworzą ostateczny materiał analizy” (Goffman, 2005, s. 85). Zdaniem Bokszańskiego trójczłonowy schemat pojęciowy tożsamości w teorii piętna Goffmana może występować jako samodzielna koncepcja tożsamości w nurcie dramaturgicznym (1989, s. 157-161). Na powyższy schemat tożsamości indywidualnej składa się tożsamość społeczna i osobista oraz tak zwana tożsamość „Ja” lub ego. Tożsamość osobista jest specyficznym obszarem, powiązanym z założeniem niepowtarzalności jednostki. Jako przykład służy dla Goffmana fakt, że z reguły „w niewielkich, trwałych kręgach społecznych każdy członek jest nam znany jako osoba szczególna czy wyjątkowa” (2005, s.92). Jednostkę można odróżnić od wszystkich innych przy pomocy mechanizmu pozytywnych identyfikatorów lub wyróżników, które podobne są do fotograficznego wizerunku jednostki w umysłach innych czy wiedzy o jej szczególnym miejscu, do których dopasować można tylko jedną osobę i to będzie zawsze aktualne (Goffman, 2005, s. 93). Z drugiej strony, podobnie jak Erikson, Goffman akcentuje wymiar biograficzny tożsamości osobistej jednostki, który porównany został z watą cukrową, do której przyklejają się kolejne warstwy; tak i osoba za- 390 | WSGE wsze posiada unikalną kombinację faktów życiowych tak, że pełen zestaw informacji na jej temat nigdy nie będzie dotyczył nikogo innego. Jak zauważa Goffman, proces osobistej identyfikacji można wyraźnie zaobserwować w działaniu, przyjmując za punkt odniesienia nie małą grupę, ale dużą bezosobową organizację, taką jak administracja państwowa. Standardową praktyką organizacji tego typu jest obecnie oficjalna rejestracja sposobu identyfikacji każdej osoby, z którą ma ona do czynienia, co oznacza, że stosuje ona pewien zestaw wyróżników wyodrębniających tak znakowaną osobę od innych jednostek (Goffman, 2005, s. 94). Odgrywa to tak znaczącą rolę w życiu jednostki, że „biografia przywiązana do udokumentowanej tożsamości może nałożyć wyraźne ograniczenia na wybrany przez jednostkę sposób autoprezentacji” (Goffman, 2005, s. 99). „Jednostka może mieć tylko jedną biografię, co gwarantują raczej prawa fizyki niż prawa społeczeństwa” (Goffman, 2005, s. 100). Ta absolutna pojedynczość życia, zdaniem Goffmana, stoi w wyraźnej sprzeczności z wielością Ja, którą można w jednostce odkryć, jeśli spojrzeć na nią z perspektywy roli społecznej. Ustrukturyzowane, zrutynizowane i zestandaryzowane role są częścią unifikującej organizacji społecznej, lecz Goffman nie łączy je z tożsamością osobistą, ponieważ to właśnie ze względu na nią jednostka jest jedyna w swoim rodzaju i niepowtarzalna. Perspektywa roli społecznej pokazuje, że jednostka może również dobrze oddzielać tę rolę od publiczności, nawet utrzymując, że nie jest już tym, kim była wcześniej, przybierając „różne formy Ja”. Takie różne rodzaje ról lub profilów, przyjmowane przez jednostkę, w ujęciu Goffmana, określają charakter jej osobowości społecznej, czyli tożsamość społeczną i jej normy (2005, s.101). Tożsamość społeczna występuje poprzez wspomniane wyżej kategoryzowanie, które wykonuje „inny” dla określenia tożsamości partnera, bardziej sztywnej tożsamości pozornej oraz później tożsamości rzeczywistej, czyli dostosowanej do konkretnego partnera i realiów interakcji (Bokszański, 1989, s. 157-158). Istnieje wiele innych, z którymi jednostka pozostaje w określonych „relacjach roli”. „Jednostkę postrzegać można zatem jako centralny punkt w relacjach do kontinuum osób, od tych ledwie świadomych jej istnienia, aż po znających ją osobiście, z których każda może mieć inną ilość informacji na jej temat” (Goffman, 2005, s. 110-111). Otaczający jednostkę ludzie, mniej lub bardziej przypadkowe kontakty dzięki różnorodnym codziennym zajęciom oraz wielość jej ról tworzą dość problematyczną wielość tożsamości. Mimo wszystko jednostka zachowuje pewną pojedynczą strukturę biograficzną. Potrafi ona WSGE | 391 pogodzić wrażenie wywoływane na partnerach, ze specyficznymi cechami narzucanymi przez role. Zdaniem Goffmana schemat tożsamości społecznej i osobistej będzie bardziej klarowny, gdy się te poszczególne jego elementy ze sobą zestawi i porówna z „czymś, co Erikson i inni nazywali ego lub tożsamością odczuwaną, mianowicie z subiektywnym znaczeniem własnej sytuacji jednostki oraz jej ciągłości i charakteru, które jednostka nabywa w wyniku różnorodnych doświadczeń społecznych” (Goffman, 2005, s. 147). Więc tożsamość ego to ten wymiar subiektywny, refleksyjny, tożsamość „odczuwana” przez jednostkę, której nie przyjmował Mead. Jednak Goffman akcentuje swobodę refleksyjności jednostki na swój temat, bowiem „jest oczywiście tak, że jednostka tworzy swój wizerunek z tych samych materiałów, z których inni wcześniej konstruują jej społeczną i osobistą identyfikację, jednakże korzysta ze znacznej swobody wobec tego, co kształtuje (2005, s. 148). Dla teorii tożsamości indywidualnej Goffmana nie jest charakterystyczna jakakolwiek stała i spójna „koncepcja-siebie”, trudna bowiem do przyjęcia w perspektywie dramaturgicznej. Zakłada ona natomiast „tożsamość odczuwaną” oraz „pozycję publiczną”, które składają się na koncepcję kariery aktora społecznego, preferowanej przez naukowca przed pojęciem biografii (Bokszański, 1989, s. 168). Kariera moralna w tej koncepcji występuje jako jaźń w ciągu dłuższego czasu, która jest zmieniana przez jednostkę w efekcie rekonstrukcyjnych zabiegów obrazu siebie w każdej bieżącej sytuacji interakcji. Społeczne warunki przebiegu kariery moralnej oraz każdego przypadku przejawiania się jaźni zyskują w perspektywie dramaturgicznej ogromne znaczenie. Jaźń nawet jest ujmowana jako coś, co tkwi, co jest ulokowane w dominujących zasadach organizacyjnych danego systemu społecznego, a operuje poprzez jednostkę oraz tych, którzy ją otaczają. Brak trwałej, zbudowanej raz na zawsze przez jednostkę tożsamości, jej kreowanie na użytek odrębnych sytuacji jest kompensowany w tej koncepcji przez zakładaną stabilność struktur społecznych i standardów kulturowych, dostarczających „scenariusze przedstawień”. Goffman połączył zatem w swoim podejściu mikrosocjologicznym działanie, wyrażające się w odniesieniu do tożsamości w jej nieustannym kreowaniu w konkretnych sytuacjach, i rolę w postaci pewnych standardów kulturowo-społecznych oraz względnie stabilnych struktur w społeczeństwie. 392 | WSGE Zakończenie Zwracamy się do teorii klasycznych autorstwa mniej lub bardziej oddalonych chronologiczne od współczesności teoretyków społecznych przede wszystkim w celu znalezienia inspiracji dla analizy skomplikowanej współczesności. Jednocześnie pozwala to „nie wyważać otwartych drzwi”. Również pozwala to na porównanie różnych podejść, skonfrontowanie teorii z okolicznościami jej powstania, możliwe też jej ewolucji z aktualnymi zmianami społecznymi. Najważniejszym jednak wnioskiem będzie znalezienie kategorii i schematów analitycznych przydatnych dla analizy świata współczesnego. Krzyżowanie się kręgów społecznych Georga Simmla dostarcza zatem rozumienia funkcjonowania tożsamości w świecie rozproszonych cząstkowych przynależności, w świecie złożonych sieci społecznych oraz wspólnot społecznych organizowanych na wzór sieciowy. Interakcyjny wymiar kształtowania tożsamości zarówno w ujęciu klasyka socjologii G.H.Meada, jak niedosiężnego w swej intuicyjności Ervinga Goffmana niewątpliwie może wzbogacić wszelkie próby uporania się ze współczesną złożonością komunikacyjną świata opartego na elektronicznych sieciach komunikacyjnych oraz multimedialnym przedłużeniu świata rzeczywistego. Koncpecja biograficznego wymiaru tożsamości Erika Eriksona może natomiast wesprzeć rozumienie wielości społecznych zachowań ludzkich, które prowadzą do utrwalenia własnych historii, również przy pomocy nowoczesnych technologii, na przykład w wizualnej dokumentacji życia codziennego i odświętnego oraz jej dzieleniem się ze znaczącymi innymi. Warto podkreślić, że dorobek socjologów jest bardzo bogaty nie tylko w elementy inspirujące badaczy współczesnych, lecz również w kategorie i schematy mogące otworzyć nowe perspektywy szczegółowe i uogólniające na skomplikowany świat współczesny. References Bartoszek A. (1984). Społeczne tworzenie osobowości. Zarys socjologicznych teorii osobowości. Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego. Bauman Z. (2012). Socjologia jako zawód i powołanie. Globalny Dialog Newsletter. (Tom 2, nr. 5). Blumer H. (1975). Implikacje socjologiczne myśli George’a Herberta Meada, [w:] Elementy teorii socjologicznych: materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Bokszański Z. (1999). Tożsamość aktora społecznego a zmiana społeczn,. WSGE | 393 [w:] J. Kurczewska, red., Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie. Warszawa: Instytut filozofii i socjologii PAN. Bokszański Z. (1989). Tożsamość, interakcja, grupa. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Bokszański Z. (2005). Tożsamości zbiorowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Cohen A. P. (1994). Self consciousness: an alternative anthropology of identity. London: Routledge. Erikson E. H. (2000). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Rebis. Erikson E H. (2004). Tożsamość a cykl życia. Poznań: Rebis.. Ferszt-Piłat K. (2008). Elementy tożsamości społeczno-kulturowe w polskich i niemieckich podręcznikach do historii i socjalizacja obywatelska. Journal of Modern Science. (Tom 2/5). Goffman E. (2005) Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Goffman E. (2006). Rytuał interakcyjny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Goffman E. (1959). The presentation of self in everyday life. New York: Anchor Books. Hall C. S., Gardner L., Campbell J. B. (2004). Teorie osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hałas E. (2005). Jaźń jako interakcja symboliczna a konstrukcjonistyczne koncepcje człowieka późnej nowoczesności, [w:] E. Hałas i K. Konecki, (red.). Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Hałas E. (1994). Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej: Charles H. Cooley, George H. Mead, Herbert Blumer. Lublin: RW KUL. Hurrelman K. (1994). Struktura społeczna a rozwój osobowości: wprowadzenie do teorii socjalizacji. Poznań: Wyd. UAM. Jenkins R. (2005). Social identity. London: Routledge. Kaczyński M. (2011). Etyczne podstawy zasad prawnych dotyczących wolności, praw i obowiązków obywatela w demokratycznym państwie prawnym. Journal of Modern Science (Tom 1/8). Kirsten J. (2010). Socjalizacja osób niepełnosprawnych a osiągnięty status 394 | WSGE tożsamości. Journal of Modern Science (1/7). Magala S. J. (1999). Między giełdą a śmietnikiem. Eseje simmlowskie. Gdańsk: Słowo/Obraz/Terytoria. Mead G. H. (1964) On Social Psychology. Edited by Anselm Strauss. Chicago: The University of Chicago Press. Miałkowska-Rejmer Z. (2008). Pojęcie grupy społecznej – przegląd definicji. Journal of Modern Science. (Tom 2/5). Misztal B. (2000). Teoria socjologiczna a praktyka społeczna. Kraków: UNIVERSITAS. Misztal B. (2005). Tożsamość jako pojęcie i zjawisko społeczne w zderzeniu z procesami globalizacji, [w:] E. Budakowska, red. Tożsamość bez granic. Współczesne wyzwania. Warszawa: WUW. Morris B. (1996). Western Conceptions of the Individual. Oxford: Berg Publishers. Poster M. (2001). What’s the matter with the Internet? Minneapolis: University of Minnesota Press. Simmel G. (1964). Conflict. The web of group affiliations. London: Free Press. Simmel G. (2007). Filozofia kultury. Wybór esejów. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagellońskiego. Simmel G. (2008). Pisma socjologiczne. Warszawa: Oficyna Naukowa. Simmel G. (2005). Socjologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Turner J. H. (2004). Struktura teorii socjologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wellman B. (1999). The network community: an introduction to networks in the global village, [w:] B. Wellman, red. Networks in the global village: life in contemporary communities. Boulder, CO: Westview Press. WSGE | 395 396 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 397-412 Kamil Frąckowiak Piotr Jankowski WSGE | 397 398 | WSGE The crime of maritime piracy in the light of the Convention for the Suppression of Unlawful Acts against the Safety of Maritime Navigation Przestępstwo piractwa morskiego w świetle konwencji w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej (SUA) dr Kamil Frąckowiak Adwokat, adiunkt w Katedrze Prawa Karnego Materialnego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie [email protected] mgr Piotr Jankowski Aplikant radcowski OIRP w Olsztynie, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Abstracts The authors describe the phenomenon of maritime piracy, which is present since the beginning of shipping and carry out an analysis of the Convention for the Suppression of Unlawful Acts against the Safety of Maritime Navigation of 1988. The second part of the article presents an offense described in Article. 166 of the polish Criminal Code relating to the acquisition of control over a ship or aircraft. The authors give a definition of the ship, offering conclusions in this regard de lege ferenda. They also present the important issue of place where an act of piracy is committed and analyse the criminal legal aspects of this particular offense Autorzy artykułu w pierwszej kolejności opisują zjawisko piractwa morskiego, które obecne jest od momentu powstania żeglugi morskiej. W dalszej części artykułu Autorzy dokonują analizy Konwencji w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej z roku 1988. WSGE | 399 Niejako drugą część artykułu stanowi przedstawienie przestępstwa opisanego w art. 166 Kodeksu karnego dotyczącego przejęcia kontroli nad statkiem morskim i powietrznym. Autorzy zaprezentowali przede wszystkim definicję statku morskiego, proponując w tym względzie wnioski de lege ferenda. Przedstawili również istotną kwestię miejsca popełnienia opisywanego czynu oraz dokonali prawno-karnej analizy przedmiotowego przestępstwa. Keywords: Piractwo morskie, Konwencja SUA, przestępstwo przejęcia kontroli nad statkiem maritime piracy, SUA Convention, an offense of taking control of the ship Piractwo morskie w świetle konwencji SUA 1.1. Uwagi wstępne Etymologia słowa „pirat” wywodzi się z czasów starożytności, a konkretnie ze słowa w języku greckim - „peiratēs”, które miało oznaczać „napadający na morzu” oraz łacińskiego „pirata”. Z tej racji, iż łacina stanowi kanwę dla wielu języków europejskich, „pirata” zakorzeniło się w każdym z nich i występuje do dnia dzisiejszego (Machowski, 2000, s.11). Powstanie piractwa morskiego wiąże się bezpośrednio z powstaniem żeglugi i już od tego momentu stanowiło niebagatelny problem. Piractwo obecne było już w czasach Republiki rzymskiej, z kiedy to wywodzi się anegdota, jakoby Juliusz Cezar w roku 78 przed naszą erą został porwany przez piratów i w zamian za hojną opłatę wypuszczony na wolność (Jesus, 2003, s. 364). Sławny mówca z okresu schyłku Republiki, Marcus Tullius Cicero (Cyceron) opisywał piratów jako hostis humani generis, co miało oznaczać „wrogów gatunku ludzkiego” (Ostropolski, 2011, s. 48). Intensywny rozwój lotnictwa oraz komunikacji lądowej daje dziś złudne wyobrażenie, iż żegluga morska straciła na znaczeniu. Szczególnie w porównaniu do czasów wielkich odkryć geograficznych na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to żeglarstwo cieszyło się niebywałą popularnością, czy początków XX w., czyli okresu krótkiego tryumfu największego wówczas środka transportu – Titanica. Wszelkie złudzenia rozwiewają dane Międzynarodowej Izby Żeglugi (International Chamber of Shipping), która podaje, iż około 90% światowego handlu odbywa się za pomocą między- 400 | WSGE narodowej żeglugi (Frąckowiak, Jankowski, 2012, 493). Sytuacja przestępczości obecnej na morzach i oceanach, czyli powszechnie znane zjawisko piractwa rozwija się równie dynamicznie. Według raportu International Maritime Bureau (tj. Wydział Specjalny Międzynarodowej Izby Handlowej. Utworzony w roku 1981 jako organizacja non – profit, w celu przeciwdziałania wszelkim odmianom przestępczości morskiej oraz zwalczającym ją praktykom, które uznane zostały za niewłaściwe bądź nielegalne. Zob. http://www.icc-ccs.org/ - 10 października 2012. ) w roku 2011 dokonano bądź próbowano dokonać 439 ataków pirackich, z czego 36 % (160) ataków dokonano w obszarze Somalii, w rejonie tzw. Rogu Afryki (ICC International Maritime Bureau, 2011, s. 5-6). Należy również odnotować, iż liczba przestępstw pirackich sukcesywnie rosła do 2012 r. (Rok 2008 – 19 aktów piractwa w rejonie Somalii, rok 2000 – 80, rok 2010 – 139. Zob. ICC International Maritime Bureau, 2011, s. 5-6). Dopiero w pierwszych sześciu miesiącach br. liczba ataków pirackich spadła - wskutek zmniejszonej ilości napaści w Zatoce Adeńskiej, w której operują piraci somalijscy - bowiem wyniosła jedynie 177 przypadków, podczas gdy rok wcześniej – w tożsamym okresie – wyniosła aż 266. Zgodnie z przywoływanymi przez Międzynarodowe Biuro Morskie danymi na stan z dnia 30 czerwca 2012 r, piraci somalijscy nadal przetrzymywali 11 statków morskich oraz 218 członków załogi, z czego 44 osoby były przetrzymywane na lądzie w nieznanym miejscu i stanie zdrowia (http:// www.icc-ccs.org/news/747-six-month-drop-in-world-piracy-imb-reportshows, - 12 października 2012). Z uwagi na fakt, iż żegluga morska stanowi istotną rolę w handlu oraz transporcie międzynarodowym, problem piractwa poruszany był na wielu forach, zebraniach i konwentach. Pierwsze próby definicji miały miejsce w roku 1926, na forum Ligi Narodów. Następny był tzw. projekt harvardzki z roku 1932, projekt Komisji Prawa Międzynarodowego z 1955 r. oraz ostatecznie w roku 1982 podczas Konwentu w Montego Bay na Jamajce, gdzie przyjęto Konwencję Narodów Zjednoczonych o prawie morza (Iwanek, 2009, s. 21). Jednakże to konwencja w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej (tzw. SUA) z 1988 r. wraz z protokołem odnoszącym się do stałych platform umieszczonych na szelfie kontynentalnym jest ostatnią, najdokładniej opracowaną próbą WSGE | 401 uregulowania współpracy międzynarodowej w zakresie zwalczania aktów przemocy popełnionych na morzu. 1.2. Konwencja SUA Narastająca działalność piratów sprawiła, iż kwestia ścigania sprawców stała się problemem międzynarodowym. Konwencja w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej z roku 1988 (Dz.U.94.129.635 ze zm.) wskazuje jednoznacznie, iż osoby, które dopuściły się bezprawnego aktu przemocy na statku, nie mogą otrzymać schronienia w żadnym państwie i mają być sądzone lub wydalone do państwa, w którym staną przed sądem. W przepisie art. 3 Konwencja ściśle określa zakres działań sprawców, które mają podlegać penalizacji w wewnętrznych porządkach prawnych państw sygnatariuszy tej umowy międzynarodowej. Walorem przedmiotowego dokumentu jest również oderwanie w typizacji aktów przemocy na morzu pobudek, jakimi kierowali się sprawcy i określaniu znamion przestępstw jedynie na podstawie sposobu popełniania czynów zabronionych oraz ich skutków (Makowski, 2007, s. 95). Sprawca winien – zgodnie z regulacjami konwencyjnymi - podlegać odpowiedzialności karnej w sytuacji, gdy bezprawnie i umyślnie: − zajmuje statek lub przejmuje nad nim kontrolę przy użyciu siły lub groźby jej użycia, lub za pomocą wszelkiej innej formy zastraszenia, lub − dokonuje aktu przemocy przeciwko osobie znajdującej się na statku, jeżeli działanie to może zagrażać bezpiecznej żegludze tego statku, lub − niszczy statek albo powoduje uszkodzenie statku lub jego ładunku, jeżeli działanie to może zagrażać bezpiecznej żegludze tego statku, lub − umieszcza, lub powoduje umieszczenie na statku, za pomocą jakichkolwiek środków, urządzenia lub substancji, która może zniszczyć ten statek lub spowodować jego uszkodzenie, lub znajdującego się na nim ładunku, powodując przez to zagrożenie lub możliwość zagrożenia dla bezpiecznej żeglugi tego statku, lub − niszczy albo w sposób poważny uszkadza morskie urządzenia nawigacyjne, albo w poważny sposób przeszkadza w ich obsłudze, jeżeli działanie takie może zagrażać bezpiecznej żegludze statku, lub − przekazuje informacje, o których wie, że są fałszywe, powodując w ten 402 | WSGE sposób zagrożenie dla bezpiecznej żeglugi statku, lub − rani albo zabija inną osobę w związku z popełnieniem lub próbą popełnienia jakiegokolwiek przestępstwa wyżej wymienionego. Dodatkowo sprawca winien podlegać odpowiedzialności karnej również, gdy: − usiłuje popełnić jakiekolwiek przestępstwo wymienione wcześniej, − namawia inną osobę do popełnienia przestępstw wymienionych wcześniej lub w jakikolwiek sposób współdziała z osobą popełniającą takie przestępstwa, − grozi, stawiając warunki lub nie stawiając warunków, jakie są przewidziane w prawie wewnętrznym, w celu zmuszenia osoby fizycznej lub prawnej do dokonania lub powstrzymania się od dokonania określonego czynu, że popełni jakiekolwiek przestępstwo polegające na: a) dokonaniu aktu przemocy przeciwko osobie znajdującej się na statku, b) niszczeniu statku albo spowodowaniu uszkodzenia statku, lub jego ładunku, c) niszczeniu albo w sposób poważny uszkodzeniu morskiego urządzenia nawigacyjnego, albo w poważny sposób przeszkodzeniu w ich obsłudze. Z powyższego zestawienia wynika, iż katalog przestępstw tzw. pirackich wskazany przez konwencję jest bardzo obszerny i obejmuje również związane z czynami zabronionymi formy zjawiskowe oraz stadialne. Każde państwo-strona ustala właściwe sankcje karne za przedmiotowe przestępstwa, uznając poważny charakter tych przestępstw. Jednocześnie niniejsza konwencja nie wyłącza jurysdykcji karnej wykonywanej zgodnie z przepisami prawa wewnętrznego. Zakres oddziaływania przedmiotowej umowy międzynarodowej jest zaiste bardzo szeroki, albowiem nie dotyczy jedynie obszaru morza otwartego. Zdaniem K. Kubiaka konwencja obejmie również wody wewnętrzne i śródlądowe, jeśli jednostka pływająca dotknięta jednym z wymienionych w konwencji zachowań planuje lub realizuje rejs międzynarodowy (Kubiak, 2009, s. 45). Odmiennego zdania jest z kolei J. L. Jesus, który wyłącza zastosowanie konwencji w stosunku do wód wewnętrznych i śródlądowych (Jesus, 2003, s. 393). Należy podzielić w zasadniczej części poglądy interpretacyjne obydwu WSGE | 403 przywoływanych autorów, jednakże z tym uściśleniem, iż omawiany akt prawa międzynarodowego może mieć zastosowanie na morzu terytorialnym oraz wodach wewnętrznych i śródlądowych jedynie w sytuacji, gdy statek przepływa lub zgodnie z planem ma wpłynąć na, przepłynąć przez lub wypłynąć z wód znajdujących się poza zewnętrzną granicą morza terytorialnego jednego państwa lub poza bocznymi granicami jego morza terytorialnego graniczącego z przyległymi państwami, a więc dopiero wtedy, gdy realizuje rejs międzynarodowy. 2. Piractwo morskie w świetle Kodeksu karnego z 1997 r. 2.1. Uwagi wstępne Artykuł 166 polskiego kodeksu karnego jest odpowiedzią na szereg konwencji międzynarodowych dotyczących aktów przemocy na morzu i w powietrzu. Należy w tym miejscu wymienić przede wszystkim opisywaną już Konwencję w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej sporządzoną w Rzymie 10 marca 1988 r. Jednakże polski ustawodawca wprowadził przepis nie do końca korelujący z Konwencją SUA, co w praktyce może prowadzić do trudności interpretacyjnych w zakresie prawidłowości kwalifikacji prawnej czynu przypisywanej sprawcy omawianego przestępstwa. Na wstępie należy przywołać treść omawianego przepisu zawierającego jeden typ podstawowy przestępstwa oraz dwa typy kwalifikowane. Zgodnie z treścią wymienionego przepisu, „§ 1 Kto, stosując podstęp albo gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu, przejmuje kontrolę nad statkiem wodnym lub powietrznym, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2. Kto, działając w sposób określony w § 1, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.” (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny - Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 z późń. zm.). Należy również odnotować, jak wskazują dane zamieszczone na stronie Komendy Głównej Policji, iż przestępstwo opisane w przepisie art. 166 KK popełniane jest niezwykle rzadko. Ta uwaga dotyczy wszystkich typów 404 | WSGE omawianego przestępstwa. Wynikać to może między innymi z trudnej i nie do końca jasnej treści wspomnianego artykułu. Tabela nr 1: Statystyka przestępstwa z art. 166 KK Rok 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 art. 166 § 1-3 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 2 1 0 Źródło: Strona Komendy Głównej Policji http://statystyka.policja.pl/portal/ st/1103/63447/Zawladniecie_statkiem_art_166.html (dostęp: 13.11.2012 r.). 2.2. Definicja statku morskiego W pierwszej kolejności należy wyjaśnić pojęcia statku wodnego, który nie ma swojej definicji legalnej w Kodeksie karnym. Powinno się zatem posiłkować ustawą o żegludze śródlądowej (Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej - Dz. U. 2006, Nr 123, poz. 857 – t.j. z późn. zm.) i ustawą – Kodeks morski (Ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski - Dz. U. 2009 Nr 217, poz. 1689 – t.j. z późn. zm.). Przez statek wodny należy rozumieć każdą jednostkę pływającą, która wyposażona jest w podstawowe elementy statku. Za takowe należy przede wszystkim uznać dziób, burtę, rufę, czy pokład. Statkiem zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej jest urządzenie pływające o napędzie mechanicznym lub bez napędu mechanicznego, w tym również prom, wodolot i poduszkowiec, przeznaczone lub używane na śródlądowych drogach wodnych do: a) przewozu osób lub rzeczy, b) pchania lub holowania, WSGE | 405 c) inspekcji, nadzoru nad bezpieczeństwem ruchu żeglugowego lub szkolenia, d) ratowania życia lub mienia, e) połowu ryb, f) wykonywania prac technicznych, utrzymania szlaków żeglugowych lub eksploatacji złóż kruszyw, g) uprawiania sportu lub rekreacji, h) celów mieszkalnych, biurowych, gastronomicznych, hotelowych lub warsztatowych, a także jako przystanie pływające, doki lub zakłady kąpielowe. Należy również dodać, iż zgodnie z orzeczeniem WSA w Warszawie z dnia 8 lipca 2011 r. (sygn. akt III SA/Wa 1263/11) także pogłębiarka uznawana jest za urządzenie wykonujące żeglugę. Statkiem wodnym jest również statek morski, który definiuje ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski w art. 2 § 1, gdzie widnieje zapis - Statkiem morskim jest każde urządzenie pływające przeznaczone lub używane do żeglugi morskiej, zwane dalej „statkiem”. Za statek wodny należy również uznać stałą platformę wiertniczą umieszczoną na szelfie kontynentalnym. Jedynie na marginesie należy również wskazać na definicję statku powietrznego, którym jest urządzenie zdolne do unoszenia się w atmosferze na skutek oddziaływania powietrza innego niż oddziaływanie powietrza odbitego od podłoża (Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze - Dz. U. z 2012 r., poz. 933 z późn. zm.). Statki powietrzne można podzielić na aerostaty, tj. lżejsze od powietrzna (np. balon, sterowiec) i aerodyny, tj. cięższe od powietrza (np. latawiec, samolot, szybowiec, spadochron). Mając na uwadze zakres znaczeniowy definicji statku wodnego, ale również statku powietrznego, należy skupić się nad kwestią korelacji przejęcia kontroli nad statkiem i zwykłej kradzieży. Na gruncie obecnego stanu unormowania niekiedy ciężko jest określić, kiedy można sprawcy przypisać popełnienie przestępstwa kradzieży statku powietrznego lub wodnego skodyfikowanej w art. 278 kk, a kiedy przestępstwa przejęcia kontroli nad statkiem powietrznym lub wodnym, co może prowadzić do rozbieżnych wniosków. Może zaistnieć bowiem sytuacja, w której sprawca przywłaszczając spadochron bądź pogłębiarkę tudzież amfibię, czy mazurską łódź, może zostać pociągnięty do odpowie- 406 | WSGE dzialności karnej z art. 166 kk i zostać uznanym za pirata wodnego. Nie ma bowiem żadnych podstaw prawnych, aby wspomniane statki spod definicji statku wodnego czy powietrznego unormowanego w art. 166 kk wyłączyć (Odmiennego zdania Bogdan, 2006, s. 424). Należałoby zatem podnosić de lege ferenda, aby ustawodawca zaproponował definicję legalną statku wodnego i powietrznego, albowiem bez niej kształt przepisu art. 166 Kodeksu karnego jest niezwykle nieostry i przeczy zasadom racjonalnego ustawodawcy. Być może znaczenie miałaby w tym miejscu ładowność statku. Ciężko bowiem uznawać za piractwo przejęcie kontroli nad rybacką łódką pływającą po jeziorach mazurskich, a w niniejszym stanie prawnym, niestety tak należy interpretować przepis art. 166 KK. Wypada zauważyć, iż Konwencja SUA również bardzo szeroko definiuje statek jako urządzenie pływające jakiegokolwiek rodzaju, niezłączone na stałe z dnem morskim, łącznie z urządzeniami dynamicznie podtrzymywanymi (niewypornościowymi), urządzeniami zdolnymi do zanurzania się lub wszelkimi innymi urządzeniami pływającymi. Przy czym stosowanie powyższej Konwencji, jak już wcześniej wykazano, uzależnione jest od miejsca popełnienia czynu i miejsca jego przeznaczenia. 2.3. Strona przedmiotowa 2.3.1. Miejsce popełnienia czynu z art. 166 KK Zgodnie z postanowieniami Konwencji SUA, jak również polskim kodeksem karnym, należy wywieść, iż nie ma znaczenia miejsce popełnienia czynu pod kątem jego karalności. Jeżeli chodzi o statek wodny, może się on znajdować na obszarze wód wewnętrznych, morza terytorialnego, czy też morza otwartego (morze pełne). Opisywany czyn można oczywiście popełnić również na lądzie. W tym miejscu zastosowanie będzie miał art. 5 kodeksu karnego, zgodnie z którym ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej. 2.3.2. Sposób popełnienia czynu zabronionego Sprawca uzyskuje kontrolę nad statkiem na skutek trzech zachowań. WSGE | 407 Pierwszym z nich jest podstęp, który polega na wprowadzeniu kogoś w błąd lub wykorzystaniu czyjegoś błędnego przekonania. Drugim jest gwałt na osobie, czyli użycie siły fizycznej o takiej intensywności, która może doprowadzić do obezwładnienia ofiary i w rezultacie wyeliminowania jej oporu. Wreszcie trzecie z zachowań, czyli groźba bezpośredniego użycia gwałtu, przy czym nie jest to wyłącznie groźba słowna, ale również może być wyrażona w każdej innej postaci (Piórkowska-Flieger, 2012, s. 393). Przejęcie kontroli nad statkiem polega na pozbawieniu przez sprawców, w tym wypadku piratów morskich, kontroli osób uprawnionych. Należy zatem skłaniać się ku wykładni, iż określony statek musi być w ruchu, aby móc przejąć nad nim kontrolę. W przeciwnym wypadku sprawca dopuści się przestępstwa rozboju określonego w art. 280 KK bądź kradzieży opisanej w przepisie art. 278 § 1 KK. Sprawcy z reguły sami decydują o sposobie wykorzystania statku, zwłaszcza w określeniu rejsu, stosowanych zasad bezpieczeństwa, prędkości poruszania, technicznych aspektów funkcjonowania pojazdu itp. (Bogdan, 2006, s. 424). Czyny opisane w art. 166 KK są przestępstwami o charakterze materialnym, a zatem można ich dokonać jedynie, gdy nastąpi określony w ustawie skutek, tj. przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym. Podmiotem tego przestępstwa może być każdy, bez względu na cechy szczególne lub dodatkowe właściwości. Przestępstwo to jest przestępstwem umyślnym. Może być popełnione tylko z zamiarem bezpośrednim, zastosowanie bowiem podstępu, gwałtu na osobie lub groźby bezpośredniego jego użycia ma na celu przejęcie kontroli nad statkiem. Przestępstwo to występuje w typie podstawowym (§ 1) i dwóch typach kwalifikowanych; skutkiem pierwszego jest bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób (§ 2), drugiego zaś - śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób (§ 3). Elementem kwalifikującym są następstwa czynu opisane w § 1 lub § 2. Jeżeli chodzi o bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób, to trzeba przyjąć, że takie niebezpieczeństwo istnieje dla wielu osób, tylko dla życia albo tylko dla zdrowia bądź dla życia i zdrowia. Konieczne jest, by niebezpieczeństwo to istniało dla wielu osób. W doktrynie określenie to występuje również przy innych przestępstwach (zob. art. 163 lub art. 173 KK), przy czym należy stanąć na stanowisku, iż określenie „wielu” powinno się tłumaczyć, jako co najmniej dziesięć. Jednakże pogląd ten nie jest akcepto- 408 | WSGE wany przez wszystkich przedstawicieli doktryny (Marek, 2006, 332). Następstwa czynu określone w § 2 i 3 mogą być objęte - zgodnie z art. 9 § 3 kk - wyłącznie nieumyślnością. W myśl tego przepisu strona podmiotowa przestępstw kwalifikowanych przez następstwa czynu może polegać na umyślności-nieumyślności albo nieumyślności-nieumyślności, nigdy zaś na umyślności-umyślności (Frąckowiak, Jankowski, 2012, s. 508). Przestępstwo określone w § 3 jest przestępstwem kwalifikowanym w stosunku do typu kwalifikowanego określonego § 2. Dla przyjęcia, że chodzi o ten typ, konieczne jest stwierdzenie, że przejęcie kontroli nad statkiem spowodowało bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób, z którego to czynu wynikła następnie śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób. Jeżeli w następstwie czynu określonego w § 1 poniósł śmierć człowiek lub doznało uszczerbku na zdrowiu wiele osób, nie może być mowy o zakwalifikowaniu tego czynu z art. 166 § 3. W § 3 wyraźnie jest bowiem mowa o następstwach czynu określonego w § 2. W razie przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym w warunkach określonych w art. 166 § 1 kk i umyślnego wywołania skutku w postaci śmierci człowieka, czyn taki podlega kumulatywnej kwalifikacji z art. 148 i 166 § 1 kk. 2.4. Zagrożenie karą i środkami karnymi Istotną kwestią jest fakt, iż w przypadku skazania za czyn z art. 166 do sprawcy nie można zastosować warunkowego umorzenia postępowania. Sąd może zastosować warunkowe zawieszenie wykonania kary, jedynie w przypadku popełnienia przestępstwa opisanego w § 1 art. 166, przy czym sprawca musiałby zostać skazany na najniższy wymiar kary przewidziany w danym przepisie. W przypadku § 2 i § 3 warunkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary nie będzie możliwe. Nie jest możliwe, aby sąd odstąpił od wymierzenia kary, zgodnie z art. 59 KK, czy art. 61 § 1 KK, chyba że sprawca ujawni wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia. W takiej sytuacji sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, gdzie przy popełnieniu przestępstwa przewidzianego w art. 166 § 1 KK będzie to grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności. Natomiast w przypadku § 2 będzie to kara pozbawienia wolności nie niższa od WSGE | 409 jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a w przypadku § 3 będzie to kara pozbawienia wolności nie niższa od 8 lat. Oskarżony nie może również wnieść o skazanie bez rozprawy, które przewidziane zostało w art. 335 KPK, a zatem nie jest możliwe ograniczenie skazania do orzeczenia środka karnego z art. 343 § 2 pkt 3, czy też warunkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary, gdzie warunki byłyby korzystniejsze dla sprawcy niż przy obowiązujących zasadach ogólnych (art. 343 § 2 pkt 2 KPK). Karalność przestępstwa w typie podstawowym ustanie po 15 latach, zgodnie z art. 101 § 1 pkt 2a KK. Natomiast w przypadku pozostałych typów przestępstwa określonego w art. 166 przedawnienie nastąpi po 20 latach. Zatarcie skazania może nastąpić dopiero po 10 latach, przy czym wniosek skazanego może doprowadzić do tego, że zatarcie skazania nastąpi już po upływie 5 lat, jeżeli skazany w tym okresie przestrzegał porządku prawnego, przy czym wymierzona kara nie mogła przekraczać 3 lat. Wobec sprawcy przestępstwa opisanego w art. 166 KK można zastosować większość środków karnych przewidzianych przez ustawę, za wyjątkiem tych przewidzianych wobec sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz wynikających z uczestnictwa w imprezach masowych i grach hazardowych, a także z uwagi na przemoc użytą wobec współmieszkającego i zakaz prowadzenia pojazdów. 3. Wnioski W polskim ustawodawstwie karnym nie występuje pojęcie „pirat”, albowiem nie jest to pojęcie funkcjonujące w języku prawnym. Przyjęło się jednak, iż przestępstwo piractwa w polskim kodeksie karnym typizowane jest przez przepis art. 166. Analizując wspomniany przepis, należy dojść do wniosku, iż piratem będzie osoba, która za pomocą podstępu przejmie kontrolę nad łodzią rybacką, ale również osoba, która dopuszczając się gwałtu na osobie (a więc czynu o większym natężeniu przemocy niż przemoc na osobie – por. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2007 r., sygn. akt I KZP 39/06), przejmie kontrolę nad kontenerowcem o wyporności 100.000 ton. Nie ma obecnie żadnych podstaw prawnych, aby obu wskazanych sprawców traktować jako przestępców popełniających odmienne czyny zabronione. Kryterium rozróżnienia omawianego przestępstwa od przestępstw kradzieży lub rozboju wydaje się być ustalenie przez sąd w stanie faktycz- 410 | WSGE nym znamienia „przejęcia kontroli nad statkiem”, które polega na pozbawieniu przez sprawców, w tym wypadku piratów morskich, kontroli osób uprawnionych. Należy zatem skłaniać się ku wykładni, iż określony statek musi być w ruchu, aby móc przejąć nad nim kontrolę. W przeciwnym wypadku sprawca dopuści się przestępstwa określonego w art. 280 KK bądź art. 278 § 1 KK. Mimo wszystko jednak, jak wskazują dane statystyczne, przestępstwo opisane w przepisie art. 166 KK popełniane jest niezwykle rzadko. Dotyczy to wszystkich typów omawianego przestępstwa. Wynikać to może między innymi z trudnej i nie do końca jasnej treści wspomnianego artykułu, która może błędnie prowadzić do traktowania opisywanego przestępstwa jako kradzież czy rozbój. References Bogdan G. (2006) [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna, Komentarz, Kraków. Frąckowiak K., Jankowski P. (2012), Piractwo somalijskie a polskie prawo karne na przykładzie przestępstwa przejęcia kontroli nad statkiem wodnym, Studia Ełckie nr 14, 2012. ICC International Maritime Bureau (2011), Piracy and Armed Robbery against ships. Report for period 1 January – 31 December 2011. Iwanek T. (2009), Prawo międzynarodowe wobec piractwa morskiego, Państwo i Prawo, nr 10. Jesus J. J. (2003), Protection of Foreign Ships against Piracy and Terrorismat Sea: Legal Aspects, The international journal of marine and coastal law, vol 18, No 3. Jesus J.L. (2003), Protection of Foreign Ships against Piracy and Terrorism at Sea: Legal Aspects, The International journal of marine and coastal law, Vol. 18, No 3, Kluwer Law International. Kubiak K. (2009), Przemoc na oceanach. Współczesne piractwo i terroryzm morski, Warszawa. Machowski J. (2000), Piractwo w świetle historii i prawa, Warszawa. Makowski A. (2007), Ochrona statków morskich przed aktami terroru, „Prawo morskie”, t. XXIII, Gdańsk. Marek A. (2006), Kodeks karny. Komentarz, Łódź. Ostropolski T. (2011), Jurysdykcja uniwersalna wobec piractwa morskiego WSGE | 411 w prawie międzynarodowym, Państwo i Prawo, Nr 2. Piórkowska-Flieger J. (2012), [w:] T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa. 412 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 413-435 Katarzyna Badźmirowska – Masłowska WSGE | 413 414 | WSGE Protection of minors as premise of restriction the retransmission of audiovisual media services in the light of EU law Ochrona małoletnich jako podstawa ograniczania retransmisji audiowizualnych usług medialnych w świetle prawa UE dr Katarzyna Badźmirowska – Masłowska Katedra Prawa i Administracji Wydział Bezpieczeństwa Narodowego Akademia Obrony Narodowej [email protected] Abstracts The article refers to a protection of minors as premise of restriction the retransmission of audiovisual media services in the light of EU law, in particular present directive 2010/13/EU of the European Parliament and of the Council of 10 march 2010 on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in member states concerning the provision of audiovisual media services. It consists of four parts. First is an introduction presenting the basic terms and approaches to the issue; special attention is put on the country of origin principle and the specificity of both economic and cultural dimension of audiovisual services. The second presents an origin of current legal standard of exceptional possibility of derogation of freedom of retransmission on the protection of minors basis within the scope of Council Directive 89/552/EEC on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities and directive 97/36/EC of the European Parliament and of the Council of 30 June 1997 amending Council Directive 89/552/ EEC on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities. Third is devoted to the presentation of the problem in the light of a contemporary directive 2010/13/EU of the European Parliament and of the Council of 10 March 2010 on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the provision of audiovisual media WSGE | 415 services (Audiovisual Media Services Directive); on-demand services are described separately. Lastly some conclusions referring in particular to the new challenges are included. It should be marked that currently EU treats the problem of minors protection in non-linear audiovisual media services environment as one of the most important issue regarding the content`s context. W artykule podjęto problematykę ochrony małoletnich jako przesłanki ograniczenia retransmisji audiowizualnych usług medialnych w świetle prawa UE, w szczególności dyrektywy 2010/13/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych). Niniejsza dyrektywa składa się z czterech części - pierwsza to wprowadzenie i prezentacja podstawowych zasad, szczególną uwagę poświęcono zasadzie kraju pochodzenia i specyfiki zarówno gospodarczego i kulturalnego wymiaru usług audiowizualnych. Druga część przedstawia pochodzenie obecnego porządku prawnego oraz wyjątkowej możliwości odstępstwa wolności retransmisji w sprawie ochrony podstawie nieletnich w zakresie dyrektywy Rady 89/552/EWG w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych w państwach członkowskich, dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności transmisyjnej oraz dyrektywy 97/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 czerwca 1997 r. zmieniająca dyrektywę Rady 89/552/EWG w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich, dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności transmisyjnej . Trzecia poświęcona jest prezentacji problemu w świetle dyrektywy o współczesnej 2010/13/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych , wykonawczych i administracyjnych Państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych), usługi na żądanie zostały opisane oddzielnie. Keywords: minors` protection, retransmission restrictions, audiovisual media services 416 | WSGE directive (2010/13) ochrona nieletnich, ograniczenia retransmisji, Audiovisual Media Services Directive 2010/13/EU Wprowadzenie Omówienie problematyki ograniczania retransmisji audiowizualnych usług medialnych, z uwzględnieniem jako kryterium ochrony małoletnich przed szkodliwymi treściami mogącymi negatywnie wpłynąć na ich rozwój psychospołeczny, wymaga wskazania niektórych – ważnych w kontekście niniejszego tematu – aspektów funkcjonowania sektora audiowizualnego w Unii Europejskiej. Po pierwsze należy przyjąć, że jego rozwój determinowany jest gwałtowanymi zmianami technologicznymi, a zatem poszerza się i różnicuje obszar obejmowany tym pojęciem; skutkuje to oczywistymi potrzebami dokonywania modyfikacji przyjmowanych rozwiązań pod kątem ich przystosowywania do środowiska usług komunikacyjno-informacyjnych. W warunkach digitalizacji i konwergencji usług, sieci i urządzeń problem ograniczeń retransmisji audiowizualnych usług medialnych wzrasta, zwłaszcza z uwagi na pojawianie się nowych rodzajów przekazów online, co do których powstają wątpliwości, na ile mogą być one w ogóle włączane w obręb mediów masowych; dyskusji podlegają też kryteria ich wyodrębniania. Obszar definicyjny cechuje się pewną płynnością, należy więc liczyć się ze stałą jego ewolucją, determinującą zmiany regulacji ponadnarodowych; znajduje to odzwierciedlenie w szczególności w dyrektywie Rady z 3.10.1989 r., w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich, dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności transmisyjnej (89/552/ EWG), pierwotnie normującej rozpowszechnianie programów telewizyjnych na obszarze Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej zwanej dyrektywą ‘o telewizji bez granic’ oraz w jej nowelizacjach: dyrektywie 97/36/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30.06.1997 r. zmieniającej dyrektywę Rady 89/552/EWG, w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności transmisyjnej, (97/36/ WE) i dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/13/UE z dnia 10.03.2010 r., w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (2010/13/UE), zwanej – zwłaszcza z uwagi na rozszerzony jej zakres przedmiotowy – dyrektywą o au- WSGE | 417 diowizualnych usługach medialnych. Nowelizacje skutkują też zmianami w przyjmowanym nazewnictwie; dla tradycyjnego rozpowszechniania telewizyjnego, nadawania, emisji, transmisji przyjmuje się obecnie pojęcie linearnych usług audiowizualnych, zaś audiowizualne usługi ‘na żądanie’ określane są mianem nielinearnych; w kontekście dyrektywy 2010/13/UE pojęcie rozprowadzania można stosować zamiennie z retransmisją. Narastającym problemem stają się kwestie jurysdykcyjne; początkowo ustanowienie nadawcy w danym państwie członkowskim opierało się na kryteriach technicznych (art. 2 ust. 1 dyrektywy 89/552/EWG), następnie główną pozycję w ich hierarchii zajęło miejsce prowadzenia faktycznej działalności (od dyrektywy 97/36/WE – art. 2). Pojęcie nadawania pojawiło się już w dyrektywie 89/552/EWG i oznaczało przewodową lub bezprzewodową transmisję naziemną lub satelitarną w formie kodowanej bądź niekodowanej programów telewizyjnych przeznaczonych do powszechnego odbioru oraz wymianę programów między nadawcami w celu ich powszechnej emisji (art. 1 a); nadawca został natomiast zdefiniowany w art. 1b) dyrektywy 97/36/WE jako podmiot ponoszący odpowiedzialność redakcyjną za układ programów transmitowanych lub uzyskiwanych od stron trzech do transmisji. Obecnie, w związku z pojawieniem się audiowizualnych, nielinearnych usług medialnych, pojawia potrzeba właściwego i zharmonizowanego na poziomie europejskim sformułowania kryteriów jurysdykcyjnych dla dostawców medialnych usług audiowizualnych niebędących nadawcami (dyrektywa 2010/13/UE). Kwestia jest fundamentalna, bowiem w zakresie dopuszczalnych ograniczeń retransmisji determinuje ona każdorazowo, na którym z krajów spoczywa odpowiedzialność za zapewnienie w odpowiedni sposób, w ramach swojego ustawodawstwa faktycznego, przestrzegania odnośnych postanowień unijnego prawa pochodnego i obowiązki wynikające np. właśnie z naruszania zasad ochrony małoletnich. Trzeba też wziąć pod uwagę, że media audiowizualne powinny być rozpatrywane w kontekście traktatowo gwarantowanych, gospodarczych swobód trans-granicznych, zwłaszcza wolności przepływu usług między państwami Unii Europejskiej; od dyrektywy (89/552/EWG) istotą przyjmowanych rozwiązań było i jest zniesienie wszelkich przeszkód w ich realizacji. Za niezbędną uznano koordynację właściwych przepisów prawnych na szczeblu krajowym, harmonizowanych w ramach minimalnych standardów, stanowionych na poziomie europejskim. Sektor medialny cechuje się jednak pewną specyfiką, odróżniającą usługi audiowizualne od 418 | WSGE innych o charakterze ekonomicznym, jako że są one nośnikiem informacji i kulturowego przekazu; owa dualność determinuje też nieco odmienne względem nich rozwiązania, także odnoszące się do zagadnień związanych z ochroną małoletnich, wyrażającą się m.in. możliwością zawieszania retransmisji programów naruszających w poważny sposób jej zasady zawarte w odnośnych postanowieniach dyrektyw. Z jednej strony ochrona ta jest ważną przesłanką określania interesu ogólnego w mediach audiowizualnych, z drugiej zaś integralną częścią porządku, moralności publicznej, stanowiącej jedno z głównych kryteriów wyznaczania pojęcia owego interesu na szczeblu krajowym (szerzej por. Chałubińska-Jentkiewicz 2011, s. 31 – 155, Mik C. 203 – 322). Oznacza to jednak, że w ramach stanowionych na poziomie prawa wtórnego minimalnych reguł standaryzujących ochronę małoletnich państwa członkowskie mogą przyjąć indywidualne, wpisane niejako w koncepcję interesu publicznego w ujęciu narodowym szczegółowe, w tym surowsze, regulacje; skutkuje to niestety znacznymi rozbieżnościami między krajami UE nawet w kwestiach definiowania podstawowych pojęć i powszechnie uznanych za poważne dla rozwoju dzieci i młodzieży zagrożeń, tj. pornografia czy przemoc; ściślejsze zharmonizowanie definicji stanowi obecnie wyzwanie nie tylko dla unijnych unormowań ponadnarodowych, ale coraz wyraźniej rysuje się potrzeba ustanowienia ogólnoeuropejskiego standardu regionalnego. Należy podkreślić, że dyrektywy odnoszące się do treści programów lub szerzej usług audiowizualnych w zakresie ochrony małoletnich (dzieci i młodzieży) koncentrują się na kwestiach związanych z zawartością, która może lub jest dla nich nieodpowiednia ze względu na wiek poniżej 18 roku życia, stanowiący zazwyczaj próg dorosłości; nie obejmują one natomiast problematyki dotyczącej treści zakazanych prawem (illegal – szerzej na ten temat Badźmirowska – Masłowska K., Ochrona..., 2012, s. 75 – 84, Edukacyjne..., 2012, s. 436 – 439, Scheuer A., The Protection..., 2012, s. 7 – 13, Scheuer, Additional..., 2012, s. 41 - 48). Ograniczanie retransmisji ze względu na ochronę małoletnich. Geneza współczesnych rozwiązań Problematyka ograniczania retransmisji audiowizualnych usług medialnych z uwagi na ochronę małoletnich znajduje swoje źródło w dyrektywie 89/552/EWG. Podkreślono w niej, że nadawanie (rozpowszechnianie) programów telewizyjnych stanowi, co do zasady, usługę w rozumieniu traktatu; zniesienie ograniczeń w ich przepływie jest warunkiem WSGE | 419 kształtowania się w sposób niezakłócony wspólnego rynku. Wymaga to jednak uwzględnienia szczególnego ich wymiaru, stanowiącego odzwierciedlenie: swobody wypowiedzi w rozumieniu art. 10 ust. 1 konwencji RE z 4.11.1950 r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, przepływu poglądów i informacji oraz kulturowej różnorodności kontynentu europejskiego. Dany nadawca podlegał pod jurysdykcję określonego kraju wspólnotowego, zobowiązanego do wypełniania w zakresie swojego ustawodawstwa i innych środków postanowień dyrektywy; dlatego wszelkie zobowiązania realizacyjne nałożono na państwo pochodzenia programów przeznaczonych do powszechnego odbioru, wskazując, że nie ma potrzeby wtórnej ich kontroli w państwach będących ich odbiorcami. Jako zasadę przyjęto, że państwa członkowskie zapewnią swobodę odbioru i nie będą na swoim terytorium ograniczać retransmisji (rozprowadzania) programów telewizyjnych nadawanych z innych państw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Dopuszczono jednak, aby na zasadzie wyjątku i w ściśle określonych warunkach kraj odbioru programu mógł tymczasowo zawiesić jego retransmisję; wymienione w art. 2 ust. 2 wymogi odnośnie stwierdzenia naruszenia prawa wspólnotowego musiały być spełnione łącznie, a realizacja uprawnień do ograniczania swobody przepływu usług podlegała określonej procedurze postępowania. Główną z merytorycznych przesłanek stanowiła tu właśnie ochrona dzieci i młodzieży, co dotyczyło sytuacji, w których program telewizyjny nadawany z innego państwa członkowskiego w sposób jawny, w stopniu poważnym i ciężkim naruszał postanowienia z nią związane (art. 2 ust. 2 w zw. z art. 22 dyrektywy 89/552/EWG). Obejmowało to zakaz rozpowszechniania przez nadawców podlegających jurysdykcji danego państwa programów mogących w poważny sposób wpłynąć negatywnie (szkodliwie) na prawidłowy rozwój psychiczny, umysłowy czy moralny małoletnich (w szczególności pornograficznych lub prezentujących zbędną przemoc); odnosiło się to także do innych potencjalnie szkodliwych treści, chyba że poprzez dobór odpowiedniego czasu emisji lub zastosowanie środków technicznych małoletni nie mogli mieć do nich w normalnych okolicznościach dostępu. Kolejnym warunkiem tymczasowego ograniczenia retransmisji było ustalenie, że dany nadawca w okresie poprzednich 12 miesięcy co najmniej dwukrotnie naruszył omawiane postanowienia. Zgodnie z procedurą państwo odbioru zostało zobowiązane do pisemnego powiadomienia ww. nadawcy oraz Komisji Europejskiej o domniemanych naruszeniach i zamiarze zawieszenia rozprowadzania programu, dla przeciwdziałania 420 | WSGE kolejnym naruszeniom. Mogło ono nastąpić, o ile konsultacje prowadzone przez KE z państwem członkowskim sprawującym jurysdykcję nad nadawcą rzeczonego programu nie doprowadziły do polubownego rozwiązania w terminie 15 dni od powiadomienia przez państwo odbioru, a domniemane naruszenia trwały nadal. Jednak Komisja jako instytucja czuwająca nad zgodnością zawieszenia retransmisji z prawem wspólnotowym mogła się zwrócić do państwa odbioru o natychmiastowe zniesienie ograniczenia retransmisji, jeżeli naruszało ono jego postanowienia. Istotą przyjętych rozwiązań było pozostawienie pełni uprawnień w zakresie kształtowania ustawodawstwa i monitorowania zgodności programu z nim państwu, którego jurysdykcji podlegał nadawca programu telewizyjnego lub operator telewizji kablowej, bez względu na pierwotny czy wtórny charakter działalności; ograniczenia retransmisji już wówczas uznano za dopuszczalny wyjątek określony w art. 2 ust 2 dyrektywy 89/552/EWG. Państwo odbioru mogło jednak wystąpić z powództwem o naruszenie prawa wspólnotowego wytoczonym państwu transmisji (nadania) lub zażądać od Komisji jego wniesienia (art. 170, 169 traktatu o EWG), o ile uznało, że dany program, oceniany według przyjmowanego w nim systemu wartości i zgodności z legislacją wewnętrzną, wyczerpuje wszystkie przesłanki art. 2 ust. 2 w zw. z art. 22 dyrektywy 89/552/EWG, w tym odnoszące się do programów szkodzących poważnie prawidłowemu rozwojowi małoletnich, tj. np. pornografia (szerzej por. Goerens P, 2006 s.4); decyzja miała podlegać zasadzie proporcjonalności i nadzorowi Komisji. Państwo odbioru nie było natomiast uprawnione do jednostronnego, podejmowanego z własnej inicjatywy przyjmowania środków protekcjonistycznych lub korekcyjnych, ukierunkowanych na przeciwdziałanie uchybieniom prawa wspólnotowego dokonywanym przez państwa rozprowadzania (Mik C. s. 251 – 252). Powyższą problematykę obrazuje sprawa TV 1000 Sverige AB przeciwko rządowi norweskiemu, reprezentowanemu przez ministra właściwego ds. kultury (Norwegian Royal Ministry of Cultural Affairs), odnosząca się do ważności decyzji zakazującej w 2005 r. retransmitowania w norweskich sieciach kablowych kodowanego lub subskrybowanego kanału FilmMax, zawierającego filmy pornograficzne. Norweska Rada ds. klasyfikacji filmów, odpowiedzialna za ocenę treści, stwierdziła w omawianym przypadku naruszenie przepisów norweskiego kodeksu karnego. Regulator rynku mass mediów (Norwegian Mass Media Authority) powiadomił TV 1000 Sverige o intencji zakazania dalszych przekazów, o ile FilmMax naruszy ponow- WSGE | 421 nie ww. regulacje; wobec ich nastąpienia władze norweskie przeprowadziły procedurę konsultacyjną, z udziałem Urzędu Nadzoru Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA Surveillance Authority), Komisji oraz odnośnych władz publicznych Norwegii i Szwecji, która nie zakończyła się porozumieniem. Po wyczerpaniu trybu przewidzianego w art. 2 ust. 2c i d dyrektywy 89/552/EWG, analogicznego do standardów porozumienia Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA) w listopadzie 1994 r., pojawiła się podstawa do podjęcia przez regulatora decyzji o tymczasowym przerwaniu retransmisji rzeczonego programu w sieciach kablowych; w wyniku jej zaskarżenia przez TV 1000 Sverige, minister właściwy ds. kultury w maju 1995 r. podtrzymał zakaz. TV 100 Sverige wniósł powództwo do sądu w Oslo (Oslo City Court), powołując się na konieczność oparcia decyzji o interpretację tożsamą z postanowieniami art. 2 ust. 2 i 22 dyrektywy 89/552/EWG. Analizując niniejsze kwestie, sąd zwrócił się do trybunału EFTA (Court of Justice of the European Free Trade Association States) o opinię doradczą w kwestii zwłaszcza ogólnie postawionego pytania o to, czy państwa Unii Europejskiej/ Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu są uprawnione do samodzielnego, indywidualnego definiowania pojęć pornografia czy przemoc, w kontekście poważnej szkodliwości takich treści dla rozwoju małoletnich, czy też należy się posługiwać wspólnym dla EEA standardem, określonym dyrektywą 89/552/EWG. W szczególności w perspektywie niniejszej sprawy rozważono wzajemne relacje postanowień art. 2 w zw. z art. 22 i na tym tle przepisy norweskiego kodeksu karnego Powód podkreślał, że art. 22 dyrektywy ogranicza dyskrecjonalną władzę państwa pochodzenia do kontroli zgodności programów znajdujących się w jego jurysdykcji z prawem wspólnotowym. Trybunał przyznał priorytet zasadzie pojedynczej kontroli, ale wskazał też, że zarówno w jego, jak i Trybunału Sprawiedliwości orzecznictwie akceptowane są pewne, ściśle warunkowane ograniczenia transmisji telewizyjnej, w tym przede wszystkim związane właśnie z ochroną małoletnich, której właściwa realizacja jest istotnym celem państw EEA; muszą one jednak podlegać zasadzie proporcjonalności. Ani Komisja, ani Urząd Nadzoru EFTA nie wprowadziły natomiast żadnych obiektywnych standardów, pozostawiając zdefiniowanie pojęć pornografia czy szkodliwe skutki, ciężkie, jawne i poważne naruszenia etc. w gestii prawa i moralności określanego na szczeblu krajowym zarówno państwa nadania, jak i odbioru, czyli w ramach interesu publicznego w ujęciu narodowym, niepoddającego się ściślejszej, niż ujęta w art. 22 dyrektywy 89/552/EWG, harmonizacji (szerzej por. Handyside judgment of the European Court of Human Rights 422 | WSGE of 7 December 1976). Nie wszystkie jednak przekazy zawierające sceny seksualne powinny automatycznie być zakazywane na podstawie art. 22, a tylko takie, które stanowią zagrożenie dla dzieci i młodzieży. Trybunał odrzucił także przedłożenie TV 100 Sverige, stanowiące, że FilmMax nie ma poważnego szkodliwego wpływu na małoletnich, ponieważ z uwagi na jego kodowany/ subskrybowany charakter nie mają oni do niego w normalnych warunkach dostępu. Odwołanie bowiem do drugiego zdania art. 22, stanowiącego wyjątek, nie obejmuje treści ujętych w zdaniu pierwszym w kontekście poważnej szkodliwości dla rozwoju małoletnich i dlatego zakazanej, zwłaszcza że ich ocena pozostaje – jak już o tym była mowa – uprawnieniem państw. Analizując przepisy art. 2 ust. 2 dyrektywy 89/552/ EWG, Trybunał podkreślił, że możliwość tymczasowego zawieszenia retransmisji przez państwo odbioru ma charakter wyjątkowy i wymaga łącznego spełnienia wymienionych w nim poszczególnych warunków; ich realizacja, podobnie jak i proporcjonalność podjętych środków podlega nadzorowi Komisji i Urzędu Nadzoru (szerzej por. opinia doradcza w sprawie TV 1000 Sverige przeciwko rządowi norweskiemu – Advisory Opinion of the Court of 12 June 1998 in Case E-8/97). Wskazywane wyżej wymogi i procedura ograniczania retransmisji ze względu na ochronę małoletnich stały się podstawą dla rozwiązań stosowanych do czasów obecnych w sektorze tradycyjnych mediów audiowizualnych. Zgodnie z art. 26 dyrektywy 89/552 rozpoczęto prace nad jej nowelizacją w celu dostosowania postanowień do zmian technologicznych zachodzących w obszarze rozpowszechniania programów telewizyjnych. W dyrektywie 97/36/WE, ustanawiającej ramy prawne dla telewizyjnej działalności nadawczej na rynku wewnętrznym, w tym dla swobodnego przepływu usług o tym charakterze w warunkach rozwijania się społeczeństwa informacyjnego, potwierdzono znaczenie kulturowe i społeczne omawianych usług niezależnie od sposobu ich emisji, co wskazuje na akceptację zasady neutralności technologicznej w zakresie rozpowszechniania telewizyjnego; wskazano też na potrzebę podjęcia działań w odniesieniu do usług porównywalnych z telewizyjną działalnością nadawczą, co z kolei stanowiło podstawę dla późniejszego ukształtowania się kategorii nielinearnych usług audiowizualnych. Podkreślono poszanowanie UE dla praw podstawowych jako ogólnych zasad prawa wspólnotowego; dlatego: każdy środek mający na celu ograniczenie odbioru i/lub zawieszenie retransmisji telewizyjnych, podjęty na mocy art. 2a dyrektywy 89/552/EWG, zmienionej niniejszą dyrektywą, WSGE | 423 musi być zgodny z takimi zasadami (pkt 15 preambuły dyrektywy 97/36/ WE). Potwierdzono kanon swobody odbioru programów w warunkach nieograniczania ich retransmisji, jednakże podtrzymano również wyjątki od jego stosowania, w tym zwłaszcza przyjmując za podstawę tymczasowej derogacji ochronę małoletnich i konstruując przepisy w sposób analogiczny do postanowień art. 2 ust. 2 dyrektywy 89/552/EWG (art. 2a w zw. z art. 22 dyrektywy 97/36/WE). Dodano zapis, zobowiązujący Komisję do podjęcia, w ciągu dwóch miesięcy od notyfikacji przez państwo odbioru zawieszenia retransmisji, decyzji o zgodności niniejszych środków z prawem wspólnotowym; w przypadku decyzji negatywnej zostało ono zobowiązane do odstąpienia od nich w trybie pilnym. Przykładem zastosowania ww. regulacji może ty być sprawa Danish Satellite TV (DSTV), ustanowionej w Danii i retransmitującej Eurotica Rendez-vous Television do widzów różnych państw członkowskich Wspólnoty Europejskiej, w tym Wielkiej Brytanii, która w liście z 9.01.1998 r. poinformowała Komisję i nadawcę o stwierdzeniu, że program naruszył w sposób jawny, poważny i w stopniu ciężkim art. 22 dyrektywy (89/552/ EWG, znowelizowanej dyrektywą 97/36/WE); również warunek co najmniej dwukrotnego naruszenia o tym charakterze w okresie poprzednich 12 miesięcy był wypełniony. W dniu 30.07.1998 r. rząd Zjednoczonego Królestwa wydał zakaz retransmisji (Foreign Satellite Service Proscription Order), który finalnie wszedł w życie 10.09.1998 r., a pięć dni później Zjednoczone Królestwo poinformowało Komisję o przyjęciu tego środka; Komisja uznała go za niedyskryminacyjny, odpowiedni dla realizacji celu, jakim jest ochrona małoletnich i tym samym zgodny z prawem wspólnotowym (szerzej por. Judgment of the Court of First Instance (Second Chamber) of 13 December 2000. - Danish Satellite TV (DSTV) A/S (Eurotica Rendez-vous Television) v Commission of the European Communities). Ponadto w dyrektywie 97/36/WE uprawniono państwa członkowskie do stosowania indywidualnie przyjmowanych procedur, środków prawnych czy sankcji wobec naruszeń spowodowanych przez nadawców, znajdujących się w ich jurysdykcji (kompetencji). Rozszerzono też ich obowiązki w kierunku wyjaśniania zasad ochrony małoletnich oraz klarownego wyodrębniania programów podlegających zakazom emisji i dopuszczonych do niej pod warunkiem zastosowania odpowiednich środków ograniczających do nich dostęp dzieciom i młodzieży; powołano się na obawy dotyczące realizacji interesu publicznego wyrażane zarów- 424 | WSGE no przez Wspólnotę, jak i jej państwa członkowskie (pkt 40 preambuły do dyrektywy 97/36/WE). Istotną kwestią było też wskazanie, że ochrona małoletnich nie wymaga uprzedniej kontroli transmisji telewizyjnych, co oznaczało jednak, że jej nie wykluczała. I tak dla przykładu Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiT), działając na podstawie analogicznych do unijnych standardów Rady Europy w 2001 r., wydała decyzje odmawiające wpisu do rejestru programów: Private Blue w sieciach operatora Telewizji Kablowej Szel-Sat i Sat-Film z Łodzi oraz Private Gold przewidzianego do rozprowadzania również w sieci Sat-Film (szerzej por. Informacje KRRiT 2001, rozdział 1D). Krajowa Rada uznała, że: rozprowadzanie programu Private Blue oraz programu Private Gold propaguje działania sprzeczne z moralnością i dobrem społecznym i narusza art. 18 ust. 1 ustawy o radiofonii i telewizji, a także art. 7 ust. 1 lit. a Europejskiej Konwencji o Telewizji Ponadgranicznej, który stanowi, że programy powinny szanować godność człowieka oraz podstawowe prawa innych, a w szczególności nie mogą być nieprzyzwoite. Przeprowadzona ocena moralności i dobra społecznego dokonana została na gruncie panującego w naszym kraju systemu moralności, wzorców kulturowych, moralnych i tradycji (Sprawozdanie KRRiT 2001, rozdział 3.27). Komisja i państwa członkowskie zostały również zobowiązane do ułatwienia rodzicom sprawowania kontroli nad dostępem małoletnich do programów dla nich nieodpowiednich, poprzez wyposażenie nowych odbiorników telewizyjnych w urządzenia techniczne umożliwiające blokowanie wybranych przez opiekunów programów, przyjmowanie systemów oznakowania i klasyfikacji treści, zachęcanie do prowadzenia polityki telewizji rodzinnej i edukacyjnej, prowadzenia szerokich, międzynarodowych badań etc. (pkt 42 preambuły oraz art. 22b dyrektywy 97/36/WE). Komisja miała zwrócić szczególną uwagę na realizację postanowień dotyczących ochrony małoletnich, w tym przeprowadzić w okresie roku od opublikowania dyrektywy 97/36/WE odnośne konsultacje z właściwymi organami państw członkowskich. Podsumowując rozważania dotyczące genezy współczesnych rozwiązań odnoszących się do możliwości ograniczania retransmisji audiowizualnych usług medialnych, z uwagi na potrzebę ochrony małoletnich należy podkreślić, że dyrektywy 89/552/EWG i nowelizująca ją 97/36/WE miały charakter harmonizacji częściowej, stanowiąc reguły minimalne dla swobodnego przepływu transgranicznych programów telewizyjnych; zakaz ustanawiania lub podtrzymywania jakichkolwiek ograniczeń w swobod- WSGE | 425 nym przepływie usług audiowizualnych stanowi wyraz integracji negatywnej (szerzej por. Mik C. s. 231 i n). Ograniczenia retransmisji audiowizualnych usług medialnych na ochronę małoletnich w świetle Dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych (2010/13/UE) Dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych (2010/13/UE) ujednolica rozwiązania dotyczące audiowizualnego sektora medialnego, obejmując swoim zakresem kwestie treści i polityki audiowizualnej. Podtrzymuje podstawowe cele dyrektywy o telewizji bez granic, zwłaszcza ukierunkowane na przejście od rynków krajowych do rzeczywistego, wspólnego rynku dystrybucji i produkcji i jednolitej przestrzeni informacyjnej, co nabiera szczególnego znaczenia w warunkach multi-komunikowania, wynikającego z rozpowszechniania technologii komunikacyjno-informacyjnych (szerzej por. K. Badźmirowska – Masłowska, Ochrona..., s.75 – 84). Potwierdza też dualność gospodarczo – kulturową omawianych usług jako nośnika tożsamości, wartości i różnorodności, wynikającą także z dyspozycji art. 167 ust. 4 TFUE (w zw. z art. 49 – 51 TFUE, zwłaszcza art. 56 - 57) i wymagającą stosowania względem nich zasad szczególnych, odrębnych od innych usług o charakterze wyłącznie handlowym (por. pkt 5–7 preambuły). Obejmują one usługi masowego przekazu, świadczone poprzez sieci łączności elektronicznej, będące nośnikiem informacji, rozrywki i edukacji, przeznaczone do odbioru, przez znaczną część ogółu odbiorców i mające na nich wyraźny wpływ; oznacza to, że dostęp do nich następuje bezpośrednio lub pośrednio za pomocą standardowych urządzeń konsumenckich występujących w co najmniej jednym państwie członkowskim UE (i według przyjętych przez nie definicji). Dyrektywa 2010/13 odnosi się do linearnych i nielinearnych audiowizualnych usług medialnych, w tym do handlowego przekazu audiowizualnego (art. 1 ust. 1a). Rozpowszechnianie (przekaz) telewizyjne definiuje się jako usługę (...) świadczoną przez dostawcę usług medialnych, umożliwiającą równoczesny odbiór audycji na podstawie układu audycji; obejmuje ono w szczególności: telewizję analogową i cyfrową, live streaking, web casting oraz near-video-on-demand (art. 1 ust.1e, pkt 22 i 23 preambuły). Audiowizualne usługi ‘na żądanie’ oznaczają zaś usługi świadczone przez dostawcę usług medialnych, umożliwiające użytkownikowi odbiór audycji w wybranym przez niego momencie i na jego życzenie w oparciu o katalog audycji przygotowany przez dostawcę usług medialnych (art. 426 | WSGE 1 ust.1g, pkt 24 preambuły); przyjmują one formę quasi- telewizyjną, tzn. skierowane są do tych samych odbiorców co przekazy telewizyjne; różnią się jednak od nich możliwościami wyboru i kontroli, jakie dają użytkownikom oraz wpływem wywieranym na społeczeństwo, co jest przesłanką objęcia ich węższym zakresem regulacji. Odpowiedzialność redakcyjna rozumiana przede wszystkim jako sprawowanie faktycznej kontroli nad wyborem audycji, ich zestawieniem w programie lub katalogu spoczywa na dostawcy usługi, którym jest w przypadku rozpowszechniania telewizyjnego – nadawca; szczegółowe elementy definicji owej odpowiedzialności (podmiotowej i przedmiotowej) określane są na szczeblu krajowym (na podstawie zwłaszcza pkt 21 – 28, 45, 58 preambuły; szerzej por. Hermanns O., Matzneller P., 2011, s. 7 – 29; Artymiak S., 2011, s. 31 – 34; Cole M.D., 2011, s. 35 – 45; Barata Mir J., 2011, s. 95 - 100). Za kluczową przyjęto zasadę kraju pochodzenia usługi, określaną głównie na podstawie miejsca prowadzenia rzeczywistej działalności przez dostawcę treści; ma ona zastosowanie niezależnie od rodzaju audiowizualnych usług medialnych (kryteria techniczne stosowane są pomocniczo). Oznacza to poddanie dostawcy takich usług jurysdykcji wyłącznie jednego państwa członkowskiego UE (przy braku możliwości ustalenia jurysdykcji według postanowień dyrektywy należy odwołać się do ogólnych zasad, dotyczących swobody przepływu usług, określonych w TFUE). Potwierdzono, że ramach standardów unijnych kraje mogą przyjmować bardziej szczegółowe lub surowsze przepisy oraz przyjętą w dyrektywach 89/552/EWG i 97/36/WE regułę pojedynczej odpowiedzialności i kontroli zgodności programów z prawem krajowym, powierzanej państwu jego pochodzenia. Zobowiązano państwa członkowskie do prowadzenia wszelkich inicjatyw zmierzających do zapobiegania działaniom mogącym zagrozić swobodzie przepływu, tj. odbioru i nieograniczania retransmisji omawianych usług oraz ich wymianie handlowej (art. 3 ust. 1). Już jednak 15.12.2003 r. Komisja przyjęła komunikat w sprawie przyszłości europejskiej polityki regulacyjnej, wskazujący, że niezależnie od zmieniających się warunków technologicznych określone interesy publiczne, stanowiące przedmiot interesu ogólnego, w tym ochrona małoletnich, muszą być zabezpieczane na szczeblu unijnym, z poszanowaniem jednak zasady subsydiarności i proporcjonalności; w kontekście wolności wypowiedzi oznacza to dążenie do równowagi w zapewnianiu ochrony tychże dóbr (pkt 104 preambuły). W dyrektywie podkreślono, że dostępność szkodliwych dla rozwoju ma- WSGE | 427 łoletnich treści w audiowizualnych usługach medialnych jest zjawiskiem niepokojącym, zwłaszcza że pojawiają się nowe problemy związane z powstającymi platformami i nowymi produktami (pkt 59 – 62 preambuły). Przepisy służące ochronie dzieci i młodzieży w całym sektorze, niezależnie od rodzaju usługi są więc niezbędne; przy zachowaniu jednolitego standardu owej ochrony powinny być one jednak odmiennie formułowane dla rozpowszechniania telewizyjnego i usług ‘na żądanie’. Uwzględniając dwustopniowe podejście regulacyjne dyrektywy 2010/13/UE, na pierwszym poziomie, dotyczącym wszystkich audiowizualnych usług medialnych, stanowi się, że do dostawców usług medialnych, którzy podlegają jurysdykcji państw członkowskich, powinien mieć w każdym przypadku zastosowanie zakaz rozpowszechniania pornografii dziecięcej (obecnie w ujęciu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE z dnia 13.12.2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępująca decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW); na uwagę zasługują też wskazania dyrektywy odnośnie konsumenckich aspektów negatywnego wpływu handlowych przekazów audiowizualnych na rozwój małoletnich; nie powinny one wyrządzać im fizycznej lub moralnej szkody, w tym nie mogą bez uzasadnienia pokazywać ich w niebezpiecznych sytuacjach ani kreować wzorców prowadzących do zaburzeń odżywiania (art. 9 ust. 1e i g oraz art. 9.ust.2). Drugi stopień różnicuje rozwiązania dla linearnych i nielinearnych usług, także w kontekście ochrony małoletnich. W usługach linearnych utrzymano reżim wprowadzony dyrektywami 89/552/EWG i 97/36/WE. Zakazano transmisji programów poważnie szkodzących rozwojowi małoletnich, zwłaszcza zawierających pornografię lub przemoc; względem pozostałych treści szkodliwych postuluje się stosowanie metod i środków alternatywnych, tj. oznakowywanie zawartości, systemy filtrowania etc. (art. 27 dyrektywy 2010/13/UE). Jeśli chodzi o usługi nielinearne, to obejmują one – zgodnie z zasadą węższej regulacji – problematykę wyłącznie tych treści, które mogą poważnie szkodzić rozwojowi dzieci i młodzieży. Postuluje się, aby były one udostępniane wyłącznie w sposób zapewniający, by małoletni w zwykłych okolicznościach nie mogli ich słuchać ani oglądać (art. 12). Wyjątki od swobody retransmisji, dopuszczające do jej tymczasowego zawieszenia, opierają się na kryteriach stwierdzenia niewłaściwej zawartości, definiowanej w granicach prawa UE w kontekście interesu publicz- 428 | WSGE nego w ujęciu narodowym oraz przestrzegania określonej procedury przy stosowaniu restrykcji i ich zatwierdzenia przez Komisję (art. 3 ust. 2–6; szerzej por. http://ec.europa.eu/avpolicy/reg/tvwf/provisions/freedom/index_en.htm,28.03.2013). Stosuje się odmienne postanowienia, określające warunki i kryteria odstąpienia od ww. zasady względem linearnych i nielinearnych medialnych usług audiowizualnych. W odniesieniu do rozpowszechniania telewizyjnego (art. 3 ust. 2) zachowano reżim przyjęty w dyrektywie 97/36/WE. Główną przesłanką jest w dalszym ciągu jawne, groźne i poważne naruszenie przez przekaz telewizyjny pochodzący z innego państwa członkowskiego przepisów dotyczących ochrony małoletnich (innymi kryteriami, tradycyjnie już od dyrektywy 89/552/EWG, są: nawoływanie do nienawiści z powodu rasy, płci, religii lub narodowości – art. 2 ust. 2a w zw. z art. 27 dyrektywy 2010/13/UE). Ponadto należy wykazać, że nadawca telewizyjny w okresie poprzednich 12 miesięcy co najmniej dwukrotnie naruszył ww. przepisy. Zastosowanie tymczasowego zawieszenia retransmisji podlega procedurze pisemnego poinformowania państwa nadania oraz Komisji o zamiarze wprowadzenia tego środka; może ono zostać zrealizowane, jeśli w terminie 15 dni od zawiadomienia Komisja nie rozwiązała sprawy w sposób polubowny, a naruszenia trwają nadal. Komisja może też nakazać wycofanie omawianego środka; w terminie dwóch miesięcy od zawiadomienia przez państwo odbioru o jego podjęciu postanawia ona w kwestii jego zgodności z prawem unijnym; decyzja negatywne skutkuje zobowiązaniem do natychmiastowego od niego odstąpienia. Podobnie zachowano regulacje odnoszące się do kompetencji państw względem nadawców telewizyjnych podlegających ich ustawodawstwu. Odnosząc się do ograniczania swobody usług ‘na żądanie’, należy mieć na uwadze, że są one dopuszczalne jedynie zgodnie z warunkami i procedurami identycznymi z przewidzianymi w art. 3 – 6 dyrektywy 2000/31/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8.06.2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (dyrektywa o handlu elektronicznym – pkt 37 preambuły dyrektywy 2010/13/UE). Państwa członkowskie UE nie mogą, co do zasady, ograniczać swobodnego przepływu usług społeczeństwa informacyjnego, pochodzących z innych państw Unii. W odniesieniu do nielinearnych audiowizualnych usług mogą one podjąć środki w celu odstąpienia od stosowania wolności odbioru i retransmisji względem określonej usługi, o ile spełnione są łącznie WSGE | 429 następujące warunki: 1) środki te są niezbędne m.in. z uwagi na naruszanie przez nią lub poważne i groźne ryzyko takiego naruszenia porządku publicznego, w ramach którego zawarta jest też ochrona małoletnich (kryteria są znacznie szersze i obejmują ochronę zdrowia publicznego, bezpieczeństwa publicznego oraz ochronę konsumentów) oraz 2) są one proporcjonalne do ww. naruszeń lub zagrożeń takich naruszeń (art. 3 ust. 4a). Ponadto państwa te, bez uszczerbku dla postępowania sądowego, w tym przygotowawczego, zobowiązano do zwrócenia się o podjęcie środków do państwa członkowskiego, w jurysdykcji którego znajduje się dostawca nielinearnych usług medialnych, o ile nie zostały one wcześniej podjęte lub podjęto je, ale w nieodpowiedni sposób; także o zamiarze przyjęcia wskazywanych środków należy powiadomić Komisję, i państwo członkowskie sprawujące jurysdykcję nad dostawcą inkryminowanej usługi (art. 3 ust. 4b). W nagłych wypadkach można odstąpić od ww. procedury, przy czym w takiej sytuacji należy w jak najkrótszym terminie (niezwłocznie) poinformować i Komisję i państwo członkowskie jurysdykcji o podjętych środkach oraz wskazać przyczyny, dla których daną sprawę uznano za nagłą (art. 3 ust. 5). Komisja niezwłocznie kontroluje podjęte działania pod kątem ich zgodności z prawem unijnym; w razie stwierdzenia niezgodności w tym względzie zwraca się ona do danego państwa o powstrzymanie się od podejmowania takich środków lub o zaprzestanie ich stosowania w trybie pilnym (art. 3 ust. 6). Podsumowując kwestie dotyczące ograniczeń retransmisji w sektorze audiowizualnych usług medialnych w rozumieniu dyrektywy 2010/13/UE, należy podkreślić, że: Niezależnie od stosowania zasady kraju pochodzenia, państwa członkowskie nadal mogą podejmować na mocy niniejszej dyrektywy działania, które ograniczają swobodę przepływu przekazów telewizyjnych, jednak z zastrzeżeniem spełnienia warunków i w ramach procedury określonej w niniejszej dyrektywie. Jednak zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości wszelkie ograniczenia swobody świadczenia usług, takie jak wszelkie odstępstwa od podstawowej zasady Traktatu, podlegają wykładni zawężającej [19] (pkt 43 preambuły). Odmienne konstrukcje wyłączeń od swobody przepływu usług linearnych i nielinearnych nie może być rozumiana jako nierealizowanie podstawowych standardów, wynikających z ochrony małoletnich, której efektywność ma istotne znaczenie zarówno dla UE, jak i jej państw członkowskich, decyduje bowiem o bezpieczeństwie dzieci i młodzieży. 430 | WSGE Wnioski Rozważając współczesne europejskie regulacje odnoszące się do dopuszczalności ograniczeń retransmisji na podstawie kryterium ochrony małoletnich, nasuwa się kilka wniosków ogólniejszej natury. Państwa członkowskie zostały zobowiązane, głównie za pośrednictwem ciał regulujących, do podjęcia odpowiednich środków w celu wzajemnego informowania się i przekazywania Komisji niezbędnych danych, wskazujących na implementowanie dyrektywy 2010/13/UE, w tym w obszarze swobody przepływu usług audiowizualnych, ich odbioru i retransmisji. W pierwszym sprawozdaniu Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów dotyczącym dyrektywy (2010/13/UE) podkreślono znaczenie swobodnego świadczenia usług audiowizualnych w całej UE w oparciu o zasadę kraju pochodzenia; wskazano jednak też, że nie ma ona charakteru nieograniczonego. Dyrektywa przewiduje zastosowanie klauzul ochronnych, ukierunkowanych na bezpieczeństwo małoletnich w środowisku audiowizualnych usług medialnych oraz zakazujących nawoływania do nienawiści, np. ze względu na rasę czy płeć; stanowi jednak minimalny standard w tym zakresie, pozwalając państwom członkowskim UE, zarówno sprawującym jurysdykcję nad dostawcą usługi, jak i przyjmującym ją, na indywidualne postrzeganie kwestii porządku i moralności publicznej jako elementów interesu publicznego w ujęciu narodowym (szerzej por. Joly E., 2009. s. 33 – 34; Coquet M., 2009, s. 103 – 107). Co zasługuje na podkreślenie, to fakt ścisłego określenia warunków merytorycznych i proceduralnych, które muszą być spełnione łącznie, aby skorzystać z możliwości zastosowania środka w postaci tymczasowego zawieszenia retransmisji; państwa jurysdykcji i przyjmujące usługę zobowiązane są do szerokiej ze sobą współpracy, która odbywa się niejako pod auspicjami Komisji Europejskiej, sprawującej kontrolę i nadzór nad poprawną, zgodną z postanowieniami dyrektywy ich realizacją. Natomiast w szczególności uwagi wymagają kwestie związane z ograniczeniami retransmisji w ramach usług nielinearnych. Trzeba tu zauważyć, że kryteria dopuszczające odstąpienie od swobody ich przepływu obejmują – ogólnie sformułowane – treści poważnie szkodzące rozwojowi małoletnich, pomijając wyodrębnienie zawartości o potencjalnym negatywnym na nich wpływie; co do zasady mogą być one udostępniane, ale wyłącznie w warunkach zapewniających, by dzieci i młodzież w zwykłych okolicznościach nie mogly ich słuchać ani oglądać (art. 12). Zatem na poziomie WSGE | 431 unijnym przyjęto względem usług ‘na żądanie’ węższy zakres przedmiotowy regulacji i poddanie niniejszych usług podstawowym zasadom określonym dyrektywą 2010/13/UE; jak się wydaje, generalne do nich podejście wynika z różnic między rodzajami audiowizualnych usług medialnych, zwłaszcza w zakresie możliwościach ich wyboru i kontroli dla odbiorcy/ użytkownika oraz wpływu, jakie wywierają one na społeczeństwo; dodatkowe regulacje, co do zasady, przewidziane są dla rozpowszechniania telewizyjnego. Nie można jednak przyjąć, że zastosowano tu zasadę a maiori ad minus, choćby z uwagi na fakt, że o tym, jaka treść jest uznawana za poważnie szkodliwą dla fizycznego, psychicznego lub moralnego rozwoju małoletnich, ustalana jest na poziomie państw członkowskich. Należy też uwzględnić, że możliwości odstąpienia od swobody retransmisji w przypadku usług ‘na żądanie’ obejmują nie tylko naruszenia art. 12 dyrektywy 2010/13/UE, ale też sytuacje, w których istnieje zagrożenie ich wystąpienia, a więc mają szerszy niż w przypadku usług linearnych charakter. Co więcej, w nagłych wypadkach przy podejmowaniu tych środków można odstąpić od przewidzianej w art. 3 ust. 4b procedury. Dlatego należy raczej mówić o dostosowaniu konstrukcji wyłączeń od swobody retransmisji do specyfiki rodzajowej audiowizualnych usług medialnych niż o odmienności reżimów prawnych. Problem wymaga dalszych rozważań, zwłaszcza jeśli uwzględni się rozwój usług multimedialnych i pogłębiające się różnice między regulacjami dotyczącymi treści oraz sieci i usług łączności elektronicznej. References Artymiak S., Introduction to different forms of on-demand audiovisual services, [w:] The regulation of on-demand audiovisual services: Chaos or coherence?, Iris Special, European Audiovisual Observatory 2011. Badźmirowska – Masłowska K., Edukacyjne aspekty bezpieczeństwa nowych technologii komunikacyjnych dla małoletnich w świetle strategii Unii Europejskiej na rzecz lepszego Internetu dla dzieci (2012), Journal of Modern Science t. 3/14/2012. Badźmirowska – Masłowska K., Ochrona dzieci i młodzieży przed negatywnym wpływem mediów audiowizualnych w świetle dokumentów Unii Europejskiej, [w:] Przestępczość nieletnich – teoria i praktyka, red. Ćmiel S., WSGE, Józefów 2012. Barata Mir J., Legislators` and Regulators` expectations in the field of On-demand audiovisual media services, [w:] The regulation of On-demand Audiovisual 432 | WSGE Services: Chaos or coherence?, Iris Special, European Audiovisual Observatory 2011. Chałubińska – Jentkiewicz K., Media audiowizualne. Konflikt regulacyjny w dobie cyfryzacji, Wolters Kluwer, Warszawa 2011. Cole M.D., The European legal framework for on-demand services: What directive for which services, [w:] The regulation of on-demand audiovisual services: Chaos or coherence?, Iris Special, European Audiovisual Observatory 2011. Coquet M., [w:] Measures limiting the freedom to provide services. Incitement to hatred, human dignity and harmful content – Focus France, w: Ready, set... go? The audiovisual media services directive, Iris Special, European Audiovisual Observatory, 2009. Hermanns O., Matzneller P., “Whose boots are made for walking?” Regulation of on-demand audiovisual services, [w:] The regulation of on-demand audiovisual services: Chaos or coherence?, Iris Special, European Audiovisual Observatory 2011. Joly E., The general impact of key notions of the AVMS directive and their definitions on the national framework (arts. 1, 2 and 3 of the directive), w: Ready, set... go? The audiovisual media services directive, Iris Special, European Audiovisual Observatory, 2009. Mik C., Media masowe w europejskim prawie wspólnotowym, TNOiK, Toruń 1999. Scheuer, Additional Youth protection measures in the European Union – filters, children`s networks, media literacy, w: Protection of Minors and audiovisual content on-demand, Iris Plus, 2012-6. Scheuer A., The protection of minors in the case of new (non-linear) media, [w:] Protection of Minors and audiovisual content on-demand, Iris Plus, 2012-6. http://ec.europa.eu/avpolicy/reg/tvwf/provisions/freedom/index_ en.htm,28.03.2013). Dokumenty Unii Europejskiej Directive 2010/13/EU of the European Parliament and of the Council of 10 March 2010 on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the provision of audiovisual media services (Audiovisual Media Services Directive), OJ L 95, 15.4.2010, p. 1–24. Directive 97/36/EC of the European Parliament and of the Council of 30 June 1997 amending Council Directive 89/552/EEC on the coordination of cer- WSGE | 433 tain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities, OJ L 202, 30.7.1997, p. 60–70. Council Directive 89/552/EEC of 3 October 1989 on the coordination of certain provisions laid down by Law, Regulation or Administrative Action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities, OJ L 298, 17/10/1989, p. 23-30. Directive 2000/31/EC of the European Parliament and of the Council of 8 June 2000 on certain legal aspects of information society services, in particular electronic commerce, in the Internal Market (‘Directive on electronic commerce’), OJ L 178, 17.7.2000, p. 1–16. Directive 2011/92/EU of the European Parliament and of the Council of 13 December 2011 on combating the sexual abuse and sexual exploitation of children and child pornography, and replacing Council Framework Decision 2004/68/JHA, OJ L 335/1, 17.12.2011. Report from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions First Report from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the application of Directive 2010/13/EU; Audiovisual Media Service Directive & quot; Audiovisual Media Services and Connected Devices: Past and Future Perspectives, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/ LexUriServ.do?uri=CELEX:52012DC0203:EN:NOT (20.03.2013). Orzeczenia Handyside judgment of the European Court of Human Rights of 7 December 1976, Series A Vol. 24. TV 1000 Sverige AB v. The Norwegian Government, represented by the Royal Ministry of Cultural Affairs Advisory Opinion of the Court of 12 June 1998 in Case E-8/97 (Request for an advisory opinion from Oslo byrett) Council Directive 89/552/EEC - Transfrontier television broadcasting Pornography) (Pursuant to Article 27(5) of the Rules of Procedure, only the English and Norwegian texts are authentic Official Journal C 268 , 27/08/1998 P. 0012 – 0012. Judgment of the Court of First Instance (Second Chamber) of 13 December 2000. - Danish Satellite TV (DSTV) A/S (Eurotica Rendez-vous Television) v Commission of the European Communities. - “Television Without Frontiers” directive - National restrictions on the retransmission across 434 | WSGE frontiers of television broadcasts - T-69/99, European Court reports 2000 Page II-04039. Informacja o podstawowych problemach radiofonii i telewizji, KRRiT, Warszawa 2001 rozdział 1d, http://www.krrit.gov.pl/krrit/sprawozdania/2001/ (20.03.2013). Sprawozdanie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z rocznego okresu działalności, Warszawa 2001, rozdział 3.27, http://www.krrit.gov.pl/krrit/sprawozdania/2001/ (20.03.2013). WSGE | 435 436 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 437-452 Małgorzata Kaniewska WSGE | 437 438 | WSGE Climate change as a factor of increasing social inequality Zmiany klimatyczne jako czynnik pogłębiający nierówności społeczne dr Małgorzata Kaniewska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Abstract Climate change is considered to be one of the most important and difficult –to-assess challenges facing humanity in the twenty-first century. It was considered by the Secretary-General of United Nations Ban Ki - monna’a as a key challenge faced by humanity in times of peace. It is because the aftereffects of the activities of certain countries have or will have a number of consequences for the life and health of people around the world. Climate change exacerbates global inequality and conditions of survival. The consequences of these changes expose numerous geopolitical implications. They will be associated with flooding of lowland areas, the threat of deprivation of areas of important economic and political importance as well as endangering sovereignty of nations. Zmiany klimatu uważane są za jedno z najważniejszych i trudnych do oceny wyzwań, przed jakimi staje ludzkość w XXI wieku. Zostały one uznane przez Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych Ban Ki – Monna’a za najważniejsze wyzwanie, przed jakim staje ludzkość w czasach pokojowych. Dzieje się tak, gdyż następstwa działań określonych państw mają lub będą miały szereg konsekwencji dla życia i zdrowia ludzi na całym świecie. Zmiany klimatu pogłębiają globalne nierówności sytuacji życiowej oraz warunków przetrwania. Następstwa tych zmian unaoczniają liczne implikacje geopolityczne. Będą one wiązały się z zatopieniem nisko położonych obszarów, groźbą pozbawienia terenów ważnych ekonomicznie i politycznie, zagrożeniem suwerenności państw. WSGE | 439 Keywords: Climate change, human rights, global justice, responsibility, social inequality Zmiany klimatu, prawa człowieka, sprawiedliwość globalna, odpowiedzialność, nierówności społeczne Wprowadzenie Zmiany klimatu uważane są za jedno z najważniejszych i trudnych do oceny wyzwań, przed jakimi staje ludzkość w XXI wieku. Zmiany klimatu nie powinny niepokoić, zastanawiające jest natomiast tempo obserwowanych procesów. Stanowią one problem globalny, dotyczący w mniejszym lub większym stopniu każdego człowieka. Szybkość zachodzących zmian może stać się zagrożeniem dla całej ludzkości. O znaczeniu zmian klimatycznych świadczy fakt uznania ich przez Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych Ban Ki – Monna’a za najważniejsze wyzwanie, przed jakim staje ludzkość w czasach pokojowych. Dzieje się tak, gdyż następstwa działań określonych państw mają lub będą miały szereg konsekwencji dla życia i zdrowia ludzi na całym świecie. Wskazuje się na takie kwestie, jak: - zagrożenia dla życia, zdrowia, mienia, będące następstwem niekorzystnych zmian pogodowych, - dostęp do żywności (spadek plonów, zasobów ryb), - dostęp do wody (ograniczenie zasobów wody słodkiej), - ochrona zdrowia (zwiększony zasięg występowania chorób tropikalnych, biegunek, niedożywienie), - migracje, - konflikty o terytorium bądź kurczące się zasoby naturalne. Obserwowane następstwa zmian klimatycznych w XX i XXI wieku Naukowcy alarmują, że już pod koniec poprzedniego stulecia można było zaobserwować aberracje w systemie klimatycznym Ziemi, które stały się zagrożeniem dla życia i zdrowia ludzi. Należy do nich zaliczyć: 1) w Afryce - suszę z 1984 roku, która była powodem śmierci 300000 mieszkańców Etiopii, 150000 Sudanu i 3000 Czadu, - w 1985 roku na skutek suszy w Mozambiku śmierć poniosło 100000 440 | WSGE osób, - w 2005 roku Algieria doświadczyła największych opadów śniegu od 50 lat, - w 2005 roku Kenię i Etiopię nawiedziły uporczywe susze, przerywane powodziami; 2) w Azji - powodzie z 1987 i 1988 roku pozbawiły warunków mieszkalnych 56 mln obywateli Bangladeszu, - cyklon tropikalny z 1991 roku zabił 138866 mieszkańców Bangladeszu, a z 1995 roku 10000 osób, - fale upałów z 1998 i 2002 roku były przyczyną śmierci ponad 3500 mieszkańców Indii, - cyklon z 1998 roku zniszczył domy 11 mln mieszkańców Chin, - powodzie w Chinach z 1999 roku pochłonęły 1000 ofiar, ponad 24000 osób zostało rannych, rok wcześniej również na skutek powodzi swoje domy straciło 15850000 mieszkańców Chin, - suszą z 2002 roku zostało dotkniętych 300 mln mieszkańców Indii, - w 2004 roku Chiny zostały doświadczone przez największą od 50 lat suszę oraz powodzie. Zjawiska pogodowe dotknęły 37 mln ha upraw, - w 2005 roku Chiny zostały dotknięte przez największą od 200 lat powódź, - w 2005 roku tajfun Matsa w prowincji Zheijang w Chinach zniszczył domostwa ponad miliona osób, - w 2005 roku na skutek rekordowych od 95 lat monsunowych ulew w Bombaju zginęło 1500 osób (w ciągu jednego lipcowego dnia spadło 944 mm deszczu), - w 2005 roku w Tajlandii na skutek susz, brakiem wody zostało dotkniętych 9 mln ludzi, - w 2006 roku część mieszkańców Sri Lanki porzuciła swoje pola uprawne. Działanie to podyktowane było słabymi plonami ryżu, na skutek wzrostu zasolenia gleby, spowodowanego podnoszącym się poziomem morza oraz wysokimi temperaturami, - na skutek największych susz w Indiach poszkodowanych zostało w 1982 100 mln mieszkańców; 3) W Australii WSGE | 441 w 2006 roku przewidywania Australijskiego Biura Rolnictwa i Gospodarki Zasobami (ang. Australian Bureau of Agricultural and Resource Economics) mówiły o spadku rocznego dochodu z upraw o 35% na skutek największej od stu lat suszy; 4) w Europie - w sierpniu 2002 roku na skutek powodzi wzdłuż Łaby i Dunaju swoje domy musiało opuścić 200000 mieszkańców Czech, ze szpitali w Niemczech zostało ewakuowanych 3600 pacjentów. Koszty powodzi w tych dwóch państwach oszacowano na 10 mld dolarów, - w 2003 roku odnotowano najgorętsze dni w: Londynie (37,9ºC), Roth w Niemczech (40,4ºC), Amareleja w Portugalii (47,3ºC), Grono w Szwajcarii (41,5ºC). Fala upałów z sierpnia 2003 roku spowodowała wzrost liczby zgonów we Francji o 15000, w Hiszpanii o 2000, w Anglii i Walii o 2000, w Holandii o 4600, w Niemczech o 1000, w Portugalii o 1300 oraz doprowadziła do największych od 20 lat pożarów w Portugalii (zginęło 6 osób), - w 2006 roku właściciele kurortów w hiszpańskim Costa del Sol zaczęli występować o pozwolenia na przywiezienie piasku, gdyż plaże w tym regionie zaczęły się kurczyć na skutek podnoszącego się poziomu wód; 5) w Ameryce Południowej i Środkowej - na skutek cyklonu w 1998 roku śmierć poniosło 14600 mieszkańców Hondurasu, - w 1999 roku powódź i lawiny błotne pochłonęły w Wenezueli 30000 ofiar, - w 2004 roku podczas huraganu Jeanne na Haiti zginęło 3000 osób, a 200000 straciło dach nad głową, - w 2005 roku huragan Stan zabił 2000 osób, - w 2005 roku huragan Wilma zanim uderzył we Florydę, zniszczył Jukatan w Meksyku, - w 2005 roku wystąpiło w tym rejonie 27 cyklonów i 14 huraganów, - w 2009 roku roztopił się istniejący od 18 tys. lat lodowiec Chacaltaya w Andach, 6) w Ameryce Północnej - w sierpniu 2003 roku w Kanadzie wystąpiły największe od 50 lat pożary, ewakuowano 8500 osób, - 442 | WSGE - w 2005 roku huragan Katrina spowodował jedną z największych klęsk żywiołowych w historii USA. Śmierć poniosło ponad 1800 osób. Prognozowane następstwa zmian klimatycznych w XXI wieku Zmiany klimatyczne wiążą się przede wszystkim z dostępem do żywności. Prognozuje się, że zasięg występowania większości plonów przesunie się w kierunku wyższych szerokości geograficznych. Stanie się tak z powodu zmian temperatury, opadów oraz nasłonecznienia. „Każdy gatunek ma określone wymagania życiowe, swoje optimum rozwoju i zakres tolerancji. Aby organizm mógł istnieć i rozwijać się w określonym środowisku, muszą działać w nim określone czynniki i znajdować się w nim podstawowe substancje, które są mu konieczne do rozmnażania i do wzrostu. Różne gatunki roślin i zwierząt wymagają różnych, często odmiennych warunków środowiska. Sposób oddziaływania na organizmy większości czynników warunkujących środowiska zależy od ich natężenia (...) W pewnych zakresach zmienności czynników środowiska procesy biologiczne ustają i życie nie jest możliwe” (Wiąckowski, 1998, s. 31). Zmiany w występowaniu niektórych roślin uprawnych przedstawia rysunek 1. Ważnej próby oszacowania wpływu globalnego ocieplenia na niektóre gatunki podjęły się w 2003 roku dwie grupy naukowców. Pierwsza grupa badaczy, której przewodzili Camille Parmesan i Gary Yohe, na podstawie analizy występowania 1700 gatunków na półkuli północnej, doszła do wniosku, że aż 460 z nich zmieniło swój zasięg występowania w XX wieku. Naukowcy twierdzą, że 80% spośród nich zrobiło to pod wpływem zmian klimatu. Koordynatorem badań drugiej grupy był natomiast prof. Chris Thomas z uniwersytetu w Leeds, który wraz z naukowcami m.in. z Wielkiej Brytanii, Meksyku, Republiki Południowej Afryki, Stanów Zjednoczonych próbował precyzyjnie oszacować konsekwencje, jakie dla gatunków mogą mieć występujące obecnie zmiany klimatu. Grupa badaczy nie starała się znaleźć odpowiedzi na pytanie dotyczące konkretnej liczby gatunków, która wyginie. Skupiła się natomiast na procentowym oszacowaniu liczby gatunków, jaka może wyginąć, jeśli spełnią się scenariusze klimatologów. „Punktem wyjścia do prognoz sporządzonych przez zespół Thomasa było założenie, że każdy gatunek potrzebuje do swobodnego rozwoju ściśle określonych warunków klimatu, swego rodzaju, jak to zdefiniowali badacze, osłony klimatycznej. Posługując się modelem komputerowym, opisali takie osłony dla wszystkich roślin i zwierząt, które uwzględnili w swoim raporcie” (Hołdys, 2004, s. 12). Grupę badaną stanowiły 1103 gatunki roślin i zwierząt, których wy- WSGE | 443 stępowanie jest charakterystyczne dla danego obszaru. Badania objęły ssaki, płazy bezogoniaste, gady, owady oraz rośliny. Kolejnym punktem prac było sprawdzenie zmian, jakie mogą zajść w położeniu geograficznym oraz powierzchni osłon klimatycznych, które odpowiadają określonym gatunkom i jak może to wpłynąć na zdolności przystosowawcze organizmów. Możliwe to było dzięki analizie trzech scenariuszy globalnego ocieplenia. Pierwszy został sporządzony przez Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (ang. Intergovernmental Panel on Climate Change – IPCC), który zakładał, że temperatura na Ziemi do 2050 roku wzrośnie o 0,8-1,7°C. Drugi wariant zakładał, że temperatura będzie wyższa od obecnej o 1,8-2°C, trzeci natomiast, najbardziej pesymistyczny, twierdził, że w 2050 roku odnotujemy wzrost temperatury o 2°C w porównaniu z początkami XXI wieku. Naukowcy, którzy swój raport opublikowali w „Nature”, zauważyli, że jeśli spełni się pierwszy scenariusz, z lądów zniknie 18% gatunków, jeśli drugi 24%. Wręcz katastrofalne dla przyrody mogą okazać się wizje zawarte w trzecim scenariuszu. Jeśli faktycznie on się sprawdzi, z ziemskiego globu może zniknąć aż 35% wszystkich lądowych zwierząt i roślin. Najbardziej przerażająco wypadają badania dotyczące niektórych płazów i gadów australijskich oraz ptaków europejskich, których straty mogą sięgać 50% gatunków, jeśli globalne ocieplenie będzie następowało w tempie 2°C na pięćdziesiąt lat (Hołdys, 2004, s. 12). Zdaniem IPCC nawet nieznaczne globalne ocieplenie przyczyni się do zmniejszenia wydajności produkcji rolnej w krajach tropikalnych i subtropikalnych. Zmiany, które nastąpią w rolnictwie, trudno jest obecnie ocenić. Można jednak odnotować okresy znaczących wzrostów cen żywności na świecie. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rozwoju (ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations – FAO) podała za przykład 2007 rok, gdzie indeks cen żywności wzrósł o 40%, w 2006 było to zaledwie 9%. Autorzy raportu „Ekonomia ekosystemów i bioróżnorodności” podkreślają, że oprócz zmian w dostępie do żywności może wystąpić również problem niedoboru wody. Obecnie 1,3 mld osób na świecie nie ma dostępu do czystej wody. Rejony dotknięte chronicznym brakiem wody to głównie Afryka, Azja Południowo-Wschodnia oraz Ameryka Łacińska. Sytuacja to na skutek zmian klimatu może się jeszcze pogorszyć. Wg prognoz do roku 2080 liczba ludności pozbawiona dostępu do czystej wody może wzrosnąć do 3 mld. „Istnieje ryzyko, że ilość wody w Eufracie zmniejszy się o 30% w stosunku do chwili obecnej, a w Jordanie nawet o 80%. W Libanie eksperci szacują do roku 2025 spadek dostępnych zasobów wody o 15%. 444 | WSGE W Syrii (…) do roku 2025 dostępne zasoby wody świeżej mogą zmaleć nawet o 50%. Bardziej sucha stanie się również Ameryka Północna” (Hilbig, Kowalzig, s. 21). Ograniczony dostęp do wody potęguje coraz bardziej uprzemysławiające się rolnictwo oraz gwałtowana urbanizacja. Zdaniem Komisji Europejskiej „w Azji, w następstwie zmian klimatu, istnieje ryzyko wyczerpania wody niezbędnej do nawadniania pól uprawnych, które żywią ludność Chin i Indii. Globalne ocieplenie powoduje topnienie lodowców zasilających największe rzeki Azji w porze suchej – czyli dokładnie w tym okresie, gdy woda jest najbardziej potrzebna do nawadniania upraw, od których zależy egzystencja setek milionów ludzi” (2008, s. 16). Oprócz zmian klimatycznych na deficyt zasobów wodnych wpływ ma także wzrost ludności świata oraz rozwój gospodarczy. Prognozuje się, że „wzrost ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak susze i powodzie, będzie stopniowo zmniejszać wydajność deficytowych źródeł wody” (Tamulewicz, 1997, 351 – 352). Aberracje w systemie klimatycznym mają również szereg kompleksowych powiązań ze stanem zdrowia. Wzrost średniej temperatury oraz wilgotności stwarza sprzyjające warunki do rozwoju wirusów, grzybów, bakterii. Negatywnie na długość oraz jakość życia, oprócz zmiany wzorców chorób, wpłynie także niedobór wody, żywności, ekstremalne zjawiska klimatyczne. Czasopismo naukowe „The Lancet” wskazuje zmiany klimatyczne jako największe zagrożenie dla zdrowia ludzi w XXI wieku. Szacuje się, że „w skali świata w przyszłości może wystąpić dodatkowo 10 milionów przypadków malarii, w tym 55000 przypadków śmiertelnych, które należy zapisać wyłącznie na konto zmian klimatu” (Hilbig, Kowalzig, s. 23 – 24). Wpływ zmian klimatycznych na pogłębianie się ubóstwa na świecie Niedobory w dostępie do żywności, wody oraz nasilające się ekstremalne zjawiska pogodowe dotkną przede wszystkim kraje słabo rozwinięte, które obecnie nie radzą sobie ze zjawiskami głodu, niedożywienia, chorób. „Zagrożenia te mogą mieć różne, współistniejące ze sobą wymiary (…) Najwyższe zagrożenie zdrowotne istnieje tam, gdzie zarówno warunki sanitarne, jak i dostępność wody są poniżej standardów. Z 10 krajów o najwyższych wskaźnikach śmiertelności z powodu chorób środowiskowych, 6 znajduje się także w czołówce 10 krajów pod względem Wskaźnika Wielowymiarowego Ubóstwa (ang. Multidimensional Poverty Index – MPI)” (Klugman, 2012, WSGE | 445 s. 17). Należy zauważyć, że postępująca degradacja środowiska naturalnego oraz zmiany klimatyczne wpływają na środowisko społeczne i fizyczne, zasoby, wiedzę oraz zachowania ludności. Najbardziej zagrożone państwa następstwami zmian klimatu to kraje słabo rozwinięte społecznie, które już dotknięte są zjawiskami głodu i niedożywienia. Zdaniem International Food Policy Research Institute wskaźnik GHI (ang. Global Hunger Index) w 2011 roku osiągnął stopień alarmujący w takich krajach, jak: Czad, Kongo, Erytrea, bardzo poważny w Nigrze, Togo, Liberii, Sierra Leone, Sudanie, Etiopii, Ghanie, Angoli, Zambii, Zimbabwe, Mozambiku, Malawi, Kenii, Jemenie, Tanzanii, Indiach, Pakistanie, Bangladeszu (2011, s. 13). Wszystkie wyżej wymienione państwa poza Indiami to kraje o najniższym wskaźniku rozwoju społecznego (ang. Human Development Index – HDI). Następstwa zmian klimatycznych oraz wzrost liczby ludności na świecie stwarzają zagrożenie wystąpienia konfliktów o zasoby naturalne oraz miejsce do życia. Według prognoz United Nations Population Devisions populacja świata do 2050 roku będzie oscylowała na poziomie 8,7-9,3 mld ludzi. Szacuje się, że do dynamicznego wzrostu liczby ludności dojdzie na kontynencie afrykańskim oraz azjatyckim. Populacja Afryki zwiększy się do 2050 roku o 1,1 mld ludzi i będzie liczyła 2 mld, Azji zaś o 1,3 mld i będzie wynosiła 5,2 mld (Carius, Maass, Tänzler, 2008, s. 21). Obecnie prowadzone są liczne analizy dotyczące powiązań zmian klimatycznych z konfliktami o zasoby i tereny do egzystencji. Raport pozarządowej organizacji, działającej na rzecz budowania pokoju na świecie, International Alert z 2007 roku pt.: „Klimat konfliktu. Powiązania między zmianami klimatycznymi, pokojem i wojną” (ang. A Climate of Conflict. The links between climate change, peace and war) był punktem przełomowym w ukazaniu zależności występujących pomiędzy zmianami klimatu a konfliktami. Jego celem była próba rozwiązania tego podwójnego wyzwania. Podkreślono w nim istnienie realnego ryzyka wystąpienia gwałtownych konfliktów na skutek zmian klimatycznych. „Na świecie jest 46 krajów – zamieszkałych przez 2,7 mld ludzi – w których skutki zmian klimatu w połączeniu z problemami gospodarczymi, społecznymi i politycznymi będą stwarzały duże ryzyko gwałtownych konfliktów. Drugą grupę stanowi 56 krajów, w których instytucje rządowe będą miały ogromne trudności w podjęciu dodatkowych obciążeń, będących następstwami zmian klimatycznych. Ryzyko konfliktu zbrojnego nie jest natychmiastowe, jednak interakcje zmian klimatycznych i innych czynników mogą stworzyć wysokie ryzyko niestabilności politycznej oraz wystąpienia konfliktów w dłuższej perspektywie czasowej. Państwa te zamieszkuje 1,2 mld 446 | WSGE ludzi” (Smith, Vivekananda, 2007, s. 3). Następstwa zmian klimatycznych unaoczniają liczne implikacje geopolityczne. Będą one wiązały się z zatopieniem nisko położonych obszarów, groźbą pozbawienia terenów ważnych ekonomicznie i politycznie, zagrożeniem suwerenności państw. German Advisory Council on Global Change (WGBU) w raporcie „Zmiany klimatu i bezpieczeństwo: wyzwanie dla niemieckiej współpracy na rzecz rozwoju” (ang. Climate Change and Security. Challenges for German Development Cooperation) prognozuje, że największe prawdopodobieństwo konfliktów dotknie takie państwa, jak Algieria, Libia, Nigeria, Kamerun, Czad, Republika Środkowoafrykańska, Sudan, Etiopia, Botswana, Republika Południowej Afryki, wyspy leżące na Morzu Karaibskim, Peru, Brazylia, Indie, Pakistan, Afganistan, Chiny. Do przyczyn ich wystąpienia należy zaliczyć brak dostępu do wody, zmiany w produkcji żywności, podnoszenie się poziomu wód oraz ekstremalne zjawiska pogodowe, migracje. Prognozowane rejony wystąpienia konfliktów na skutek zmian klimatu przedstawia rysunek 2. Zmiany klimatu pogłębiają globalne nierówności sytuacji życiowej oraz warunków przetrwania. Obecnie trudno jest określić, jakie mogą być następstwa prognozowanych konfliktów. Herald Welzer w „Wojnach klimatycznych” zauważa, że w XXI wieku nasileniu ulegnie rozwiązywanie problemów za pomocą przemocy. Na intensywności przybiorą konflikty o prawo do wody, surowców (Welzer, 2010, s. 23). Realizacja praw człowieka jako niezbędny element „walki” ze zmianami klimatu Należy zauważyć, że powiązanie zmian klimatycznych z prawami człowieka jest zagadnieniem, które dopiero w 2007 roku zostało włączone do programu Rady Praw Człowieka ONZ jako kolejny kierunek badań. Następstwem tych działań było przyjęcie 28 marca 2008 roku rezolucji 7/23 w sprawie praw człowieka i zmian klimatu. W powyższym dokumencie czytamy, że „zmiany klimatu stanowią bezpośrednie i dalekosiężne zagrożenie dla ludzi i społeczności na całym świecie oraz mają wpływ na pełne korzystanie z praw człowieka”. W dokumencie podkreślono, że w centrum działań na rzecz zrównoważonego rozwoju znajduje się człowiek, którego prawo do rozwoju musi zostać zaspokojone, by możliwe było realizowanie praw przyszłych pokoleń. Zaakcentowano, że najbardziej na negatywne skutki zmian klimatu narażone są państwa biedne o ograniczonych zdolnościach WSGE | 447 adaptacyjnych. Drugim ważnym dokumentem Rady Praw Człowieka ONZ, ukazującym powiązania zmian klimatycznych z prawami człowieka, jest rezolucja 10/4 z dnia 25 marca 2009 roku. Zmiany klimatyczne zostały w nim przedstawione jako problem, mający bezpośredni i pośredni wpływ na skuteczne korzystanie z praw człowieka takich jak: „prawo do życia, prawo do odpowiedniego wyżywienia, prawo do jak najwyższego poziomu zdrowia, prawo do odpowiednich warunków mieszkaniowych, prawo do samostanowienia i zobowiązań dotyczących praw człowieka związanych z dostępem do wody pitnej i urządzeń sanitarnych, przypominając, że w żadnym przypadku nie można pozbawiać narodu jego własnych środków egzystencji”. Zaznaczono, że zmiany klimatu są problemem globalnym i dlatego też wymagają globalnych rozwiązań. Wspieranie krajowych wysiłków na rzecz realizacji praw człowieka powiązane jest w dużej mierze ze skuteczną współpracą międzynarodową, która umożliwiałaby skuteczne i trwałe wdrażanie Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu zgodnie z jej przepisami i zasadami. Warto podkreślić istotną rolę, jaką odegrały sprawy precedensowe przed uchwaleniem powyższych dokumentów. ,,W 2005 r. sojusz Innuitów z Kanady i USA wniósł szeroko komentowaną petycję do Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka, dowodząc, że skutki globalnego ocieplenia stanowią naruszenie przysługujących Innuitom praw człowieka, za co odpowiedzialność ponoszą Stany Zjednoczone – w tym ich praw do ziemi, własności, kultury, środków egzystencji, ochrony zdrowia, życia i bezpieczeństwa” (Raworth, 2008, s. 14). Przypadek ten skierował uwagę społeczeństw na kwestię wyrządzonych szkód i ponoszonych za nie odpowiedzialności. Drugim ważkim wydarzeniem było nadanie przez ONZ podczas konferencji klimatycznej w Montrealu w 2005 roku statusu ofiar globalnego ocieplenia stu mieszkańcom wioski Lateau, leżącej na wyspie Tegua, należącej do państwa Vanuatu. „Los mieszkańców wyspy Tegua w najbliższym czasie podzieli 2 tys. ludzi, zasiedlających Cantaret, należący do Papui Nowej Gwinei. Pacyfik nie oszczędzi również atolu koralowego Palmyra, który stanowią 54 wysepki, znajdujące się w odległości 1,5 km od Hawajów” (Kaniewska, 2010, s. 168). Podsumowanie Obserwowane zmiany klimatyczne skutkują coraz większymi abberacjami w systemie klimatycznym Ziemi. Ma to konsekwencje nie tylko środowiskowe, ale również społeczne, ekonomiczne oraz polityczne. Zakres 448 | WSGE tych następstw obecnie jest trudny do określenia. Pomimo coraz większego zainteresowania naukowców tą problematyką i możliwością stosowania coraz dokładniejszych modeli klimatycznych, nie jesteśmy w stanie ze 100% pewnością przewidzieć, jakie konsekwencje dla całej ludzkości będą miały te zmiany. Źródłem informacji w dużej mierze są raporty opracowywane na zlecenie organizacji pozarządowych, ale również decydentów politycznych różnych krajów. Ukazują one możliwą skalę zagrożeń wynikających ze zmian klimatycznych. Alarmujące dane dotyczące zwiększenia częstotliwości występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak huragany, tornada, susze, powodzie, przedstawiane w dokumentach, pozwalają nakreślić obszar problemów, które mogą wystąpić bądź już występują na określonych obszarach. Możemy do nich zaliczyć trudności w dostępie do żywności i wody pitnej, wzrost zachorowań na choroby tropikalne, zmiany w populacjach różnych gatunków, ryzyko wystąpienia konfliktów o zasoby i miejsce do życia. Należy zauważyć, że największe trudności z adaptacją do zmian będą miały państwa słabo rozwinięte, które już borykają się z problemem ubóstwa, brakiem dostępu do czystej wody, nierównomiernym dostępem do zasobów, brakiem podstawowej opieki zdrowotnej, konfliktami oraz epidemiami chorób tropikalnych oraz HIV/AIDS. Zdolności do adaptacji są silnie powiązane ze stopniem rozwoju społecznego i gospodarczego. Tak więc kraje o najniższym wskaźniku rozwoju społecznego (HDI) oraz najwyższym wskaźniku wielowymiarowego ubóstwa (MPI) będą uzależnione od pomocy, której udzielą im państwa rozwinięte. Wydaje się, że główną częścią działań mających na celu przezwyciężenie kryzysu klimatycznego powinno być opracowanie odpowiednich strategii adaptacyjnych oraz obowiązek pomocy krajom, które same nie poradzą sobie z obserwowanym już zmianami klimatycznymi. References Brodawka, D. (2009), Zmiany klimatu jako nowe zagrożenie bezpieczeństwa. Warszawa: Wydawnictwo Fundacji Studiów Międzynarodowych. Carius, A., Tänzler, D., Maas, A. (2008), Climate Change and Security. Challenges for German Development Cooperation, Eschborn: Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). Cowie, J. (2009), Zmiany klimatyczne. Przyczyny, przebieg i skutki dla człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. WSGE | 449 Fry, C. (2008), Świat. Największe wyzwania ekologiczne. Poznań: Wydawnictwo Elipsa. Henson, R. (2006), The Rough Guide To Climate Change, London: Rough Guides Ltd. Hilbig, S., Kowalzig, J., Dla klimatu przeciw ubóstwu, Wydawnictwo Polska Zielona Sieć. Hołdys, A. (2004), Nie te klimaty, Gazeta Wyborcza. International Food Policy Research Institute, (2011). Global Hunger Index 2011. The Challenge of Hunger: Taming Price Spikes and Excessive Food Price Volatilty, Dublin. Kaniewska, M. (2010), Problematyka zmian klimatu a prawa człowieka. [w:] E. Jarmoch, A.W. Świderski, I.A. Trzpil, Bezpieczeństwo człowieka a wartości. Aspekty filozoficzne i edukacyjne (ss. 165 – 171 ). Siedlce: Wydawnictwo Akademii Podlaskiej. Klugman, J. (2012), Raport o rozwoju społecznym 2011. Zrównoważony rozwój i równość: Lepsza przyszłość dla wszystkich. Washington. Komisja Europejska, Ekonomia ekosystemów i bioróżnorodności. Raport wstępny. Luksemburg 2008. PAH, (2011), Zmiany klimatyczne – impas i perspektywy. Punkt widzenia krajów globalnego Południa. Warszawa: Wydawnictwo PAH. Raworth, K. (2008), Problem klimatu a prawa człowieka. Oxfam International. Resolution 10/4 Human rights and climate change, tekst dokumentu: www2. ohchr.org/english/issues/climatechange/docs/resolution10_4.doc. Resolution 7/23 Human rights and climate change, tekst dokumentu: http:// ap.ohchr.org/documents/E/HRC/resolutions/A_HRC_RES_7_23.pdf. Roberts, J.T., Parks, B.C. (2007), A Climate of Injustice, Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology. Smith, D., Vivekananda, J. (2007). A Climate of Conflict. The links between climate change, peace and war. Interantional Alert. Tamulewicz, J. (1997), Wielka Encyklopedia Geografii Świata. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz. Welzer, H. (2010), Wojny klimatyczne. Za co będziemy zabijać w XXI wieku?. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Wiąckowski, S. (1998), Ekologia ogólna. Warszawa: Wydawnictwo PWN. 450 | WSGE Rysunek 1. Północne granice zasięgu występowania niektórych roślin uprawnych w roku 1975 (a) i 2075 (b) Źródło: Kędziora, A. (1999). Podstawy agrometeorologii. Poznań: Wydawnictwo PWRiL. Objaśnienia: A - ziemniaki, B - jęczmień, C - pszenica ozima, D - buraki cukrowe, E - kukurydza, F - winorośl, G - oliwki, J – bawełna. WSGE | 451 Rysunek 2. Prognozowane rejony wystąpienia konfliktów na skutek następstw zmian klimatu Źródło: Carius, A., Tänzler, D., Maas, A. (2008), Climate Change and Security. Challenges for German Development Cooperation, Eschborn: Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). Objaśnienia: Konflikt spowodowany niedoborem wody Konflikt spowodowany podnoszeniem się poziomu wód oraz ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi Konflikt spowodowany zmianami w dostępie do żywności Konflikt spowodowany migracjami Rejony konfliktu 452 | WSGE JoMS 2/17/2013, ss. 455-467 Asta Vasiliauskaitė Vaidas Paužuolis Indrė Martovičiūtė WSGE | 453 454 | WSGE Sovereign Ratings Changes Impact on Euro Area Bond Yield Spreads Asta Vasiliauskaitė Kaunas University of Technology, Faculty of Economics and Management, Kaunas, Lithuania [email protected] Vaidas Paužuolis Kaunas University of Technology, Faculty of Economics and Management, Kaunas, Lithuania [email protected] Indrė Martovičiūtė Kaunas University of Technology, Faculty of Economics and Management, Kaunas, Lithuania [email protected] Abstract The paper aim is to identify the impact of sovereign rating changes on Euro Area sovereign yield spreads. The empirical analysis used in this article therefore combines methodology of literature analysis, event study and graphic analysis. The main findings could be summarized as follows: (1) in most cases the downgrade of sovereign rating causes the growing spread between Germany and selected Euro Area members yield; (2) in some cases the downgrade of sovereign rating causes the reverse effect meaning that the credit rating agencies decisions do not lead, but lag the market and could spur financial instability. It can be stated that participants in sovereign bond market should not pay close attention to credit rating agencies actions on sovereign rating, because sovereign rating downgrades and upgrades are often lagging and the sovereign rating downgrades and upgrades do not provide enough new information to the market. The findings have few practical implications and it was demonstrated that credit rating agencies do not play the key role in sovereign bond markets. Also, in this paper there is provided WSGE | 455 two different approaches to evaluate the impact of sovereign rating downgrade/upgrade on sovereign bond yield spreads. Keywords: sovereign ratings, sovereign bonds, credit rating agencies, financial markets, Euro Area, Eurozone crisis Introduction After the recent financial crisis the differences between euro area countries had appeared. Before the crisis major Eurozone countries – Italy, Germany, Greece, Spain, Portuga
